თქვენ არ ეცნობით კონსტიტუციური სარჩელის/წარდგინების სრულ ვერსიას. სრული ვერსიის სანახავად, გთხოვთ, ვერტიკალური მენიუდან ჩამოტვირთოთ მიმაგრებული დოკუმენტი

1. სადავო ნორმატიული აქტ(ებ)ი

ა. საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსი

2. სასარჩელო მოთხოვნა

3. საკონსტიტუციო სასამართლოსათვის მიმართვის სამართლებრივი საფუძვლები

საქართველოს კონსტიტუციის 31-ე მუხლის პირველი პუნქტი, მე-60 მუხლის მე-4 პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტი; „საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის მე-19 მუხლის პირველი პუნქტის „ე“ ქვეპუნქტი, 39-ე მუხლის პირველი პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტი

4. განმარტებები სადავო ნორმ(ებ)ის არსებითად განსახილველად მიღებასთან დაკავშირებით

საქმის არსი

სარჩელი შეეხება დაზარალებულის უფლებებს სისხლის სამართლის პროცესში. იმის მიუხედავად, რომ სისხლის სამართლის პროცესში დაზარალებულის ჩართულობის სხვადასხვა მოდელები არსებობს, ამ მოდელებს შორისაც იკვეთება დაზარალებულის უფლებების დაცვის საერთო მინიმალური სტანდარტი. შეხედულება, რომლის თანახმად, სახელმწიფო ბრალდების პირობებში, დაზარალებული კარგავს ყველანაირ როლს მართლმსაჯულების განხორციელების პროცესში, არასრულად ასახავს საერთაშორისო ადამიანის უფლებების სამართლის მიდგომას. სამართლიანი სასამართლოს უფლება მიმართულია არა მხოლოდ ბრალდებულის უფლებების დაცვაზე, არამედ პროცესის მიმდინარეობაზე დაინტერესებული პირების კონტროლის შენარჩუნებასა და საზოგადოების თვალში მართლმსაჯულების აღსრულების ინტერესის უზრუნველყოფაზე.[1] შესაბამისად, სამართლიანობა უზრუნველყოფილ უნდა იქნეს როგორც ბრალდებულის, ისე საზოგადოებისა და მსხვერპლის ინტერესების გათვალისწინებით.[2]

ზოგადი ტენდენციის მიხედვით, სისხლის სამართლის პოლიტიკა დღეს არ შემოიფარგლება ბრალდებულის უფლებებით. შესაძლებელია დაზარალებულის უფლებები არ იყოს გათვალისწინებული უფლების დაცვის ინსტრუმენტების რომელიმე მუხლით (მაგ. ევროპული კონვენციის მე-6 მუხლი), თუმცა დაზარალებულის უფლება მის წინააღმდეგ ჩადენილ დანაშაულში პასუხისმგებელი პირების გამოვლენისა და პასუხისგებაში მიცემის კუთხით სახელმწიფოს ეფექტურ ღონისძიებებზე აუცილებლად გამომდინარეობს ამ ინსტრუმენტების სხვა დებულებებიდან. ადამიანის უფლებების დაცვაზე ზედამხედველი საერთაშორისო და შიდა ორგანოები დღეს ამოწმებენ რამდენად უზრუნველყოფილი იყო მსხვერპლის უფლებები სისხლის სამართლის პროცესის მიმდინარეობისას. ევროპის საბჭოს მინისტრთა კომიტეტმა რამდენიმე რეკომენდაცია მიიღო აღნიშნულ საკითხზე, კერძოდ, დანაშაულის მსხვერპლთა იურიდიული დახმარების, სასამართლო მოსმენის გამართვის ადგილისა და დროის, ასევე სამართალწარმოების შედეგების შესახებ დაზარალებულის ინფორმირებისა და სისხლისსამართლებრივ დევნაზე უარის გასაჩივრების უფლების მინიჭების შესახებ (დეტალურად იხილეთ ქვემოთ).[3]

2009 წლიდან ქართული სისხლის სამართლის კანონმდებლობა შეჯიბრებითი მოდელი დაამკვიდრა. ამ მოდელის ფარგლებში, ინკვიზიციური პროცესისგან განსხვავებით, სასამართლო არბიტრის როლს კისრულობს, არ მონაწილეობს მტკიცებულებათა მოძიებაში, დაცვის და ბრალდების ფუნქციები მკვეთრად გამოყოფილია. როლების გამოკვეთილი ბუნებიდან გამომდინარე, შეჯიბრებით მოდელში ინკვიზიციურისგან განსხვავებით (რომელიც ცნობს სამოქალაქო მოსარჩელის ცნებას) დაზარალებულს შეზღუდული როლი აქვს, მისი ინტერესების დაცვის ძირითადი ფუნქცია პროკურატურას აქვს მინდობილი. შესაბამისად, სსსკ-ის მიხედვით, დაზარალებულს აღარ აქვს პროცესის მსვლელობაში ჩარევის, და მისი მიმართულების განსაზღვრის უფლება, თუმცა ის არსებითი განხილვის პროცესის პარალელურად სასამართლოს საშუალებით პროკურატურის გადაწყვეტილებების კონტროლს ახორციელებს (გარკვეული კატეგორიების დანაშაულებზე), უშუალოდ არსებითი განხილვის პროცესში კი ის „მნიშვნელოვანი მოწმის“ როლში გვევლინება. დაზარალებულს ასევე რჩება სამოქალაქო სარჩელის სისხლის სამართლის პროცესისგან დამოუკიდებლად წარმოების უფლებაც.

იმის მიუხედავად, რომ ზოგადად შეჯიბრებითი პროცესი, პროკურატურისა და დაცვის გამოკვეთილი, შეპირისპირებული როლებით ხასიათდება, ამ მოდელის ფარგლებშიც გათვალისწინებულია დაზარალებულის დაცვის მინიმალური გარანტიები, რომლებიც დაზარალებულს პროკურატურის გარკვეულ გადაწყვეტილებებზე ზედამხედველობის მიზნით ინფორმირებულობის და სასამართლოსთვის მიმართვის უფლებებს ანიჭებს.[4] გამოძიებაზე ზედამხედველობის და მასში მონაწილეობის დაზარალებულის მინიმალური გარანტიების მნიშვნელობას პრინციპის დონეზე ქართული სისხლის სამართლის პროცესიც აღიარებს.

მოცემული სარჩელის მიზანია კონსტიტუციის 31-ე მუხლით დაზარალებულის დაცვის მინიმალური გარანტიების საქართველოში დამკვიდრებული შეჯიბრებითი მოდელის ფარგლებში განსაზღვრა. მოსარჩელე პირია მალხაზ მაჩალიკაშვილი, 2017 წლის 26 დეკემბერს სახელმწიფო უსაფრთხოების სამსახურის კონტრტერორისტული ცენტრის სპეცრაზმის თანამშრომლების მხრიდან დაკავების მიზნით განხორციელებული სპეცოპერაციის შედეგად დაღუპული თემირლან მაჩალიკაშვილის მამა. საქმეზე მიმდინარეობს გამოძიება დაკავების მიზნით ჩატარებული სპეცოპერაციის დროს უფლებამოსილების გადამეტების ფაქტზე (სისხლის სამართლის კოდექსის 333-ე მუხლის მესამე ნაწილის ‘ბ’ ქვეპუნქტი[5]). გამოძიების დაწყების მომენტიდან, არსებობს პრეზუმფცია სავარაუდო დანაშაულებრივ ქმედებასა და ზიანს შორის მიზეზობრივ კავშირზე. სავარაუდო დანაშაულსა და სიცოცხლის მოსპობის შედეგს შორის მიზეზობრივი კავშირი დადასტურებულია მათ შორის საქმეში არსებული სასამართლო-სამედიცინო ექსპერტიზით. მეტიც, არსებობს არა მარტო დასაბუთებული ვარაუდი, არამედ პრეზუმფციაც კი ზიანის სახელმწიფოს წარმომადგენლების ეფექტური კონტროლის ქვეშ მიყენებაზე, რისი გაქარწყლების ვალდებულებაც, თუ კონკრეტული პირები პასუხისგებაში არ იქნებიან მიცემული, სახელმწიფოს ეკისრება. ამის მიუხედავად, თემირლან მაჩალიკაშვილის მამა[6] დღემდე არ არის ცნობილი დაზარალებულის უფლებამონაცვლედ. ქვემოთ განხილული სადავო ნორმატიული შინაარსის საფუძველზე (სსსკ-ის მე-3 მუხლის 22-ე ნაწილი, 56-ე მუხლის მე-5 ნაწილი), გამოძიება დაზარალებულის სტატუსის მინიჭების/დაზარალებულის უფლებამონაცვლედ ცნობის კანონით დადგენილ სტანდარტს დამდგარი ზიანსა და სავარაუდო დანაშაულს შორის მიზეზობრივი კავშირის გარდა უკავშირებს გამოძიების მიმდინარეობისას დასადგენ გაურკვეველ გარემოებებს. დადგენილებები, კი კანონმდებლობასთან წინააღმდეგობის გარეშე, არ შეიცავს სტატუსზე უარის კონკრეტულ საფუძვლებზე მითითებას. დასაბუთებულობის ვალდებულების გარეშე განუჭვრეტელი რჩება დაზარალებულისთვის, მათ შორის კანონით გაწერილ რომელ კრიტერიუმს ვერ აკმაყოფილებდა დაკავების დროს და მის შედეგად გარდაცვლილი პირის მშობლები დაზარალებულის უფლებამონაცვლის სტატუსის მოსაპოვებლად.

2018 წლის 18 იანვარს ქალაქ თბილისის პროკურატურამ მიუთითა სსსკ-ის მე-3 მუხლის 22-ე და 56-ე მუხლის მე-5 ნაწილებზე და განმარტა, რომ „იმისთვის რომ მოხდეს პირის დაზარალებულად ცნობა უნდა არსებობდეს კანონით გათვალისწინებული სათანადო საფუძველი“ და მიმდინარე საგამოძიებო მოქმედებებზე მითითების შემდგომ, დასკვნის სახით განმარტა „საქმეზე აქტიურად, უწყვეტ რეჟიმში მიმდინარეობს მტკიცებულებათა მოპოვება და სათანადო საფუძვლის არსებობის შემთხვევაში მიღებული იქნება კანონშესაბამისი გადაწყვეტილება დაზარალებულის უფლებამონაცვლედ ცნობასთან დაკავშრებით, ხოლო ამ ეტაპისთვის ადვოკატის აღნიშნული განცხადება არ უნდა დაკმაყოფილდეს.“ ზემდგომი პროკურორი ამ გადაწყვეტილებაზე წარდგენილ საჩივართან დაკავშირებით განმარტავს, „მხოლოდ დასახელებული გარემოებები არ წარმოშობს დასაბუთებულ ვარაუდს, რომ თემირლან მაჩალიკაშვილის მიმართ ადგილი ჰქონდა სავარაუდო დანაშაულს და ამის დასადასტურებლად ან უარსაყოფად აუცილებელია დამატებითი მტკიცებულებების მოპოვება, რის თაობაზეც ნამსჯელი აქვს საგამოძიებო ნაწილის პროკურორს 2018 წლის 18 იანვრის დადგენილებაში.“[7] 2018 წლის 16 მარტის გადაწყვეტილებაში იმავე საკანონმდებლო საფუძვლებზე მითითებით, პროკურატურა მოსარჩელე პირს დაზარალებულის უფლებამონაცვლედ ცნობაზე უარს ეუბნება სათანადო საფუძვლის არარსებობის გამო, ამჯერად ყოველგვარ მიზეზზე, მათ შორის მიმდინარე გამოძიებაზე მითითების გარეშე.[8]

მოსარჩელე პირს წარმოადგენს ასევე ქობულეთში ლერმონტოვის N13-ში მდებარე პანსიონის შენობის მესაკუთრე შპს ,,M&B“ ის წარმომადგენელი მერაბ მიქელაძე. ადგილობრივი მოსახლეობა ქობულეთში მუსლიმური პანსიონატის გახსნის აღსაკვეთად რელიგიური ნიშნით დევნას ახორციელებდა პანსიონატის პერსონალსა და მასთან დაკავშირებულ სხვა პირებზე, უზღუდავდა პანსიონატით სარგებლობის, პანსიონის ტერიტორიაზე გადაადგილების, ახლოს მდებარე სერვისების (მათ შორის საკვების შეძენის) გამოყენების შესაძლებლობას და აყენებდა სიტყვიერ შეურაცხყოფას, აგრეთვე ჩაიშალა სასწავლო პროცესი, რის შედეგადაც მატერიალური და მორალური ზიანი მიადგათ კონკრეტულ პირებს.

მიუხედავად საქმეში არსებული მტკიცებულებებისა, რომელიც მიუთითებს არა მხოლოდ მუქარის, არამედ პანსიონატთან დაკავშირებული პირების, შეურაცხოფისა და რელიგიური ნიშნით განგრძობადი და სისტემური შევიწროების ფაქტებზე, გამოძიება დაწყებულია მხოლოდ მერაბ მიქელაძის მიმართ გამოთქმული პანსიონატის გადაწვის მუქარის ფაქტზე საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის 151-ე მუხლით. აღნიშნულ გამოძიებაშიც, მერაბ მიქელაძის მონაწილეობა შეზღუდულია, ვინაიდან მას დღემდე არ მინიჭებია დაზარალებულის სტატუსი.

დაზარალებულად ცნობაზე უარის გადაწყვეტილებაში ბათუმის რაიონული პროკურატურა ყოველგვარი დასაბუთების გარეშე უთითებს: „ამ ეტაპზე არ არსებობს კონკრეტული პირების დაზარალებულად ცნობის საფუძველი, შესაბამისი მტკიცებულებების მოპოვებისა და სამართლებრივი საფუძვლების არსებობის შემთხვევაში, პროკურორის მიერ გამოტანილ იქნება მოტივირებული დადგენილება პირის დაზარალებულად ცნობის შესახებ. საქმეზე გამოძიება გრძელდება“ (2015 წლის 1-ლი ოქტომბრის კორესპონდენცია).[9] ამავე საქმეზე, მოგვიანებით წარდგენილ განცხადებასთან მიმართებით პროკურატურა კვლავ უთითებს: „საქმეზე ჯერჯერობით არ არსებობს [განმცხადებელი პირების] დაზარალებულად ცნობის საფუძველი“. 2016 წლის 21 დეკემბერს მიღებულ გადაწყვეტილებაში, როდესაც გამოძიება 2014 წლის სექტემბრიდან უკვე 2 წელზე მეტი ხნის განმავლობაში მიმდინარეობდა, პროკურატურა კვლავ დასაბუთების გარეშე უთითებს:„ საქმეზე არ არსებობს [განმცხადებელი პირების] დაზარალებულად ცნობის საკმარისი სამართლებრივი საფუძველი.“[10]

დაზარალებული, როგორც სამართლიანი სასამართლოს უფლების სუბიექტი

დაზარალებულის უფლებებზე მნიშვნელოვანი განმარტებები გააკეთა საკონსტიტუციო სასამართლომ საქმეზე ხათუნა შუბითიძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ, რომლის მიხედვითაც, დაზარალებულს სამართლიანი სასამართლოს სუბიექტად აქცევს დარღვეული უფლებების (სიცოცხლის, ჯანმრთელობის, ღირსების, საკუთრების და სხვა უფლებების) აღდგენის, დაცვის, ზიანის ანაზღაურების ინტერესი. მართალია, აღნიშნულ საქმეზე სასამართლომ საბოლოოდ არ დააკმაყოფილა სარჩელი, თუმცა მან ასეთი შედეგი 42-ე მუხლის (მოქმედი რედაქციით 31-ე მუხლი) ფარგლებს დაუკავშირა, რომელიც დაზარალებულის გარანტირებულ კონსტიტუციურ უფლებებში არ ხედავს პირის სისხლის სამართლებრივი დევნის, დასჯის/უფრო მკაცრი სასჯელის დაკისრების (თავად ამ ფუნქციის საჯარო ხასიათიდან გამომდინარე), სისხლის სამართლის პროცესში ბრალმდებლად მონაწილეობის მოთხოვნის უფლებებს.

საქმეში ხათუნა შუბითიძე საქართველოს პარლამენტის წინააღდეგ, გამოძიებისა და სამართალწარმოების მიმართ დაზარალებულის ინტერესებთან დაკავშირებით საკონსტიტუციო სასამართლო განმარტავს: ‘სახელმწიფომ დაზარალებულს თავიდან უნდა ააცილოს შიში, რომ სამომავლოდაც ის შეიძლება დადგეს იგივე/ახალი პრობლემის პირისპირ. [..] ნებისმიერი დაზარალებულის ინტერესია, მოითხოვოს სახელმწიფოსგან მის მიმართ ჩადენილი დანაშაულის გახსნა, ამ მიზნისთვის ეფექტური გამოძიება, დანაშაულის სწორი კვალიფიკაცია, დამნაშავე პირის უტყუარად იდენტიფიცირება და კანონით გათვალისწინებული პასუხისმგებლობის დაკისრება. ამასთან, არ შეიძლება იმ ფაქტის უგულებელყოფა, რომ დაზარალებული არის ერთ-ერთი მთავარი მიზეზი სისხლისსმართლებრივი პროცედურების დაწყებისა და მას ობიექტურად აქვს ყველაზე დიდი ინტერესი მართლმსაჯულების შედეგების მიმართ.“ „ადამიანს არ უნდა დარჩეს დაუცველობის განცდა ან შეგრძნება, რომ სახელმწიფო არ არის მონდომებული, მოტივირებული და ეფექტური ადამიანის უფლებების დაცვისა და უფლებების დარღვევის თავიდან აცილების უმთავრესი ფუნქციის შესრულებისას. “სწორედ აღნიშნული ინტერესები განაპირობებს „სისხლის სამართლის პროცესში მისი (დაზარალებულის) სამართლიანი სასამართლოს უფლების ფარგლებს“.[11]

მიუხედავად ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს თანმიმდევრული პრაქტიკისა იმასთან დაკავშირებით, რომ ადამიანის უფლებათა კონვენციის მე-6 მუხლით დაცული სამართლიანი სასამართლოს უფლება სისხლის სამართლის ნაწილში ორიენტირებულია ბრალდებულის/მსჯავრდებულის ინტერესთა დაცვაზე, კონვენციის მე-6 მუხლის დაზარალებულზე გავრცელებასთან მიმართებით, სასამართლომ განმარტავს, რომ სასამართლო პროცესი უნდა იყოს სამართლიანი არა მარტო ბრალდებულის, არამედ მოწმეებისა და დაზარალებულის მიმართაც. საქმეში Doorson v The Netherlands სასამართლომ აღიარა დაზარალებულისა და დაცვის მხარის ინტერესთა დაბალანსების მოთხოვნა იმ შემთხვევებში, როდესაც სასწორზე დგას ერთის მხრივ დაცვის მხარის სამართლიანი სასამართლოს უფლება, ხოლო მეორეს მხრივ დაზარალებულის მიმართ კონვენციის სხვა მუხლით გარანტირებული უფლების (სიცოცხლე, თავისუფლება, უსაფრთხოება) დაცვის ინტერესი. ასეთ შემთხვევებში, სამართლიანი სასამართლო სახელმწიფოებს ავალდებულებს დაზარალებულთა ინტერესების გათვალისწინების ვალდებულებას და სისხლის სამართლის პროცედურების იმგვარ ორგანიზებას, რაც გაუმართლებლად არ შეზღუდავს მათ უფლებებს.[12]

ევროპული სასამართლოს პრაქტიკა სისხლის სამართლის პროცესში კერძო მხარის სტატუსით ჩართული დაზარალებული პირის უფლებებზეც ამახვილებს ყურადღებას, მათ შორის კომპენსაციის კონტექსტში. სასამართლოს თანახმად, იმის მიუხედავად, არის თუ არა სისხლის სამართალწარმოება „გადამწყვეტი” სამოქალაქო სარჩელის წარმატებისთვის, კერძო მხარის სტატუსით სისხლის პროცესში ჩართული დაზარალებულის უფლება ზიანის ანაზღაურების მოთხოვნაზე ამ პროცესის ფარგლებშიც კონვენციის მე-6 მუხლის 1-ლ პუნქტით გათვალისწინებული სამართლიან სასამართლოზე უფლების მოქმედების სფეროში ექცევა.[13] მართალია, თუ არსებობს ზიანის ანაზღაურების მიზნით სამოქალაქო სამართალწარმოების აღძვრის შესაძლებლობა, სასამართლო კონვენციის მე-6 მუხლის ფარგლებში არ მოიცავს მსხვერპლისთვის სისხლის სამართალწარმოების ინიცირების აბსოლუტურ უფლებასა და სისხლისსამართლებრივი დევნის დაწყებაზე პროკურორის უარის გასაჩივრების უფლებას,[14] თუმცა ეს განპირობებულია კონვენციის მე-6 მუხლის ვიწრო ფოკუსით, სასამართლოს გზით ფინანსური კომპენსაციის მოპოვებაზე, რამდენადაც გარკვეული კატეგორიის ზიანთან მიმართებით ეფექტური გამოძიების/სისხლის მართლმსაჯულების საშუალებით უფლების დაცვის ვალდებულებები სხვა უფლებებით დაცული სფეროში ხვდება.

კერძოდ, ევროპული სასამართლოს პრაქტიკა ცნობს სახელმწიფოს პოზიტიურ ვალდებულებას გამოძიებაში დაზარალებულთა მონაწილეობის პროცედურული გარანტიები ამოიკითხოს სიცოცხლის მოსპობის და ფიზიკური/ფსიქოლოგიური ხელშეუხებლობის საქმეებზე კონვენციის მე-2 (სიცოცხლის უფლება), მე-3 (წამების, დამამცირებელი და არაადამიანური მოპყრობის აკრძალვა) და მე-13 (სამართლებრივი დაცვის საშუალებებზე უფლება) მუხლებთან კავშირში. მაგალითად, საქმეში, „Kaya v. Turkey“ (პარ.107), სასამართლომ აღნიშნა, რომ სამართლებრივი დაცვის ეფექტიანი საშუალების უფლების მნიშვნელობიდან გამომდინარე, იგი გულისხმობს არა მხოლოდ კომპენსაციის მიღების შესაძლებლობას, არამედ უფლებას ეფექტურ გამოძიებაზე, რაც პასუხისმგებელი პირის იდენტიფიცირებისა და დასჯის წინაპირობაა. უფლებაში ჩარევის ხარისხისა და ზიანის ინტენსივობის გათვალისწინებით, ეფექტურ გამოძიებაზე უფლება შესაძლებელია გამომდინარეობდეს აგრეთვე კონვენციის მე-8 მუხლიდან. მაგალითად, საქმეში Mentes and Others v. Turkey, სასამართლომ სახელმწიფო წარმომადგენლების მხრიდან მოსარჩელეთა სახლებისა და ქონების განადგურების ფაქტებთან დაკავშირებით, მე-8 მუხლით გათვალისწინებული პირადი ცხოვრების უფლების კონტექსტში უფლების აღდგენის ეფექტურ საშუალებად მოიაზრა სახელმწიფოს ვალდებულება ეფექტურ გამოძიებაზე, და ამ პროცესში მოსარჩელის ჩართულობის უზრუნველყოფა.[15]

ევროპული სასამართლოს მიერ გადაწყვეტილებებში გაკეთებული მითითებები სისხლის სამართლის პროცესში მსხვერპლის მონაწილეობის უზრუნველყოფასთან დაკავშირებულ ევროპის საბჭოს რეკომენდაციებზე (ვრცლად იხილეთ ქვემოთ) მიანიშნებს მსხვერპლის პროცესში მონაწილეობის მნიშვნელობის ზოგად აღიარებაზე. როგორც მინიმუმ სიცოცხლის ხელყოფის და ფიზიკური და ფსიქოლოგიური ხელშეუხებლობის საქმეებზე[16] სასამართლო არ მისდევს ფორმალისტურ მიდგომას და დანაშაულის მსხვერპლის სისხლის სამართლის საქმეში მონაწილეობის კანონიერი ინტერესებს ფინანსურის მოტივების მიუხედავად ხედავს. საქმეზე Van Mechelen v Netherlands სასამართლოს განმარტავს, რომ როგორც დაცვის უფლებები ვერ იქნება დამოკიდებული დაზარალებულის უფლებებზე, ასევე დაუშვებელია უარი დაზარალებულის მინიმალური გარანტიებით უზრუნველყოფაზე. შესაბამისად, როგორც მინიმუმ სიცოცხლის და ფიზიკური და ფსიქოლოგიური ხელშეუხებლობის წინააღდეგ ჩადენილი დანაშაულების (კონვენციის მე-2, მე-3 და მე-13 მუხლებთან მიმართებით) გამოძიებისას სასამართლო დაზარალებულის ჩართულობის გარკვეული ხარისხის უზრუნველყოფის ვალდებულებას ხედავს. როგორც აღვნიშნეთ, ჩართულობის საჭირო ხარისხის გარეშე, და მისი სრული უგულებელყოფით დარღვეული უფლება ვერ დაკომპენსირდება ზიანის ანაზღაურების მოთხოვნის შესაძლებლობითაც[17].

