თქვენ არ ეცნობით კონსტიტუციური სარჩელის/წარდგინების სრულ ვერსიას. სრული ვერსიის სანახავად, გთხოვთ, ვერტიკალური მენიუდან ჩამოტვირთოთ მიმაგრებული დოკუმენტი

1. სადავო ნორმატიული აქტ(ებ)ი

ა. საჯარო სამართლის იურიდიული პირის - საქართველოს ეროვნული მუზეუმის დებულების დამტკიცების თაობაზე საქართველოს, განათლების მეცნიერების, კულტურისა და სპორტის მინისტრის 2019 წლის 18 ივნისის N110/ნ ბრძანებით დამტკიცებული საჯარო სამართლის იურიდიული პირის - საქართველოს ეროვნული მუზეუმის დებულება

2. სასარჩელო მოთხოვნა

3. საკონსტიტუციო სასამართლოსათვის მიმართვის სამართლებრივი საფუძვლები

საქართველოს კონსტიტუციის 31-ე მუხლის პირველი პუნქტი და მე-60 მუხლის მეოთხე პუნქტის ,,ა” ქვეპუნქტი, „საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ” საქართველოს ორგანული კანონის მე-19 მუხლის პირველი პუნქტის ,,ე” ქვეპუნქტი, 39-ე მუხლის პირველი პუნქტის ,,ა” ქვეპუნქტი, 31-ე და და 31¹ მუხლები.

4. განმარტებები სადავო ნორმ(ებ)ის არსებითად განსახილველად მიღებასთან დაკავშირებით

ა) სარჩელი ფორმით და შინაარსით შეესაბამება „საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის 31¹ მუხლის მოთხოვნებს;

ბ) სარჩელი შეტანილია უფლებამოსილი პირის მიერ:

მოსარჩელე ეკატერინე კიკნაძე არის ხელოვნებათმცოდნეობის დოქტორი, საქართველოს შოთა რუსთაველის თეატრისა და კინოს სახელმწიფო უნივერსიტეტის ასოცირებული პროფესორი. 2008 წლიდან 2021 წლამდე მისი სამეცნიერო-კვლევითი საქმიანობა უკავშირდებოდა საქართველოს ეროვნული მუზეუმის შემდეგ კოლექციებს: თანამედროვე ქართული ფერწერის, გრაფიკისა და ქანდაკების კოლექცია; დასავლეთევროპული ხელოვნების კოლექცია; არქიტექტურული ანაზომებისა და ნახაზების კოლექცია; იაკობ ნიკოლაძის სახლ-მუზეუმის კოლექცია; ბიბლიოთეკისა და ხელნაწერთა მემუარული კოლექცია; არქივი.

ეროვნული მუზეუმის კოლექციების კვლევის შედეგად გამოცემული აქვს შემდეგი მონოგრაფიები: 1. ეკა კიკნაძე. „იაკობ ნიკოლაძე“. თბ. 2016. სეზანი; 2. ეკა კიკნაძე. „ჰენრიკ ჰრინევსკი“. თბ. 2019. სეზანი; 3. ეკა კიკნაძე. „წითელი ტერორი და ქართველი მხატვრები“. თბ. 2019. სეზანი; 4. ეკა კიკნაძე, დავით ნიორაძე, თემურ ქანთარია-ჯაბადარი. ,,ეროვნული გალერეა - 100“. თბ. 2020. სეზანი.

მოსარჩელეს კვლევითი საქმიანობის განხორციელების მიზნით სჭირდება ეროვნული მუზეუმის სამუზეუმო ფონდში დაცულ კოლექციებზე დაშვება. სადავო ნორმის მიხედვით, ეროვნული მუზეუმის სამუზეუმო ფონდში კვლევითი მიზნებისთვის დაშვებაზე გადაწყვეტილებას იღებს მუზეუმის დირექტორატი. დირექტორატის დისკრეციული უფლებამოსილება არის შეუზღუდავი, რაც წარმოშობს მისი მოსარჩელის საწინააღმდეგოდ ბოროტად გამოყენების შესაძლებლობას. ასეთ შემთხვევაში მოსარჩელეს ერღვევა საქართველოს კონსტიტუციის მე-18 მუხლის მე-2 პუნქტით დაცული უფლება ხელი მიუწვდებოდეს სახელმწიფო დაწესებულებებში დაცულ საჯარო ინფორმაციაზე. ამდენად, მოსარჩელე წარმოადგენს უფლებამოსილ პირს იდავოს გასაჩივრებული ნორმის კონსტიტუციურობის თაობაზე საქართველოს კონსტიტუციის მე-18 მუხლის მე-2 პუნქტთან მიმართებით.

გ)სარჩელში მითითებული საკითხი არის საკონსტიტუციო სასამართლოს განსჯადი;

დ) სარჩელში მითითებული საკითხი გადაწყვეტილი არ არის საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ;

ე) სარჩელში მითითებული საკითხი რეგულირდება საქართველოს კონსტიტუციის 27-ე მუხლის მე-3 პუნქტით, მე-20 მუხლის მე-4 პუნქტით და მე-12 მუხლით

ვ) კანონით არ არის დადგენილი სასარჩელო ხანდაზმულობის ვადა აღნიშნული ტიპის დავისათვის და შესაბამისად, არც მისი არასაპატიო მიზეზით გაშვების საკითხი დგება დღის წესრიგში;

ზ) სარჩელში გასაჩივრებულია საქართველოს კულტურის, სპორტისა და ახალგაზრდობის მინისტრის ბრძანება, რომელიც წარმოადგენს კანონქვემდებარე ნორმატიულ აქტს. იმის დასადგენად, საჭიროა თუ არა კანონქვემდებარე ნორმატიულ აქტთან ერთად ზემდგომი ნორმატიული აქტის გასაჩივრება, საჭიროა შემოწმდეს მასზე ნორმატიულ იერარქიაში მაღლა მდგომი ნორმა აწესრიგებს თუ არა გასაჩივრებული ნორმით მოწესრიგებულ საკითხს.

„მუზეუმების შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-16 მუხლის პირველი პუნქტის თანახმად, „მუზეუმში ექსპონირებული ნივთებისა და კოლექციების სანახავად დაიშვება ყველა მოქალაქე.“ სადავო ნორმა კი უკრძალავს ადამიანს კვლევის მიზნით სამუზეუმო ფონდთან წვდომას, თუ მან ამისათვის არ მიიღო მუზეუმის დირექტორატის თანხმობა. ამგვარად, „მუზეუმების შესახებ“ საქართველოს კანონი არათუ ითვალისწინებს მსგავსი ტიპის რეგულაციას, არამედ სადავო ნორმა იმავდროულად წინააღმდეგობაში მოდის „მუზეუმების შესახებ“ საქართველოს კანონთან. „მუზეუმების შესახებ“ კანონის მე-16 მუხლი აწესებს სამი სახის გამონაკლისს, როდესაც დაინტერესებულ პირს ეზღუდება ცალკეულ ექსპონატთან და არა მთელს სამუზეუმო ფონდთან წვდომა, ეს არის შემთხვევა, როცა ექსპონატი არის არადამაკმაყოფილებელ მდგომარეობაში, მიმდინარეობს მისი რესტავრაცია ან ექსპონატი გადატანილია საცავში (დეპოზიტარიუმში). როგორც ვხედავთ კანონში არსებულ ჩამონათვალში არ გვხვდება დისკრეციის ფარგლებში დირექტორის მიერ მიღებული გადაწყვეტილება, როგორც ექსპონატებთან წვდომის შეზღუდვის საფუძველი.

სადავო ნორმა ითვალისწინებს შეზღუდვას იმ ექსპონატების მონახულებასთან დაკავშირებით, რომელიც არის დამაკმაყოფილებელ მდგომარეობაში, არ გადის რესტავრაციის პროცესს და არ არის გატანილი დეპოზიტარიუმში. ამგვარად, სადავო ნორმით გათვალისწინებული შეზღუდვის ფარგლები სცილდება იმ აკრძალვებს, რაც „მუზეუმების შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-16 მუხლის მეოთხე პუნქტით არის გათვალისწინებული. შესაბამისად, არ შეიძლება იმის თქმა, რომ სადავო ნორმით დაწესებული შეზღუდვა მომდინარეობს „მუზეუმების შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-16 მუხლიდან, რაც ამ სარჩელით არ არის გასაჩივრებული. სადავო ნორმით დაწესებულ შეზღუდვას - ადამიანი, კვლევის მიზნით, სამუზეუმო ფონდთან იქნეს დაშვებული, თუ ამას მუზეუმის დირექტორატი მიზანშეწონილად მიიჩნევს - არ იცნობს „მუზეუმების შესახებ“ კანონის მე-16 მუხლი.

