პლენუმის შემადგენლობა:

მერაბ ტურავა – სხდომის თავმჯდომარე;

ევა გოცირიძე – წევრი;

გიორგი თევდორაშვილი – წევრი;

ირინე იმერლიშვილი – წევრი;

გიორგი კვერენჩხილაძე – წევრი;

ხვიჩა კიკილაშვილი – წევრი;

მანანა კობახიძე – წევრი;

ვასილ როინიშვილი – წევრი;

თეიმურაზ ტუღუში – წევრი, მომხსენებელი მოსამართლე.

სხდომის მდივანი: დარეჯან ჩალიგავა.

საქმის დასახელება: საბა ქუთელია საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ.

დავის საგანი: ა) „ფსიქიკური ჯანმრთელობის შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-5 მუხლის პირველი პუნქტის „ე“ ქვეპუნქტის სიტყვების „თუ პაციენტის ასაკი 16 წელს არ აღემატება, მკურნალობის ჩატარების შესახებ გადაწყვეტილების მიღების უფლება აქვს პაციენტის კანონიერ წარმომადგენელს, ხოლო მისი არარსებობის შემთხვევაში – პაციენტის ნათესავს (აუცილებელია გადაწყვეტილების მიღების პროცესში პაციენტის მონაწილეობა მისი ასაკისა და ფსიქიკური ჯანმრთელობის მდგომარეობის გათვალისწინებით)“ კონსტიტუციურობა საქართველოს კონსტიტუციის მე-14 მუხლთან, მე-16 მუხლთან და მე-17 მუხლის პირველ და მე-2 პუნქტებთან (2018 წლის 16 დეკემბრამდე მოქმედი რედაქცია) მიმართებით; ბ) „ფსიქიკური ჯანმრთელობის შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-10 მუხლის მე-3 პუნქტის სიტყვების „ან მისი კანონიერი წარმომადგენლის“ და მე-17 მუხლის მე-3 პუნქტის „გ“ ქვეპუნქტის კონსტიტუციურობა საქართველოს კონსტიტუციის მე-14 და მე-16 მუხლებთან (2018 წლის 16 დეკემბრამდე მოქმედი რედაქცია) მიმართებით; გ) „ფსიქიკური ჯანმრთელობის შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-17 მუხლის პირველი პუნქტის „ბ“ ქვეპუნქტის კონსტიტუციურობა საქართველოს კონსტიტუციის მე-14 და მე-16 მუხლებთან, მე-18 მუხლის პირველ და მე-2 პუნქტებთან და 42-ე მუხლის პირველ პუნქტთან (2018 წლის 16 დეკემბრამდე მოქმედი რედაქცია) მიმართებით; დ) „საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის 50-ე მუხლის პირველი პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტის, „საკონსტიტუციო სამართალწარმოების შესახებ“ საქართველოს 1996 წლის 21 მარტის კანონის მე-16 მუხლის მე-2 პუნქტის „გ“ ქვეპუნქტის და „სახელმწიფო ბაჟის შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-4 მუხლის მე-3 პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტის (2021 წლის 26 ივლისამდე მოქმედი რედაქცია) კონსტიტუციურობა საქართველოს კონსტიტუციის მე-14 მუხლთან და 42-ე მუხლის პირველ პუნქტთან (2018 წლის 16 დეკემბრამდე მოქმედი რედაქცია) მიმართებით.

I
აღწერილობითი ნაწილი

1. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2018 წლის 22 იანვარს კონსტიტუციური სარჩელით (რეგისტრაციის №1295) მომართა საბა ქუთელიამ. №1295 კონსტიტუციური სარჩელი საკონსტიტუციო სასამართლოს პლენუმს, არსებითად განსახილველად მიღების საკითხის გადასაწყვეტად, გადმოეცა 2018 წლის 24 იანვარს. საკონსტიტუციო სასამართლოს პლენუმის განმწესრიგებელი სხდომა, ზეპირი მოსმენის გარეშე, გაიმართა 2023 წლის 15 დეკემბერს.

2. №1295 კონსტიტუციურ სარჩელში საკონსტიტუციო სასამართლოსადმი მომართვის სამართლებრივ საფუძვლებად მითითებულია: საქართველოს კონსტიტუციის 2018 წლის 16 დეკემბრამდე მოქმედი რედაქციის 42-ე მუხლის პირველი პუნქტი, 89-ე მუხლის პირველი პუნქტის „ვ“ ქვეპუნქტი; „საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის მე-19 მუხლის პირველი პუნქტის „ე“ ქვეპუნქტი და 39-ე მუხლის პირველი პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტი; „საკონსტიტუციო სამართალწარმოების შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-15 და მე-16 მუხლები.