ამრიგად, სისხლის მართლმსაჯულების განსხვავებული მოდელების პირობებშიც, მნიშვნელოვანია დაზარალებულის იმ მინიმალური გარანტიების მინიჭება, რაც უზრუნველყოფს მისი უფლებების აღდგენას საქმეზე ‘კეთილსინდისიერი’ მართლმსაჯულების განხორციელებით. „კეთილსინდისიერი მართლმსაჯულების“ მიზნის განხორციელება, საგამოძიებო ორგანოსა და დაზარალებულს შორის ნდობის ჩამოყალიბება, სავარაუდო დანაშაულის შედეგად მიყენებული ზიანის აღიარებით, სტატუსის მინიჭებით იწყება. დაზარალებულად აღიარების შემდგომ მინიჭებული გარანტიებიკი აუცილებელია იმისთვის, რომ სახელმწიფო ბრალდებისთვის პასუხისმგებლობის დადგენის უფლებამოსილების გადანდობის პირობებში, დაზარალებულმა პრაქტიკულად დაინახოს მის მიმართ მართლმსაჯულების განხორციელება.

„კეთილსინდისიერ მართლმსაჯულებაში“ დარწმუნების საჭიროება, ავტომატურად იზრდება ისეთ საქმეებზე, რომლებზეც სახელმწიფო მოხელეების პასუხისმგებლობა იკვეთება ან/და დაზარალებული განსაკუთრებით მოწყვლად მდგომარეობაშია (მაგ. სასჯელს იხდის თავისუფლების აღკვეთის დაწესებულებაში). ამ დროს, კიდევ უფრო იზრდება მსხვეპლის მეორადი ვიქტიმიზაციის საფრთხეც, მას მეორედ ეუფლება ‘უძლურების’, ‘მათ ხელში ყოფნის’ განცდა, როგორც ეს ვიქტიმოლოგიის მკვლევარების მიერ აღიწერება.[18]

სამართლიანი სასამართლოს უფლების მინიმალური გარანტიები

საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით, „საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის (მოქმედი რედაქციით 31-ე მუხლი) პირველი პუნქტი ქმნის სამართლიანი სასამართლოს კონსტიტუციურ-სამართლებრივ გარანტიას და მოიაზრებს ყველა სამართლებრივ მექანიზმს, რომელიც უზრუნველყოფს უფლებებისა და კანონიერი ინტერესების სასამართლო წესით სრულყოფილი და ეფექტური დაცვის შესაძლებლობას.“[19] „სამართლიანი სასამართლოს უფლება არაერთი უფლებრივი კომპონენტისგან შედგება, რომელთა ერთობლიობამაც უნდა უზრუნველყოს, ერთი მხრივ, ადამიანების რეალური შესაძლებლობა, სრულყოფილად და ადეკვატურად დაიცვან, აღიდგინონ საკუთარი უფლებები, ხოლო, მეორე მხრივ, სახელმწიფოს მიერ ადამიანის უფლება-თავისუფლებებში ჩარევისას, დაიცვას ადამიანი სახელმწიფოს თვითნებობისაგან. შესაბამისად, სამართლიანი სასამართლოს უფლების თითოეული უფლებრივი კომპონენტის, როგორც ფორმალური, ისე მატერიალური შინაარსით საკმარისი პროცედურული უზრუნველყოფა სახელმწიფოს კონსტიტუციური ვალდებულებაა.“[20]

პირის დაზარალებულად ცნობა სამართლიანი სასამართლოს უფლების აუცილებელი, მაგრამ არასაკმარისი კომპონენტია. სტატუსის აღიარება ქმნის სხვა პროცედურული უფლებებით სარგებლობის წინაპირობას, თუმცა სამართლიანი სასამართლოს უფლებას ეფექტიანს ხდის სწორედ იმ პროცესუალური გარანტიების ერთობლიობა, რომელიც მთლიანობაში უზრუნველყოფს დაზარალებულის ინტერესების სათანადო განხორციელებას. იმ შემთხვევაშიც კი, თუ პირის დაზარალებულად აღიარებაზე უარის თქმის დამდგენი ნორმები არაკონსტიტუციურად იქნება ცნობილი და მოსარჩელეებს მიენიჭებათ დაზარალებულის სტატუსი, არსებული პროცედურული გარანტიები არაეფექტური იქნება მათი სამართლიანი სასამართლოს უფლების განხორციელების უზრუნველსაყოფად. დაზარალებულად ცნობა არის არა თვითმიზანი, არამედ შესაძლებლობა დარღვეული უფლებების დასაცავად. შესაბამისად, არასაკმარისი დამატებითი საკანონმდებლო ბერკეტების პირობებში მხოლოდ დაზარალებულად ცნობა არსებითად ვერ უზრუნველყოფს მოსარჩელეთა უფლებების დაცვას. საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით, „დანაშაულის შედეგად დაზარალებულ პირს კანონი ანიჭებს უაღრესად მნიშვნელოვან უფლებებს, რომელთა მეშვეობითაც მას უჩნდება სისხლის სამართლის პროცესის მიმდინარეობისას გარკვეული პროცედურული გარანტიები, აქვს ინფორმაცია საქმის მიმდინარეობის შესახებ და აღჭურვილია ბრალდების მხარის კონტროლის ბერკეტებით. დასახელებული უფლებების დაცვა უაღრესად მნიშვნელოვანია და დანაშაულისგან დაზარალებული პირი უნდა იყოს დაცული, რომ პროკურორის გადაწყვეტილებით, არამართლზომიერად არ შეეზღუდოს კანონით მინიჭებული უფლებები და გარანტიები.“[21]

საქმეზე ხათუნა შუბითიძე საქართველოს პარლამენტის წინააღდეგ, საკონსტიტუციო სასამართლომ კონსტიტუციის 42 მუხლის (მოქმედი რედაქციით 31-ე მუხლი) პირველი პუნქტიდან გამომდინარე პირდაპირ მიუთითა იმ მინიმალურ ინსტრუმენტებზე, რომლებზე წვდომაც დაზარალებულის სამართლიანი სასამართლოს უფლების განხორციელების აუცილებელი წინაპირობაა. სასამართლოს სიტყვებით: ‘დაზარალებული თავისი ინტერესით ბუნებრივად არის უფრო მეტი, ვიდრე უბრალოდ მოწმე, რაც, თავისთავად, მოითხოვს მის სათანადო და საკმარის ჩართულობას პროცესში. დაზარალებული ინფორმირებული უნდა იყოს საქმის მსვლელობის შესახებ მის ყველა ეტაპზე, ყველა კატეგორიის დანაშაულზე ჰქონდეს შესაძლებლობა, გაასაჩივროს, მათ შორის, სასამართლოში, დაზარალებულად ცნობასა და დევნის დაწყებაზე უარის თქმის, ისევე როგორც დევნის/გამოძიების შეწყვეტის შესახებ პროკურორის გადაწყვეტილება,მიიღოს სისხლის სამართლის საქმის მასალების ასლები, თუ ეს არ ეწინააღმდეგება გამოძიების ინტერესებს, უნდა მიეცეს პროცესზე დასწრების და განცხადებების, მოსაზრებების, მტკიცებულებების წარდგენის შესაძლებლობა. დანაშაულის მსხვერპლს, როგორც წესი, აქვს სურვილი და მისწრაფება, სისხლის სამართლის პროცესში მოისმინონ მისი ისტორია, განიხილონ და მხედველობაში მიიღონ მისი პოზიცია. დაზარალებულმა თავი უნდა იგრძნოს დაკმაყოფილებულად,ვინაიდან ის არის დანაშაულის ყველაზე პირდაპირი, უშუალო ობიექტი.’

სადავო ნორმებით დადგენილ ზოგად წესებთან მიმართებით ყურადღებას იმსახურებს ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს პრაქტიკაც, რომელიც დაზარალებულის ჩართულობას, საქმის მასალებზე წვდომას (თუნდაც შეზღუდულს), მნიშვნელოვანი გადაწყვეტილებების გასაჩივრების შესაძლებლობას, განიხილავს დაზარალებულის თვალში სამართლის განხორციელების აუცილებელ წინაპირობად, განსაკუთრებით ისეთ საქმეებზე, სადაც საქმის გარემოებებიდან, კერძოდ საქმეზე სახელმწიფო მოხელეების სავარაუდო პასუხისმგებლობიდან გამომდინარე, გამოძიების დამოუკიდებლობასთან მიმართებით მომეტებული რისკები არსებობს.

სასამართლოს არაერთხელ აქვს ნათქვამი, რომ გამოძიების ვალდებულება არა შედეგზე, არამედ შედეგის მიღწევის გამოყენებულ საშუალებებზეა მიმართული. აქედან გამომდინარე, სახელმწიფოს მიერ პოზიტიური ვალდებულების შესრულება იზომება მათ შორის კანონმდებლობის დონეზე არსებული საშუალებებით, თავიდან იქნეს აცილებული გამოძიების მხრიდან თვითნებური ან/და არაკეთილსინდისიერი მოქმედებები. აქვე გამოძიების სპეციფიკიდან გამომდინარე სასამართლო აღნიშნავს, რომ გამოძიების პროგრესის ობიექტური დამაბრკოლებელი გარემოებების შემთხვევაშიც აუცილებელია სახელმწიფოს სწრაფი და შესაბამისი რეაგირება, პასუხი, რათა შენარჩუნებული იყოს საზოგადოებრივი ნდობა და დანაშაულის შეწყნარების ეჭვები იქნეს გაქარწყლებული[22]. ამდენად, დაზარალებულის საპროცესო უფლებების მინიმალური გარანტიების დადგენა, მათ შორის სისხლის მართლმსაჯულების გადამწყვეტ, საწყის, საგამოძიებო მოქმედებების ეტაპზე, სწორედ ემსახურება იმ რისკებს, რომლებიც საქმეზე არაკეთილსინდისიერ გამოძიებასთან მიმართებით ვერ გამოირიცხება და პასუხობს დაზარალებულის უფლებების დაცვის არა მიზანზე, არამედ საშუალებებზე ორიენტირებულ კონცეფციას. ამ დროს დაზარალებულის მინიმალური საპროცესო უფლებების უზრუნველყოფა, რომლითაც მან შესაძლოა დააზღვიოს გამოძიების არაეფექტურობა კონკრეტულ საქმეზე, ან/და მართლმსაჯულების კეთილსინდისიერ განხორციელებაში დარწმუნდეს, უფრო ფართოდ ემსახურება საზოგადოებრივი ინტერესის დაცვასაც სახელმწიფო ბრალდების არასათანადო გულისხმიერება მაქსიმალურად იქნეს დაზღვეული და დაუსჯელობის გარემოს თავიდან ასაცილებლად რეაგირება მოხდეს დანაშაულზე ადამიანის სიცოცხლის, ფიზიკური და ფსიქოლოგიური ხელშეუხებლობის წინააღმდეგ.

დაზარალებული პირის გამოძიების საწყის ეტაპზევე ჩართულობის მნიშვნელობა უკავშირდება, მათ შორის, დანაშაულის სწორი კვალიფიკაციის შეფასების შესაძლებლობას. ქობულეთის პანსიონატის საქმეში აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის პროკურატურამ უგულებელყო დანაშაულში რელიგიური შეუწყნარებლობის მოტივი და გამოძიება წარმართა მხოლოდ მუქარის ფაქტზე (სისხლის სამართლის კოდექსის 151- მუხლი), იმ დასაბუთებით, რომ არ არსებობდა კვალიფიკაციის შეცვლის საფუძველი.[23] გამოძიების ორგანოსთვის მსგავსი საფუძვლის გამოკვეთა მხოლოდ სრულყოფილი გამოძიების პირობებშია შესაძლებელი, რომელიც თავის მხრივ სწორედ მტკიცებულებების მოგროვების პროცესს მოიცავს და საქმესთან შემხებლობაში მყოფი ყველა გარემოების დეტალურ შესწავლასა და სამართლებრივ ანალიზს საჭიროებს. შესაბამისად, ამ კუთხითაც, იკვეთება დაზარალებულის ჩართულობისა და მის მიერ გამოძიების ეფექტურობის კონტროლის კანონიერი ინტერესი.

დაზარალებულის სტატუსი მნიშვნელოვანია აგრეთვე კანონით დადგენილ შემთხვევებში სასამართლოს, პროკურორის, გამომძიებლის ქმედების ან გადაწყვეტილების გასაჩივრების შესაძლებლობის მოსაპოვებლად, რასაც სისხლის სამართლის კოდექსი ითვალისწინებს მხოლოდ პროცესის მონაწილესთან მიმართებით.[24] მაგალითად, მალხაზ მაჩალიკაშვილის საჩივარი გარდაცვლილი თემირლან მაჩალიკაშვილის მიმართ გამოძიების შეწყვეტასთან დაკავშირებით არ დაკმაყოფილდა მათ შორის იმ მიზეზით, რომ მალხაზ მაჩალიკაშვილი არ არის ცნობილი დაზარალებულის უფლებამონაცვლედ და შესაბამისად არ წარმოადგენს სისხლის სამართლის პროცესის მონაწილეს. შესაბამისად, მალხაზ მაჩალიკაშვილს არ მიეცა მისი კანონიერი ინტერესის დასაცავად საგამოძიებო ორგანოს ქმედების გასაჩივრებისა და სასამართლოსათვის მიმართვის უფლების გამოყენების შესაძლებლობა.[25]

ინფორმირებულობა

დაზარალებულად ცნობის შემდგომ, მისი ინფორმირებულობა და ჩატარებულ საგამოძიებო მოქმედებებზე წვდომის უზრუნველყოფა წარმოადგენს გამოძიების მხრიდან საქმეში დაზარალებულის მნიშვნელოვანი როლის აღიარებას, იმის მიუხედავად, იარსებებს თუ არა დაზარალებულის შეხედულებების გაზიარების ვალდებულება. გარდა ამისა, საგამოძიებო მოქმედებებისა და მათ შედეგად დადგენილი ფაქტობრივი გარემოებების ცოდნის გარეშე დაზარალებული პრაქტიკული თვალსაზრისითაც დაკარგავს გამოძიების დამხმარის როლს და მისი ჩართულობა სისხლის სამართლის პროცესში მხოლოდ ფორმალური დარჩება.

ინფორმირებულობის განხილული მნიშვნელობის გარდა, მისი დამატებითი ღირებულება, მდგომარეობს აგრეთვე გამოძიების პროცესზე საზოგადოებრივი კონტროლის უზრუნველყოფაში. დაზარალებული არის ყველაზე სწორი საშუალო რგოლი, რომელიც ინფორმირებულობის შემთხვევაში მართლმსაჯულებას საზოგადოებრივ კონტროლს დაუქვემდებარებს. ასეთი ინფორმირებულობა, როგორც აღვნიშნეთ, შესაძლოა ზოგ შემთხვევაში იმის გარანტიც იყოს, რომ დაზარალებულმა დაინახოს მის მიმართ მართლმსაჯულების სათანადოდ განხორციელება, ასევე ის ობიექტური გარემოებები, რის გამოც გამოძიებას არ მოჰყოლია კონკრეტული პირების დასჯა. საწინააღმდეგო გარემოებების არსებობის შემთხვევაში კი, დაზარალებულს უნდა შეეძლოს მისი გამოხატვის თავისუფლების საშუალებით, და იმ ინფორმაციის გამოყენებით, რომელზეც მას წვდომა როგორც დაზარალებულს გააჩნია, გაზარდოს საგამოძიებო ორგანოების ანგარიშვალდებულება. საქმის მასალებზე წვდომის გარეშე, დაზარალებული დაკარგავს ამ საბოლოო ბერკეტსაც, საზოგადოების წინაშე დამაჯერებლად და გასაგებად წარმოაჩინოს მიმდინარე გამოძიების პრობლემები და გაზარდოს საქმეზე ეფექტური და ობიექტური გამოძიების წარმართვისთვის საზოგადოებრივი კონტროლი.

გარდა ამისა, დაზარალებულის ინფორმირებულობა, მათ შორის საქმის მასალებსა და გამოძიების/დევნის შეწყვეტის მიზეზებთან დაკავშირებით, ემსახურება დაზარალებულისათვის დაცვის მნიშვნელოვან ინსტრუმენტებზე უარისა და შემაჯამებელი გადაწყვეტილებების კანონიერების ერთჯერადად, დამოუკიდებელი ორგანოს საშუალებით გადამოწმების შესაძლებლობის მინიჭებას. მხოლოდ გამოძიების შესახებ საკმარისი ცოდნის შემთხვევაში იქნება შესაძლებელი სასამართლოს წინაშე მაგ. გამოძიების/დევნის შეწყვეტისა და დევნის არდაწყების შესახებ მიღებული გადაწყვეტილებების უკანონობის დამაჯერებლად მტკიცება.

ამასთან, დაზარალებულის მინიმალური გარანტიები, საქმის მასალებზე წვდომა აუცილებელია იმისთვისაც, რომ მან ეფექტურად აწარმოოს ზიანის ანაზღაურების შესახებ დამოუკიდებელი საქმე.[26] მართალია, დაზარალებულს შეუძლია, სამოქალაქო სამართალწარმოების წესით მოსამართლის წინაშე დააყენოს შუამდგომლობა პროკურატურიდან საქმის მასალების გამოთხოვნის თაობაზე, თუმცა, იმისათვის, რომ დაზარალებულმა იცოდეს რა სახის ინფორმაცია ინახება სისხლის სამართლის საქმის მასალებში და რისი გამოთხოვა შესაძლოა გახდეს საჭირო, ასევე მისი სტრატეგიის წინასწარ განსაზღვრისთვის, და, გარკვეულ შემთხვევებში, ზიანის გამომწვევი პირის იდენტიფიცირებისთვის, მნიშვნელოვანია მას სასამართლოში სარჩელის შეტანამდე ჰქონდეს წვდომა სისხლის სამართლის საქმის მასალებზე.

სასამართლოში გასაჩივრების უფლება

როგორც ქვემოთაც იქნება მიმოხილული, დაზარალებულის საქმეზე მიღებულ საბოლოო გადაწყვეტილებებზე სასამართლოში გასაჩივრების ერთჯერადი შესაძლებლობა დაზარალებულის უფლებების დაცვისთვის გადამწყვეტი მნიშვნელობისაა, ნაწილობრივ გამოძიების შესახებ ინფორმირებულობის ინტერესიც გამოძიებაზე ამ საბოლოო ბერკეტის ეფექტიანად განხორციელების მიზანს ატარებს. სასამართლოში ერთჯერადი გასაჩივრების მექანიზმის ეს მნიშვნელობა გამომდინარეობს სისხლის სამართლის პროცესის იმ სპეციფიკიდან, რომელიც სახელმწიფო ბრალდებას გადაანდობს დევნის განხორციელების უფლებამოსილებას. ხელისუფლების დანაწილების პრინციპიც სხვადასხვა შტოების მხრიდან თვითნებობის კონტროლში მდგომარეობს და შტოებს შორის „უპირობო ნდობის“ გამორიცხვას ეფუძნება. ანალოგიურად, სამართლებრივი სისტემა დაზარალებულის დაცვას ვერ უზრუნველყოფს სახელწმიფოს ბრალდების „ნდობის“ პრეზუმფციით და უნდა ითვალისწინებდეს თვითნებობის პრევენციის გონივრულ და ეფექტიან გარანტიებს, რაც, მინიმუმ, დაზარალებულის საქმეზე საბოლოო გადაწყვეტილების ერთჯერადი სასამართლო ზედამხედველობის არსებობას გულისხმობს. მხოლოდ სასამართლო ან სასამართლოს მსგავსი ნეიტრალური და ობიექტური ორგანოს კონტროლი დააზღვევს საგამოძიებო ორგანოების უკანონო და დაუსაბუთებელი საბოლოო გადაწყვეტილებების შედეგად მართლმსაჯულების განხორციელებაზე უარის თქმისა და ზიანის ანაზღაურების შესახებ დავის წარმოების გართულების რისკებს. საბოლოო გადაწყვეტილებებთან მიმართებით დაზარალებულის სასამართლოზე წვდომის მნიშვნელობა აღიარებულია სასამართლოს გადაწყვეტილების შედეგების მხრივ შესაძლო განსხვავებების მიუხედავად, კერძოდ, საქმე სასამართლოს განმარტებებით დაუბრუნდება გამოძიებას დევნის დაწყებაზე სავალდებულო მითითების გარეშე (მაგ. ინგლისი), თუ სასამართლოს გადაწყვეტილებით იქნება განსაზღვრული დევნის დაწყების ვალდებულება (განსაკუთრებით მძიმე დანაშაულებზე ქართული მოდელი).

სადავო ნორმები ნაწილი I

საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის მე-3 მუხლის 22-ე ნაწილის თანახმად, დაზარალებულად მიიჩნევა სახელმწიფო, ფიზიკური ან იურიდიული პირი, რომელსაც მორალური, ფიზიკური თუ ქონებრივი ზიანი მიადგა უშუალოდ დანაშაულის შედეგად. 56-ე მუხლის მე-5 ნაწილის შესაბამისად, პირის დაზარალებულად ან მის უფლებამონაცვლედ ცნობის სათანადო საფუძვლის არსებობისას პროკურორს გამოაქვს დადგენილება საკუთარი ინიციატივით ან ამ პირის მიერ შესაბამისი განცხადებით მიმართვის შემთხვევაში.