კულტურის მინისტრის ბრძანებით გათვალისწინებული სადავო ნორმა ასევე არ იქნა მიღებული „მუზეუმების შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-16 მუხლის მე-3 პუნქტის თანახმად. აღნიშნული საკანონმდებლო დებულების მიხედვით, მუზეუმის საცავებში (დეპოზიტარიუმებში) დაცული სამუზეუმო ექსპონატებით სარგებლობის წესი განისაზღვრება მუზეუმის დებულებით (წესდებით). ეს ნორმა ავალდებულებდა კულტურის მინისტრს თავისი კანონქვემდებარე ნორმატიული აქტით განესაზღვრა შემთხვევები, როცა საცავებში (დეპოზიტარიუმებში) არსებულ ექსპონატებთან წვდომა იქნებოდა შესაძლებელი. „მუზეუმების შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-16 მუხლის მე-3 პუნქტი აწესებს გამონაკლისს ამავე მუხლის მე-4 პუნქტიდან, როცა დეპოზიტარიუმში განთავსებულ ექსპონატზე წვდომა საერთოდ არის აკრძალული. თუკი ექსპონატზე წვდომის შემთხვევა არ იქნებოდა გათვალისწინებული მინისტრის ბრძანებით, მუზეუმს უფლება ექნებოდა, დაინტერესებული პირისათვის უარი ეთქვა საცავში მოთავსებულ ექსპონატზე წვდომაზე. „მუზეუმების შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-16 მუხლის მე-3 პუნქტი აღმჭურველია, ეს ნორმა მინისტრისაგან ითხოვს დაადგინოს გამონაკლისები, როცა დაინტერესებული პირი დაიშვება საცავებში სამუზეუმო ექსპონატის სანახავად. „მუზეუმების შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-16 მუხლის მე-3 პუნქტი არ აძლევს მინისტრს იმის უფლებას, დირექტორი აღჭურვოს ფართო მიხედულებით, ყოველგვარი შემზღუდველი კრიტერიუმების გარეშე, გადაწყვიტოს, დაუშვებს თუ არა დაინტრესებულ პირს ექსპონატთან. ამასთან, „მუზეუმების შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-16 მუხლის მე-3 პუნქტი ეხება მხოლოდ საცავებში გადატანილ სამუზეუმო ფონდს, სადავო ნორმა კი ეხება როგორც საცავში (დეპოზიტარიუმში) გადატანილ სამუზეუმო ფონდს, ისე ჩვეულებრივი მოქალაქეებისათვის ხელმისაწვდომ საგამოფენო სივრცეში განთავსებულ სამუზეუმო ექსპონატებს.

ამგვარად, არავითარი აუცილებლობას არ წარმოადგენს სადავო ნორმაზე მსჯელობა მოხდეს „მუზეუმების შესახებ“ საქართველოს კანონთან ან სხვა უპირატესი იურიდიული ძალის ნორმატიულ აქტთან ერთად.

5. მოთხოვნის არსი და დასაბუთება

.შესავალი

მოსარჩელე მხარე კიდევ ერთხელ ადასტურებს N1714 კონსტიტუციურ სარჩელში გამოთქმული მოსაზრების სიზუსტეს იმასთან დაკავშირებით, რომ სადავო ნორმით სახეზეა ჩარევა საქართველოს კონსტიტუციის მე-18 მუხლის მე-2 პუნქტით გარანტირებულ უფლებაში. სადავო ნორმა ზღუდავს მუზეუმებში დაცულ ექსპონატებთან წვდომის შესაძლებლობას, მას დირექტორატის დისკრეციას მიაკუთვნებს. მუზეუმებში ინახება მათ შორის არქეოლოგიური გათხრების შედეგად აღმოჩენილი ნივთები ადამიანის ჩონჩხი და თავის ქალა, თასები, თიხის ჭურჭლები, მხატვრული ტილოები. იმის მიუხედავად, რომ ეს საგნები არ არიან ფურცელზე ასოებით, რიცხვებით ან სხვა სიმბოლოებით ასახული, ეს საკმარისი არ იქნება საიმისოდ, რომ კონსტიტუციის მე-18 მუხლის მე-2 პუნქტის მიზნებისათვის მათზე წვდომა არ იქნეს მიჩნეული ინფორმაციის მოპოვებად. სამუზეუმო ექსპონატებს ინფორმაციული ღირებულება გააჩნია მეცნიერისათვის. არქეოლოგიური გათხრების შედეგად აღმოჩენილ თიხის ჭურჭლის ორნამენტზე დაკვირვებით ისტორიკოსი იღებს ინფორმაციას, რომელ საუკუნეს განეკუთვნება ეს ჭურჭელი და რომელ კულტურას მიეკუთვნება ის: ბერძნულს, რომაულს, შუამდინარულს თუ ეგვიპტურს. სახვითი ხელოვნების ნიმუშებთან წვდომა ხელოვნებათმცოდნეს აწვდის ინფორმაციას იმასთან დაკავშირებით, სურათი მხატვრობის რომელ დარგს განეკუთვნება, რომელი მხატვრის მიერ არის შესრულებული, ნამუშევარი ორიგინალია თუ ასლი; სახელმწიფოს, რომელსაც აქვს ექსკლუზიური წვდომა ამგვარ ექსპონატზე, ამით გააჩნია საინფორმაციო მონოპოლია კულტურული მემკვიდრეობის მახასიათებლებთან დაკავშირებით. კონსტიტუციის მე-18 მუხლის მე-2 პუნქტის მიზანია ინდივიდების სასარგებლოდ შეზღუდოს სახელმწიფოს ამგვარი ინფორმაციული მონოპოლია.

N1714 კონსტიტუციურ სარჩელში დაყენებული მოთხოვნა ძალაშია, კვლავაც ვითხოვთ სადავო ნორმის არაკონსტიტუციურად ცნობას კონსტიტუციის მე-18 მუხლის მე-2 პუნქტთან მიმართებაში. ამჟამად საკონსტიტუციო სასამართლო იხილავს აღნიშნული სარჩელის არსებითად განსახილველად მიღების საკითხს. თუკი საკონსტიტუციო სასამართლო ჩათვლის, რომ სადავო ნორმას არა აქვს მიმართება კონსტიტუციის მე-18 მუხლის მე-2 პუნქტთან, იმის გამო, რომ საკონსტიტუციო სასამართლოს აზრით, სამუზეუმო ექსპონატი არ არის ინფორმაცია, ასეთ შემთხვევაში საკონსტიტუციო სასამართლომ უნდა შეაფასოს სადავო ნორმის კონსტიტუციურობა საქართველოს კონსტიტუციის 27-ე მუხლის მე-3 პუნქტთან, საქართველოს კონსტიტუციის მე-20 მუხლის მე-4 პუნქტთან და კონსტიტუციის მე-12 მუხლთან მიმართებაში.

1. საქართველოს კონსტიტუციის 27-ე მუხლის მე-3 პუნქტი

აკადემიური თავისუფლება, როგორც ინდივიდუალური უფლება, მოიცავს ერთმანეთთან დაკავშირებულ შემდეგ უფლებრივ ასპექტებს: 1) სწავლის თავისუფლებას 2) სწავლების თავისუფლებას 3) კვლევის თავისუფლებას 4) კვლევის შედეგების გამოქვეყნების თავისუფლებას (მათ შორის შეცდომის დაშვების უფლებას 5) დამსაქმებელი აკადემიური დაწესებულების გარეთ პროფესიული საქმიანობის განხორციელების შესაძლებლობას.[1] ამ ასპექტებიდან ჩვენთვის მნიშვნელოვანია კვლევის თავისუფლება. კვლევის თავისუფლება არის აკადემიური თავისუფლების საკვანძო ასპექტი. კვლევის თავისუფლება არის სწავლის თავისუფლების გაგრძელება. როგორც კვლევის, ისე სწავლის თავისუფლება ნაწილობრივ უკავშირდება ინფორმაციის და ცოდნის შეგროვებას და დახარისხებას. ამის მიუხედავად, კვლევის თავისუფლებას აქვს დამატებითი განზომილება სწავლის თავისუფლებასთან შედარებით. კვლევის თავისუფლება გულისხმობს ინფორმაციის შეგროვებას და დახარისხებას წინასწარ დასახული მიზნის მისაღწევად ან კვლევის საკითხზე პასუხის გასაცემად. კვლევის თავისუფლებას აქვს სამი ასპექტი: 1) კვლევის ავტონომია 2) ინფორმაციის მიღების უფლება 3)წყაროების დაცვის ვალდებულება.[2]

ამ სარჩელის მიზნებისათვის მნიშვნელოვანია მე-2 ასპექტი - ინფორმაციის მიღების უფლება. იმისათვის, რომ მკვლევარს ჰქონდეს წვდომა აკადემიური კვლევის მონაცემებზე, აუცილებელია მკვლევარებისათვის ინფორმაციის თავისუფლების გარანტირება. მკვლევარისათვის არასაკმარისია თავისი კვლევის იმ ინფორმაციაზე დაფუძნება, რაც ყველსათვის არის ხელმისაწვდომი ან ადვილად არის ხელმისაწვდომი. ინფორმაციაზე ფართო და რეალურად აღსრულებადი წვდომა არის აუცილებელი მაღალი ხარისხის კვლევის წარმოებისათვის.[3]

აკადემიური თავისუფლება აკისრებს პოზიტიურ ვალდებულებას სახელმწიფოს, უზრუნველყოს და ხელი შეუწყოს კვლევის თავისუფლებით სარგებლობას. ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა პაქტის მე-15 მუხლის პირველი პუნქტის „ბ“ ქვეპუნქტის თანახმად, სახელმწიფოებს ეკისრებათ ვალდებულება, ხელი შეუწყონ და წაახალისონ კვლევის თავისუფლება, რათა ყველას ჰქონდეს სამეცნიერო პროგრესის მიღწევებით სარგებლობის შესაძლებლობა.[4]

უმაღლესი სასწავლო დაწესებულების პერსონალის შესახებ იუნესკოს გენერალური ასამბლეის მიერ 1997 წლის 21 ოქტომბრიდან-12 ნოემბრამდე ჩატარებულ 21-ე სესიაზე მიღებული რეკომენდაციის 27-ე პუნქტის თანახმად: უმაღლესი სასწავლებლის პერსონალს უნდა ჰქონდეს აკადემიური თავისუფლება. ეს უკანასკნელი გულისხმობს უფლებას, შეზღუდვის გარეშე ჩამოაყალიბო დოქტრინა, სწავლების და დისკუსიის თავისუფლებას, კვლევის ჩატარების და მისი შედეგების გავრცელების და გამოქვეყნების შესაძლებლობას.[5]

დამატებით აღსანიშნავია, ძირითადი უფლებების შესახებ ევროკავშირის ქარტიის მე-13 მუხლი (ხელოვნების და მეცნიერების თავისუფლება). აღნიშნული ნორმის მიხედვით, ხელოვნების და მეცნიერების სფეროში კვლევები თავისუფალია ყოველგვარი შეზღუდვისაგან. აკადემიური თავისუფლება დაცულია.