3. „ფსიქიკური ჯანმრთელობის შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-5 მუხლის პირველი პუნქტის „ე“ ქვეპუნქტის სადავო სიტყვების შესაბამისად, თუ პაციენტის ასაკი 16 წელს არ აღემატება, მკურნალობის ჩატარების შესახებ გადაწყვეტილების მიღების უფლება აქვს პაციენტის კანონიერ წარმომადგენელს, ხოლო მისი არარსებობის შემთხვევაში – პაციენტის ნათესავს. ამავე კანონის მე-10 მუხლის მე-3 პუნქტის მიხედვით, აქტიური ბიოლოგიური მეთოდებით (შოკური, კრუნჩხვითი და სხვა) მკურნალობა დასაშვებია მხოლოდ სათანადო სამედიცინო ჩვენების არსებობისას, პაციენტის ან მისი კანონიერი წარმომადგენლის ინფორმირებული თანხმობით, ექიმ-ფსიქიატრთა კომისიის გადაწყვეტილების საფუძველზე. დასახელებული კანონის მე-17 მუხლის პირველი პუნქტის „ბ“ ქვეპუნქტის შესაბამისად, 16 წლამდე პაციენტი ნებაყოფლობითი მკურნალობისათვის სტაციონარში თავსდება კანონიერი წარმომადგენლის თხოვნითა და ინფორმირებული თანხმობით, გადაწყვეტილების მიღებისას პაციენტის ასაკისა და ფსიქიკური მდგომარეობის შესაბამისად, მისი აუცილებელი მონაწილეობით. ამავე მუხლის მე-3 პუნქტის „გ“ ქვეპუნქტის თანახმად, სტაციონარში ნებაყოფლობითი მკურნალობისათვის მოთავსებული 16 წლამდე პაციენტის გაწერა ხდება მისი კანონიერი წარმომადგენლის მოთხოვნით, მკურნალობის ნებისმიერ ეტაპზე.

4. „საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის 50-ე მუხლის პირველი პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტის მიხედვით, სახელმწიფო ბაჟით იბეგრება კონსტიტუციური სარჩელი და წარდგინება. „საკონსტიტუციო სამართალწარმოების შესახებ“ საქართველოს 1996 წლის 21 მარტის კანონის მე-16 მუხლის მე-2 პუნქტის „გ“ ქვეპუნქტის შესაბამისად, კონსტიტუციურ სარჩელს უნდა ერთვოდეს საბანკო დაწესებულების საბუთი სახელმწიფო ბაჟის გადახდის შესახებ. „სახელმწიფო ბაჟის შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-4 მუხლის მე-3 პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტის (2021 წლის 26 ივლისამდე მოქმედი რედაქცია) თანახმად, საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოში განსახილველ საქმეებზე ფიზიკური პირის მიერ შეტანილ კონსტიტუციურ სარჩელზე სახელმწიფო ბაჟი გადაიხდევინება 10 ლარის ოდენობით.

5. №1295 კონსტიტუციურ სარჩელში მოსარჩელე სადავო ნორმებს არაკონსტიტუციურად ცნობას ითხოვს საქართველოს კონსტიტუციის 2018 წლის 16 დეკემბრამდე მოქმედი რედაქციის მე-14 მუხლთან, მე-16 მუხლთან, მე-17 მუხლის პირველ და მე-2 პუნქტებთან, მე-18 მუხლის პირველ და მე-2 პუნქტებთან და 42-ე მუხლის პირველ პუნქტთან მიმართებით. საქართველოს კონსტიტუციის 2018 წლის 16 დეკემბრამდე მოქმედი რედაქციის მე-14 მუხლის შესაბამისად, გარანტირებულია კანონის წინაშე თანასწორობის პრინციპი, მე-16 მუხლი უზრუნველყოფს პიროვნების თავისუფალი განვითარების უფლებას. საქართველოს კონსტიტუციის მე-17 მუხლის პირველი პუნქტის მიხედვით, ადამიანის პატივი და ღირსება ხელშეუვალია, ხოლო ამავე მუხლის მე-2 პუნქტი ადამიანის წამებას, არაჰუმანურ, სასტიკ ან პატივისა და ღირსების შემლახველ მოპყრობას და სასჯელის გამოყენებას დაუშვებლად აცხადებს. საქართველოს კონსტიტუციის მე-18 მუხლის პირველი პუნქტით გარანტირებულია ადამიანის თავისუფლების ხელშეუვალობა. ხოლო ამავე მუხლის მე-2 პუნქტის მიხედვით, თავისუფლების აღკვეთა ან პირადი თავისუფლების სხვაგვარი შეზღუდვა დაუშვებელია სასამართლოს გადაწყვეტილების გარეშე. საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის პირველი პუნქტით გარანტირებულია სამართლიანი სასამართლოს უფლებას.