კონსტიტუციის 31-ე მუხლის პირველ პუნქტთან გასაჩივრებულია დასახელებული სადავო ნორმების (სსსკ მე-3 მუხლის 22-ე ნაწილი, 56-ე მუხლის მე-5 ნაწილი) ის ნორმატიული შინაარსი, რომელიც სავარაუდო დანაშაულებრივ ქმედებასა და დამდგარ მორალურ, ფიზიკურ თუ ქონებრივ ზიანს შორის მიზეზშედეგობრივი კავშირის დადგენის მიუხედავად, უშვებს პირის დაზარალებულის სტატუსის გარეშე დატოვებას. ასევე სსსკ-ის 56-ე მუხლის მე-5 ნაწილის ის ნორმატიული შინაარსი, რომელიც გამორიცხავს პროკურორის მიერ დაზარალებულად ცნობაზე უარის თქმის შესახებ დადგენილების დასაბუთების ვალდებულებას.

სსსკ-ის მე-3 მუხლის, 22-ე პუნქტი დაზარალებულად მოიაზრებს პირს, რომელსაც „ზიანი მიადგა უშუალოდ დანაშაულის შედეგად“, ხოლო 56-ე მუხლის მე-5 ნაწილის მიხედვით პირს დაზარალებულის სტატუსი მიენიჭება ‘’სათანადო საფუძველის“ არსებობისას, რაც, თავის მხრივ სწორედ უშუალოდ დანაშაულის შედეგად დამდგარ ზიანს უნდა გულისხმობდეს. თუმცა, პირის დაზარალებულად აღიარების სტანდარტთან დაკავშირებით საკმარისი სახელმძღვანელო მითითების არარსებობის პირობებში, ზემოაღნიშნული მუხლები საგამოძიებო ორგანოებს უტოვებს დისკრეციას, იდენტიფიცირებული დაზარალებულის, ზიანის, და ამ ზიანის გამომწვევი დანაშაულის პრეზუმციის (რომელზეც გამოძიება მიმდინარეობს) არსებობის მიუხედავად, არ მიანიჭოს სტატუსი პირს, რომელსაც სავარაუდო დანაშაულებრივი ქმედების შედეგად მიადგა ზიანი. სხვაგვარად, კანონმდებლობით დადგენილი სტანდარტი დაზარალებულად ცნობისთვის არასაკმარისად მიიჩნევს სავარაუდო დანაშაულზე დაწყებული გამოძიების ფარგლებში ქმედებასა და დამდგარ ზიანს შორის მიზეზობრივი კავშირის პრეზუმფციასა და საგამოძიებო ორგანოებს აძლევს თვითნებობის შესაძლებლობებს ამ მინიმალური სტანდარტის მიღმა თავად განსაზღვრონ დაზარალებულის სტატუსის მინიჭების მოთხოვნები.

გასაჩივრებული ნორმები საკმარისად ვერ აზღვევს დაზარალებულის სტატუსისა და შესაბამისი პროცედურული გარანტიების მიღმა თვითნებურად დატოვების რისკებს, რაც მათ საფუძველზე განვითარებულ პრაქტიკაშიც ვლინდება. კერძოდ, არაერთი ადამიანის უფლებების სფეროში მომუშავე ორგანიზაციის ანგარიშების თანახმად, პირს თვითნებურად, კონკრეტული დასაბუთების გარეშე ეუბნებიან უარს დაზარალებულად ცნობაზე, ბრალდების მხარე დანაშაულის მტკიცებას დასაბუთებულ ვარაუდზე მაღალი სტანდარტით ითხოვს და არ უკავშირებს შესაძლო დანაშაულის შედეგად გამოწვეულ ზიანს, არამედ პროკურატურის აღქმას საქმის პერსპექტიულობაზე სასამართლოში, ან საქმის პერსპექტიულობის მიმართ გამოძიების სუბიექტურ დამოკიდებულებას, რაც მაგალითად საქმის სასამართლოში წარდგენაზე განზრახვის არარსებობის შემთხვევაში შესაძლებელს ხდის დაზარალებულის უფლებების სრულ ჩამორთმევას.[27]

საქმეზე, რომელზეც განმცხადებელი პირები მშვიდობიან შეკრების დროს დაკავების შემდეგ და პოლიციის ეფექტური კონტროლის ქვეშ დამამცირებელ და არაადამიანურ მოპყრობაზე უთითებდნენ, პროკურატურა ყოველგვარი დამატებითი დასაბუთების გარეშე განმარტავს, „ამ ეტაპზე თქვენი დაცვის ქვეშ მყოფი პირების დაზარალებულად ცნობის საფუძველი არ არსებობს“ (2015 წლის 27 თებერვლის კორესპონდენცია).[28] გამოძიების შემდგომ ეტაპებზეც პროკურატურა უარს ამბობს დაზარალებულის სტატუსის მინიჭებაზე და განმარტავს: „გამოძიების ამ ეტაპზე, არ არსებობს ფაქტებისა და ინფორმაციის საკმარისი ერთობლიობა, რომელიც გამოძიებას მისცემდა საფუძველს დასაბუთებული ვარაუდისთვის, რომ [განმცხადებელს] უშუალოდ დანაშაულის შედეგად მიადგა რაიმე სახის ზიანი და შესაბამისად, არ არსებობს მისი დაზარალებულად ცნობის საფუძველი.“ ამ გადაწყვეტილებაზე წარდგენილი საჩივრის გადაწყვეტისას, ზემდგომი პროკურორი იმეორებს ქვემდგომი პროკურორის დასაბუთებას და უთითებს მოცემულ საქმეზე დანაშაულის შესახებ დასაბუთებული ვარაუდის არარსებობაზე. 2016 წლის 10 მარტს, როდესაც გამოძიება 2014 წლის დეკემბრიდან უკვე წელზე მეტი მიმდინარეობდა, პროკურატურა უთითებს, რომ განმცხადებელი პირების დაზარალებულად ცნობის საფუძველი არ არსებობს იქიდან გამომდინარე, რომ გამოძიების იმ ეტაპზე, არ იყო დადგენილი დაკავების დროს პოლიციის მხრიდან სამსახურებრივი უფლებამოსილების გადამეტების ფაქტი.[29]

ამდენად, პრაქტიკა აჩვენებს, რომ საგამოძიებო ორგანოები ან უთითებენ დასაბუთებული ვარაუდის სტანდარტზე, რომელიც სავარაუდო დანაშაულის შედეგად მიყენებული ზიანის დადგენის ფაქტით არ შემოიფარგლება, ან საერთოდ არ უთითებენ რაიმე სტანდარტზე და განმარტავენ, რომ სტატუსის მინიჭებისთვის საკმარისი მტკიცებულებები კონკრეტულ ეტაპზე გამოძიებას არ გააჩნია. იმ შემთხვევებშიც, როდესაც მითითებულია დასაბუთებული ვარაუდის სტანდარტი, ის როგორც მინიმუმ საქმეზე სისხლისსამართლებრივი დევნის დაწყებისთვის საკმარის მტკიცებულებებს გულისხმობს. შედეგად, დასაბუთებული ვარაუდის სტანდარტი ხშირად გაიგივებულია ალბათობის მაღალი ხარისხის ან გონივრულ ეჭვს მიღმა სტანდარტთან, რომლებიც, სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის მიხედვით მოსამართლის მიერ წინასასამართლო სხდომაზე საქმის არსებითად განსახილველად გადაცემის შესახებ გადაწყვეტილების მიღებისა და გამამტყუნებელი განაჩენის გამოტანის ეტაპებზე გამოიყენება.[30]

ამასთან, 56-ე მუხლის მე-5 ნაწილი არ ითვალისწინებს პირის დაზარალებულად ცნობაზე უარის შესახებ დადგენილების დასაბუთების ვალდებულებას, მაშინ, როდესაც დაზარალებულის სხვა უფლებების შეზღუდვის შესახებ პროკურორის დადგენილების დასაბუთების ვალდებულება ექსპლიციტურადაა განსაზღვრული სსსკ-ის 57-ე მუხლის მე-3 ნაწილით. აღნიშნულის გარდა, პროკურორის ამა-თუ იმ გადაწყვეტილების დასაბუთების ან მასში კონკრეტული მონაცემების მითითების ვალდებულება გათვალისწინებულია სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის არაერთი მუხლით, თავად გადაწყვეტილების მიღების უფლებამოსილებასთან ერთად, მაგალითად გადაუდებელი აუცილებლობისას ფარული საგამოძიებო მოქმედების ჩატარების შესახებ,[31]ექსპერტიზის ჩატარების შესახებ,[32] გადაუდებელი აუცილებლობის შემთხვევაში ქონებაზე ყადაღის დადების შესახებ[33] და პირის ბრალდებულად ცნობის შესახებ პროკურორის დადგენილებებთან მიმართებით.[34] ამასთან, სასამართლო გადაწყვეტილების დასაბუთებულობის ზოგადი ვალდებულებისაგან განსხვავებით,[35] მსგავს ჩანაწერს არ იცნობს სისხლის სამართლის კანონმდებლობა პროკურორის დადგენილებასთან მიმართებით, რაც ნიშნავს, რომ დასაბუთებულობის ვალდებულებაზე მითითება უნდა მოხდეს ინდივიდუალურად, ყოველ კონკრეტულ გადაწყვეტილებასთან დაკავშირებით. დაზარალებულის უფლებების შემზღუდველი დადგენილების მსგავსად, დაზარალებულის სტატუსის ცნობასთან დაკავშირებით დადგენილების დასაბუთების ვალდებულება გათვალისწინებულ უნდა იქნეს სწორედ ამგვარი უფლებამოსილების დამდგენ ნორმაში. შესაბამისად, დაზარალებულად ცნობასთან მიმართებით ასეთი მოთხოვნის პირდაპირ გაწერის გარეშე, საგამოძიებო ორგანოები დაზარალებულად ცნობაზე უარის შესახებ დადგენილების დასაბუთების ვალდებულებით შებოჭილი არ არიან. აღნიშნულს ადასტურებს ასევე დაზარალებულის სტატუსის მინიჭებაზე უარის თქმასთან დაკავშირებით პროკურორის მიერ დაუსაბუთებელი დადგენილებების მიღების ზემოთ მოყვანილი პრაქტიკა.

ის, რომ კანონი დაზარალებულად ცნობაზე უარის შემთხვევაში, არ ითვალისწინებს გადაწყვეტილების დასაბუთებულობის მოთხოვნას (როდესაც ის სხვა შემთხვევებში ექსპლიციტურად არის მითითებული), ზემოთ დასახელებული სტანდარტით (რომელიც ზიანსა და დანაშაულებრივ ქმედებას შორის მიზეზობრივი კავშირით არ შემოიფარგლება) შექმნილ თვითნებობის რისკებს კიდევ უფრო ზრდის და შინაარსს უკარგავს გადაწყვეტილების შემოწმების შესაძლებლობასაც.

სადავო ნორმა ნაწილი 2

57-ე მუხლის პირველი ნაწილის ‘თ’ ქვეპუნქტის თანახმად, დაზარალებულს უფლება აქვს მიიღოს ინფორმაცია გამოძიების მიმდინარეობის შესახებ და გაეცნოს სისხლის სამართლის საქმის მასალებს, თუ ეს არ ეწინააღმდეგება გამოძიების ინტერესებს.[36] 57-ე მუხლის მე-3 ნაწილი: ამ მუხლში მითითებულ მოთხოვნაზე უარის თქმის შემთხვევაში პროკურორს გამოაქვს დასაბუთებული დადგენილება. დაზარალებულს უფლება აქვს, ეს დადგენილება ერთჯერადად გაასაჩივროს ზემდგომ პროკურორთან.

აღსანიშნავია, რომ ეს წესი კ’ ქვეპუნქტის საფუძველზე მოქმედებს წინასასამართლო სხდომის გამართვამდე არაუგვიანეს 10 დღემდე.

კონსტიტუციის 31-ე მუხლთან გასაჩივრებულია 57-ე მუხლის პირველი ნაწილის ‘თ’ ქვეპუნქტის ის ნორმატიული შინაარსი, რომელიც გამორიცხავს საქმის მასალების დაზარალებულისთვის გადაცემას, ასევე ის ნორმატიული შინაარსი, რომელიც უშვებს „გამოძიების ინტერესებთან“ დაკავშირებული განუჭვრეტელი საფუძვლით საქმის მასალებზე წვდომის შეზღუდვას. კონსტიტუციის ამავე მუხლთან გასაჩივრებულია 57-ე მუხლის მე-3 ნაწილის მეორე წინადადებაც, რომლის თანახმად, გამოძიების ინტერესებიდან გამომდინარე საქმის მასალების გაცნობაზე უარის შესახებ დადგენილების სასამართლოში გასაჩივრების შესაძლებლობა არ არსებობს.

სისხლის სამართლის კოდექსის 57-ე მუხლის ‘თ’ ქვეპუნქტების საფუძველზე, დაზარალებულების წარმომადგენელებს არ ეძლევათ საშუალება სისხლის სამართლის საქმის მასალების გადაცემაზე და ისინი შეზღუდული არიან საქმის ადგილზე გაცნობის უფლებით. ამის გარდა გამოძიებას აქვს მინიჭებული შეუზღუდავი დისკრეცია, დაზარალებულის წარმომადგენლებს ასეთი წვდომაც შეუზღუდოს საქმის მასალებზე, სამართალდამცავი ორგანოების სუბიექტური გადაწყვეტილებით ისეთ ფართო საფუძველზე დაყრდნობით, როგორიცაა ‘გამოძიების ინტერესები’ (სანამ წინასასამართლო სხდომამდე 10 დღე დარჩება), რომლის შესახებ მიღებული გადაწყვეტილების გასაჩივრებაც შეუძლებელია სასამართლოში. ამ წესიდან გამომდინარე, გადამწყვეტ ეტაპზე დაზარალებულის მიერ გამოძიების კონტროლის შესაძლებლობა არ არსებობს, და გამოძიების მიერ საქმის სასამართლოში წაღების გაჭიანურების ან მასზე უარის შემთხვევაში (როდესაც გაჭიანურების შედეგად ხანდაზმულობის ვადა გადის), ასეთი შეზღუდვის დაწესების დისკრეცია მოქმედებს უვადოდ, სასამართლო ზედამხედველობის გარეშე.

სადავო ნორმა ნაწილი 3

სსსკ-ის 106-ე მუხლი: 1¹: „დაზარალებულს უფლება აქვს, გამოძიების ან/და სისხლისსამართლებრივი დევნის შეწყვეტის შესახებ პროკურორის დადგენილება ერთჯერადად გაასაჩივროს ზემდგომ პროკურორთან. ზემდგომი პროკურორის გადაწყვეტილება საბოლოოა და არ საჩივრდება, გარდა იმ შემთხვევისა, როდესაც ჩადენილია განსაკუთრებით მძიმე დანაშაული. [..].“

168-ე მუხლის მეორე ნაწილი: დაზარალებულს უფლება აქვს, სისხლისსამართლებრივი დევნის დაწყებაზე უარის თქმის შესახებ პროკურორის დადგენილება ერთჯერადად გაასაჩივროს ზემდგომ პროკურორთან. ზემდგომი პროკურორის გადაწყვეტილება საბოლოოა და არ საჩივრდება, გარდა იმ შემთხვევისა, როდესაც ჩადენილია განსაკუთრებით მძიმე დანაშაული. ამ შემთხვევაში, თუ ზემდგომი პროკურორი არ დააკმაყოფილებს საჩივარს, დაზარალებულს უფლება აქვს, პროკურორის გადაწყვეტილება გაასაჩივროს გამოძიების ადგილის მიხედვით რაიონულ (საქალაქო) სასამართლოში. კონსტიტუციის 31-ე მუხლის პირველ პუნქტთან და კონსტიტუციის მე-11 მუხლთან გასაჩივრებულია სსსკ-ის 106-ე 1¹ მუხლის ის ნორმატიული შინაარსი, რომელიც განსაკუთრებით მძიმე დანაშაულებისგან განსხვავებით, ნაკლებად მძიმე და მძიმე დანაშაულებად დაკვალიფიცირებულ დანაშაულებზე, გამოძიების ან/და სისხლისსამართლებრივი დევნის შეწყვეტის შესახებ პროკურორის დადგენილების სასამართლოში გასაჩივრების შესაძლებლობას გამორიცხავს, ასევე 168-ე მუხლის მეორე ნაწილის ის ნორმატიული შინაარსი, რომელიც განსაკუთრებით მძიმე დანაშაულებისგან განსხვავებით, ნაკლებად მძიმე და მძიმე დანაშაულებად დაკვალიფიცირებულ დანაშაულებზე სისხლისსამართლებრივი დევნის დაწყებაზე უარის თქმის შესახებ პროკურორის დადგენილების სასამართლოში გასაჩივრების შესაძლებლობას გამორიცხავს.

საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლო კონსტიტუციის 31–ე მუხლის პირველი პუნქტით დაცულ სა­მა­რთლი­ანი სა­სა­მა­რთლოს უფლებაში მოიაზრებს „სა­ხე­ლმწიფო ხე­ლი­სუ­ფლე­ბის ყველა იმ გა­და­წყვე­ტი­ლე­ბის (ქმე­დე­ბის) სა­სა­მა­რთლოში გა­სა­ჩი­ვრე­ბას და სა­მა­რთლე­ბრივ შე­ფა­სე­ბას, რო­მე­ლიც ადა­მი­ანის უფლე­ბებს არღვევს,“[37]

საკონსტიტუციო სასამართლო დაზარალებულის მიერ დევნის დაწყებაზე უარის თქმის, ისევე როგორც დევნის/გამოძიების შეწყვეტის შესახებ პროკურორის გადაწყვეტილების სასამართლოში გასაჩივრების შესაძლებლობას დაზარალებულის სამართლიანი სასამართლოს უფლების კომპონენტად მოიაზრებს დანაშაულის კატეგორიის მიუხედავად.[38] სადაო ნორმების საფუძველზე დანაშაულის კვალიფიკაციაზეა დამოკიდებული დაზარალებულის მიერ მის საქმეზე მიღებული საბოლოო გადაწყვეტილებების სასამართლოში გასაჩივრების უფლება. იმის გარდა, რომ სადავო ნორმების საფუძველზე მხოლოდ კანონმდებლობით განსაკუთრებით მძიმედ მიჩნეული დანაშაულებია შესაბამისი დაცვის ღირსად მოაზრებული, გასათვალისწინებელია, რომ თავად ასეთ დანაშაულად კვალიფიკაციაც გამოძიების ექსკლუზიური კომპეტენციაა, რაც განაპირობებს თვითნებობის თავიდან აცილების მიზნით დაზარალებულის მხრიდან კონტროლის კიდევ უფრო გამოკვეთილ ინტერესს.

2019 წლის 1-ლი ივლისიდან, სასამართლოში გასაჩივრების უფლება გავრცელდება აგრეთვე სახელმწიფო ინსპექტორის სამსახურისათვის დაქვემდებარებულ დანაშაულებზე,[39] რომელიც მოიცავს ცალკეულ ძალადობრივ და ღირსების შემლახველ, აგრეთვე, პენიტენციურ დაწესებულებაში ან სახელმწიფოს ეფექტური კონტროლის ქვეშ მყოფი პირის სიცოცხლის მოსპობის დანაშაულთა რიცხვს, რომლებიც ჩადენილია სამართალდამცავი ორგანოს წარმომადგენლის, მოხელის ან მასთან გათანაბრებული პირის მიერ.[40] მიუხედავად იმისა, რომ აღნიშნული ცვლილება აფართოებს იმ დანაშაულთა რიცხვს, რომელთა საქმეზეც დაზარალებულს მიეცემა გამოძიების/სისხლისსამართლებრივი დევნის შეწყვეტისა და სისხლისსამართლებრივი დევნის დაწყებაზე უარის თქმის შესახებ გადაწყვეტილების გასაჩივრების უფლება, დანაშაულთა უმეტესობა, მათ შორის ადამიანის ფიზიკური ხელშეუხებლობისა და ღირსების წინააღმდეგ მიმართული, აგრეთვე მთელი რიგი სამოხელეო დანაშაულები კვლავ რჩება სასამართლო კონტროლს მიღმა. ამასთან, ცვლილება ვერ აკომპენსირებს დანაშაულის კვალიფიკაციის დისკრეციიდან გამომდინარე საგამოძიებო ორგანოთა თვითნებობის რისკებს. შესაბამისად, ცვლილების ამოქმედების პირობებშიც, დაზარალებულის უფლება ნეიტრალური და ობიექტური ორგანოს მეშვეობით მოითხოვოს დარღვეული უფლების აღდგენა და მის მიმართ მართლმსაჯულების განხორციელება შეზღუდულია დანაშაულთა ვიწრო ჩამონათვალით და ადეკვატურად ვერ პასუხობს სამართლიანი სასამართლოს უფლების მოთხოვნებს. როგორც საკონსტიტუციო სასამართლო აღნიშნავს, „ნაკლებად მძიმე და მძიმე კატეგორიის დანაშაულებს მიეკუთვნება საკმაოდ მრავალრიცხოვანი დანაშაულის შემადგენლობა, რომელთა დიდი ნაწილი მნიშვნელოვან მორალურ, ფიზიკურ თუ ქონებრივ ზიანს აყენებს დაზარალებულს. მიყენებული ზიანის მოცულობიდან გამომდინარე, განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭება დაზარალებულისათვის კანონმდებლობით მინიჭებული უფლებებით ეფექტურად სარგებლობის უზრუნველყოფას.“[41]

დანაშაულის კატეგორიების მიხედვით სასამართლოში გასაჩივრების უფლების განსაზღვრა წინააღმდეგობაში მოდის კონსტიტუციის მე-11 მუხლთანაც. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით, საქართველოს კონსტიტუციის მე-11 მუხლი ადგენს კანონის წინაშე თანასწორობის ფუნდამენტურ კონსტიტუციურ პრინციპს, რომლის მიზანია არ დაუშვას არსებითად თანასწორის განხილვა უთანასწოროდ ან პირიქით. სასამართლო უთითებს, რომ „ამ მუხლში არსებული ნიშნების ჩამონათვალი ერთი შეხედვით, გრამატიკული თვალსაზრისით, ამომწურავია, მაგრამ ნორმის მიზანი გაცილებით უფრო მასშტაბურია, ვიდრე მხოლოდ მასში შეზღუდული ჩამონათვალის მიხედვით დისკრიმინაციის აკრძალვა.“[42]

მოცემულ შემთხვევაში, დანაშაულის კატეგორიის მიხედვით ხდება ურთიერთობის დიფერენცირებული მიდგომა განსაზღვრულ ჯგუფთა მიმართ. დანაშაულის კვალიფიკაციის მიხედვით პროკურორის დადგენილების სასამართლოში გასაჩივრების უფლება უთანასწორო მდგომარეობაში აყენებს არსებითად თანასწორ სუბიექტებს, კერძოდ კი, დაზარალებულ პირებს, რომლებსაც გააჩნიათ საკუთარი უფლებების აღდგენის ერთნაირი კანონიერი ინტერესები. დანაშაულის კატეგორიის მიუხედავად დაზარალებულთა იდენტურ სამართლებრივ მდგომარეობასა და, შესაბამისად, მათ არსებითად თანასწორობაზე მიუთითებს საკონსტიტუციო სასამართლო საქმეში ხვიჩა ყირმიზაშვილი და სხვები საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ - „დანაშაულის კვალიფიკაციასთან ერთად, ვერ შეიცვლება პირის დაზარალებულისათვის მიყენებული ზიანის ხარისხი და დაზარალებულად ცნობის ინტერესი“.[43]

ამდენად, სადავო ნორმების საფუძველზე, მოსარჩელე პირებს არაადეკვატურ ან/და განუჭვრეტელ სტანდარტზე დაყრდნობით (რომელიც არ შემოიფარგლება სავარაუდო დანაშაულებრივ ქმედებასა და ზიანს შორის მიზეზობრივი კავშირის პრეზუმფციით) ეთქვათ დაუსაბუთებელი უარი დაზარალებულის სტატუსზე/დაზარალებულის უფლებამონაცვლედ ცნობაზე. ამასთან, დაზარალებულად/დაზარალებულის უფლებამონაცვლედ ცნობის შემთხვევაშიც, სადავო ნორმები უშვებს გამოძიების მიმდინარეობისას, სანამ წინასასამართლო სხდომამდე ათი დღე იქნება დარჩენილი, საქმის მასალებზე წვდომის თვითნებურ შეზღუდვას, რაც, იმ შემთხვევებში როდესაც საქმე სასამართლომდე ვერ აღწევს, წვდომის უვადოდ შეზღუდვას უტოლდება, მით უფრო გასაჩივრების ეფექტური მექანიზმის გარეშე. ამასთან, ასეთი წვდომა საქმის მასალებზეც შემოიფარგლება საქმის მასალების ადგილზე გაცნობით, ასლების გადაცემის ნაცვლად. ამას გარდა, გასაჩივრების ეფექტური მექანიზმი არ არსებობს ნაკლებად მძიმე და მძიმე დანაშაულად ქმედების დაკვალიფიცირების შემთხვევაში, დაზარალებულის ინტერესების საწინააღმდეგოდ გამოტანილ ისეთ საბოლოო გადაწყვეტილებებზე, როგორიცაა გამოძიების/დევნის შეწყვეტა და დევნის დაწყებაზე უარი. აქედან გამომდინარე, სადავო ნორმების მოქმედებით შესაძლოა დაირღვეს კონსტიტუციის 31 მუხლის პირველი პუნქტიდან გამომდინარე მოსარჩელე პირების უფლებები. დანაშაულის კვალიფიკაციიდან გამომდინარე სასამართლოში გასაჩივრების უფლების შეზღუდვა წინააღმდეგობაშია ასევე კონსტიტუციის მე-11 მუხლით გარანტირებულ თანასწორობის პრინციპთან.