კვლევად ითვლება სამუზეუმო ექსპონატებთან წვდომა და მათზე დაკვირვება, ამ ექსპონატების შესახებ მონაცემების ჩაწერა, მისი ფოტოგადაღება. ამ ქმედებების შემდეგ მკვლევარი იღებს პასუხს კითხვაზე, რომელ კულტურას განეკუთვნება სამუზეუმო ექსპონატი, ხელოვნების რომელ დარგს მიეკუთვნება კონკრეტული სახვითი ხელოვნების ნიმუში, ვინ არის მისი ავტორი, ორიგინალია თუ ასლია კონკრეტული ნახატი. სადავო ნორმა ზღუდავს რა სამუზეუმო ექსპონატებთან წვდომას, წარმოადგენს ჩარევას აკადემიური თავისუფლების ისეთ კომპონენტში, როგორიცაა კვლევის თავისუფლება. აღსანიშნავია ის გარემოება, რომ სადავო ნორმა, სიტყვა-სიტყვით მიუთითებს იმაზე, რომ დირექტორატმა უნდა მიიღოს გადაწყვეტილება კვლევის მიზნებისათვის მუზეუმში დაინტერესებული პირის დაშვებაზე. დირექტორატის შეუზღუდავი ძალაუფლება, უარი უთხრას დაინტერესებულ პირს კვლევის მიზნებისათვის მუზეუმში დაშვებაზე, გამორიცხავს კვლევის ჩატარების შესაძლებლობას. ამგვარად, სადავო ნორმა უშუალოდ არის მიმართული კვლევითი საქმიანობის შეზღუდვისაკენ (ეს სადავო ნორმის ტექსტიდანაც აშკარად ჩანს). ვინაიდან კვლევის წარმოება არის აკადემიური თავისუფლების შემადგენელი ნაწილი, ხოლო სადავო ნორმა დირექტორატს ანიჭებს სრულ თავისუფლებას, უარი უთხრას პირს მუზეუმის ტერიტორიაზე დაშვებაზე, რათა არ მოხდეს კვლევის ჩატარება, ამით აშკარად ხდება აკადემიურ თავისუფლებაში ჩარევა.

2. საქართველოს კონსტიტუციის მე-20 მუხლის მე-4 პუნქტი

აღნიშნული დებულების თანახმად: „ყველას აქვს უფლება ზრუნავდეს კულტურული მემკვიდრეობის დაცვაზე. კულტურული მემკვიდრეობა დაცულია კანონით.“ აღნიშნული კონსტიტუციური დებულება აღიარებს კულტურულ მემკვიდრეობაზე უფლებას. მუზეუმში დაცულ ექსპონატი უდავოდ წარმოადგენს კულტურულ მემკვიდრეობას. მეორეს მხრივ, კონსტიტუციის მე-20 მუხლის მე-4 პუნქტით დადგენილი მასშტაბები სიტყვა-სიტყვითი განმარტებით არის ვიწრო, კერძოდ, შემოიფარგლება მხოლოდ და მხოლოდ კულტურული მემკვიდრეობის შენარჩუნების შესაძლებლობით. კონსტიტუციის მე-20 მუხლის მე-4 პუნქტი არაფერს ამბობს კულტურულ მემკვიდრეობასთან წვდომაზე, მისით სარგებლობაზე. თუმცა საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ საქმეზე საქართველოს მოქალაქეები - მარინე მიზანდარი, გიორგი ჩიტიძე და ანა ჯიქურიძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ მიღებულ N2/6/1216 გადაწყვეტილების მეორე თავის მე-3 პუნქტში აღნიშნა: „საქართველოს კონსტიტუციის მე-20 მუხლის მე-4 პუნქტის ფორმულირებიდან გამომდინარე, გამორიცხულია, რომ ხსენებული კონსტიტუციური დებულება მხოლოდ კულტურული მემკვიდრეობის დაცვისკენ მიმართულ ნორმა-პრინციპად იქნეს განხილული. მისი სულისკვეთება ცალსახად მეტყველებს იმაზე, რომ კონსტიტუცია სახელმწიფოს უდგენს კულტურული მემკვიდრეობის დაცვის კონკრეტულ ვალდებულებას, რათა უზრუნველყოფილი იქნეს კულტურული გარემოს არსებობა საზოგადოებრივ ცხოვრებაში, რაც ადამიანის ძირითად კონსტიტუციურ უფლებას წარმოადგენს.“

ამგვარად, საკონსტიტუციო სასამართლოს პრაქტიკის მიხედვით, საქართველოს კონსტიტუციის მე-20 მუხლის მე-4 პუნქტით გარანტირებული უფლება არ იზღუდება მხოლოდ და მხოლოდ კულტურული მემკვიდრეობის ფიზიკური შენარჩუნებით, იმავდროულად, გულისხმობს იმასაც, რომ ეს კულტურული ძეგლი ჩართული უნდა იყოს საზოგადოებრივ ცხოვრებაშიც. კონსტიტუციის აღნიშნული დებულებით დაცულ უფლებაში ჩარევა ხდება არა მარტო მაშინ, როცა სახელმწიფოს უმოქმედობის შედეგად კულტურულ მემკვიდრეობას განადგურების ან გაქრობის საფრთხე ემუქრება, არამედ იმ შემთხვევაშიც, როცა კულტურული მემკვიდრეობა ფიზიკურ არსებობას განაგრძობს, თუმცა სახელმწიფო თავისი ქმედებით ამგვარ მემკვიდრეობას გათიშავს საზოგადოებრივი ცხოვრებისაგან. როდესაც სახელმწიფო უარს ეუბნება ადამიანს სამუზეუმო ექსპონატებთან წვდომაზე, ამით სახელმწიფო ახდენს ამ კულტურული მემკვიდრეობის განდევნას საზოგადოებრივი ცხოვრებიდან. სამუზეუმო ექსპონატის ნახვის უარით სახელმწიფო საზოგადოებას უარს ეუბნება იცხოვროს ამ მემკვიდრეობით შექმნილ კულტურულ გარემოში.

თუკი კონსტიტუციის მე-20 მუხლის მე-4 პუნქტის პირველ წინადადებას განვმარტავთ ვიწროდ, ისე რომ ეს უკანასკნელი გულისხმობს სახელმწიფოს ვალდებულებას ფიზიკურად შეინარჩუნოს კულტურული მემკვიდრეობა, გაცილებით ფართო განმარტების შესაძლებლობას იძლევა კონსტიტუციის მე-20 მუხლის მე-4 პუნქტის მეორე წინადადება - კულტურული მემკვიდრეობა დაცულია კანონით. მეორე წინადადება არ გულისხმობს იმას, რომ პარლამენტის ვალდებულებას წარმოადგენს ის, რომ მიიღოს იმგვარი კანონი, რაც კულტურული მემკვიდრეობის კონსერვაციას ან მის ფიზიკურ გადარჩენას უზრუნველყოფს. სიტყვები - კულტურული მემკვიდრეობა დაცულია კანონით - ასევე გულისხმობს იმასაც, რომ კანონმა უნდა უზრუნველყოს ის, რომ კულტურული მემკვიდრეობის როგორც მატერიალური, ისე არამატერიალური ობიექტები ხელმისაწვდომი იყოს საზოგადოებისათვის და საზოგადოებას შეეძლოს მისი გაცნობის და მისით სარგებლობის შესაძლებლობა. პირველი წინადადებისგან განსხვავებით, კონსტიტუციის მე-20 მუხლის მე-4 პუნქტის მეორე წინადადების ფორმულირება უფრო ფართოა. ამ ნორმით კონსტიტუცია კანონმდებელს ავალებს კულტურულ მემკვიდრეობასთან დაკავშირებული კანონმდებლობის მიღებას, ამის მიუხედავად, ამ ჩანაწერის კონსტიტუციის მეორე თავში მოქცევა მიუთითებს იმაზე, რომ სიტყვები - კულტურული მემკვიდრეობა დაცულია კანონით - იმავდროულად არის ძირითადი უფლებების დამდგენი და არა მხოლოდ პარლამენტისათვის კულტურულ მემკვიდრეობასთან დაკავშირებული ურთიერთობის მოწესრიგების კომპეტენციის დამდგენი დებულება.