6. „საქართველოს კონსტიტუციაში ცვლილების შეტანის შესახებ“ 2017 წლის 13 ოქტომბრის №1324-რს საქართველოს კონსტიტუციური კანონის პირველი მუხლის საფუძველზე, საქართველოს კონსტიტუცია ჩამოყალიბდა ახალი რედაქციით. საქართველოს კონსტიტუციის მოქმედი რედაქციის მე-9 მუხლის პირველი პუნქტის შესაბამისად, ადამიანის ღირსება ხელშეუვალია. ამავე მუხლის მე-2 პუნქტის თანახმად, დაუშვებელია ადამიანის წამება, არაადამიანური ან დამამცირებელი მოპყრობა, არაადამიანური ან დამამცირებელი სასჯელის გამოყენება. საქართველოს კონსტიტუციის მე-11 მუხლის პირველი პუნქტი განამტკიცებს სამართლის წინაშე თანასწორობის უფლებას. საქართველოს კონსტიტუციის მე-12 მუხლის შესაბამისად კი, ყველას აქვს პიროვნების თავისუფალი განვითარების უფლება. საქართველოს კონსტიტუციის მე-13 მუხლის პირველი პუნქტით დაცულია ადამიანის ფიზიკური თავისუფლება. ამავე მუხლის მე-2 პუნქტი ადგენს თავისუფლების აღკვეთის ან თავისუფლების სხვაგვარი შეზღუდვის შეფარდების შესაძლებლობას მხოლოდ სასამართლოს გადაწყვეტილებით. საქართველოს კონსტიტუციის 31-ე მუხლის პირველი პუნქტი განამტკიცებს სამართლიანი სასამართლოს უფლებას.

7. კონსტიტუციურ სარჩელში მითითებულია, რომ მოსარჩელეს გააჩნია „მძიმე გონებრივი ჩამორჩენა ქცევითი აშლილობით“ (დაავადებათა საერთაშორისო კლასიფიკატორის მიხედვით, ხსენებული დიაგნოზი განსაზღვრულია კოდით - F72.1). მოსარჩელის აღნიშვნით, შესაბამისი სერვისის არარსებობის პირობებში, მისი კანონიერი წარმომადგენლის გადაწყვეტილებით, იგი არაერთხელ იქნა მოთავსებული სტაციონარულ ფსიქიატრიულ დაწესებულებაში. მოსარჩელე მიუთითებს, რომ 16 წლამდე ბავშვების ნებაყოფლობითი სტაციონარული ფსიქიატრიული მკურნალობა არ ექვემდებარება სასამართლო კონტროლს, რაც ქმნის პირის სტაციონარში თვითნებურად მოთავსების საფრთხეს. ამასთან, 16 წლამდე პირს არ შეუძლია თავად მიიღოს გადაწყვეტილება მკურნალობის შეწყვეტასა და მკურნალობის მეთოდებზე, ხსენებული გადაწყვეტილებები მიიღება მისი კანონიერი წარმომადგენლის მიერ. აღნიშნულის გათვალისწინებით, მოსარჩელე მხარე მიიჩნევს, რომ სადავო ნორმები გაუმართლებლად ზღუდავს მის რიგ კონსტიტუციურ უფლებებს.

8. მოსარჩელე მხარე აპელირებს „ფსიქიკური ჯანმრთელობის შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-5 მუხლის პირველი პუნქტის „ე“ ქვეპუნქტისა და მე-10 მუხლის მე-3 პუნქტის სადავო სიტყვებზე, ასევე მე-17 მუხლის პირველი პუნქტის „ბ“ ქვეპუნქტზე, ამავე მუხლის მე-3 პუნქტის „გ“ ქვეპუნქტზე და განმარტავს, რომ ხსენებულ ნორმებზე დაყრდნობით, 16 წლამდე პაციენტის მკურნალობის ჩატარების შესახებ გადაწყვეტილების მიღების უფლება აქვს პაციენტის კანონიერ წარმომადგენელს, ხოლო მისი არარსებობის შემთხვევაში – პაციენტის ნათესავს. ამასთან, ნებაყოფლობითი მკურნალობისათვის სტაციონარში მოთავსება და სტაციონარში ნებაყოფლობითი მკურნალობისათვის მოთავსებული პაციენტის გაწერა, ისევე როგორც აქტიური ბიოლოგიური მეთოდებით (შოკური, კრუნჩხვითი და სხვა) მკურნალობა, შესაბამისი ჩვენების არსებობისას, ხორციელდება პაციენტის კანონიერი წარმომადგენლის თანხმობით.