ამდენად, არ არსებობს საკონსტიტუციო სასამართლოში სარჩელის არსებითად განსახილველად არმიღების საფუძველი, რადგან სარჩელი აკმაყოფილებს „საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ“ ორგანული კანონის 31³ მუხლის მოთხოვნებს, კერძოდ:

ფორმით და შინაარსით შეესაბამება „საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ“ ორგანული კანონის 31​¹-ე მუხლის მოთხოვნებს - სარჩელი შედგენილია საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ დამტკიცებული, შესაბამისი სასარჩელო სააპლიკაციო ფორმის მიხედვით. სარჩელი ხელმოწერილია მოსარჩელის მიერ და გათვალისწინებულია 31​¹-ე მუხლის მოთხოვნები.

სარჩელი შეტანილია უფლებამოსილი სუბიექტების მიერ, რადგან „საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის 39-ე მუხლის 1-ლი პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტი ითვალისწინებს კონსტიტუციური სარჩელის შეტანის შესაძლებლობას ფიზიკური პირების მიერ, როდესაც მათ დაერღვათ ან შესაძლებელია უშუალოდ დაერღვეთ საქართველოს კონსტიტუციის მეორე თავით აღიარებული მათი უფლებანი და თავისუფლებანი.

სადავო საკითხი განსჯადია საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ, რადგან „საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის მე-19 მუხლის „ე“ ქვეპუნქტის მიხედვით: „საკონსტიტუციო სასამართლო... უფლებამოსილია განიხილოს და გადაწყვიტოს... საქართველოს კონსტიტუციის მეორე თავის საკითხებთან მიმართებით მიღებული ნორმატიული აქტების კონსტიტუციურობის საკითხი“.

საკონსტიტუციო სარჩელში მითითებული არც ერთი სადავო საკითხი ჯერჯერობით არ არის გადაწყვეტილი საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ.

სარჩელში მითითებული ყველა სადავო საკითხი გადაწყვეტილია საქართველოს კონსტიტუციით, რადგან სადავო ნორმები გასაჩივრებულია საქართველოს კონსტიტუციის მეორე თავის კონკრეტულ მუხლებთან მიმართებით.

სასარჩელო მოთხოვნა არ შეეხება კანონქვემდებარე აქტის არაკონსტიტუციურად ცნობას, ამდენად არ დგას სუბსიდიარობის პრობლემაც.

კანონით არ არის დადგენილი კონსტიტუციური სარჩელის შეტანის ვადა.

[1] Stefan Trechsel, Why Must Trials Be Fair, 31 Isr. L. Rev. 94 1997

[2] House of Lords - Attorney General’s Reference No. 3 of 1999 [2000] UKHL 63)

[3] Trechsel, 60-61;

[4] Sarah Moynihan, The Voiceless Victim: A critical analysis of the impact of enhanced victim participation in the criminal justice process IALS Student Law Review | Volume 3, Issue 1, Autumn 2015, pp. 25-32; საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის კომენტარი (2015) ხელმისაწვდომია https://sdasu.edu.ge/media/1001542/2017/12/16/6ef3a43b9a3432caef47ce80898b0e61.pdf

[5] მოხელის ან მასთან გათანაბრებული პირის მიერ სამსახურებრივი უფლებამოსილების გადამეტება, რამაც ფიზიკური ან იურიდიული პირის უფლების, საზოგადოების ან სახელმწიფოს კანონიერი ინტერესის არსებითი დარღვევა გამოიწვია ჩადენილი ძალადობით ან იარაღის გამოყენებით;

[6] სსსკ-ის 56-ე მუხლის მუხლის მე-3 ნაწილის თანახმად, იმ დანაშაულის საქმეში, რომელსაც დაზარალებულის სიკვდილი მოჰყვა, დაზარალებულის უფლებები ენიჭება და მისი მოვალეობები ეკისრება მის რომელიმე ახლო ნათესავს (დაზარალებულის უფლებამონაცვლე).

[7] დანათი #1

[8] დანათი #2

[9] დანართი #3

[10] დანართი #4

[11] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2016 წლის 30 სექტემბრის #1/8/594 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე ხათუნა შუბითიძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II.პ.8-11

[12] Doorson v The Netherlands, 70

[13] Tomasi v. France, no. 12850/87, 27 Agugust, 1992, § 121; Perez v. France, no. 47287/99, 12 February 2004, § 55, 56, 58, 63, 64, 70, 72;

[14] Assenov and Others v. Bulgaria 90/1997/874/1086, 28 October 1998, § 108-12

[15] Mentes and Others v. Turkey, no. 23186/94, 28 November 1997, §89

[16] Perez v. France, § 26-28, 72;

[17] Mckerr v. The united kingdom, no. 28883/95, 4 May 2001, § 121

[18] დანაშაულის მსხვერპლის სამართლებრივი მდგომარეობა, სამოქალაქო ჩართულობის ცენტრი, გვ. 9;

[19] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2014 წლის 24 დეკემბრის გადაწყვეტილება №3/3/601 საქმეზე: „საქართველოს უზენაესი სასამართლოს კონსტიტუციური წარდგინება საქართველოს 1998 წლის 20 თებერვლის სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 546-ე მუხლის და ამავე კოდექსის 518-ე მუხლის პირველი ნაწილის კონსტიტუციურობის თაობაზე“, II-9

[20] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2014 წლის 23 მაისის გადაწყვეტილება №3/2/574 საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე გიორგი უგულავა საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-59

[21] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2018 წლის 14 დეკემბრის გადაწყვეტილება, №2/12/1229, 1242, 1247, 1299 საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები - ხვიჩა ყირმიზაშვილი, გია ფაცურია და გვანცა გაგნიაშვილი და „შპს ნიკანი“ საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 1.7 -23

[22] Brecknell v. the United Kingdom, no. 32457/04, 27 November 2007, § 65

[23] დანართი #4

[24] სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 95-ე მუხლის პირველი ნაწილი

[25] დანართი #5

[26] სსსკ-ის 92-ე მუხლის მეორე ნაწილის თანახმად, პირს უფლება აქვს, სამოქალაქო სამართალწარმოების წესით მოითხოვოს მიყენებული ზიანის ანაზღაურება.

[27] საიას ანგარიში „დაზარალებულის უფლებები სისხლის სამართლის პროცესში“ (2016 წ.) გვ. 9, 13, 20, 22; https://gyla.ge/files/news/2016%20%E1%83%AC%E1%83%9A%E1%83%98%E1%83%A1%20%E1%83%92%E1%83%90%E1%83%9B%E1%83%9D%E1%83%AA%E1%83%94%E1%83%9B%E1%83%90/dazaralebulis%20uflebebi.pdfსაიას კვლევის საფუძველზე 2016 წლიდან 2017 წლამდე არსებული მდგომარეობით მათ წარმოებაში 17 მიმდინარე საქმიდან, რომლებზეც დაკავების დროს სამართალდამცავთა სავარაუდო დანაშაული იკვეთებოდა, არც ერთ საქმეზე არავისთვის ბრალი არ იყო წარდგენილი, ორი საქმის გარდა კი, განმცხადებლებს არ ჰქონდათ დაზარალებულის სტატუსი. ანგარიშში საუბარია ასევე სამართალდამცავი პირების სავარაუდო არასათანადო მოპყრობის ფაქტებზე დასრულებულ საქმეებზე, ანგარიშის თანახმად, 3 საქმეზე გამოძიება შეწყვეტილია დანაშაულის დაუდგენლობის მოტივით, ერთ საქმეზე მართალია დასრულდა სისხლის სამართალწარმოება და მოძალადე პოლიციელი გასამართლდა სასამართლოს მიერ, თუმცა დაზარალებულის მითითებით მის მიმართ განხორციელებულ არასათანადო მოპყრობაში მონაწილეობდა ასევე მეორე პოლიციელი, რომლის ქმედებებიც პასუხისმგებლობის მიღმა დარჩა. ადამიანის უფლებები დაკავების დროს და. საქართველოში არსებული მდგომარეობა. კანონმდებლობის და პრაქტიკის ანალიზი. 2017 წ, Penal Reform International, გვ. 20, ხელმისაწვდომია https://www.penalreform.org/wp-content/uploads/2018/01/Factsheet_Natsvlishvili_final-2017.pdf

[28] დანართი #6

[29] დანართი #7

[30] საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის (სსსკ) მე-3 მუხლის მე-12 და მე-13 ნაწილები

[31] სსსკ-ის 143​³ მუხლის მე-6 ნაწილი

[32] სსსკ-ის მუხლი 144-ე მუხლის მე-5 ნაწილი

[33] სსსკ-ის 155-ე მუხლის პირველი ნაწილი

[34] სსსკ-ის 169-ე მუხლის მე-3 ნაწილი

[35] სსსკ-ის 194-ე მუხლის მე-2 ნაწილი

[36] სისხლის სამართლის საქმის მასალები შეიძლება შეიცავდეს ინფორმაციას, რომელიც უთითებს ბრალდებულის მიერ სხვა, დაზარალებულისთვის არარელევანტური დანაშაულის ჩადენაზე, ასევე შეიძლება არსებობდეს ინფორმაცია სხვა მესამე პირების პირადი ცხოვრების შესახებ, რაც არ უკავშირდება იმ დანაშაულს, რომლის შედეგებსაც მიადგა ზიანი კონკრეტულ დაზარალებულს. ამ ინფორმაციაზე წვდომის უზრუნველყოფა შეეწინააღმდეგება გამოძიების ინტერესებს. საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის კომენტარი, გვ 222

[37] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2006 წლის 15 დეკემბრის #1/3/393,397 გადაწყვეტილება საქმეზე “სა­ქა­რთვე­ლოს მო­ქა­ლა­ქე­ები – ვა­ხტანგ მა­სუ­რა­შვილი და ონისე მე­ბო­ნია სა­ქა­რთვე­ლოს პა­რლა­მე­ნტის წი­ნა­აღმდეგ”, II.პ.1

[38] „საქართველოს მოქალაქე ხათუნა შუბითიძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II.პ.52

[39] სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 106-ე მუხლის 1¹ ნაწილი

[40] „სახელმწიფო ინსპექტორის სამსახურის შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-19 მუხლის პირველი პუნქტი

[41] „საქართველოს მოქალაქეები - ხვიჩა ყირმიზაშვილი, გია ფაცურია და გვანცა გაგნიაშვილი და „შპს ნიკანი“ საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 1.7 -29

[42] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2008 წლის 31 მარტი, #2/1-392 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე შოთა ბერიძე და სხვები საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II.პ.2

[43]„საქართველოს მოქალაქეები - ხვიჩა ყირმიზაშვილი, გია ფაცურია და გვანცა გაგნიაშვილი და „შპს ნიკანი“ საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 2.3 -42

5. მოთხოვნის არსი და დასაბუთება

გასაჩივრებული ნორმებიდან გამომდინარე, საგამოძიებო ორგანოს ხელში არსებული ფართო უფლებამოსილებები, როგორც ეს ქვემოთ იქნება აღწერილი, იძლევა შესაძლებლობას მიმდინარე გამოძიების ფარგლებში დასაბუთების გარეშე დაზარალებულად არ ცნოს პირი, რომელსაც ზიანი შესაძლო დანაშაულებრივი ქმედების შედეგად მიადგა. ამ პირობებში, დე ფაქტო დაზარალებული პირი რჩება კანონმდებლობით დაზარალებულად ცნობილი პირისთვის გათვალისწინებული ყველა გარანტიის გარეშე. საგამოძიებო ორგანოების უფლებამოსილებები დაზარალებულისთვის გათვალისწინებული გარანტიების უზრუნველყოფის კუთხით იმდენად ფართოა, რომ სტატუსის მინიჭების შემთხვევაშიც, მათ რჩებათ დისკრეცია დაზარალებულის უფლებების რეალიზების ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი ინსტრუმენტი, საქმის მასალებზე წვდომაც სუბიექტური გადაწყვეტილებით, გამოძიების ინტერესებზე დაყრნობით შეზღუდონ. ხოლო იმ შემთხვევებში, როდესაც საქმე სასამართლომდე ვერ აღწევს, ასეთი შეზღუდვა მოქმედებს სრულად და უვადოდ. ამასთან, ქმედების ნაკლებად მძიმე ან მძიმე დანაშაულად კვალიფიკაციის შემთხვევაში, რასაც თავის მხრივ საგამოძიებო ორგანო თავად განსაზღვრავს, დაზარალებულს მისი ინტერესის საწინააღმდეგოდ გამოტანილი საბოლოო გადაწყვეტილებების გასაჩივრების შესაძლებლობაც არ აქვს (ვრცლად იხ. ქვემოთ).

სტატუსის მინიჭებისთვის განსაზღვრული სტანდარტი - დაზარალებულის ყველა უფლების ჩამორთმევის საფუძველი

სადავო ნორმების პირველი ნაწილის საფუძველზე დაზარალებულის უფლებების [სტატუსის მინიჭება/უფლებამონაცვლედ აღიარება] მინიჭების სტანდარტი არ შემოიფარგლება სავარაუდო დანაშაულებრივ ქმედებასა და ზიანს შორის მიზეზობრივი კავშირის პრეზუმფციით, განუჭვრეტელია, და არ ითვალისწინებს გადაწყვეტილების დასაბუთების ვალდებულებას, რაც პრაქტიკაში საგამოძიებო ორგანოების თვითნებური გადაწყვეტილების საფუძველი ხდება და საქმეში დაზარალებულის ჩართულობის სრულ გამორიცხვას უშვებს.

მართალია, გამოძიების დაწყების ვალდებულების წარმოშობისთვის საკმარისია, დანაშაულის შესახებ ინფორმაციის მიღება, თუმცა გამოძიების გაგრძელება და საგამოძიებო მოქმედებების განხორციელება (მათ შორის ისეთის, რომელიც ცალკე აღებული მოითხოვს პირთან, ობიექტთან კავშირში დასაბუთებული ვარაუდის სტანდარტს) არაგონივრული იქნებოდა დანაშაულის ‘შესაძლო ჩადენის’ ვარაუდის გარეშე. დასაბუთებული ვარაუდის სტანდარტი სწორედ დანაშაულის „შესაძლო ჩადენაზე“ უთითებს, რაც მიანიშნებს ქმედებასთან მიმართებით ამ სტანდარტით დადგენილი მტკიცების მინიმალურ ზღვარზე. ამდენად, გამოძიების დაწყების შემდგომ, საგამოძიებო მოქმედებების განხორციელების ეტაპზე, უკვე დაკმაყოფილებულია დანაშაულის „შესაძლო ჩადენის“ შესახებ დასაბუთებული ვარაუდის სტანდარტი[1] და დაზარალებულისათვის მიყენებული ზიანის იდენტიფიცირებისა და ზიანთან გამოსაძიებელი ქმედების კავშირის დადგენის შემდეგ არ უნდა არსებობდეს სტატუსის მინიჭების რაიმე დამაბრკოლებელი გარემოება. ამის საწინააღმდეგოდ, გასაჩივრებული ნორმები და მის საფუძველზე განვითარებული პრაქტიკა „უშუალოდ დანაშაულსა“ და „სათანადო საფუძვლებს“ ცალსახად არ უკავშირებს დანაშაულის შესაძლო ჩადენასთან დაკავშირებულ დასაბუთებული ვარაუდის სტანდარტს და კონკრეტულ სტანდარტზე მითითების გარეშე, საგამოძიებო ორგანოების დისკრეციას უქვემდებარებს ბუნდოვან და განუჭვრეტელ საფუძველზე დაყრდნობით დაზარალებულად ცნობის გადაწყვეტილების მიღებას.

იმ შემთხვევებშიც, როდესაც დაზარალებულად ცნობაზე უარის შესახებ გადაწყვეტილება სასამართლოში საჩივრდება, სადაო ნორმები ვერ უზრუნველყოფს ერთიანი სახელმძღვანელო სტანდარტის ჩამოყალიბებას. მაგალითად, თბილისის საქალაქო სასამართლო 2018 წლის 27 აპრილის გადაწყვეტილებაში უთითებს: „იმის გათვალისწინებით, რომ გამოძიების მიერ ვერ იქნა დადგენილი არის თუ არა ჩადენილი ვინმეს მიერ დანაშაულებრივი ქმედება და არ არის დადგენილი დანაშაულით გამოწვეული ზიანი, არ არსებობს დაზარალებულად ცნობის საფუძველი“.[2]შესაბამისად, სასამართლო დაზარალებულად ცნობის ფაქტს უკავშირებს დანაშაულის ჩადენისა და ზიანის ფაქტის უტყუარად დადგენას და არა მათ სავარაუდოობას.

კიდევ ერთ გადაწყვეტილებაში, სასამართლო პირის დაზარალებულად ცნობისათვის აუცილებლად მიიჩნევს „გამოძიებით დადგენილ სრულყოფილ ფაქტობრივ და სამართლებრივ საფუძვლებს.“ კერძოდ, მხოლოდ „სისხლის სამართლის საქმეზე ყველა შესაძლო მტკიცებულებების მოპოვებისა და არსებული საგამოძიებო ვერსიების შემოწმების შემდგომ დადგენილი ფაქტობრივი მოცემულობის სამართლებრივი შეფასების შემდგომ ხდება კონკრეტული პირის თუ მისი უფლებამონაცვლის დაზარალებულად ცნობა.“[3] ამ სტანდარტის მიხედვით, ფაქტობრივად გამოირიცხება დაზარალებულის მონაწილეობა გამოძიების მიმდინარეობისას მტკიცებულებების მოპოვებისა და შეფასების პროცესში, რადგან მის ჩართულობას ითვალისწინებს მხოლოდ „ყველა შესაძლო მტკიცებულების მოპოვებისა და საგამოძიებო ვერსიების შემოწმების შემდგომ“. გარდა ამისა, მტკიცებულების მოპოვების შემდეგაც, დაზარალებულად ცნობის გადაწყვეტილება ეყრდნობა სამართლებრივ შეფასებას გაურკვეველი სტანდარტის საფუძველზე. იმ შემთხვევაშიც კი, როდესაც სასამართლომ დააკმაყოფილა დაზარალებულის სარჩელი დაზარალებულად ცნობაზე უარის თქმის შესახებ პროკურორის გადაწყვეტილებასთან დაკავშირებით, გაუგებარია თუ რა იგულისხმება იმ „სათანადო საფუძვლებში“, რომელსაც სასამართლო დაეყრდნო მოთხოვნის დასაკმაყოფილებლად.

გამომდინარე იქიდან, რომ სათანადო სახელმძღვანელო მითითების გარეშე, გასაჩივრებული ნორმები იძლევა მანიპულირების საშუალებას, დაუქვემდებაროს დაზარალებულის სტატუსის აღიარება გაუმართლებლად მაღალ სტანდარტს და შესაბამისად, ქმნის ბარიერს სამართლიანი სასამართლოს უფლებით სარგებლობისათვის, ამგვარი შეზღუდვა სახელმწიფოს მხრიდან გამართლებული უნდა იყოს „დემოკრატიულ საზოგადოებაში ლეგიტიმური საჯარო ინტერესით“.[4] აგრეთვე, „დაცული უნდა იყოს გონივრული თანაზომიერება დაწესებულ შეზღუდვასა და დასახულ მიზანს შორის... ამ პირობების დაცვა აუცილებელია, რადგან შეზღუდვები არ უნდა ამცირებდეს პირისათვის ნებადართულ ხელმისაწვდომობას იმ ზღვრამდე, რომ თავად უფლების არსი შეილახოს“[5]

ამგვარი შეზღუდვის გასამართლებლად სახელმწიფოს მხრიდან ლეგიტიმურ მიზნად ვერ იქნება დასახელებული შეჯიბრებითობის პრინციპიდან გამომდინარე ბრალდებულსა და სახელმწიფო ბრალდებას შორის ძალათა თანაფარდობის დარღვევის თავიდან აცილება. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით, მიუხედავად იმისა, რომ სამართლიანი სასამართლოს უფლების უმთავრეს მიზანს წარმოადგენს ბრალდებულის სახელმწიფო თვითნებობის, უსაფუძვლო ბრალდებისა და პასუხისგებაში მიცემისაგან დაცვა, დაზარალებულისათვის საპროცესო გარანტიების მინიჭება წინააღმდეგობაში არ მოდის ამ მიზნის განხორციელებასთან. დაზარალებულის ჩართულობა პროცესში ემსახურება სიმართლის გამორკვევასა და საქმეზე სწორი გადაწყვეტილების მიღებას, რაც შეჯიბრებითობის პრინციპის უმთავრესი მიზანიცაა. ხოლო შეჯიბრებითობის პრინციპის მთავარი დანიშნულება, უზრუნველყოს მხარეთა მიერ არგუმენტების თავისუფლად წარდგენის შესაძლებლობა, გულისხმობს აგრეთვე დაზარალებლის არგუმენტების გათვალისწინებას, ვინაიდან, „თუ არგუმენტი არსებობს, მისი გამოთქმის უფლებაც არსებობს და ეს ვერ დააზარალებს შეჯიბრებით პროცესს.“[6] შესაბამისად, მიუხედავად მართლმსაჯულების განხორციელებისთვის შერჩეული მოდელისა, საკონსტიტუციო სასამართლო სახელმწიფოს ვალდებულებად განიხილავს დაიცვას პროცესის ყველა აქტორის, მათ შორის დაზარალებულის კანონიერი ინტერესები, რაც, უპირველეს ყოვლისა, საქმეში მისი აქტიური მონაწილეობით იქნება უზრუნველყოფილი.