კონსტიტუციის მე-20 მუხლის მე-4 პუნქტში არსებული ჩანაწერი - კულტურული მემკვიდრეობა დაცულია კანონით - ძალიან ჰგავს კონსტიტუციის 25-ე მუხლის პირველი პუნქტის მეორე წინადადების სიტყვებს - საჯარო სამსახურის პირობები განისაზღვრება კანონით. საკონსტიტუციო სასამართლოს პრაქტიკით, კონსტიტუციის 25-ე მუხლის პირველი პუნქტის მეორე წინადადების სიტყვები - საჯარო სამსახურის პირობები განისაზღვრება კანონით - არ ნიშნავს მხოლოდ იმას, რომ საჯარო სამსახურის მომწესრიგებელი ნორმები პარლამენტმა კანონის ფორმით უნდა დაარეგულიროს. საკონსტიტუციო სასამართლოს პრაქტიკის მიხედვით, სიტყვები - საჯარო სამსახურის პირობები განისაზღვრება კანონით - არის კონკრეტული ძირითადი უფლებების დამდგენი. ეს დებულება დამატებით გულისხმობს ისეთ ძირითად კონსტიტუციურ უფლებას, როგორიცაა საჯარო სამსახურში საქმიანობის შეუფერხებლად განხორციელების და თანამდებობიდან უსაფუძვლოდ გადაყენებისაგან დაცვის მატერიალურ-სამართლებრივ უფლებას.[6] იგივე ლოგიკით, კონსტიტუციის მე-20 მუხლის მე-4 პუნქტის მეორე წინადადება - მემკვიდრეობა დაცულია კანონით - ნიშნავს არა მხოლოდ იმას, რომ პარლამენტს კანონით აქვს კულტურულ მემკვიდრეობასთან დაკავშირებული ურთიერთობის რეგულირების უფლებამოსილება, არამედ იმასაც რომ ასეთი კანონმდებლობა მატერიალურ-სამართლებრივი თვალსაზრისით უნდა შეესაბამებოდეს კონსტიტუციის მოთხოვნებს, კერძოდ, თანაზომიერების მოთხოვნების დაცვით, ადამიანებს უნდა ჰქონდეთ შესაძლებლობა, ისარგებლონ კულტურული მემკვიდრეობით, ჰქონდეთ მათზე წვდომის შესაძლებლობა.

საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ საქმეში მაია ნათაძე და სხვები საქართველოს პარლამენტისა და საქართველოს პრეზიდენტის წინააღმდეგ 2007 წლის 26 ოქტომბერს მიღებულ N2/2-389 გადაწყვეტილებაში მეორე თავის მე-3 პუნქტში განაცხადა: „საკონსტიტუციო სასამართლო, სადავო ნორმების კონსტიტუციურობის შემოწმებისას, არ არის შეზღუდული მხოლოდ კონსტიტუციის კონკრეტული ნორმებით. მართალია, კონსტიტუციური პრინციპები არ აყალიბებს ძირითად უფლებებს, მაგრამ გასაჩივრებული ნორმატიული აქტი ასევე ექვემდებარება გადამოწმებას კონსტიტუციის ფუძემდებლურ პრინციპებთან მიმართებით, კონსტიტუციის ცალკეულ ნორმებთან კავშირში და ამ თვალსაზრისით, მსჯელობა უნდა წარიმართოს ერთიან კონტექსტში. საკონსტიტუციო სასამართლომ უნდა დაადგინოს, რამდენად თავსდება გასაჩივრებული აქტი იმ კონსტიტუციურ-სამართლებრივ წესრიგში, რომელსაც კონსტიტუცია ადგენს.“ ამ თვალსაზრისით მნიშვნელოვანია კონსტიტუციის მე-20 მუხლის მე-4 პუნქტის განმარტება მოხდეს კონსტიტუციის მე-5 მუხლით დადგენილ სოციალური სახელმწიფოს ზოგად პრინციპებთან კავშირში. კონსტიტუციის მე-5 მუხლის მე-6 პუნქტის თანახმად, სახელმწიფო ზრუნავს ... განათლების, მეცნიერებისა და კულტურის განვითარებაზე.“ შეუძლებელია მეცნიერების და განათლების განვითარება, თუკი სამეცნიერო საზოგადოებას არ ექნება კვლევის მიზნებისათვის სამუზეუმო ექსპონატებთან წვდომის და მათზე დაკვირვების შესაძლებლობა. ამისათვის სახელმწიფომ უნდა უზრუნველყოს კვლევის ჩატარებისათვის დაინტერესებული პირების დაშვება სამუზეუმო ფონდებთან. სწორედ მეცნიერების და კულტურის განვითარების მიზნების მისაღწევად უნდა განიმარტოს კონსტიტუციის მე-20 მუხლის მე-4 პუნქტის განსაკუთრებით ის დებულება, რაც კულტურული მემკვიდრეობის კანონით დაცვაზე მიუთითებს.

სადავო ნორმა კონსტიტუციის მე-20 მუხლის მე-4 პუნქტით გარანტირებულ უფლებაში ერევა იმის გამო, რომ ეროვნული მუზეუმის დირექტორატს ანიჭებს განუსაზღვრელ, შეუზღუდავ უფლებამოსილებას, არ დაუშვას დაინტერესებული პირი სამუზეუმო კოლექციებთან, ამით ეს ექსპონატები, როგორც კულტურული მემკვიდრეობა, ამოიღოს საზოგადოების კულტურული ცხოვრებიდან.

3. კონსტიტუციის მე-12 მუხლი

თუკი საკონსტიტუციო სასამართლო ჩათვლის, რომ სადავო ნორმით დაინტერესებული პირისათვის უარი - ჰქონდეს წვდომა სამუზეუმო კოლექციებთან - არ ექცევა კონსტიტუციის მე-18 მუხლის მე-2 პუნქტით, 27-ე მუხლის მე-3 პუნქტით და მე-20 მუხლის მე-4 პუნქტით დაცულ სფეროში, ასეთ შემთხვევაში სადავო ნორმის კონსტიტუციურობა უნდა იქნეს შემოწმებული კონსტიტუციის მე-12 მუხლთან მიმართებაში. აღნიშნული კონსტიტუციური დებულების მიხედვით, „ყველას აქვს საკუთარი პიროვნების თავისუფალი განვითარების უფლება.”

პიროვნების თავისუფალი განვითარების უფლება, თავისი არსით, წარმოადგენს ადამიანის უფლებათა და თავისუფლებათა განხორციელების ფუნდამენტურ გარანტიას, რომელიც იცავს ადამიანის მიერ საკუთარი ცხოვრების საკუთარივე შეხედულებისამებრ წარმართვის თავისუფლებას.[7] ადამიანის უფლება - ნახოს სამუზეუმო ექსპონატები - შეიძლება ემსახურებოდეს სხვადასხვა მიზნებს, ეს შეიძლება იყოს; განათლების, კვლევის, გართობის, დასვენების, ესთეტიკური სიამოვნების მიღების თუ სხვა მიზნებით. კონსტიტუციის მე-12 მუხლის მიზნებისათვის მნიშვნელოვანია ადამიანის თავისუფალი ნება - ნახოს სამუზეუმო ექსპონატები. სწორედ ამიტომ კონსტიტუციის მე-12 მუხლი იცავს ადამიანის მიერ საკუთარი პიროვნული ავტონომიის ფარგლებში გაკეთებულ არჩევანს, ცხოვრება წარმართოს საკუთარი შეხედულებით - მოცემულ შემთხვევაში ეწვიოს და ეზიაროს სამუზეუმო ექსპონატებს.

საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით, პიროვნების თავისუფალი განვითარება უზოგადესი უფლებაა. საქართველოს კონსტიტუციის მე-12 მუხლის მიზანია, დაუცველი არ დარჩეს ცხოვრების ის სფეროები, რომლებიც პიროვნებასთან დაკავშირებული კონკრეტული უფლებებით არ არის მოცული. კონსტიტუციის მე-12 მუხლი ქმნის კონსტიტუციური დაცვის გარანტიას ურთიერთობებისთვის, რომლებიც არ თავსდება კონსტიტუციის სხვა ნორმებში, თუმცა შეადგენს პიროვნების თავისუფალი განვითარების აუცილებელ კომპონენტს. იმ შემთხვევაში, თუ დადგინდება, რომ პიროვნების თავისუფალი განვითარების ესა თუ ის უფლებრივი კომპონენტი დაცულია სპეციალური კონსტიტუციური დებულებით, საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ სადავო ნორმის კონსტიტუციურობის საკითხი უნდა შეაფასოს არა საქართველოს კონსტიტუციის მე-12 მუხლთან, არამედ იმ კონსტიტუციურ დებულებასთან მიმართებით, რომელიც პიროვნების თავისუფალი განვითარების ამა თუ იმ უფლებრივი კომპონენტის დაცვის სპეციალურ კონსტიტუციურსამართლებრივ სტანდარტებს ადგენს.[8]

სადავო ნორმით ეროვნული მუზეუმის დირექტორატს ენიჭება ფართო დისკრეციული უფლებამოსილება, არ დაუშვას დაინტერესებული პირი სამუზეუმო ფონდთან. ეს დისკრეციული უფლებამოსილება არანაირი სტანდარტით არ არის შეზღუდული. აქედან გამომდინარე, ამგვარი დისკრეციული უფლებამოსილებით იზღუდება ადამიანის თავისუფლება - თავისი შეხედულებით ესტუმროს სამუზეუმო ფონდს კვლევის მიზნებისათვის.

4. რამდენად არის შეზღუდვა გათვალისწინებული კანონით

საქართველოს კონსტიტუციის მე-18 მუხლის მე-2 პუნქტის თანახმად,ყველას აქვს უფლება კანონით დადგენილი წესით გაეცნოს საჯარო დაწესებულებაში მასზე არსებულ ან სხვა ინფორმაციას ან ოფიციალურ დოკუმენტს .. ამასთან, საქართველოს კონსტიტუციის მე-20 მუხლის მე-4 პუნქტის თანახმად, კულტურული მემკვიდრეობა დაცულია კანონით. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ 2017 წლის 27 მარტს საქმეზე გიორგი კრავეიშვილი საქართველოს მთავრობის წინააღმდეგ მიღებული N1/4/757 გადაწყვეტილების მეორე თავის მე-19 პუნქტის მიხედვით: „საქართველოს კონსტიტუცია ადგენს სახელმწიფო დაწესებულებების ოფიციალურ დოკუმენტებში არსებული ინფორმაციის ხელმისაწვდომობასთან დაკავშირებული საკითხების კანონით მოწესრიგების ფორმალურ მოთხოვნას. კონსტიტუციით გათვალისწინებული კანონით მოწესრიგების ფორმალური მოთხოვნა დაკმაყოფილებულია, როდესაც (1) საკითხი უშუალოდ მოწესრიგებულია კანონით; ან (2) კანონმდებელმა კანონით მოახდინა საკითხის მოწესრიგების უფლებამოსილების დელეგირება სხვა კომპეტენტურ ორგანოზე.

ამავე გადაწყვეტილების მეორე თავის მე-20 პუნქტის „კონსტიტუციით დადგენილი ფორმალური მოთხოვნა, რომ ესა თუ ის საკითხი მოწესრიგდეს კანონით, კონკრეტულ საკითხზე გადაწყვეტილების მიმღებ ლეგიტიმურ ორგანოდ, საქართველოს პარლამენტის განსაზღვრას ემსახურება. კერძოდ, საქართველოს კონსტიტუცია სახელდებით მიუთითებს იმ საკითხებს, რომელთა მოწესრიგების უფლებამოსილება მხოლოდ საქართველოს პარლამენტს გააჩნია (კანონით წესრიგდება). ამასთან, პარლამენტის მიერ სხვა ორგანოსთვის უფლებამოსილების გადანდობა ... თავისი არსით, ყოველ ინდივიდუალურ შემთხვევაში, მიიჩნევა ამ საკითხის კანონის ძალით მოწესრიგებად (თუ კონსტიტუცია სახელდებით არ მიუთითებს უფლებამოსილების დელეგირების აკრძალვას) და აკმაყოფილებს კონსტიტუციის ფორმალურ მოთხოვნებს. ამასთან, კანონითვე უნდა განისაზღვროს ის კომპეტენტური ორგანო, რომელზეც ხდება კანონმდებლის მხრიდან უფლებამოსილების დელეგირება. გასათვალისწინებელია, რომ დელეგირებული უფლებამოსილების განმახორციელებელი ორგანოს მიხედულების ფარგლები შეზღუდულია ადამიანის უფლებებითა და კონსტიტუციური პრინციპებით.“

ამგვარად, უნდა დადგინდეს მოახდინა თუ არა პარლამენტმა კულტურის, ძეგლთა დაცვის და ახალგაზრდობის მინისტრზე სამუზეუმო ფონდთან დაშვების შეზღუდვის უფლებამოსილების დელეგირება. პირველ რიგში, უნდა აღინიშნოს ის, რომ პარლამენტმა „მუზეუმების შესახებ“ კანონით თავად განსაზღვრა ის საფუძვლები, რომელთა არსებობის შემთხვევაშიც დასაშვებია სამუზეუმო ექსპონატებთან დაინტერესებული პირების წვდომის შეზღუდვა. „მუზეუმების შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-16 მუხლის მე-4 პუნქტის თანახმად, მუზეუმის მესაკუთრეს ან მფლობელს უფლება აქვს შეზღუდოს მუზეუმის ფონდში დაცულ ექსპონატებთან დაშვება მათი დაცულობის არადამაკმაყოფილებელი მდგომარეობის, რესტავრაციის ან საცავებში (დეპოზიტარიუმებში) მოთავსების გამო.

საკონსტიტუციო სასამართლოში 1714 საქმეზე წარმოდგენილია თბილისის საქალაქო სასამართლოში ეროვნული მუზეუმის შესაგებელი, სადაც აღნიშნულია, რომ სამუზეუმო ფონდთან მოსარჩელის დაშვებაზე უარის თქმის საფუძველი გახდა ის გარემოება, რომ კვლევა, რაზეც ეკატერინე კიკნაძე მუშაობდა, მისი ჩატარება არ იქნა მიზანშეწონილად მიჩნეული ეროვნული მუზეუმის დირექტორატის მიერ. სწორედ ეს გარემოება გახდა სამუზეუმო ფონდებთან მოსარჩელის დაშვებაზე უარის თქმის საფუძველი. ეს საფუძველი არ არის გათვალისწინებული „მუზეუმების შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-16 მუხლის მე-4 პუნქტით, თუმცა სრულებით ჯდება სადავო ნორმით მუზეუმების დირექტორატისთვის მინიჭებული ფართო უფლებამოსილების ფარგლებში. შესაბამისად, გასარკვევია საკითხი იმასთან დაკავშირებით, მიანიჭა თუ არა პარლამენტმა კულტურის მინისტრს იმის უფლებამოსილება, რომ „მუზეუმების შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-16 მუხლის მე-4 პუნქტით განსაზღვრული საფუძვლების გარდა, თავისი ნორმატიული აქტით, დაედგინა სამუზეუმო ფონდთან წვდომის შეზღუდვის დამატებითი საფუძვლები. „მუზეუმების შესახებ“ კანონი დუმს ამ საკითხთან დაკავშირებით.

სამაგიეროდ, „კულტურის შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-11 მუხლის მე-2 პუნქტის თანახმად, „კულტურული ფასეულობებით სარგებლობისას შეზღუდვას სახელმწიფო საიდუმლოების დაცვის მიზნით ან მათი სარგებლობის განსაკუთრებული რეჟიმის გამო ადგენს საქართველოს კანონმდებლობა.“ ამ კონკრეტულ შემთხვევაში გასარკვევია საკითხი იმასთან დაკავშირებით, რას ნიშნავს სიტყვები „საქართველოს კანონმდებლობა“ - მხოლოდ პარლამენტის მიერ მიღებულ საკანონმდებლო აქტებს, თუ იმავდროულად, აღმასრულებელი ხელისუფლების ორგანოების მიერ მიღებულ კანონქვემდებარე ნორმატიულ აქტებსაც. „ნორმატიული აქტების შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-7 მუხლის პირველი პუნქტის თანახმად, „საქართველოს ნორმატიული აქტები იყოფა საქართველოს საკანონმდებლო და საქართველოს კანონქვემდებარე ნორმატიულ აქტებად, რომლებიც ქმნის საქართველოს კანონმდებლობას.“ ამგვარად, სიტყვა „საქართველოს კანონმდებლობა“ გულისხმობს ასევე აღმასრულებელი ხელისუფლების, მათ შორის კულტურის მინისტრის ნორმატიულ აქტებსაც. „კულტურის შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-11 მუხლის მე-2 პუნქტი უშვებს იმის შესაძლებლობას, რომ სამუზეუმო ფონდის ნახვა შეზღუდული იყოს როგორც პარლამენტის მიერ მიღებული კანონით, ისე კანონქვემდებარე ნორმატიული აქტით. რაც შეეხება საკითხს იმასთან დაკავშირებით, თუ კონკრეტულად რომელმა სახელმწიფო ორგანომ შეიძლება გამოსცეს სამუზეუმო ფონდთან შეზღუდვის მომწესრიგებელი ნორმატიული აქტები, ამ საკითხს არეგულირებს „მუზეუმების შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-5 მუხლის მე-2 პუნქტი, სადაც აღნიშნულია: „სამუზეუმო საქმიანობის სახელმწიფო რეგულირებასა და კონტროლს ახორციელებს საქართველოს კულტურის, სპორტისა და ახალგაზრდობის სამინისტრო.“ რეგულირებაში ცხადია იგულისხმება კანონქვემდებარე ნორმატიული აქტების გამოცემის უფლებამოსილება.

ამგვარად, პარლამენტმა, იმის მიუხედავად, რომ თავად განსაზღვრა სამუზეუმო ფონდთან წვდომის შეზღუდვის საფუძვლები, იმავდროულად შეზღუდვების დამატებითი საფუძვლების დაწესების უფლებამოსილება მიანიჭა საქართველოს კულტურის, სპორტის და ახალგაზრდობის მინისტრს თავისი ნორმატიული აქტებით. შეზღუდვების დაწესება არ წარმოადგენს იმდენად მაღალი საზოგადოებრივ-პოლიტიკური მნიშვნელობის საკითხს, რომ ამ საკითხზე რეგულაციის დაწესება ექსკლუზიურად პარლამენტის კომპეტენცია შეიძლება იყოს. თანაც, საკითხი პრინციპულ დონეზე მოაწესრიგა პარლამენტმა „კულტურის შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-11 მუხლის მე-2 პუნქტით, სადაც მიუთითა ის, რომ სამუზეუმო ექსპონატებით სარგებლობის შეზღუდვა უნდა ეფუძნებოდეს ფონდის დაცვის განსაკუთრებულ რეჟიმს. რა ჩაითვლებოდა განსაკუთრებულ რეჟიმად, ეს კულტურის მინისტრს თავისი ნორმატიული აქტით უნდა დაედგინა. იმის ნაცვლად, რომ კულტურის მინისტრს დაედგინა დამატებითი საფუძვლები ან მატერიალურ-სამართლებრივი კრიტერიუმები, რომელთა არსებობის შემთხვევაშიც, დასაშვები იქნებოდა სამუზეუმო ფონდზე წვდომა, კულტურის მინისტრმა აბსოლუტური დისკრეცია მიანიჭა ეროვნული მუზეუმის დირექტორატს, თავად გადაწყვიტოს დაუშვას თუ არა დაინტერესებული პირი სამუზეუმო ფონდებთან, ისე რომ მინისტრს არ განუსაზღვრავს, რა გარემოებების არსებობის შემთხვევაში წარმოეშობოდა ეროვნული მუზეუმის დირექტორატს დაინტერესებული პირისათვის ფონდთან დაშვებაზე უარის თქმის უფლებამოსილება. ამ საქმეში პრობლემურია დირექტორატისთვის მინიჭებული დისკრეციული უფლებამოსილება და ამ სარჩელით სრულად ვიზიარებთ №1714 კონსტიტუციურ სარჩელში გამოთქმულ არგუმენტებს. სწორედ ამიტომაც ვითხოვთ აღნიშნული სარჩელის №1714 კონსტიტუციურ სარჩელთან გაერთიანებას.