აღსანიშნავია, რომ დაზარალებულის სტატუსისა და მისი პროცესში მონაწილეობის მექანიზმების დანერგვით სახელმწიფო თავისთავად აღიარებს დაზარალებულის უფლებას, ისარგებლოს სამართლიანი სასამართლოს უფლების დაცვის აუცილებელი ბერკეტებით შეჯიბრებითი პროცესის პირობებშიც. შესაბამისად, გაუგებარია რა ლეგიტიმურ მიზანს ემსახურება დაზარალებულის სტატუსის მინიჭების გაუმართლებლად მაღალი სტანდარტის დაწესება, მით უმეტეს, როდესაც, შესაბამისი ინტერესების არსებობის შემთხვევაში, დამოუკიდებლადაა გათვალისწინებული გამოძიების მასალებზე წვდომის შეზღუდვის შესაძლებლობა.

დაზარალებულის ცნება სამართლებრივი კონსტრუქციაა და გულისხმობს „დანაშაულის“ შედეგად დაზარალებულად ყოფნის პრეზუმფციას და არა დადგენილ ფაქტს, რადგან მიმდინარე გამოძიების ფარგლებში, როდესაც ჯერ კიდევ არ დამდგარა გამამტყუნებელი განაჩენი, ასეთი ფაქტის უტყუარად დადგენა გამორიცხულიც იქნებოდა. შესაბამისად, დაზარალებულის სტატუსი არ შეიძლება უკავშირდებოდეს სავარაუდო დამნაშავის იდენტიფიცირებას ან მისი პასუხისგებაში მიცემის რაიმე სტანდარტს, რადგან სამართლიანი სასამართლოს უფლება მოითხოვს დანაშაულის მაღალი ალბათობითა და გონივრულ ეჭვს მიღმა სტანდარტით დამტკიცებამდე, სიმართლის დადგენისა და გამოძიების კონტროლის მიზნით დაზარალებულის გამოძიების საწყის ეტაპზე ჩართულობას. ხოლო გამოძიების მიმდინარეობისას შესაბამისი გარემოებების გარკვევის შემდგომ, სსსკ-ის 56-ე მუხლის მე-6 ნაწილი, საგამოძიებო ორგანოებს უტოვებს შესაძლებლობას, შეცვალოს პირის მდგომარეობის სამართლებრივი კვალიფიკაცია და გააუქმოს მისთვის მინიჭებული დაზარალებულის სტატუსი.

სადავო ნორმებით განპირობებული თვითნებობის რისკები იმდენად მაღალია, რომ საგამოძიებო ორგანოებს ეძლევათ დისკრეცია დაზარალებულად ცნობაზე უარი უთხრან პირებს მათ შორის ისეთ საქმეებზე, რომელზეც, მაგალითად სასჯელმისჯილი პირი დაობს სახელმწიფოს წარმომადგენლების მხრიდან არასათანადო მოპყრობაზე თავისუფლების აღკვეთის დაწესებულებაში, ან სახელმწიფო მოხელეების ეფექტური კონტროლის ქვეშ მოხვედრის შემდეგ აღმოჩენილ დაზიანებებზე, ან სხვა საქმეებზე, რომლებზეც სიცოცხლის ხელყოფის და არასათანადო მოპყრობის დანაშაულებში სახელმწიფო მოხელეების როლი და ფაქტების დადგენასთან მიმართებით სახელმწიფოს დაინტერესება იკვეთება. ამ დროს, სახელმწიფოს წინაშე, მასთან დაპირისპირებულ მდგომარეობაში შეიძლება აღმოჩნდეს დაზარალებული,[7] შესაბამისად, სახელმწიფო სისტემის წინაშე ინდივიდის მოწყვლადობიდან გამომდინარე, ‘მართლმსაჯულების განხორციელების დანახვის’ დაზარალებულის ინტერესები კიდევ უფრო მკვეთრი და პრინციპულია. ამ გარემოებებიდან გამომდინარე, ისედაც მოქმედებს დაზიანებების დანაშაულის შედეგად მიღებისა და, შესაბამისად, პირის დაზარალებულად ყოფნის შესახებ პრეზუმფცია, რაც სახელმწიფოს აკისრებს აღნიშნულის გამაქარწყლებელი მტკიცებულებების მოპოვების ვალდებულებას. ამ დროს შესაძლოა სწორედ გამოძიების საწყის ეტაპზე (სანამ მოპოვებული იქნება ამის გამაქარწყლებელი მტკიცებულებები) ყველაზე მეტად იკვეთებოდეს დანაშაულის ჩადენის მაღალი ალბათობა, რა დროსაც დაზარალებულის სტატუსზე უარი ყველაზე კარგად აშიშვლებს სტანდარტის არაადეკვატურობასა და მისთვის დამახასიათებელ თვითნებობის მაღალ რისკებს.[8] საქართველოს წინააღმდეგ განხილულ საქმეზე Enukidze and Girgvliani v. Georgia, იმის მიუხედავად, რომ ევროპის სასამართლომ დააფიქსირა შეჯიბრებითი პროცესის მნიშვნელოვანი დადებითი მახასიათებლები საქმის ნორმალური განვითარების პირობებში, აღნიშნა, რომ როდესაც სახელმწიფო ინტერესი ჩანს საქმეში, დაზარალებულის საპროცესო უფლებების არარსებობა ვერ იქნება გამართლებული საპროკურორო უფლებამოსილებების ხარჯზე (პ. 259-260). საქმეში Slimani v. France, სასამართლომ დააფიქსირა, რომ საეჭვო გარემოებებში მომხდარი გარდაცვალების შესახებ ინფორმაციის მიღებისთანავე, სახელმწიფო ვალდებულია დაიწყოს გამოძიება, რომელშიც გარდაცვლილის ნათესავები ავტომატურად იქნებიან ჩართულები.[9]ასეთი სტანდარტი არაგონივრულიც არის, რადგან საგამოძიებო მოქმედებების დაწყების შემდგომ, დანაშაულის სხვადასხვა უტყუარობის ხარისხით (დასაბუთებულ ვარაუდზე უფრო მაღალი სტანდარტით) ჩადენაზე მხოლოდ სასამართლო მსჯელობს. რამდენადაც პირის ბრალეულობაზე გადაწყვეტილების მიღება მხოლოდ სასამართლოს პრეროგატივაა, დაზარალებულის სტატუსის მინიჭებისთვის „დასაბუთებულ ვარაუდზე“ მაღალი სტანდარტის დადგენას, საგამოძიებო ორგანოები მათი კომპეტენციის სფეროდან გაჰყავს, მათ შორის ტოვებს იმ სახელმძღვანელო პრინციპების გარეშე, რომელიც კანონმდებლობის თანახმად ბრალდებულის წინააღმდეგ საქმის წაღებისა და გადაწყვეტის ეტაპზე სასამართლოსთვის არის დადგენილი. ამდენად, დაზარალებულის სტატუსის მინიჭებაზე გაუმართლებლად მაღალი სტანდარტის დაწესება არ წარმოადგენს ლეგიტიმური მიზნის მიღწევის გამოსადეგ საშუალებას რადგან იგი წინააღმდეგობაში არ მოდის შეჯიბრებითობის პრინციპთან. ამასთან, ლეგიტიმური მიზნის არსებობის შემთხვევაშიც, შეზღუდვა ვერ იქნება მიჩნეული თანაზომიერ საშუალებად, რადგან დაზარალებულის სტატუსის მინიჭებისათვის სავარაუდო დანაშაულზე უფრო მაღალი სტანდარტის მოთხოვნა ხელს უშლის მთელი სისხლის სამართლის პროცესის მიმდინარეობისას მსხვერპლის ჩართულობას, რაც ყოველგვარი ინსტრუმენტის გარეშე ტოვებს დაზარალებულს. გასათვალისწინებელია ისიც, რომ სსსკ-ის 56-ე მუხლის მე-6 ნაწილის თანახმად, პროკურორს აქვს შესაძლებლობა, გააუქმოს დადგენილება პირის დაზარალებულად ან დაზარალებულის უფლებამონაცვლედ ცნობის შესახებ, თუ შემდგომში ამის საფუძველი აღარ იარსებებს, სავარაუდო დანაშაულსა და ზიანს შორის მიზეზობრივი კავშირი გამოირიცხება, რაც წარმოადგენს ამ საქმეზე რელევანტური საჯარო მიზნის მიღწევის უფლების ნაკლებად მზღუდავ საშუალებასაც.

დაზარალებულად ცნობაზე უარის დასაბუთებულობის ვალდებულება

რაც შეეხება სადავო ნორმიდან გამომდინარე დასაბუთებულობის ვალდებულების არარსებობას (სსსკ-ის 56-ე მუხლის მე-5 ნაწილი[10]), ასეთი ვალდებულების გარეშე აზრს კარგავს მათ შორის ნებისმიერი სტანდარტის წინასწარ გაწერა, და დაზარალებულის საქმეზე ჩართულობის ბედი საგამოძიებო ორგანოს სუბიექტური გადაწყვეტილების საგანი ხდება. შედეგად, დაზარალებული მოკლებულია შესაძლებლობას გაეცნოს სტატუსზე უარის თქმის მიზეზებს, რაც ასევე უკარგავს მას ამგვარი გადაწყვეტილებას გასაჩივრების ეფექტურ შესაძლებლობას. დაზარალებულის საქმეზე მიღებული გადაწყვეტილება, რომელიც მთლიანად გამორიცხავს დაზარალებულის სამართლიანი სასამართლოს უფლებით სარგებლობისათვის მინიმალურ ბერკეტებზე წვდომას, როგორც მინიმუმ, უნდა იძლეოდეს იმ საფუძვლებსა და მიზეზებზე მითითებას, რომლებიც შეუძლია სადაოდ გახადოს დაზარალებულმა. შესაბამისად, დასაბუთებულ გადაწყვეტილებაზე უფლების შეზღუდვა ქმნის კიდევ ერთ დაბრკოლებას დაზარალებულის კანონიერი ინტერესების დასაცავად და ზრდის თვითნებობის რისკებს. ამგვარი შეზღუდვა ვერ იქნება გამართლებული სწრაფი მართლმსაჯულების განხორციელების მიზნებით, ვინაიდან იგი თავად მართლმსაჯულებაზე ხელმისაწვდომობას აყენებს ეჭქვეშ.

როგორც ამ თემაზე ოფიციალურ სტატისტიკაზე დაყრდნობით საია-ს ანგარიში მიუთითებს[11], საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის 115-ე მუხლით, 2015 წლის იანვრიდან ამავე წლის დეკემბრის ჩათვლით, გამოძიება დაიწყო 1952 სისხლის სამართლის საქმეზე. სტატისტიკის არარსებობის გამო ხელმიუწვდომელია ინფორმაცია, რამდენ ასეთ საქმეზე მიენიჭათ გარდაცვლილის ნათესავებს დაზარალებულის სტატუსი. თუმცა, საქმეების რაოდენობაც ცხადყოფს, რომ ფატალური შედეგის მიუხედავად, გარდაცვლილის ნათესავებს, ისეთ საქმეებზეც, რომლებზეც არსებობს პრეზუმცია გარდაცვლილის სიკვდილის სახელმწიფო წარმომადგენლების არამართლზომიერი ქმედების შედეგად გამოწვევაზე, გარდაცვლილის ნათესავები არ არიან დაზარალებულის უფლებამონაცვლედ აღიარებული.[12]

ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, გარდა იმისა, რომ არ არსებობს დაზარალებულის სამართლიანი სასამართლოს უფლების შეზღუდვის ლეგიტიმური ინტერესი, გადაწყვეტილების დასაბუთების ვალდებულების სახით არასაკმარისი დამატებითი ბერკეტების პირობებში, დაზარალებულის უფლება ისარგებლოს სტატუსითა და გამომდინარე საპროცესო გარანტიებით ხდება ილუზორული, რამდენადაც იგი ამცირებს უფლებას ისეთ ზღვრამდე რაც იწვევს თავად უფლების არსის შელახვას.“[13]

დაზარალებულისთვის საბოლოო შინაარსის მატარებელი გადაწყვეტილებების გასაჩივრების შეუძლებლობა

ზოგადად კონსტიტუციის 42-ე მუხლთან (მოქმედი რედაქციით 31-ე მუხლი), და სასამართლოში გასაჩივრების უფლებასთან მიმართებით, საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2010 წლის 28 ივნისის გადაწყვეტილებით (II.პ.14) განიმარტა, რომ უფლების დარღვევის თავიდან აცილების ან დარღვეული უფლების აღდგენის შესაძლებლობის სამართლებრივი ბერკეტის გარეშე, თავად უფლებით სარგებლობა დადგება კითხვის ნიშნის ქვეშ. კონსტიტუციის 42-ე მუხლი (მოქმედი რედაქციით 31-ე მუხლი) ავალდებულებს სახელმწიფოს, უზრუნველყოს სასამართლოსადმი ხელმისაწვდომობა არამარტო მაშინ, როდესაც უფლება დარღვეულია, არამედ ნებისმიერი იმ საკითხის გადასაწყვეტად, რაც პირდაპირ თუ ირიბ გავლენას მოახდენს უფლების შინაარსზე და შეზღუდვაზე. აღნიშნული განმარტება მიანიშნებს იმაზე, რომ დაზარალებულ პირს გამოძიების არაეფექტურობის დადგენამდე, შესაბამისად, მისი უფლების დარღვევამდე უნდა შეეძლოს სასამართლოსთვის მიმართვა, მით უფრო ისეთი საკითხის გადასაწყვეტად, რომელსაც პირდაპირი გავლენა შეუძლია მოახდინოს ეფექტურ გამოძიებაზე დაზარალებულის უფლებაზე.[14]

საგამოძიებო ორგანოს დისკრეციული უფლებამოსილებები არ შეიძლება გულისხმობდეს ერთი ორგანოს მიერ სამივე ხელისუფლების გაერთიანებას. დისკრეციული უფლებამოსილებების გარკვეულ ფარგლებში მოქცევა აუცილებელია დაზარალებულის მიმართ თვითნებური გადაწყვეტილებების თავიდან ასაცილებლად, მით უფრო თუ ისინი საბოლოოა. დანაშაულის კვალიფიკაციაზე დაზარალებულის მიერ პროკურორის საბოლოო გადაწყვეტილებების გასაჩივრების უფლების მიბმა, ამ უფლებას დამოკიდებულს ხდის საგამოძიებო ორგანოების დისკრეციულ უფლებამოსილებაზე, მისი გადაწყვეტილებით კვალიფიკაცია მიანიჭოს სავარაუდო დანაშაულს. იმ შემთხვევაში, თუ დაზარალებულისთვის დამოუკიდებლად პრობლემურია[15] მის მიმართ ჩადენილი დანაშაულის კვალიფიკაცია, მისთვის დამატებითი ბერკეტების ჩამორთმევა[16], ცხადია არა თუ მართლება დანაშაულის ნაკლებად მძიმე ან მძიმე დანაშაულად კვალიფიკაციის ფაქტით, არამედ უფრო დამაზიანებელია სწორედ კვალიფიკაციით დაზარალებულისთვის ისედაც შექმნილი უსამართლობის განცდის გამო. ამასთან, დანაშაულის კვალიფიკაციის შეცვლის უფლებამოსილება ვრცელდება გამოძიების მიმდინარეობის ნებისმიერ ეტაპზე.[17] გასათვალისწინებელია ისიც, რომ ნაკლებად მძიმე და მძიმე დანაშაულებად დაკვალიფიცირებულ ქმედებებთან მიმართებით, ცალსახად კანონსაწინააღმდეგო გადაწყვეტილებების თავიდან აცილებაც გამოირიცხება. შესაბამისად, დანაშაულის კვალიფიკაციის მიხედვით საბოლოო გადაწყვეტილებების სასამართლოში გასაჩივრების უფლების განსაზღვრა ეწინააღმდეგება დაზარალებულის თვითნებობისგან დაცვის ინტერესს.

გარდა ამისა, იმის მიუხედავად, რომ 57-ე მუხლის მე-3 ნაწილით[18] გათვალისწინებულია დაზარალებულის [დაზარალებულად/დაზარალებულის უფლებამონაცვლედ ცნობილი პირის] უფლებების შეზღუდვაზე დადგენილების დასაბუთებულობის მოთხოვნა, გასაჩივრების ეფექტური მექანიზმის გარეშე არ არსებობს დასაბუთებულ გადაწყვეტილებაზე უფლების რეალური განხორციელების შესაძლებლობაც. დასაბუთებულ დადგენილებაზე უფლების არსი მდგომარეობს, მასში მითითებული საფუძვლების სადავოდ გახდომის შესაძლებლობაში და დაუსაბუთებელი გადაწყვეტილების გამოცემისას მისი დამოუკიდებელი პირის/ორგანოს მიერ გაუქმების შედეგში. წინააღმდეგ შემთხვევაში, დასაბუთებულობის მოთხოვნა მხოლოდ დეკლარაციულ მისწრაფებად იქცევა.

ზემდგომ პროკურორთან გასაჩივრების მექანიზმის არაეფექტურობა

ზემდგომ პროკურორთან გასაჩივრების სახით არსებული სასამართლოს ჩართულობის ალტერნატივა არ არის უფლების დაცვის ეფექტური საშუალება, რადგან ზემდგომი პროკურორი ვერ აკმაყოფილებს დაზარალებულის საქმეზე საბოლოო გადაწყვეტილებებთან მიმართებით დამოუკიდებლობის და ობიექტურობის აუცილებელ კრიტერიუმებს. როგორც საკონსტიტუციო სასამართლო განმარტავს, „საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის (მოქმედი რედაქციით 31-ე მუხლი) პირველი პუნქტი იცავს პირის უფლებას, დაიცვას საკუთარი უფლებები ინსტიტუციურად და სისტემურად დამოუკიდებელ სასამართლო ორგანოში. ზემდგომ პროკურორთან გასაჩივრების შესაძლებლობა და სასამართლოს წესით გასაჩივრება არ არის უფლების დაცვის იდენტური საშუალებები. შესაბამისად, ზემდგომ პროკურორთან გასაჩივრების შესაძლებლობა ვერ ჩაანაცვლებს სამართლიანი სასამართლოს უფლებას.“[19]

პირველ რიგში, ზემდგომი პროკურორი არის საქმის პროკურორის უშუალო ზედამხედველი და პროკურატურის შიგნით არსებული თანამდებობრივი რგოლი. ამას გარდა, ზემდგომი პროკურორი ისედაც, გასაჩივრების მიუხედავად, უზრუნველყოფს ქვემდგომი პროკურორის გადაწყვეტილებების კანონიერებასა და დასაბუთებულობას. უფრო კონკრეტულად, სსსკ-ის 33-ე მუხლის მე-3 ნაწილის თანახმად, ზემდგომი პროკურორი უფლებამოსილია გააუქმოს ქვემდგომი პროკურორის მიერ მიღებული უკანონო ან/და დაუსაბუთებელი გადაწყვეტილება, შეიტანოს მასში ცვლილება ან შეცვალოს იგი ახალი გადაწყვეტილებით. შესაბამისად, საქმის პროკურორის მიერ მიღებული გადაწყვეტილება მიანიშნებს იმაზე, რომ მას ეთანხმება ზემდგომი პროკურორი, რომელსაც საკუთარი ინიციატივითაც შეეძლო გადაწყვეტილებაში არსებული პრობლემის გამოსწორება. აქედან გამომდინარე, დაზარალებულის მიერ გასაჩივრების შედეგად ქვემდგომი პროკურორის გადაწყვეტილების შეცვლა ფაქტობრივად ნიშნავს ზემდგომი პროკურორის მხრიდან, არა მარტო პროკურატურის, არამედ ინდივიდუალურად მისივე შეცდომის აღიარებას და გამოსწორებას, შესაბამისად ზემდგომ პროკურორთან გასაჩივრების შესაძლებლობას დამატებითი მექანიზმის სახე მხოლოდ ფორმალურად აქვს.

აღნიშნული მიდგომა ვლინდება დამკვიდრებული პრაქტიკითაც, რომლის მიხედვითაც, გამოძიების ან სისხლისსამართლებრივი დევნის შეწყვეტის შესახებ გადაწყვეტილება თავიდანვე შეთანხმებულია ზემდგომ პროკურორთან, ამიტომ დაზარალებულისთვის მისი ამ ფორმით გასაჩივრება, არ არის შედეგის მომცემი და ფორმალურ ხასიათს ატარებს. როგორც წესი, ზემდგომი პროკურორის დასაბუთება გადაწყვეტილების უცვლელად დატოვების შესახებ არის მინიმალურზე დაბალი. პროკურორის გადაწყვეტილებით, მხარე იგებს პროკურატურის მოსაზრებას დასაბუთების გარეშე, ხოლო ზემდგომი პროკურორის, როგორც წესი მხოლოდ დასაბუთებას/დასაბუთების გარეშე მიღებულ გადაწყვეტილებას იზიარებს, და თავის მხრივ დამატებით არგუმენტებს არ წარმოადგენს ქვემდგომი პროკურორის გადაწყვეტილებასთან მიმართებით.[20] სახალხო დამცველის ანგარიშის თანახმად, მოსახლეობაში არის დაბალი ნდობა ზემდგომი პროკურორის მიერ მიღებულ გადაწყვეტილებებთან დაკავშირებით, ვინაიდან კანონმდებლობა არ ითვალისწინებს პროკურორის შემაჯამებელი გადაწყვეტილების განხილვას დამოუკიდებელი ორგანოს - სასამართლოს მიერ (განსაკუთრებით მძიმე დანაშაულის საქმეების გარდა).[21]

ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, დაზარალებულის სტატუსთან დაკავშირებული საბოლოო გადაწყვეტილებების სასამართლოში გასაჩივრების უფლება დაზარალებულის, როგორც სამართლიანი სასამართლოს უფლების სუბიექტის, კანონიერი ინტერესების დაცვისა და სახელმწიფოს მხრიდან თვითნებობის ან/და შეცდომის რისკების მინიმალიზებისათვის აუცილებელი პროცესუალური გარანტიაა. თუმცა, სასამართლოსთვის მიმართვის უფლება არ წარმოადგენს აბსოლუტურ უფლებას და „შეიძლება შეიზღუდოს გარკვეული პირობებით, რაც გამართლებული იქნება დემოკრატიულ საზოგადოებაში ლეგიტიმური საჯარო ინტერესით“[22] შესაბამისად, უნდა შეფასდეს რამდენად წარმოადგენს სასამართლოზე წვდომის დანაშაულის კვალიფიკაციის მიხედვით შეზღუდვა სახელმწიფოს მიერ დასახელებული ლეგიტიმური მიზნის მიღწევის თანაზომიერ საშუალებას.[23]

სასამართლოში გასაჩივრების უფლება და გამოძიების დისკრეციული უფლებამოსილებები

სისხლისსამართლებრივი დევნის დაწყება

განსახილველ საკითხთან დაკავშირებით მნიშვნელოვანია, გამოძიების დისკრეციული უფლებამოსილებების, განსაკუთრებით დისკრეციული დევნის პრინციპისა და დევნის შესახებ მიღებული გადაწყვეტილებების სასამართლოში გასაჩივრების უფლების ურთიერთმიმართების მიმოხილვა. პროკურორის დისკრეციული დევნის უფლებამოსილება[24] მას ყველა სავარაუდო დანაშაულის საქმეზე დევნის დაწყების ვალდებულებისგან ათავისუფლებს. დისკრეციული დევნის პრინციპთან მიმართებით გათვალისწინებული ლეგიტიმური მიზნები მართლმსაჯულების უფრო ეფექტურ განხორციელებას ემსახურება. ამ პრინციპის საფუძველზე, საგამოძიებო ორგანოებს აქვთ საკმარისი მოქნილობა საქმის სპეციფიკიდან გამომდინარე პროცესის განხორციელებისას საჯარო ინტერესი ინდივიდუალურზე მაღლა დააყენონ და როდესაც ამით ერთ საქმეზე პასუხისმგებელი პირის დადგენაზე მაღალი საჯარო ინტერესი იქნება დაცული (მაგ. პრევენციის ნაკლები აუცილებლობის შემთხვევაში[25] სახელმწიფო რესურსის დაზოგვა, სასჯელის მიზნების მიღწევის ალტერნატიული საშუალებების გამოყენება, სასჯელის მიზნების მიღწევის შეუძლებლობა პირის მიმართ პასუხისმგებლობით დაკისრებით, სხვა უფრო მძიმე დანაშაულების გამოვლენა დევნაზე უარის შედეგად) უარი თქვან დევნის განხორციელებაზე. დაზარალებულის საქმეზე პასუხისმგებელი პირების დადგენა ცალკეც საჯარო ინტერესს ემსახურება (დაზარალებულის დაკმაყოფილება მის საქმეზე სამართლიანობის აღდგენით, დანაშაულის პრევენცია), თუმცა სხვა საჯარო ინტერესებთან შეპირისპირების დროს, დევნაზე უარი შესაძლოა მართლმსაჯულების უფრო ეფექტური განხორციელების საშუალება იყოს.