5. შეზღუდულია თუ არა ეროვნული მუზეუმის დირექტორატის უფლებამოსილება „მუზეუმების შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-16 მუხლის მე-4 პუნქტით

პირველ რიგში, უნდა აღინიშნოს, რომ სადავო ნორმას და „მუზეუმების შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-16 მუხლის მე-4 პუნქტს ჰყავს განსხვავებული სუბიექტი. „მუზეუმების შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-16 მუხლის სუბიექტია ნებისმიერი მოქალაქე, „მუზეუმების შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-16 მუხლის პირველი პუნქტის თანახმად, მუზეუმში ექსპონირებული ნივთებისა და კოლექციების სანახავად დაიშვება ყველა მოქალაქე. შესაბამისად, ამ ნებისმიერ მოქალაქეს მიემართება „მუზეუმების შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-16 მუხლის მე-4 პუნქტით დადგენილი აკრძალვა, რომლის მიხედვითაც, ნებისმიერ მოქალაქეს ვერ ექნება ექსპონატის დათვალიერების შესაძლებლობა, თუ ექსპონატი არადამაკმაყოფილებელ მდგომარეობაშია, მიმდინარეობს მისი რესტავრაცია ან ექსპონატი დაცულია საცავში.

სადავო ნორმას ჰყავს სპეციალური სუბიექტი, სადავო ნორმის ადრესატია პირი, რომელიც მუზეუმში არა ექსპონატების დასათვალიერებლად მიდის, არამედ კვლევის მიზნებისათვის. შესაბამისად, სადავო ნორმის სუბიექტია მეცნიერი, რომელიც კვლევის წარმოების მიზნებისათვის სტუმრობს მუზეუმს. ამაზე მეტყველებს სადავო ნორმაში ჩაწერილი სიტყვები: „კვლევითი საქმიანობის მიზნებისათვის.“ შესაბამისად, ეროვნული მუზეუმის დირექტორატს, სადავო ნორმის საფუძველზე, შეუძლია მუზეუმის შენობაში საერთოდ არ დაუშვას პირი, თუ ის იქ კვლევის წარმოების მიზნისათვის მიდის. თუ იგივე მეცნიერი მუზეუმში მიდის არა კვლევითი საქმიანობის წარმოებისათვის, არამედ მის დასათვალიერებლად, როგორც რიგითი მოქალაქე, ამ კონკრეტულ შემთხვევაში, ეროვნულ მუზეუმი ასეთ ადამიანს მუზეუმის კარს ვერ დაუკეტავს, დირექტორატს მხოლოდ ის შეუძლია, რომ ასეთი რიგითი მოქალაქე არ დაუშვას კონკრეტულ ექსპონატთან, თუკი ეს ექსპონატი არასახარბიელო მდგომარეობაშია, გადის რესტავრაციას ან გადატანილია საცავში.

ამასთან დაკავშირებით საინტერესოა სადავო ნორმის ფორმულირება: „მუზეუმთა გაერთიანებაში შემავალი ნებისმიერი მუზეუმის/მუზეუმთა ჯგუფის სამუზეუმო ფონდში, კვლევითი საქმიანობის მიზნებისთვის, დაინტერესებული პირის, მათ შორის მუზეუმთა გაერთიანებაში დასაქმებული თანამშრომლის, დაშვება შესაძლებელია მხოლოდ დირექტორატის გადაწყვეტილებით.“ საინტერესოა გავარკვიოთ, რას ნიშნავს სიტყვები „სამუზეუმო ფონდი“? „მუზეუმების შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-4 მუხლის „ზ“ ქვეპუნქტი განსაზღვრავს სამუზეუმო ფონდის ცნებას. სამუზეუმო ფონდი არის მუზეუმში დაცული ექსპონატებისა და კოლექციების ერთობლიობა; თავის მხრივ, ამავე მუხლის „ი“ ქვეპუნქტის შესაბამისად, სამუზეუმო ექსპონატი არის დადგენილი წესით აღრიცხული სამუზეუმო ნივთი, რომელსაც მინიჭებული აქვს სამუზეუმო ექსპონატის სტატუსი; ხოლო „კ“ ქვეპუნტის თანახმად, სამუზეუმო კოლექცია რაიმე საერთო ნიშნით ერთმანეთთან დაკავშირებული ნივთების ერთობლიობა, რომელიც შეადგენს მუზეუმის ფონდის ნაწილს; ამგვარად, სადავო ნორმა, დირექტორატის გადაწყვეტილების არსებობის შემთხვევაში, კრძალავს ყველაფერ იმასთან წვდომის შესაძლებლობას, რაც მუზეუმშია გამოფენილი, თუ მუზეუმის შენობაში შესვლას არა. ამის საპირისპიროდ, „მუზეუმების შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-16 მუხლის მე-4 პუნქტი კრძალავს არა მთელ სამუზეუმო კოლექციაზე და ექსპონატებზე წვდომის შესაძლებლობას, არამედ მხოლოდ ისეთი ცალკეული ნივთის ნახვის შესაძლებლობას, რაც არადამაკმაყოფილებელ მდგომარეობაშია, იმყოფება სარესტავრაციოდ ან გადატანილია საცავში. ამგვარად, სადავო ნორმა არეგულირებს მთელს სამუზეუმო სივრცეში გამოფენილ ფონდთან წვდომის შეზღუდვის საკითხს, ხოლო ამის საპირისპიროდ, „მუზეუმების შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-16 მუხლის მე-4 პუნქტი ზღუდავს ამ ფონდის ცალკეულ ექსპონატებთან დაშვების საკითხს და არა მთელი ფონდის ნახვის აკრძალვის საკითხს (მხედველობაშია მისაღები „მუზეუმების შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-16 მუხლის მე-4 პუნქტში ჩაწერილი სიტყვები: „ფონდში დაცულ ექსპონატებთან დაშვება.“)

ამგვარად, სადავო ნორმა და „მუზეუმების შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-16 მუხლის მე-4 პუნქტი არეგულირებს სრულიად განსხვავებულ სამართლებრივ ურთიერთობას. სადავო ნორმა ადგენს დირექტორატის გადაწყვეტილებით, მეცნიერის მიერ მთელს სამუზეუმო ფონდზე დაშვების ან არდაშვების საკითხს, „მუზეუმების შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-16 მუხლის მე-4 პუნქტი არეგულირებს ნებისმიერ მოქალაქის (მათ შორის უცხოელის ან აპატრიდის) მიერ მუზეუმის დათვალიერების საკითხს. სადავო ნორმით, მუზეუმის დირექტორატს შეუძლია კვლევის მიზნით მუზეუმში მისული მეცნიერი საგამოფენო სივრცეშიც კი არ დაუშვას, სადაც მუზეუმის მთელი ფონდი არის განთავსებული (აღარაფერს ვამბობთ საცავებზე, სადაც ესა თუ ის ექსპონატი შეიძლება იყოს გადატანილი), ხოლო ამავე მუზეუმს, „მუზეუმების შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-16 მუხლის მე-4 პუნქტით, არა აქვს უფლება, დასათვალიერებლად მისულ მოქალაქეს მთელი ფონდის ნახვა აუკრძალოს. ასეთ შემთხვევაში მუზეუმს შეუძლია მოქალაქე მხოლოდ იმ ექსპონატებთან არ დაუშვას, რომელიც არადამაკმაყოფილებელ მდგომარეობაშია, გადის რესტავრაციას ან გადატანილია საცავში. ამგვარად, „მუზეუმების შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-16 მუხლის მე-4 პუნქტი ვერ იქნება სადავო ნორმით დადგენილი, დირექტორატის დისკრეციული უფლებამოსილების - კვლევის მიზნით არ დაუშვას მეცნიერი მთელს სამუზეუმო ფონდთან - შემზღუდველი, ვინაიდან სადავო ნორმა და „მუზეუმების შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-16 მუხლის მე-4 პუნქტი არეგულირებს ერთმანეთისაგან სრულიად განსხვავებულ სამართლებრივ ურთიერთობებს.

6. ფართო დისკრეციული უფლებამოსილების მინიჭების კონსტიტუციურობის საკითხი

საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს არაერთხელ უმსჯელია სახელმწიფო თუ ადმინისტრაციული ორგანოსთვის მინიჭებული ფართო დისკრეციული უფლებამოსილების კონსტიტუციურობის საკითხზე. პრაქტიკის მიხედვით, ერთმანეთისგან უნდა განვასხვაოთ კონკრეტული ქმედების განხორციელებისთვის მინიჭებული ფართო დისკრეციული უფლებამოსილებისა და საკითხის ნორმატიული მოწესრიგებისთვის განსაზღვრული ფართო დისკრეციული უფლებამოსილების კონსტიტუციური სტანდარტები. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით, „გარკვეულ შემთხვევაში ფართო დისკრეციული უფლებამოსილების მინიჭებამ შესაძლებელია, მართლაც შექმნას დისკრეციის არასწორად გამოყენების გამო უფლების დარღვევის რისკები და ნორმის არაკონსტიტუციურობა განაპირობოს. თუმცა ეს მხოლოდ მაშინ შეიძლება მოხდეს, როდესაც ადმინისტრაციულ ორგანოს ენიჭება ამა თუ იმ კონკრეტული ქმედების განხორციელების და არა საკითხის ნორმატიულად მოწესრიგების დისკრეციული უფლებამოსილება.“ [9]

ამდენად, საკონსტიტუციო სასამართლოს პრაქტიკის მიხედვით, ადმინისტრაციული ორგანოსთვის ფართო დისკრეციული უფლებამოსილების მინიჭების გამო სადავო ნორმების არაკონსტიტუციურობაზე მსჯელობა შესაძლებელია მაშინ, როდესაც ადმინისტრაციული ორგანოს დისკრეციული უფლებამოსილება ენიჭება ინდივიდუალურ ქმედებებში. ამ მხრივ მნიშვნელოვანია განვიხილოთ საკონსტიტუციო სასამართლოს 2017 წლის 28 დეკემბრის N2/7/667 და 2021 წლის 23 სექტემბრის N1/4/1330 გადაწყვეტილებები.

N2/7/667 გადაწყვეტილებაში მოსარჩელე სადაოდ ხდიდა საქართველოს საგადასახადო კოდექსის 202-ე მუხლის მე-4 ნაწილის კონსტიტუციურობას, რომელიც საგადასახადო ორგანოს ანიჭებდა უფლებამოსილებას საგადასახადო შემოწმებისას დასაბეგრი ქონების ღირებულება, საბალანსო ღირებულების ნაცვლად განესაზღვრა მისი საბაზო ფასის მიხედვით. მოსარჩელე მხარის აზრით, საგადასახადო ორგანოსათვის მსგავსი დისკრეციული უფლებამოსილების მინიჭება იწვევდა გაუმართლებელ დიფერენცირებას გადასახადის სხვადასხვა გადამხდელს შორის. იგი მიუთითებდა, რომ კანონმდებლობა არ ადგენდა საგადასახადო ორგანოსათვის მინიჭებული დისკრეციის ფარგლების განმსაზღვრელ რაიმე კრიტერიუმს, რაც, მოსარჩელის პოზიციით, იმთავითვე მიუთითებდა დიფერენცირების თვითნებურ ხასიათზე. მოცემულ საქმეში დისკრეციული უფლებამოსილება გულისხმობდა უფლებამოსილებას კონკრეტული ქმედების განხორციელებისას - საგადასახადო შემოწმების პროცესში საგადასახადო ორგანოს უფლებამოსილებას დასაბეგრი ქონების დაანგარიშებისას გამოეყენებინა საბალანსო ღირებულება ან საბაზრო ფასი. შესაბამისად, სასამართლოს უნდა შეეფასებინა რამდენად მოდიოდა კონსტიტუციასთან შესაბამისობაში საგადასახადო ორგანოს ზემოთ აღნიშნული დისკრეციული უფლებამოსილების ფარგლები.

სასამართლომ გადაწყვეტილების 55-ე მუხლში განმარტა, რომ „ადმინისტრაციული ორგანოსთვის მოქმედების თავისუფლების გარკვეული ფარგლების მინიჭებას, ხშირ შემთხვევაში დიდი მნიშვნელობა აქვს ხელისუფლების ეფექტური განხორციელებისათვის, თუმცა აღნიშნული არ გულისხმობს ადმინისტრაციული ორგანოსათვის დაურეგულირებელი, გაუმართლებლად ფართო და აბსოლუტური დისკრეციული უფლებამოსილების მინიჭების ავტომატურ დასაშვებობას“. სასამართლომ გადაწყვეტილების 57-ე პუნქტში მიუთითა: „სადავო ნორმა არ იძლევა რაიმე დამცავ მექანიზმს, რაიმე სახის გარანტიას, რომელიც გადასახადის გადამხდელებს დაიცავდა ადმინისტრაციული ორგანოს გადაწყვეტილებიდან მომდინარე დისკრიმინაციული ტენდენციებისგან. ამავე დროს, არ არსებობს კრიტერიუმები, რომლებიც აღნიშნული გადაწყვეტილების გასაჩივრების შემთხვევაში ზემდგომ ადმინისტრაციულ ორგანოს ანდა სასამართლოს მისცემდა უშუალოდ ნორმით დადგენილ დისკრეციასთან დაკავშირებით სახელმძღვანელო, ფუნდამენტურ სამართლებრივ პრინციპებს ადმინისტრაციული ორგანოს კონკრეტული გადაწყვეტილების კანონმდებლობასთან შესაბამისობის დადგენისათვის“. აღნიშნულის გათვალისწინებით, ვინაიდან სადავო ნორმით დადგენილი უფლებამოსილება ატარებდა აბსოლუტურ ხასიათს, იგი იძლეოდა მისი დისკრეციულად გამოყენების შესაძლებლობას და ეწინააღმდეგებოდა კონსტიტუციის მე-14 მუხლს (მოქმედი კონსტიტუციის მე-11 მუხლი).

N1/4/1330 გადაწყვეტილებაში მოსარჩელე დაობდა საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 33-ე მუხლის მე-6 ნაწილის „ა“ ქვეპუნქტის სიტყვების „საქართველოს მთავარ პროკურორს ან მის მიერ უფლებამოსილ პირს უფლება აქვს, საგამოძიებო ქვემდებარეობის მიუხედავად, ერთი საგამოძიებო ორგანოდან ამოიღოს საქმე და გამოსაძიებლად გადასცეს სხვა საგამოძიებო ორგანოს“ კონსტიტუციურობის თაობაზე. მოსარჩელის პოზიციით, იქიდან გამომდინარე, რომ მთავარი პროკურორის დისკრეციული უფლებამოსილება შემოსაზღვრული არ იყო რაიმე სახის სახელმძღვანელო პრინციპებით და დამზღვევი მექანიზმებით, იგი შესაძლოა გამოყენებულიყო კონსტიტუციის მე-9 მუხლიდან მომდინარე პოზიტიური ვალდებულების დარღვევითაც. მოცემულ საქმეზეც დისკრეციული უფლებამოსილება დაკავშირებული იყო კონკრეტულ ქმედების განხორციელებასთან - სისხლის სამართლის საქმის საგამოძიებო ქვემდებარეობის განსაზღვრასთან. სასამართლომ გამოარკვია, რომ არც სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსი, არც საქართველოს გენერალური პროკურორის ბრძანება და არც სხვა რომელიმე ნორმატიული აქტი არ ადგენდა რაიმე კონკრეტულ წესს, რომელიც შეზღუდავდა პროკურორისა და მის მიერ უფლებამოსილი პირის მიერ დისკრეციის გამოყენების ფარგლებს, საგამოძიებო ქვემდებარეობის მიუხედავად, საქმის ერთი საგამოძიებო ორგანოდან სხვა ორგანოში გადაცემას (გადაწყვეტილების 22-ე პუნქტი). გადაწყვეტილების 33-ე პუნქტში სასამართლო მიუთითებს: „საქართველოს მთავარი პროკურორი და მის მიერ განსაზღვრული პირები შეზღუდულნი არ არიან რაიმე სახელმძღვანელო პრინციპით, სისხლის სამართლის საქმის ერთი საგამოძიებო ორგანოდან სხვა ორგანოსთვის გადაცემის შესახებ გადაწყვეტილების მიღებისას, რაც მათ შესაძლებლობას აძლევს, დისკრეციული უფლებამოსილება გამოიყენონ გამოძიების ეფექტიანად წარმართვის ინტერესის საწინააღმდეგოდ. კერძოდ, უგულებელყონ გამოძიების დამოუკიდებლობის პრინციპი და საქმე გამოსაძიებლად გადასცენ ორგანოს, რომლის თანამშრომლის მიერ არასათანადო მოპყრობის ფაქტზეც არსებობს საფუძვლიანი საჩივარი. შესაბამისად, სადავო ნორმა, მასში გამოძიების ეფექტიანობის უზრუნველმყოფი აუცილებელი გარანტიების არარსებობიდან გამომდინარე, არ პასუხობს საქართველოს კონსტიტუციის მე-9 მუხლიდან მომდინარე პოზიტიური ვალდებულების მოთხოვნებს“.