თუმცა, სისხლისსამართლებრივი დევნის დისკრეციულობის შინაარსი შეუზღუდავი არ არის, ითვალისწინებს საჯარო ინტერესის გათვალისწინების პრინციპს, და არც სასამართლო ზედამხედველობას გამორიცხავს. კერძოდ, სსსკ-ის 168-ე მუხლის თანახმად, დისკრეციული დევნის უფლებამოსილების ფარგლებშიც, დაზარალებული ყველა სახის დანაშაულზე აღჭურვილია დევნის დაწყებაზე უარის ზემდგომ პროკურორთან გასაჩივრების, ხოლო განსაკუთრებით მძიმე დანაშაულზე, სასამართლოს წინაშე გასაჩივრების უფლებით. მეტიც, კანონი ითვალისწინებს სისხლისსამართლებრივი დევნის დაწყების ვალდებულებას დისკრეციული უფლებამოსილების ფარგლებში მიღებული გადაწყვეტილების სასამართლოს/ზემდგომი პროკურორის მიერ გაუქმების შემთხვევაში, რაც ნიშნავს იმას, რომ გადაწყვეტილების გაუქმების შემდგომ დისკრეციული უფლებამოსილება აღარ მოქმედებს, და საქმის ახალი პროკურორი ექვემდებარება დევნის დაწყების ვალდებულებას (გამოძიების დაწყების ვალდებულების მსგავსად). დისკრეციული დევნის უფლებამოსილებისთვის დამახასიათებელი შეზღუდვების გარდა (საჯარო ინტერესის ტესტი), მისი ფარგლები ასევე განისაზღვრება საერთაშორისო და შიდა სამართლით გათვალისწინებული სხვა სახელმწიფო ვალდებულებებით, მაგალითად სიცოცხლის მოსპობის და არასათანადო მოპყრობის დანაშაულებზე ეფექტური მართლმსაჯულების, პასუხისმგებელი პირების დადგენის და დისკრიმინაციის აღმოფხვრის ვალდებულებებით.[26] შესაბამისად, ქართული სისხლის სამართლის კანონმდებლობაც დისკრეციული დევნის უფლებამოსილებას გარკვეულ ფარგლებში აქცევს, თავად უშვებს მასთან მიმართებით სასამართლო ზედამხედველობის განხორციელებას, და სასამართლოს გადაწყვეტილებას სავალდებულო ძალას ანიჭებს განსაკუთრებით მძიმე დანაშაულებზე. ამის საპირისპიროდ, ნაკლებად მძიმე და მძიმე დანაშაულებთან მიმართებით სასამართლო კონტროლის სრულად გამორიცხვა, არაეფექტური საპროკურორო ზედამხედველობის მექანიზმის პირობებში, გულისხმობს საგამოძიებო ორგანოთა ფაქტობრივად შეუზღუდავ დისკრეციას, რაც უგულებელყოფს კანონმდებლობით დისკრეციული უფლებამოსილების განხორციელებისათვის დადგენილი ფარგლებისა და დაზარალებულის ინტერესების დაცვის გარანტიებს.

საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით, დისკრეციული დევნის პრინციპთან ერთად, სისხლის სამართლის მართლმსაჯულების სისტემა უნდა ქმნიდეს „გამოძიების დაწყება-არდაწყების, პროცესის და შედეგების სისწორის, მართლზომიერების შემოწმების შესაძლებლობას“ შესაბამისი კონტროლის მექანიზმებით. წინააღმდეგ შემთხვევაში, კანონმდებლობა თავად ქმნის ნიადაგს შეცდომის, თვითნებობისა თუ ძალაუფლების ბოროტად გამოყენებისთვის, რაც ზიანის მომტანია როგორც კერძო, ისე საჯარო ინტერესებისათვის. „დაზარალებულს უნდა ჰქონდეს შესაძლებლობა, გადაამოწმოს დევნის დაწყებაზე უარის საფუძვლიანობა, კანონიერება.... სახელმწიფოს აქვს ვალდებულება, დაასაბუთოს, რომ არ არსებობდა კანონით გათვალისწინებული საფუძვლები კონკრეტულ ფაქტზე ან/და კონკრეტული პირის მიმართ დევნის დასაწყებად. იმავე მოთხოვნების არსებობა საფუძვლიანია დევნის შეწყვეტის გადაწყვეტილების გადასინჯვის შესაძლებლობასთან/აუცილებლობასთან დაკავშირებით. ამ თვალსაზრისით განსაკუთრებული ყურადღება ეთმობა გამოძიების აქტების კანონიერების სასამართლოში გასაჩივრების გზით შემოწმებას. სასამართლო კონტროლი არის ყველაზე ძლიერი და ეფექტური გზა, პროკურორი აიძულოს, დისკრეციული უფლებამოსილების განხორციელებისას იყოს მიუკერძოებელი.“

ევროპის ადამიანის უფლებათა სასამართლო განსაკუთრებით მკაცრია ისეთ საქმეებზე,[27] სადაც იკვეთება სახელმწიფოს წარმომადგენლების პასუხისმგებლობის ნიშნები, რაც ბუნებრივად აჩენს გამოძიების დამოუკიდებლობის მიმართ ეჭვებს.[28] საქმეზე Jordan v. UK სადაც საუბარი იყო პოლიციელების შესაძლო პასუხისმგებლობაზე, სასამართლოს განმარტებით გარდაუვალი იყო საზოგადოების ეჭვების გაჩენა ისეთ შემთხვევაში, როდესაც ფატალური ძალის გამოყენებას პირის გარდაცვალება მოჰყვა, გამოძიება კი წყდება მიზეზების წარდგენის გარეშე, შესაბამისად დაზარალებულს ერთმევა შესაძლებლობა გადაწყვეტილებაზე სამართლებრივი დავა წამოიწყოს. უფრო ზოგადად, სასამართლო განმარტავს, რომ სახელმწიფოს წარმომადგენლების ანგარიშვალდებულების უზრუნველყოფა გამოძიების მიმართ საზოგადოებრივი ნდობის შენარჩუნებისთვის და ძალის გამოყენებასთან დაკავშირებული ეჭვების გაქარწყლებისთვის აუცილებელი გარანტიაა.

დაზარალებულის მიმართ თვითნებური გადაწყვეტილებების თავიდან აცილებაზე ორიენტირებული მინიმალური გარანტიები იმ ქვეყნების გარდა, სადაც დაზარალებულს სისხლის სამართლის პროცესში მხარის სტატუსი აქვს ან შეუძლია ის მოიპოვოს (მაგ. იტალია, საფრანგეთი, ბელგია), მოქმედებს ისეთ მოდელებშიც, რომლებიც არცერთ ან ძირითად დანაშაულებზე დაზარალებულს პროცესის მხარედ არ მოიაზრებს და სისხლისსამართლებრივი დევნის ძირითად პასუხისმგებლობას სახელმწიფო ბრალდებას აკისრებს, მათ შორის შეჯიბრებითი პროცესის ფარგლებში.

მაგალითად, გერმანიის კანონმდებლობა ამომწურავად ჩამოთვლის იმ საფუძვლებს, რომლებსაც გამოძიება შეიძლება დაეყრდნოს სისხლისსმართლებრივ დევნაზე უარის გადაწყვეტილების მიღებისას.[29] გათვალისწინებულია მსხვერპლის უფლება, პირველ რიგში, მიმართოს ზემდგომ პროკურორს ქვემდგომი პროკურორის გადაწყვეტილების გაუქმების მოთხოვნით. ხოლო, თუ ზემდგომ პროკურორთან გასაჩივრება დანაშაულის მსხვერპლს არ მიიყვანს სასურველ შედეგამდე, მას შეუძლია, მიმართოს სასამართლოს. ყველა დაზარალებულისთვის გათვალისწინებული ამ ზოგადი გარანტიის გარდა, გერმანიის კანონმდებლობა ითვალისწინებს გარკვეულ დანაშაულებზე დაზარალებულის პროცესში მხარედ ჩართვის შესაძლებლობასაც, ასეთი დანაშაულების ბუნებიდან გამომდინარე (დანაშაულები ფიზიკური და ფსიქოლოგიური ხელშეუხებლობის წინააღმდეგ, სიცოცხლის მოსპობის, საჯარო უფლებამოსილების და ნდობის ბოროტად გამოყენების დანაშაულები, მათ შორის დანაშაულები მოწყვლადი კატეგორიის პირთა წინააღმდეგ და მათი მდგომარეობის გამოყენებით),[30] რაც ეფექტურ გამოძიებაში დაზარალებულის დარწმუნების, ამის უზრუნველყოფის მომეტებულ ინტერესებს უნდა უკავშირებოდეს.

ინგლისში სასამართლოს შეუძლია გააუქმოს დევნაზე უარის გადაწყვეტილება, თუ გადაწყვეტილება უკანონოა; ის ეწინააღმდეგებოდა პროკურორების ეთიკის კოდექსს და ეწინააღმდეგებოდა საქმეზე არსებულ მტკიცებულებებს. ეს სტანდარტი იქნა გამოყენებული საქმეზე R v DPP ex parte Manning, რომელიც ეხებოდა პროკურატურის გადაწყვეტილებას არ დაეწყო დევნა სასჯელაღსრულების დაწესებულების თანამშრომლების წინააღმდეგ. იმის მიუხედავად, რომ ინგლისშიც სასამართლოს გადაწყვეტილება არ ნიშნავს აუცილებლად დევნის დაწყების დავალდებულებას საქმეზე, ის გულისხმობს საქმის ხელახალი განხილვის დავალებას პროკურატურისთვის. უფრო ადრე განხილულ საქმეზე[31], სააპელაციო სასამართლომ ინგლისში იგივე სტანდარტი დაადგინა იმ დასაბუთებით, რომ სისხლისსამართლებრივი დევნის განხორციელების შესახებ გადაწყვეტილება დაზარალებულისთვის მის საქმეზე მიღებული საბოლოო გადაწყვეტილებაა, შესაბამისად მისი გასაჩივრების შესაძლებლობა გადამწყვეტი მნიშვნელობის მქონეა დაზარალებულის საქმეზე არაეფექტური გამოძიების/თვითნებობის ობიექტური ორგანოს საშუალებით ერთჯერადი ზედამხედველობით დასაზღვევად.[32]

დევნის არდაწყებაზე პროკურორის გადაწყვეტილების დასაბუთებულობა კიდევ ერთი აუცილებელი მექანიზმია საგამოძიებო ორგანოთა თვითნებობის თავიდან აცილებისა და მათი ანგარიშვალდებულების უზრუნველსაყოფად. დაზარალებულის მიერ გასაჩივრების უფლებით სარგებლობა და ეფექტური სასამართლო კონტროლის განხორციელება შესაძლებელი იქნება მხოლოდ იმ მიზეზების გამორკვევის შემდეგ, რაც საფუძვლად დაედო ასეთ გადაწყვეტილებას. დასაბუთების ვალდებულების გარეშე, შეუძლებელია შეფასდეს, და შესაბამისად სადაო გახდეს დისკრეციული უფლებამოსილების განხორციელების ფარგლების დაცვა, რაც ეწინააღმდეგება როგორც თავად ამ პრინციპს, რომელიც საპირისპირო საჯარო ინტერესების დაბალანსებას ემსახურება, აგრეთვე დაზარალებულის კანონიერ ინტერესებს, ისარგებლოს სამართლიანი სასამართლოს ეფექტური დაცვის გარანტიებით.

ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, დისკრეციული დევნის პრინციპი არ ირღვევა სასამართლოს ზედამხედველობისა და პროკურორის მიერ გადაწყვეტილების დასაბუთების ვალდებულების პირობებში, ვინაიდან ეფექტური მართლმსაჯულებისა და პროკურორის გადაწყვეტილებების მოქნილობის მიზნები არ შეიძლება განხორციელდეს დისკრეციული დევნის პრინციპის უპირველესი დანიშნულების, საჯარო ინტერესთა ადეკვატური ბალანსის დაცვის მოთხოვნის უგულებელყოფით. საგამოძიებო ორგანოს დისკრეციული უფლებამოსილებები არ შეიძლება გულისხმობდეს ერთი ორგანოს მიერ სამივე ხელისუფლების გაერთიანებას. სასამართლო ზედამხედველობისა და გადაწყვეტილების დასაბუთების ვალდებულების გარეშე დისკრეციული უფლებამოსილების რაიმე ფორმით, მათ შორის საჯარო ინტერესის ტესტით შეზღუდვა უშინაარსო იქნებოდა და შექმნიდა საგამოძიებო ორგანოებისთვის თვითნებობის კანონიერ საფუძველს. საქმეში ხვიჩა ყირმიზაშვილი და სხვა საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ, საკონსტიტუციო სასამართლომ დაზარალებულის სტატუსზე მინიჭებაზე უარის თქმის შესახებ პროკურორის გადაწყვეტილების სასამართლოში გასაჩივრების უფლებასთან დაკავშირებით მიუთითა, რომ, როდესაც სასამართლო ამოწმებს მიღებული გადაწყვეტილების კანონიერებას, მისი სამართლებრივი და ფაქტობრივი წინაპირობების სისწორეს, ეს არ წარმოადგენს პროკურორის დისკრეციულ უფლებამოსილებაში შეჭრას.[33]

სწრაფი და იაფი მართლმსაჯულების განხორციელების მიზანი ასევე ვერ გაამართლებს დისკრეციული დევნის გადაწყვეტილების დასაბუთების ვალდებულებისა და სასამართლო კონტროლის გამორიცხვას. ძვირ მართლმსაჯულებასთან მიმართებით საკონსტიტუციო სასამართლო განმარტავს, რომ ამ კონტექსტში ხარჯების შემცირების ლეგიტიმური მიზანი საერთოდ კარგავს რელევანტურობას, თუ ის თავის თავში თავად მართლმსაჯულებაზე უარს გულისხმობს, რადგან იაფი მართლმსაჯულების მიზანიც საბოლოოდ მართლმსაჯულების ხელმისაწვდომობას ემსახურება. სასამართლოს სიტყვებით: ‘სასამართლოსადმი მიმართვის უფლებაზე უარის თქმის შემთხვევაში ამავე უფლებით ეფექტურად სარგებლობის მიღწევის ნებისმიერ მიზანზე საუბარი უსაგნო და ალოგიკური ხდება.“[34] ანალოგიურია მიდგომა სწრაფ მართლმსაჯულებასთან მიმართებით, რადგან მისი მიღწევის საბოლოო მიზანი მართლმსაჯულების ხელმისაწვდომობაა, და თუ ასეთი ხელმისაწვდომობა დადგება ეჭვ ქვეშ, გამოყენებული საშუალება დასახელებულ მიზანთან რაციონალურ კავშირშიც ვერ იქნება.

შესაბამისად, სასამართლო კონტროლისა და გადაწყვეტილების დასაბუთების ვალდებულების გამორიცხვა ვერ იქნება მიჩნეული დისკრეციული დევნის პრინციპისა და სწრაფი და იაფი მართლმსაჯულების განხორციელების ლეგიტიმური მიზნების მისაღწევად გამოსადეგ საშუალებად და ეწინააღმდეგება კონსტიტუციის 31-ე მუხლით გათვალისწინებულ დაზარალებულის სამართლიანი სასამართლოს უფლების დაცვის ვალდებულებას.

ამასთან, იმ შემთხვევაშიც, თუ სწრაფი და იაფი მართლმსაჯულება მიჩნეულ იქნება გამოძიების შეწყვეტის, აგრეთვე სისხლისსამართლებრივი დევნის არდაწყების/შეწყვეტის შესახებ პროკურორის გადაწყვეტილების სასამართლოში გასაჩივრების უფლების შეზღუდვის ლეგიტიმურ მიზნად, იგი ვერ დააკმაყოფილებს თანაზომიერების ტესტს გამომდინარე იქიდან, რომ დაზარალებულის მიერ სასამართლოსათვის მიმართვის ინტერესი აღემატება სასამართლო გადატვირთულობის შესაძლო საფრთხეს. გარდა ამისა, აღნიშნულ გადაწყვეტილებებზე სასამართლო კონტროლი არ უკავშირდება სასამართლო გადატვირთულობისა და მართლმსაჯულების შეფერხების მაღალ რისკს.

გამოძიების ინტერესებზე მითითებით საქმის მასალებზე წვდომის შეზღუდვა (წინასასამართლო სხდომამდე 10 დღით ადრე)

როგორც ზემოთ უკვე აღინიშნა, დაზარალებულის ინფორმირებულობა გამოძიების საქმის მასალებზე წვდომა მისი სამართლიანი სასამართლოს უფლების კიდევ ერთი აუცილებელი კომპონენტია. თუმცა, საქმის მასალებზე დაზარალებულის წვდომის შეზღუდვა შესაძლოა გამართლებულ იქნეს ლეგიტიმური საჯარო ინტერესით, თუ, ამავდროულად დაცულია გონივრული თანაზომიერება დაწესებულ შეზღუდვასა და დასახულ მიზანს შორის. მაგალითად, ევროპის ადამიანის უფლებათა სასამართლო საქმის მასალების დახურვის ლეგიტიმურ მიზნებად განიხილავს კერძო პირებსა და სხვა გამოძიებებზე საზიანო გავლენის თავიდან აცილებას, თუმცა, ყოველ კონკრეტულ შემთხვევაში აფასებს არის თუ არა საქმეში საკმარისი დოზით საჯარო განხილვის ელემენტი, იმისთვის, რომ უზრუნველყოფილ იქნეს ხელისუფლების ორგანების ანგარიშვალდებულება გამოძიების პროცესსა და შედეგებთან მიმართებით, აგრეთვე შენარჩუნებულ იქნეს მათ მიმართ ნდობა, რათა გამოირიცხოს მათი მხრიდან უკანონო მოქმედებებში მონაწილეობის ფაქტები.[35]

საქმის მასალების გაცნობასთან დაკავშირებით გასაჩივრებული ნორმების პრობლემურობა პირველ რიგში, განპირობებულია ბლანკეტური და ბუნდოვანი რეგულირებით. კერძოდ, გამოძიების ინტერესების მოტივით საქმის მასალების გაცნობაზე უარის თქმა იძლევა ფართო ინტერპრეტაციის საშუალებას, რადგან არ ადგენს ობიექტურ კრიტერიუმს, თუ რა იგულისხმება ამ ინტერესებში. შესაბამისად, იგი ვერ აკმაყოფილებს განჭვრეტადობის პრინციპს და უშვებს შეზღუდვას, არა კონკრეტული წინასწარ დადგენილი გარემოების, არამედ საგამოძიებო ორგანოს სუბიექტური დასკვნის საფუძველზე იმის თაობაზე, რომ გამოძიების მასალების გაცნობა ეწინააღმდეგება გამოძიების ინტერესებს. დადგენილი საფუძვლის განჭვრეტადობა, როგორც მინიმუმ გულისხმობს გადაწყვეტილების მიღების შედეგად დაზარალებულის ცოდნას, თუ რატომ ეთქვა მას უარი საქმის მასალების გაცნობაზე, რასაც ‘გამოძიების ინტერესებზე’ ზოგადი მითითება ვერ უზრუნველყოფს. პრაქტიკაში, მიუხედავად იმისა, რომ სისხლის სამართლის კოდექსი ითვალისწინებს მასალების გაცნობაზე უარის თქმის გადაწყვეტილების დასაბუთების ვალდებულებას, პროკურორი ასეთ გადაწყვეტილებებს იღებს ყოველგვარი დასაბუთების გარეშე.[36] ამ შემთხვევაში, მათ შორის ზემდგომ პროკურორთან გასაჩივრების მექანიზმის ფარგლებში, შეუძლებელია დაზარალებულმა იდენტიფიცირება მოახდინოს, ინფორმირებულად და დამაჯერებლად ამტკიცოს შეზღუდვის გაუმართლებლობა, დაუსაბუთებლობა, რადგან მისთვისაც ხელმიუწვდომელი რჩება რეალური მიზეზი, რამ გამოიწვია მისი საქმის მასალებზე წვდომისა და გამოძიების ინტერესების ერთმანეთთან წინააღმდეგობა. გარდა ამისა, ბლანკეტური ჩანაწერი იმდენად ფართოა, რომ იგი ეხება გამოძიების მასალებს განურჩევლად, თითოეულ მასალასთან მიმართებით წვდომაზე შეზღუდვის ინტერესის დასაბუთების მიუხედავად და არც დროშია შეზღუდული, გარდა წინასასამართლო სხდომამდე 10 დღიანი ვადისა.

აღნიშნული შეზღუდვის სიმძიმეს ვერ აკომპენსირებს უფლების დაცვის დამატებითი გარანტიები. კერძოდ, წინასასამართლო სხდომამდე 10 დღით ადრე შეზღუდვის გაუქმება შესაძლოა საერთოდ არ ამოქმედდეს და, შესაბამისად, დაზარალებული სრულად გამოირიცხოს გამოძიების მასალებზე წვდომისგან იმ შემთხვევებში, როდესაც საქმე საერთოდ ვერ აღწევს სასამართლოს ეტაპს. თუ მოსარჩელე პირებისთვისაც მთავარ პრობლემას წარმოადგენს ეჭვები გამოძიების დამოუკიდებლობაზე და მის ფორმალურ წარმოებაზე, ამ შემთხვევაში დაზარალებულის ჩართულობა საწყის ეტაპზე არის გარანტი იმისა, რომ გაქარწყლებული იყოს ეჭვები გამოძიების არასათანადო წარმოებაზე და იმაზე, რომ სწორედ ამან გამოიწვია საქმეზე კონკრეტული შედეგების არარსებობა, რის გამოც საქმეს სასამართლომდე არ მიუღწევია.