ზემოთ მოცემული გადაწყვეტილებები მნიშვნელოვანია იმდენად, რამდენადაც საკონსტიტუციო სასამართლომ ადმინისტრაციული ორგანოსთვის კონკრეტული ქმედებისთვის მინიჭებული დისკრეციული უფლებამოსილებები არაკონსტიტუციურად სცნო მაშინ, როდესაც დისკრეციული უფლებამოსილება არ იყო შეზღუდული და მისი ბოროტად გამოყენების პირობებში არსებობდა უფლების დარღვევის მომეტებული რისკები. მოცემული სტანდარტების გათვალისწინებით, უნდა შევაფასოთ წინამდებარე სარჩელში სადავოდ ქცეული ნორმა: 1. რამდენად წარმოადგენს დისკრეციულ უფლებამოსილებას კონკრეტული ქმედების განხორციელებისთვის; 2. შესაბამისი საკანონმდებლო სივრცე ითვალისწინებს თუ არა დისკრეციული უფლებამოსილების ფარგლებს და არსებობს თუ არა მისი ბოროტად გამოყენებისგან დამცავი მექანიზმები.

სადავო ნორმის მიხედვით, მუზეუმთა გაერთიანებაში შემავალი ნებისმიერი მუზეუმის/მუზეუმთა ჯგუფის სამუზეუმო ფონდში, კვლევითი საქმიანობის მიზნებისთვის, დაინტერესებული პირის, მათ შორის მუზეუმთა გაერთიანებაში დასაქმებული თანამშრომლის, დაშვება შესაძლებელია მხოლოდ დირექტორატის გადაწყვეტილებით. მოცემული დისკრეციული უფლებამოსილება ეროვნული მუზეუმის დირექტორატს ანიჭებს ორი ქმედების - დაინტერესებული პირის/მუზეუმთა გაერთიანებული თანამშრომლის სამუზეუმო ფონდში დაშვების ან დაშვებაზე უარის თქმის განხორციელების უფლებამოსილებას. შესაბამისად, სადავო ნორმით დირექტორატისთვის მინიჭებული დისკრეციული უფლებამოსილება წარმოადგენს დისკრეციულ უფლებამოსილებას კონკრეტული ქმედების განხორციელებაზე.

ამის შემდეგ უნდა შეფასდეს რამდენად არის დირექტორატის უფლებამოსილება შებოჭილი რაიმე კრიტერიუმით.

გასაჩივრებული ბრძანების მე-3 მუხლის მიხედვით, ეროვნული მუზეუმის მართვას ახორციელებს დირექტორატი, რომელსაც ხელმძღვანელობს ეროვნული მუზეუმის გენერალური დირექტორი. დირექტორატი შედგება გენერალური დირექტორისა და ოთხი დირექტორისგან. დირექტორატის სხდომა უფლებამოსილია, თუ მას ესწრება წევრთა შემადგენლობის ნახევარზე მეტი, დირექტორატის მიერ გადაწყვეტილება მიიღება დამსწრე წევრთა ხმათა უმრავლესობით, ღია კენჭისყრით. ხმის გაყოფის შემთხვევაში გადამწყვეტია დირექტორის ხმა. სსიპ საქართველოს ეროვნული მუზეუმის გენერალური დირექტორის 2016 წლის 31 ოქტომბრის N1260 ბრძანებით დამტკიცებული - სსიპ ეროვნული მუზეუმის კოლეგიური სათათბირო ორგანოს - დირექტორატის დებულების (2021 წლის 12 მარტისთვის მოქმედი რედაქცია) მე-4 მუხლი განსაზღვრავს გადაწყვეტილების მიღებისა და გაფორმების წესს. აღნიშნული მუხლის მიხედვით, დირექტორატი გადაწყვეტილებაუნარიანია თუ მას ესწრება გენერალური დირექტორის ბრძანებით დამტკიცებული შემადგენლობის 2/3 მაინც. ნებისმიერი გადაწყვეტილება დირექტორატის მიერ მიიღება კოლეგიალურად, დამსწრე წევრების ხმათა უმრავლესობით. დირექტორატის მიერ მიღებული გადაწყვეტილება ფორმდება სხდომის ოქმით, რომელსაც ხელს აწერენ სხდომაზე დამსწრე წევრები. საბჭოს გადაწყვეტილება მუზეუმისთვის სავალდებულოა.

არც გასაჩივრებული ბრძანება და არც დირექტორატის 2021 წლის 12 მარტისთვის მოქმედი დირექტორატის დებულება, გარდა ზემოთ მოცემული წესებისა, არ ითვალისწინებს რაიმე კრიტერიუმს, რის მიხედვითაც უნდა მოხდეს დირექტორატის მიერ სამუზეუმო ფონდში დაინტერესებული პირის/თანამშრომლის კვლევის მიზნებისთვის დაშვება. ზემოთ განხილული კანონმდებლობა არ ითვალისწინებს რაიმე წესს, რის მიხედვითაც უნდა მოხდეს ერთ შემთხვევაში დადებითი, ხოლო მეორე შემთხვევაში უარყოფითი გადაწყვეტილების მიღება. ასეთ პირობებში დაინტერესებული პირი/თანამშრომელი, რომელსაც კვლევითი საქმიანობის მიზნით სურს სამუზეუმო ფონდში დაშვება, შესაძლებლობა არ აქვს წინასწარ განჭვრიტოს დირექტორატის დისკრეციის განხორციელების საფუძველი და წინაპირობები. ამასთან, არ არსებობს კრიტერიუმები, რომელიც დირექტორატის მიერ უარყოფითი გადაწყვეტილების გასაჩივრების შემთხვევაში სასამართლოს მისცემდა უშუალოდ გასაჩივრებული ნორმით დადგენილ დისკრეციასთან დაკავშირებით სახელმძღვანელო, ფუნდამენტურ სამართლებრივ პრინციპებს ადმინისტრაციული ორგანოს კონკრეტული გადაწყვეტილების კანონმდებლობასთან შესაბამისობის დადგენისთვის. ამის გათვალისწინებით, დირექტორატის მიერ უარყოფითი გადაწყვეტილებაზე სასამართლო კონტროლის განხორციელებაც მოსარჩელისთვის არ უნდა იქნეს განხილული, როგორც ფართო დისკრეციისგან დამცავი ეფექტური სამართლებრივი მექანიზმი. ყოველივე აღნიშნულიდან გამომდინარე, სადავო ნორმა ვერ პასუხობს საქართველოს კონსტიტუციის 27-ე მუხლის მე-3 პუნქტის, საქართველოს კონსტიტუციის მე-20 მუხლის მე-4 პუნქტის და საქართველოს კონსტიტუციის მე-12 მუხლის მოთხოვნებს. შესაბამისად, ვითხოვთ გასაჩივრებული ნორმის არაკონსტიტუციურად და შესაბამისად, ძალადაკარგულად ცნობას.

[1] JOGGHUM VRIELINK, PAUL LEMMENS STEPPHAN PARAMENTIER AND THE LERU WORKING GROUP ON HUMAN RIGHTS Academic freedom as a fundamental Right league of European research institute No.6-December 2010 page 9 https://www.leru.org/files/Academic-Freedom-as-a-Fundamental-Right-Full-paper.pdf

[2] JOGGHUM VRIELINK, PAUL LEMMENS STEPPHAN PARAMENTIER AND THE LERU WORKING GROUP ON HUMAN RIGHTS Academic freedom as a fundamental Right league of European research institute No.6-December 2010 page 11 https://www.leru.org/files/Academic-Freedom-as-a-Fundamental-Right-Full-paper.pdf

[3]JOGGHUM VRIELINK, PAUL LEMMENS STEPPHAN PARAMENTIER AND THE LERU WORKING GROUP ON HUMAN RIGHTS Academic freedom as a fundamental Right league of European research institute No.6-December 2010 page 12 https://www.leru.org/files/Academic-Freedom-as-a-Fundamental-Right-Full-paper.pdf

[4] JOGGHUM VRIELINK, PAUL LEMMENS STEPPHAN PARAMENTIER AND THE LERU WORKING GROUP ON HUMAN RIGHTS Academic freedom as a fundamental Right league of European research institute No.6-December 2010 page 23 https://www.leru.org/files/Academic-Freedom-as-a-Fundamental-Right-Full-paper.pdf

[5] https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000113234

[6] საკონსტიტუციო სასამართლოს 2017 წლის 7 აპრილის N3/2/717 გადაწყვეტილება საქმეზე მთვარისა კევლიშვილი, ნაზი დოთიაშვილი და მარინა გლოველი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ II-13

[7] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2020 წლის 29 აპრილის N2/8/1496 განჩინება საქმეზე თეკლა დავითულიანი საქართველოს მთავრობის წინააღმდეგ II-4

[8] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2020 წლის 29 აპრილის N2/8/1496 განჩინება საქმეზე თეკლა დავითულიანი საქართველოს მთავრობის წინააღმდეგ II-5

[9] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2018 წლის 26 ივლისის N2/5/700 გადაწყვეტილება საქმეზე, „„შპს კოკა-კოლა ბოთლერს ჯორჯია“, „შპს კასტელ ჯორჯია“ და სს „წყალი მარგებელი“ საქართველოს პარლამენტისა და საქართველოს ფინანსთა მინისტრის წინააღმდეგ“, II-23.

6. კონსტიტუციური სარჩელით/წარდგინებით დაყენებული შუამდგომლობები

შუამდგომლობა სადავო ნორმის მოქმედების შეჩერების თაობაზე: არა

შუამდგომლობა პერსონალური მონაცემების დაფარვაზე: არა

შუამდგომლობა მოწმის/ექსპერტის/სპეციალისტის მოწვევაზე: არა

შუამდგომლობა/მოთხოვნა საქმის ზეპირი მოსმენის გარეშე განხილვის თაობაზე: არა

კანონმდებლობით გათვალისწინებული სხვა სახის შუამდგომლობა: კი