ამას გარდა, დევნის დაწყების და საქმის სასამართლოში წაღების შემთხვევაშიც 10 დღის ვადის განსაზღვრა დაზარალებულისთვის, რაც მტკიცებულებების დაცვის მხარესთან გაცვლამდე 5 დღით[37] ადრე წვდომის უზრუნველყოფას გულისხმობს, გამორიცხავს ინფორმირებულობის გარდა გამოძიების მიმდინარეობისას დაზარალებულის სხვა ფორმით ჩართულობას. ამ ეტაპზე როდესაც გამოძიებას ფაქტობრივად დასრულებული აქვს გამოძიება და 5 დღეში ვერც ექნება დასაშვები მტკიცებულებების მოპოვების შესაძლებლობა (გამონაკლისი შემთხვევების გარდა[38]), დაზარალებულს შეუძლია მხოლოდ ცოდნა ჰქონდეს მოპოვებული მტკიცებულებების შესახებ და დაზარალებულის მნიშნველოვან მითითებაზე რეაგირების შესაძლებლობას თავად საგამოძიებო ორგანო იჭრის. გაუგებარია რა ლეგიტიმური მიზნიდან გამომდინარე იზღუდება ამ შემთხვევაში დაზარალებულის უფლება როგორც მინიმუმ იყოს ინფორმირებული გამოძიების ისეთ ეტაპზე, როდესაც საქმეზე ჯერ კიდევ შესაძლებელია მტკიცებულებების მოპოვება, როდესაც ამ უფლების მინიჭება მხოლოდ და მხოლოდ შესაძლებლობას შექმნიდა გამოძიებისთვის, გაეთვალისწინებინა დაზარალებულის შეხედულებები საჭირო საგამოძიებო მოქმედებებზე, თავის მხრივ წვლილს შეიტანდა დაზარალებულის თვალში მართლმსაჯულების სათანადოდ განხორციელების გამოძიების საკმარის მცდელობაზე.

დაზარალებულის ინფორმირებულობასა და პროცესში ეფექტურ მონაწილეობას მნიშვნელოვნად აბრკოლებს აგრეთვე საქმის მასალების ასლების გაკეთების შეუძლებლობა. ხშირ შემთხვევაში, საქმის მასალები მოცულობითია ან/და შეიცავს ისეთი სახის ექსპერტულ დასკვნებს, რომელთა შინაარსის აღქმა, დამუშავება შეუძლებელია საქმის მასალების ასლების გარეშე, ასევე შესაძლებელია არსებობდეს დამოუკიდებელ ექსპერტთან კონსულტაციის გავლის აუცილებლობა, რა დროსაც საქმის მასალების ასლების გადაცემა დაზარალებულის მიერ მართლმსაჯულების განხორციელებაში დარწმუნებისთვის გადამწყვეტია. შესაბამისად, მასალების ასლების გაკეთების უფლების შეზღუდვამ შესაძლოა არსებითად შეუშალოს ხელი დაზარალებულის მხრიდან პროცესში მონაწილეობის სტრატეგიის განსაზღვრისა და დაგეგმვის ეფექტურ შესაძლებლობას. აგრეთვე, დაზარალებულის შეზღუდვა მასალების ასლების გაკეთებაზე ამცირებს საქმეში საჯარო განხილვისა და საზოგადოებრივი კონტროლის როლს. ამის მიუხედავად, სადავო ნორმების თანახმად, დაზარალებული სარგებლობს მხოლოდ საქმის ადგილზე გაცნობის უფლებით.

კანონის არსებული რედაქცია ბლანკეტურია და ინდივიდუალურ შემთხვევებშიც არ უშვებს შესაძლებლობას, დაზარალებულს მიეცეს უფლება მიიღოს საქმის მასალების (ნაწილის) ასლებიც. ცხადია, ეს არ გულისხმობს პროკურატურისთვის ყველანაირი ბერკეტის წართმევას, ინდივიდუალური შემთხვევის გათვალისწინებით, დასაბუთებული უარი თქვას ასლების გადაცემაზე, თუ ეს შეეწინააღმდეგება კონკრეტულად განსაზღვრულ საფუძვლებს. თუმცა, გაუგებარია, რა ობიექტურ მიზანს ემსახურება სრულად საქმის მასალების ასლების გადაცემაზე შეზღუდვა, მით უფრო თუ მოქმედი კანონმდებლობის მიხედვით, არათუ ასლების გადაცემის, მასალების გაცნობაზე უფლების შეზღუდვის შესაძლებლობაც არსებობს.

პერსონალურ ინფორმაციასთან დაკავშირებული მოთხოვნების დაცვის უზრუნველყოფა შესაძლებელია მონაცემთა დაშტრიხვითაც, იმ კონკრეტულ საქმის მასალებთან მიმართებით, რომელთა გადაცემასაც დაზარალებული მოითხოვს.[39] ლეგიტიმურ მიზნად ვერ იქნება დასახელებული გამოძიების მასალების საჯარო გავრცელების თავიდან აცილებაც, ვინაიდან აღნიშნული ინტერესი დაცულია სისხლის სამართლის პროცესის სხვა ნორმებით, რომელიც გულისხმობს საქმის მასალების გაუმჟღავნებლობის ვალდებულებას და მისი დარღვევისათვის სისხლის სამართლის პასუხისმგებლობას.[40] შესაბამისად, იმ საქმის მასალების ასლების გაკეთების დაუშვებლობა, რომელთა დაზარალებულისათვის გაცნობის შეზღუდვის ინტერესიც არ საბუთდება, შედეგად იწვევს მხოლოდ დაზარალებულისთვის გაუმართლებელი დაბრკოლების დაწესებას საქმეში ეფექტური მონაწილეობისათვის და არ ემსახურება რაიმე ლეგიტიმურ საჯარ ინტერესს.

იმის გარდა, რომ ზოგადად არ არის განსაზღვრული ობიექტური კრიტერიუმები, რომელთა საფუძველზეც მოხდებოდა დაზარალებულისათვის საქმის მასალებზე წვდომის შეზღუდვის გადაწყვეტილების გადახედვა, სადავო ნორმის არაკონსტიტუციურ შინაარსს აძლიერებს ისიც, რომ არ არსებობს ამ გადაწყვეტილების სასამართლოში გასაჩივრების შესაძლებლობა. საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთან ასოციაცია (საია) უთითებს ერთ-ერთ საქმეზე, რომელზეც დაზარალებულის სტატუსის მქონე პირს ყოველგვარი დასაბუთების გარეშე ეთქვა უარი საქმის მასალების გაცნობაზე, რომელშიც მათ შორის გამოძიების ინტერესების საფუძველზეც არ იყო მითითებული. აღნიშნული გადაწყვეტილება დაზარალებულთა ადვოკატმა გაასაჩივრა ზემდგომ პროკურორთა ნ და მასალების გაცნობის უფლების მინიჭება მოითხოვა. თუმცა, ზემდგომი პროკურორის პასუხის თანახმად, „დადგენილება არის დასაბუთებული და კანონიერი, შესაბამისად, არ არსებობს მისი გაუქმების საფუძველი.“ ამდენად, ზემდგომ პროკურორთან გასაჩივრების მექანიზმმა დადგენილების გამოკვეთილი უკანონობის შემთხვევაშიც კი ვერ შეძლო დაზარალებულის მასალების გაცნობის უფლების უზრუნველყოფა.[41]

ამ ფონზე, საგამოძიებო ორგანოების საქმიანობისას თვითნებობისაგან დაცვის ინტერესის საპირწონედ რჩება მხოლოდ სასამართლოს მიერ დაზარალებული პირების უფლებებზე ზედამხედველობისთვის ნაკისრი ტვირთი და სწრაფი მართლმსაჯულების განხორციელება. პრაქტიკაში ირკვევა, რომ საგამოძიებო საქმიანობაზე სასამართლო ზედამხედველობა სასამართლოს მნიშვნელოვან გადატვირთულობას არ იწვევს. მაგალითად, თბილისის საქალაქო სასამართლოს მიერ მოწოდებული ინფორმაციის თანახმად, 2017 წლიდან დღემდე დაზარალებულის/დაზარალებულის უფლებამონაცვლის სტატუსის მინიჭებაზე უარის, ასევე სისხლისსამართლებრივი დევნის შეწყვეტის თაობაზე სასამართლომ 30 საჩივარი განიხილა. ამავე პერიოდში, ბათუმის და ქუთაისის საქალაქო სასამართლოებს არცერთი საჩივარი არ განუხილავთ. იმის გარდა, რომ სასამართლოს გადატვირთულობის თავიდან აცილება მართლმსაჯულებაზე უარის ლეგიტიმური მიზანი ისედაც ვერ იქნება, ამ პირობებში კიდევ უფრთო რთულდება უფლების შეზღუდვის ლეგიტიმური მიზნის გონივრულობაში დარწმუნებაც.[42]

მთლიანობაში, საქმის მასალების წვდომის შეზღუდვის გაუმართლებლად ფართო დისკრეცია, და თვითნებობისაგან დაცვის მიზნით დამატებითი ბერკეტების არაეფექტურობა დაზარალებულის უფლებას ინფორმირებულობასა და საქმეში აქტიურ მონაწილეობაზე ავიწროებს იმ ზღვრამდე, რომ თავად უფლებით სარგებლობა დგება ეჭქვეშ.

საქმის მასალებზე დაზარალებულლის წვდომის მნიშვნელობასა და ამ უფლების თვითნებური შეზღუდვის დაუშვებლობაზე მიუთითებს ევროპის ადამიანის უფლებათა სასამართლოს პრაქტიკაც. საქმეზე Aydin v Turkey, სასამართლომ განმარტა, რომ დაზარალებულს გამოძიების პროცედურებზე ეფექტური წვდომის უფლებები უნდა ჰქონოდა (პ. 98). სასამართლოს თანახმად, გამოძიების ხარვეზია დაზარალებული პირებისთვის გამოძიების საჯარო კონტროლის შესაძლებლობის არარსებობა, რაც შესაძლოა დაკავშირებული იყოს გამოძიებისა და სასამართლო დოკუმენტების შეზღუდვასთან.[43] სასამართლო განმარტავს, რომ ფორმალურად დაზარალებულის სტატუსის მინიჭება არ არის საკმარისი და საქმის მასალებზე შეზღუდული წვდომის დროს, აფასებს, რამდენად იყო მნიშვნელოვანი ის მტკიცებულებები, რომლებზე წვდომაც არ მიეცა პირს.^[44] სასამართლოს სიტყვებით, ‘მიუღებელია შიდა კანონმდებლობით საქმეზე წვდომის უფლების არარსებობა. ამ სიტუაციის შედეგად მომჩივანს წაერთვა უფლება მისი ლეგიტიმური ინტერესების დაცვის შესაძლებლობაზე და სრულად დააბრკოლა საზოგადოების მხრიდან გამოძიების კონტროლის შესაძლებლობა (პ. 113). საქმეზე kerimova and others v. Russia, დაზარალებულის სტატუსის მინიჭების მიუხედავად, საქმის მასალებზე წვდომა არ იყო უზრუნველყოფილი მასალების გასაიდუმლოების გამო, რაც პრაქტიკულად სისხლის სამართლის პროცედურებიდან მათ გამორიცხვას იწვევდა.^[45] დაზარალებულის ჩართულობის აუცილებლობის ხარისხი შეიძლება არ იყოს სრული წვდომა ყველა საქმის მასალაზე,[46] ან გადადგმულ ყველა ნაბიჯზე ინფორმირებულობა, თუმცა ინფორმირებულობის და ჩართულობის გარკვეული ხარისხი აუცილებელია[47] როგორ მინიმუმ სახელმწიფოს მხრიდან სამართლიანობის დადგენის დემონსტრირებისთვის (appearance), ამიტომ ჩართულობაზე ბლანკეტური უარი დაარღვევს დაზარალებულის უფლებებს (Brecknell v. the united kingdom პ. 77).

საქმეზე Enukidze and Girgvliani v. Georgia, სასამართლომ ყურადღება გაამახვილა, რომ საკანონმდებლო რეგულირება, რომელიც გამოძიების ეტაპზე დაზარალებულებს მასალებზე წვდომას არ აძლევდა პრობლემური იყო (იმის მიუხედავად, რომ შემდგომში ჰქონდათ). სასამართლოს შეფასებით, ეს მათ ვაკუუმში ამყოფებდა და ლეგიტიმური პროცედურული ინტერესების დაკმაყოფილებას გამორიცხავდა. ასევე საინტერესოა, სასამართლოს მითითება, მეორე დაზარალებულის (survivor) პროცედურული უფლებების ეფექტური რეალიზების კუთხით არსებულ პრობლემებზე, მათ შორის მასალებზე წვდომის არარსებობაზე, როდესაც, როგორც ერთადერთ მოწმე საქმეზე, ის განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი ინფორმაციის წყარო იყო. ეს გარემოებები შესაბამისად გაზრდილ ვალდებულებას აკისრებდა საგამოძიებო ორგანოებს, პროაქტიულად უზრუნველეყოთ მისი პროცედურული უფლებების სრული და ეფექტური განხორციელება.^[48]

საქმეზე Tagayeva and others v. Russia, გამოძიება მათ შორის ეყრდნობოდა რამდენიმე დასკვნას, რომელიც მომზადებული იყო უსაფრთხოების სამსახურების მიერ, მათ შორის უსაფრთხოების სამსახურებში დასაქმებული ექსპერტების მიერ. სასამართლომ განმარტა, რომ უსაფრთხოების სამსახურების თანამშრომლების საქმიანობაზე საჯარო კონტროლი განსაკუთრებული მნიშვნელობისაა, და თუ გამოძიება ეყრდნობა კონფიდენციალურ ინფორმაციას, რომელიც მომზადებულია იმავე უწყებების თანამშრომლების მიერ, რომელთა მიმართ პასუხისმგებლობის საკითხიც შეიძლება დადგეს, ეჭვქვეშ დგება გამოძიების დამოუკიდებლობა და ეფექტიანობა და უკანონო ქმედებების შეწყნარების ‘შთაბეჭდილებას’ ტოვებს. ამ არგუმენტების საფუძველზე, იმის გამო, რომ გამოძიების საჯარო კონტროლის შესაძლებლობა არ არსებობდა, რადგან დაზარალებული პირებს წვდომა არ ჰქონდათ მნიშვნელოვან დასკვნებზე, სასამართლომ დარღვევა დაადგინა.^[49]

საერთაშორისო სტანდარტები

ზემოაღნიშნული მსჯელობა თანხვედრაშია დაზარალებულის უფლებებთან დაკავშირებით საკონსტიტუციო სასამართლოს პრაქტიკასა და საერთაშორისო სტანდართებთან.

ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო სასამართლო დარღვევას ადგენს, როდესაც გარდაცვლილის ოჯახს არ ჰქონდა წვდომა საქმის მასალებზე.[50] დაზარალებულს არ ეცნობა მნიშვნელოვანი გადაწყვეტილებებზე[51], მათ მიზეზებზე[52], დევნის არდაწყების/ვერ განხორციელების გადაწყვეტილებები დაუსაბუთებელი იყო[53], დაზარალებულებს არ ჰქონდათ ეფექტური შესაძლებლობა სასამართლოში გაესაჩივრებინათ მნიშვნელოვანი გადაწყვეტილებები.[54] საქმეზე Shanaghan v United Kingdom სასამართლო განმარტავს, მნიშვნელოვანი გადაწყვეტილებების მიზეზების წარდგენაზე უარი, თავისი არსით ვერ უზრუნველყოფს საზოგადეობრივ ნდობას, ასევე დაზარალებულის მიერ გადაწყვეტილებების სადავოდ გახდომას აბრკოლებს.

დაზარალებულის უფლებებზე გაეროს და სხვა რეგიონული მექანიზმების მიერ შემუშავებული დოკუმენტები

დანაშაულის და უფლებამოსილების ბოროტად გამოყენების შედეგად დაზარალებული პირებისთვის სამართლიანობის პრინციპებზე გაეროს გენერალური ასამბლეის 1985 წლის დეკლარაციის[55]შესაბამისად, „მსხვერპლი/დაზარალებული“ ნიშნავს პირს/პირებს, რომელსაც ინდივიდუალურად ან კოლექტიურად მიადგა ზიანი, მათ შორის, ფიზიკური ან ფსიქიკური ზიანი, ემოციური ტანჯვა ან ეკონომიკური ზარალი, ადგილი ჰქონდა ფუნდამენტური უფლებების არსებით დარღვევას, რაც დაკავშირებულია წევრი სახელმწიფოების სისხლის სამართლის კანონმდებლობით ინკრიმინირებულ ქმედებასთან, მოქმედებასთან ან უმოქმედობასთან.[56] დაზარალებულად განიხილება პირი, იმის მიუხედავად, არის თუ არა დამნაშავე იდენტიფიცირებული, დაკავებული, მის წინააღმდეგ დაიწყო თუ არა დევნა და გასამართლდა ის თუ არა (პ. 1-2). დაზარალებულის განმარტებას ანალოგიურად ახდენს ევროკავშირის დირექტივაც.[57]

გაეროს დეკლარაცია ყურადღებას ამახვილებს დაზარალებულების მიერ რელევანტურ ინფორმაციაზე წვდომის მნიშვნელობაზე დანაშაულებრივი ქმედებების საზოგადოებრივი კონტროლის ქვეშ მოქცევისთვის (4, e). სახელმწიფომ დაზარალებულების საჭიროებების მიმართ ვალდებულებები უნდა შეასრულოს მათ შორის დაზარალებულების ინფორმირებით გამოძიების მიმდინარეობაზე, განსაკუთრებით, როდესაც მძიმე დანაშაულია ჩადენილი (6, ა); მათი შეხედულებების და წუხილების წარდგენის შესაძლებლობით (6, ბ); დაყოვნების თავიდან აცილებით, მათ შორის ზიანის ანაზღაურებასთან მიმართებით[58] (6, ე). საინტერესოა, რომ დეკლარაცია განსაკუთრებულ აქცენტს სწორედ პოლიტიკური, და ეკონომიკური უფლებამოსილებების ბოროტად გამოყენებაზე აკეთებს. ამის გონივრული საფუძველი კი ის არის, რომ ამ დროს დაზარალებულები განსაკუთრებით დაუცველ მდგომარეობაში შეიძლება აღმოჩნდნენ, ძალაუფლების ამ წყაროებთან დაპირისპირებაში.

ანალოგიურ პრინციპებს ადგენს სისხლის მართლმსაჯულების სფეროში დაზარალებულის მდგომარეობის შესახებ ევროპის საბჭოს მინისტრთა კომიტეტის 85-ე რეკომენდაცია.რეკომენდაციის თანახმად,[59] გამოძიებამ უნდა მიაწოდოს დაზარალებულს ინფორმაცია მისი შედეგების შესახებ, რაც შეეხება დევნის ეტაპს დაზარალებულს უნდა ჰქონდეს შესაძლებლობა შესაბამის ორგანოს მოსთხოვოს დევნაზე უარის შესახებ გადაწყვეტილების გადახედვა. საბჭოს კიდევ რამდენიმე რელევანტური რეკომენდაცია აქვს შემუშავებული[60], რომლებიც სისხლის სამართლის პოლიტიკაში დაზარალებულის მართლმსაჯულებაზე წვდომის, ამ პროცესში მათი მოწყვლადობის გათვალისწინების, ვიქტიმიზაციის თავიდან აცილების ინტერესებს ეხება. მათ შორის რეკომენდაცია სახელმწიფო ბრალდების როლზე სისხლის სამართლის სისტემაში უთითებს, რომ დაზარალებულებს უნდა ჰქონდეთ შესაძლებლობა სადავო გახადონ პროკურორების გადაწყვეტილება დევნაზე უარის შესახებ, ასეთი ზედამხედველობა შეიძლება განხორციელდეს იერარქიულად უფრო მაღალი თანამდებობის პირის/ორგანოს გადახედვის შემდგომ, სასამართლო კონტროლით, ან კერძო სისხლის სამართლებრივი დევნის განხორციელების შესაძლებლობით.[61]

ევროკავშირის რელევანტური დირექტივაც განმარტავს, პირს უნდა ჰქონდეს წვდომა შემდეგი სახის ინფორმაციაზე მათ შორის გამოძიების პროგრესზე/მიმდინარეობაზე (თუ არ არსებობს განსაკუთრებული გარემოებები, რატომაც კონკრეტულ ინფორმაციაზე შეტყობინება დააზიანებს საქმეს), ნებისმიერ გადაწყვეტილებაზე გამოძიების/დევნის შეწყვეტის შესახებ. ამ უკანასკნელთან მიმართებით დირექტივა განსაზღვრავს დასაბუთების წარდგენის ვალდებულებასაც (მუხლი 6), ზოგად წესს ამ გადაწყვეტილებების გადახედვის დაზარალებულის უფლებაზე და მიზანშეწონილად მიიჩნევს გადაწყვეტილების გადახედვას სხვა პირის ან უწყების მიერ, რომლებსაც თავდაპირველი გადაწყვეტილება არ მიუღიათ, გამონაკლისის სახით იმავე ორგანოს მიერ გადახედვას კი უშვებს, თუ გადაწყვეტილების მიმღები უმაღლესი საპროკურორო უწყებაა, რომელთა გადაწყვეტილებების გადახედვა დაუშვებელია ეროვნული კანონმდებლობით (მუხლი 11). [62]

ამდენად, საერთაშორისო თუ შიდა ადამიანის უფლებების სტანდარტები აღიარებს დაზარალებულის უფლებების უზრუნველყოფის მინიმალურ გარანტიებს, რომელიც გულისხმობს გამოძიების დაწყებისთანავე სავარაუდო დანაშაულის შედეგად დაზარალებული პირის აუცილებელ ჩართულობას, გამოძიების მიმდინარეობაზე, საქმის მასალებზე წვდომას, და მათ საქმეზე საბოლოო გადაწყვეტილებების ერთჯერადად ნეიტრალური და ობიექტური ორგანოს წინაშე გასაჩივრების უფლებას. სხვადასხვა მოდელებში დაზარალებულის უფლების დაცვის სწორედ მინიმალურ გარანტიებად მიჩნეულ ამ სტანდარტებთან შეუსაბამობის გამო წარმოადგენს სადავო ნორმები კონსტიტუციის 31-ე მუხლის დარღვევას.

კონსტიტუციის მე-11 მუხლი

სსსკ-ის 106-ე 1¹ მუხლის ის ნორმატიული შინაარსი, რომელიც განსაკუთრებით მძიმე დანაშაულებისგან განსხვავებით, ნაკლებად მძიმე და მძიმე დანაშაულებად დაკვალიფიცირებულ დანაშაულებზე, გამოძიების ან/და სისხლისსამართლებრივი დევნის შეწყვეტის შესახებ პროკურორის დადგენილების სასამართლოში გასაჩივრების შესაძლებლობას გამორიცხავს, ასევე 168-ე მუხლის მეორე ნაწილის ის ნორმატიული შინაარსი, რომელიც ანალოგიურად, განსაკუთრებით მძიმე დანაშაულებისგან განსხვავებით, ნაკლებად მძიმე და მძიმე დანაშაულებად დაკვალიფიცირებულ დანაშაულებზე სისხლისსამართლებრივი დევნის დაწყებაზე უარის თქმის შესახებ პროკურორის დადგენილების სასამართლოში გასაჩივრების შესაძლებლობას გამორიცხავს, გასაჩივრებულია კონსტიტუციის მე-11 მუხლთანაც.

კონსტიტუციის 31-ე მუხლთან მსჯელობისას განხილულ არგუმენტებზე დაყრდნობით, იქიდან გამომდინარე, რომ სადავო ნორმები მოსარჩელე პირების პროკურორის დადგენილების სასამართლოში გასაჩივრების უფლებას დანაშაულის კვალიფიკაციის მიზედვით ზღუდავს, იგი ეწინააღმდეგება კონსტიტუციის მე-11 მუხლით დადგენილ კანონის წინაშე თანასწორობის პრიციპს.

დაზარალებულები, განურჩევლად მათ საწინააღმდეგოდ ჩადენილი დანაშაულის სიმძიმისა, არსებითად თანასწორ მდგომარეობაში იმყოფებიან იქიდან გამომდინარე, რომ მათ დანაშაულის შედეგად მიადგათ ზიანი და აქვთ დარღვეული უფლების აღდგენის, მართლმსაჯულების განხორციელებისა და, ამ მიზნით, კანონიერი ინტერესების დაცვის ბერკეტებზე წვდომის თანაბარი ინტერესი. შესაბამისად, არსებითად თანასწორ მდგომარეობაში მყოფ პირთა მიმართ კანონის განსხვავებული მოპყრობა, კერძოდ კი ნაკლებად მძიმე და მძიმე დანაშაულის მსხვერპლთათვის პროკურორის დადგენილებების სასამართლოში გასაჩივრების უფლების ჩამორთმევა, მაშინ, როდესაც ასეთი უფლება გარანტირებულია განსაკუთრებით მძიმე დანაშაულთან მიმართებით, საჭიროებს გონივრულ და ობიექტურ გამართლებას. ამასთან, დაზარალებულის უფლების რეალიზებისათვის სასამართლოში გასაჩივრების ბერკეტის მნიშვნელობიდან გამომდინარე, დიფერენცირება უნდა შეფასდეს მკაცრი შეფასების ტესტით.

იმ შემთხვევაშიც, თუ ჩავთვლიდით, რომ დანაშაულის სიმძიმე, განსხვავებული მოპყრობისთვის ობიექტურ გარემოებას შეიძლება წარმოადგენდეს, გასაჩივრებული ნორმებით დაწესებული ბლანკეტური შეზღუდვა ვერ უზრუნველყოფს დაზარალებულის ინტერესების ადეკვატურ გათვალისწინებას, იქიდან გამომდინარე, რომ, სისხლის სამართლის კოდექსით განსაზღვრული დანაშაულების კატეგორიები გამომდინარეობს სასჯელის სიმკაცრიდან და არა დანაშაულის ხასიათის, ან დაზარალებულისათვის მიყენებული ზიანის ინტენსივობიდან. განსაკუთრებით მძიმე დანაშაულის კატეგორიაში არ ექცევა, მაგალითად, ფიზიკური და ფსიქოლოგიური ხელშეუხებლობის წინააღმდეგ ჩადენილი დანაშაულები (რომელთა უმრავლესობა, მათ შორის წამება, მძიმე დანაშაულს წარმოადგენს, ან პრაქტიკაში მძიმე დანაშაულად კვალიფიცირდება). აგრეთვე, სადაო ნორმები, მათ შორის 2019 წლის ივლისიდან ასამოქმედებელი ცვლილებები სრულყოფილად ვერ ითვალისწინებს იმგვარი დანაშაულების გამოძიებასთან დაკავშირებით არსებულ თვითნებობის მომეტებულ რისკებს, რომლებშიც სახელმწიფო დაინტერესება იკვეთება, და შესაბამისად, მოითხოვს კონტროლის გაძლიერებულ მექანიზმებს. შესაბამისად, კანონის ბლანკეტური ჩანაწერი ყოველგვარი ინდივიდუალური შეფასების ან ობიექტურად გამართლებული კრიტერიუმის საფუძველზე ზღუდავს იდენტური ინტერესების მქონე პირების უფლებას სასამართლო ზედამხედველობაზე. უფლების შეზღუდვის ბლანკეტურობა, ის რომ სადავო ნორმები არ იძლევა ამა თუ იმ პირის ინდივიდუალური მდგომარეობის, მათი ფაქტობრივი ურთიერთობების გათვალისწინების შესაძლებლობას, დასაწყისშივე ეჭვქვეშ აყენებს შეზღუდვის თანაზომიერებას.[63]

აღსანიშნავია, რომ ეს განსხვავდება ზემოთ განხილული, მათ შორის გერმანული მოდელისგან, რომელიც ქმნის შესაძლებლობას დამატებითი გარანტიებით აღჭურვოს კონკრეტულ დანაშაულზე დაზარალებული პირები, არა სასჯელის ზომით კვალიფიკაციის, არამედ დანაშაულის ბუნებიდან, დაზარალებულზე მისი გავლენიდან და დაზარალებულის მდგომარეობიდან გამომდინარე, რაც დანაშაულების იმდენად ფართო კატეგორიებია, რომ ფიზიკური და ფსიქოლოგიური ხელშეუხებლობის წინააღმდეგ ჩადენილ დანაშაულებრივ ქმედებებს ფაქტობრივად სრულად ფარავს.

გარდა კანონის ბლანკეტურობისა, უთანასწორო მოპყრობის სიმძიმეს აძლიერებს თვითნებობის რისკები, რომელიც უკავშირდება დანაშაულის კვალიფიკაციას. ქმედების სავარაუდო დანაშაულად კვალიფიკაცია წარმოადგენს საგამოძიებო ორგანოების შეუზღუდავ დისკრეციულ უფლებამოსილებას. შესაბამისად, დაზარალებულების განსხვავებული მოპყრობა, მეტწილად ისევ საგამოძიებო ორგანოების სუბიექტურ გადაწყვეტილებაზეა დამოკიდებული, რაც თავის მხრივ თვითნებობის საკანონმდებლო საფუძველს ქმნის. შესაბამისად, შეუძლებელია გონივრული გამართლება მოეძებნოს განსხვავებულ მოპყრობას, რომლის შედეგადაც, დანაშაულის არასწორი კვალიფიკაციის გამო უკვე არახელსაყრელ მდგომარეობაში ჩაყენებული პირი დამატებით ხდება უთანასწორო მოპყრობის მსხვერპლი.

დასკვნა:

ყოველივე ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, კონსტიტუციის 31-ე მუხლთან არაკონსტიტუციურად უნდა იქნეს ცნობილი სსსკ-ის მე-3 მუხლის 22-ე ნაწილის, 56-ე მუხლის მე-5 ნაწილის, 57-ე მუხლის პირველი ნაწილის ‘თ’ ქვეპუნქტის და 57-ე მუხლის მე-3 ნაწილის, სსსკ-ის 106-ე მუხლი: 1¹, 168-ე მუხლის მე-2 ნაწილის მითითებული ნორმატიული შინაარსები, არაკონსტიტუციურად უნდა იქნეს ცნობილი სსსკ-ის 106-ე მუხლი: 1¹, 168-ე მუხლის მე-2 ნაწილის მითითებული ნორმატიული შინაარსები კონსტიტუციის მე-11 მუხლთანაც.

[1] სსსკ-ის მე-3 მუხლის მე-11 ნაწილი: „დასაბუთებული ვარაუდი – ფაქტების ან ინფორმაციის ერთობლიობა, რომელიც მოცემული სისხლის სამართლის საქმის გარემოებათა ერთობლიობით დააკმაყოფილებდა ობიექტურ პირს, რათა დაესკვნა პირის მიერ დანაშაულის შესაძლო ჩადენა, ამ კოდექსით პირდაპირ გათვალისწინებული საგამოძიებო მოქმედების ჩატარებისთვის ან/და აღკვეთის ღონისძიების გამოყენებისთვის გათვალისწინებული მტკიცებულებითი სტანდარტი.“

[2] დანართი #8

[3] დანართი #9

[4] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2010 წლის 28 ივნისის გადაწყვეტილება №1/466 საქმეზე „საქართველოს სახალხო დამცველი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-15

[5] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2006 წლის 15 დეკემბრის გადაწყვეტილება №1/3/393,397 საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები − ონისე მებონია და ვახტანგ მასურაშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-1

[6] საქართველოს მოქალაქე ხათუნა შუბითიძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ, II-1, 26-28

[7]პრაქტიკაში ხშირია დაზარალებულების მიერ სამართალდამცავთა მხრიდან არასათანადო მოპყრობის ფაქტებზე მითითებისას, მათთვის პოლიციისთვის წინააღმდეგობის გაწევის მოტივით ადმინისტრაციული თუ სისხლისსამართლებრივი წესით პასუხისგებაში მიცემა. საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაცია, სამართალდამცავთა მიერ სავარაუდოდ ჩადენილი დანაშაულები და მათზე სახელმწიფოს რეაგირება: საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის წარმოებაში არსებული საქმეების ანალიზი, თბილისი 2016 წ. გვ. 8-20;

[8] dikme v. turkey, no. 20869/92, 11 July, 2000, § 78; Mammadov (Jalaloglu) v. Azerbaijan, no. 34445/05, 11 January, 2007, §60

[9] Slimani v. France, no. 57671/00, 27 October 2004 §46

[10] მნიშვნელოვანია, რომ განსხვავებით სადავო ნორმისგან კვლავ დაზარალებულის უფლებებთან მიმართებით სსსკ-ის 57-ე მუხლის მე-3 ნაწილი სიტყვასიტყვით ითვალისწინებს დადგენილების დასაბუთების ვალდებულებას.

[11] საიას ანგარიში „დაზარალებულის უფლებები სისხლის სამართლის პროცესში“(2016 წ.) იგვ. 13;

[12] საიას ანგარიში „დაზარალებულის უფლებები სისხლის სამართლის პროცესში“(2016 წ.) იგვ. 13;

[13] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2006 წლის 15 დეკემბრის გადაწყვეტილება №1/3/393,397 საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები − ონისე მებონია და ვახტანგ მასურაშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-1

[14] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2009 წლის 27 აგვისტოს გადაწყვეტილება #1/2/434 საქმეზე „სახალხო დამცველი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“ პ.1 გ

[15] საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის ანგარიში „დაზარალებულის უფლებები სისხლის სამართლის პროცესში“ (2016 წ.) ხელმისაწვდომია: https://gyla.ge/files/news/2016%20%E1%83%AC%E1%83%9A%E1%83%98%E1%83%A1%20%E1%83%92%E1%83%90%E1%83%9B%E1%83%9D%E1%83%AA%E1%83%94%E1%83%9B%E1%83%90/dazaralebulis%20uflebebi.pdf

[16] ნაკლებად მძიმე და მძიმე დანაშაულების შემთხვევაში მათ შორის სტატუსზე და შესაბამისად მასალებზე წვდომაზე უარის სასამართლო კონტროლის არარსებობა უკვე გასაჩივრებულია, ამიტომ არ არის სადავოდ გამხდარი სარჩელში, კონსტიტუციური სარჩელი N 1229_30.05_.2017, ხელმისაწვდომია http://constcourt.ge/ge/court/sarchelebi

[17] „დაზარალებულის უფლებები სისხლის სამართლის პროცესში“ გვ. 10

[18] „ამ მუხლში მითითებულ მოთხოვნაზე უარის თქმის შემთხვევაში პროკურორს გამოაქვს დასაბუთებული დადგენილება. დაზარალებულს უფლება აქვს, ეს დადგენილება ერთჯერადად გაასაჩივროს ზემდგომ პროკურორთან.“

[19]„საქართველოს მოქალაქეები - ხვიჩა ყირმიზაშვილი, გია ფაცურია და გვანცა გაგნიაშვილი და „შპს ნიკანი“ საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 1.2 -10

[20] სახალხო დამცველის სპეციალური ანგარიში ეფექტური გამოძიების საკითხებზე, თბილისი, 2014, 9-10; 1

[21] საქართველოს სახალხო დამცველის ანგარიში საქართველოში ადამიანის უფლებათა და თავისუფლებათა დაცვის მდგომარეობის შესახებ, თბილისი, 2014, 347

[22] „საქართველოს მოქალაქე ხათუნა შუბითიძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“ II-14

[23] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2006 წლის 15 დეკემბრის გადაწყვეტილება №1/3/393,397 საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები − ონისე მებონია და ვახტანგ მასურაშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-1

[24] სსსკ-ის მუხლი 16, 105 (ი), 168. სისხლის სამართლის პოლიტიკის სახელმძღვანელო პრინციპების ზოგადი ნაწილის დამტკიცების შესახებ საქართველოს იუსტიციის მინისტრის ბრძანება 181;

[25] შესაძლოა პრევენციის საჭიროება ზუსტად არ ემთხვეოდეს დანაშაულის სიმძიმეს. ნაკლებად მძიმე დანაშაულები, მისი მასშტაბების, საზოგადოებაზე ზეგავლენის კუთხით შესაძლოა პრევენციის მაღალ აუცილებლობაზე მიუთითებდეს

[26] ადამიანის ძირითად უფლებათა და თავისუფლებათა დაცვის ევროპული კონვენციის მე-2 და მე-3 მუხლები (სასამართლო პრაქტიკის მიმოხილვა იხილეთ ქვემოთ); კონვენცია წამებისა და სხვა სასტიკი, არაადამიანური ან ღირსების შემლახავი მოპყრობის და დასჯის წინააღმდეგ, მე-7 მუხლი;

[27] Finucane v. United Kingdom, no. 29178/95, 1 July 2003

[28] Shanaghan v United Kingdom, no. 37715/97, 4 May 2001

[29] გერმანული სისხლის სამართლის საპროცესო კანონმდებლობის მიხედვით, პროკურორი უფლებამოსილია უარი თქვას სისხლისსამართლებრივი დევნის განხორციელებაზე თუ 1. ბრალდება, რომელიც უნდა განხორციელდეს სისხლის სამართლის კოდექსის კონკრეტული მუხლის საფუძველზე მცირემნიშვნელოვანია; 2. სისხლისსამართლებრივი დევნის ინტერესი შეიძლება დაკმაყოფილებულ იქნას სხვანაირად (მაგალითად: პირმა ითანამშრომლა გამოძიებასთან, ნებაყოფლობით აანაზღაურა მიყენებული ზიანი, თავიდ ან ააცილა საფრთხე სახელმწიფოს და საზოგადოებას, ან/და იყო შანტაჟის ობიექტი და ა.შ.); 3. სისხლისსამართლებრივი დევნის განხორციელებამ შეიძლება საფრთხე შეუქმნას გერმანულ სახელმწიფოს ინტერესებს (მაგალითად, სახელმწიფო დანაშაულის საქმეებზე); 4. როდესაც დაზარალებულს თავად შეუძლია განახორციელოს კერძო სისხლისამართლებრივი დევნა.

[30] გერმანიის სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსი, მუხლი 395;

[31] Killick [2011] EWCA Crim 1608; [2012] 1 Cr. App. R. 10 at [48].

[32] „დაზარალებულის უფლებები სისხლის სამართლის პროცესში“ გვ. 35; http://irep.ntu.ac.uk/id/eprint/11527/1/192442_822%20Doak%20PrePrint.pdf; Handbook on JUSTICE for VICTIMS, UN ODSSP, Centre for International Crime Prevention, New York, 1999, 38. DG JUSTICE GUIDANCE DOCUMENT relates to the transposition and implementation of Directive 2012/29/EU of the European Parliament and of the Council of 25 October 2012 establishing minimum standards on the rights, support and protection of crime, and replacing Council Framework Decision 2001/220/JHA, EUROPEAN COMMISSION, DG JUSTICE, December 2013, 30; დანაშაულის მსხვერპლის სამართლებრივი მდგომარეობა, სამოქალაქო ჩართულობის ცენტრი, გვ. 17-11; Markus Dubber, Tatjana Hörnle, Criminal Law: A Comparative Approach, 2014;

[33]„საქართველოს მოქალაქეები - ხვიჩა ყირმიზაშვილი, გია ფაცურია და გვანცა გაგნიაშვილი და „შპს ნიკანი“ საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 1.7 -28

[34] სახალხო დამცველი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ, 2009 წლის 27 აგვისტოს გადაწყვეტილება, პ.12

[35] Ramsahai and others v. the Netherlands, no. 52391/99,15 May 2007, § 349

[36] საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის ანგარიში „დაზარალებულის უფლებები სისხლის სამართლის პროცესში“ გვ. 17

[37] სსსკ-ის 83-ე მუხლის მე-6 ნაწილი: წინასასამართლო სხდომის გამართვამდე არა უგვიანეს 5 დღისა მხარეებმა ერთმანეთს და სასამართლოს უნდა მიაწოდონ იმ მომენტისათვის მათ ხელთ არსებული სრული ინფორმაცია, რომლის მტკიცებულებად სასამართლოში წარდგენასაც აპირებენ.

[38] სსსკ-ის 239-ე მუხლის მე-5 ნაწილი: შუამდგომლობა საქმის არსებითი განხილვისას არსებითად ახალი მტკიცებულების მოპოვების თაობაზე უნდა დაკმაყოფილდეს, თუ ამ მტკიცებულების მოპოვება ან მისი მოპოვების შესახებ შუამდგომლობის ამ კოდექსით დადგენილი წესით დაყენება მანამდე ობიექტურად შეუძლებელი იყო. შუამდგომლობის დაკმაყოფილების შემთხვევაში მტკიცებულების მოპოვება ხდება ამ კოდექსით გათვალისწინებული წესით.

[39] „დაზარალებულის უფლებები სისხლის სამართლის პროცესში“ გვ. 16

[40] სსსკ-ის 104 მუხლის პირველი ნაწილი: 1. პროკურორი/გამომძიებელი ვალდებულია უზრუნველყოს, რომ გამოძიების მიმდინარეობის შესახებ ინფორმაცია არ გახდეს საჯარო. ამ მიზნით ის უფლებამოსილია სისხლის სამართლის პროცესის მონაწილე დაავალდებულოს, მისი ნებართვის გარეშე არ გაამჟღავნოს საქმეში არსებული ცნობები, და გააფრთხილოს სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობის შესახებ

[41] „დაზარალებულის უფლებები სისხლის სამართლის პროცესში“ გვ. 17

[42] საიას ანგარიშის თანახმად, 2015 წლის იანვრიდან 2015 წლის დეკემბრის ჩათვლით არსებული სტატისტიკური მონაცემებით დაზარალებულის მიერ განსაკუთრებით მძიმე დანაშაულის შემთხვევაში დაზარალებულად ან მის უფლებამონაცვლედ ცნობაზე უარის, გამოძიების ან/და სისხლისსამართლებრივი დევნის შეწყვეტისა და სისხლისსამართლებრივი დევნის დაწყებაზე უარის თქმის დადგენილების სასამართლოში გასაჩივრების 7 შემთხვევა დაფიქსირდა, ყველა ეს საჩივარი თბილისის საქალაქო სასამართლოში იყო შესული. ეს მონაცემები ცხადყოფს, რომ დანაშაულის კვალიფიკაციის სიმძიმით შეზღუდვას მინიმუმამდე დაყავს დაზარალებულის მიერ მისთვის მნიშნველოვანი გადაწყვეტილებების გადახედვის მცდელობა. „დაზარალებულის უფლებები სისხლის სამართლის პროცესში“ გვ. 15

[43] Öğur v. Turkey, no. 21594/9, 20 May 1999, § 92; Mckerr v. The united kingdom, no. 28883/95, 4 May 2001 §147

[44] Mezhiyeva v. Russia, no. 44297/06, 16 April 2015, §75; Estamirov and others v. Russia, no. 60272/00, 12 October 2006 § 92; Huseynova v. Azerbaijan, no. 10653/10, 13 April 2017

[45] Kerimova and others v. Russia nos. 17170/04, 20792/04, 22448/04, 23360/04, 5681/05 and 5684/05, 3 May 2011, § 281

[46] Shanaghan v United Kingdom, §105

[47] Hugh Jordan v the United Kingdom, no. 24746/94, 4 May 2001, §109

[48] Enukidze and Girgvliani v. Georgia, no. 25091/07, 26 April 2011, §250-251

[49] Tagayeva and others v. Russia, no. 26562/07 and 6 other applications, 13 April 2017 § 537, 538;

[50] Öğur v. Turkey, cited above, § 92

[51] Güleç v. Turkey, cited above, § 82;

[52] Kelly and Others v. The United Kingdom, no. 30054/96, 4 August 2001, § 117;

[53] Shanaghan v United Kingdom

[54] Khadisov and Tsechoyev v. Russia, no. 21519/02, 5 May, 2009, § 122

[55] Declaration of Basic Principles of Justice for Victims of Crime and Abuse of Power http://www.un.org/documents/ga/res/40/a40r034.htm

[56] დანაშაულის მსხვერპლის ცნება ანალოგიურად განიმარტება ევროპარლამენტისა და ევროსაბჭოს 2012 წლის 25 ოქტომბრის 2012/29/ EU დირექტივის მიზნებისათვის.

[57] 2012 წლის 25 ოქტომბრის 2012/29/EU დირექტივა

[58] ევროპული კონვენცია ძალადობრივი დანაშაულის შედეგად დაზარალებული პირების კომპენსაციაზე განმარტავს, რომ ანაზღაურება პირმა უნდა მიიღოს იმის მიუხედავად, შესაძლებელი აღმოჩნდა თუ არა დამნაშავის წინააღმდეგ დევნის დაწყება და დასჯა. European Convention on the Compensation of Victims of Violent Crimes (ETS No. 116).

[59] Recommendation No. R (85) of the Committee of Ministers to member states on the Position of the Victim in the Framework of Criminal Law and Procedure

[60] Recommendation No. R (83) 7; Recommendation No. R (87) 21; Recommendation Rec(2000)19;

[61] Perez v. France, § 26-29;

[62] Directive 2012/29/eu of the europian parliament and of the counsil of 25 october 2012, establishing minimum standards on the right, support and protection of victims of crime, and replacing Council Framework Decision 2001/220/JHA, ხელმისაწვდომია: https://eur-lex.europa.eu/legal content/EN/TXT/?uri=CELEX%3A32012L0029

[63] საქართველოს მოქალაქეები – ირაკლი ქემოკლიძე და დავით ხარაძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ, №2/4/532,533, 8 ოქტომბერი, 2014

6. კონსტიტუციური სარჩელით/წარდგინებით დაყენებული შუამდგომლობები

შუამდგომლობა სადავო ნორმის მოქმედების შეჩერების თაობაზე: არა

შუამდგომლობა პერსონალური მონაცემების დაფარვაზე: არა

შუამდგომლობა მოწმის/ექსპერტის/სპეციალისტის მოწვევაზე: არა

შუამდგომლობა/მოთხოვნა საქმის ზეპირი მოსმენის გარეშე განხილვის თაობაზე: არა

კანონმდებლობით გათვალისწინებული სხვა სახის შუამდგომლობა: არა