9. მოსარჩელე მხარე მიიჩნევს, რომ სადავო ნორმები, რომლებიც პაციენტის მკურნალობას, მკურნალობის მეთოდის განსაზღვრას, სტაციონარში მოთავსებასა და სტაციონარიდან მის გაწერას უკავშირებს პირის კანონიერი წარმომადგენლის ნებას, არღვევს პიროვნების თავისუფალი განვითარების უფლებას. მოსარჩელის განმარტებით, პიროვნების თავისუფალი განვითარების უფლება უზრუნველყოფს პირის თვითგამორკვევას, ავტონომიურობას, ინტიმური სივრცის სხვებისაგან ხელშეუხებლობას, ქცევის ზოგად თავისუფლებას. გარდა ამისა, პიროვნების თავისუფალი განვითარების უფლებით დაცულია ადამიანის უფლება, თავად განსაზღვროს საკუთარ ჯანმრთელობასთან დაკავშირებული საკითხები, მკურნალობის მეთოდები, ფორმები და საშუალებები. პიროვნების თავისუფალი განვითარების უფლება პირს ანიჭებს შესაძლებლობას, საკუთარ ფსიქიკურ მდგომარეობაში ინტერვენცია, მისი ხარისხი, ინტენსივობა თავისი სურვილით განსაზღვროს. სადავო ნორმების მოქმედების პირობებში, 16 წლამდე პაციენტს არ აქვს უფლება უარი განაცხადოს ფსიქიატრიულ მკურნალობაზე, მიიღოს გადაწყვეტილება მკურნალობის მეთოდზე, სტაციონარში მოთავსებასა თუ სტაციონარიდან მის გაწერაზე და იგი ყველა შემთხვევაში უნდა დაემორჩილოს კანონიერი წარმომადგენლის ნებას.

10. მოსარჩელის პოზიციით, სადავო ნორმების ლეგიტიმურ მიზანს წარმოადგენს 16 წლამდე პაციენტის ჯანმრთელობის მდგომარეობის დაცვა. თუმცა ამ მიზნის მიღწევა ბავშვთან მკურნალობის პროცესის შეთანხმების გარეშე, არ არის მიზნის მიღწევის გამოსადეგი საშუალება. მოსარჩელის განმარტებით, ბავშვს, მისი ასაკისა და ჯანმრთელობის მდგომარეობის გათვალისწინებით, გრადაციის გარეშე, ბლანკეტურად, არ უნდა აეკრძალოს ფსიქიატრიულ მკურნალობაზე უარის თქმისა და მკურნალობის მეთოდების არჩევის უფლება. შესაბამისად, 16 წლამდე პაციენტისთვის ფსიქიატრიულ მკურნალობასა და მკურნალობის მეთოდის არჩევაზე უარის თქმის აბსოლუტური აკრძალვა, ასაკისა და ფსიქიკური მდგომარეობის მხედველობაში მიღების გარეშე, წარმოადგენს ამ პირის თავისუფალი განვითარების უფლებაში არათანაზომიერ ჩარევას.

11. მოსარჩელე მხარე „ფსიქიკური ჯანმრთელობის შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-5 მუხლის პირველი პუნქტის „ე“ ქვეპუნქტისა და მე-10 მუხლის მე-3 პუნქტის სადავო სიტყვებს, ასევე მე-17 მუხლის პირველი პუნქტის „ბ“ ქვეპუნქტსა და ამავე მუხლის მე-3 პუნქტის „გ“ ქვეპუნქტს ასევე არაკონსტიტუციურად მიიჩნევს კანონის წინაშე თანასწორობის უფლებასთან მიმართებით.

12. მოსარჩელე შესადარებელ პირებად გამოყოფს, ერთი მხრივ, 16 წლამდე პაციენტს, რომელსაც არ აქვს უფლება, უარი განაცხადოს მკურნალობაზე ან მკურნალობის მეთოდზე (აქტიური ბიოლოგიური მეთოდით მკურნალობაზე) და რომლის არანებაყოფლობითი სტაციონარული მკურნალობა/თავისუფლების შეზღუდვა არ ექვემდებარება სასამართლო კონტროლს, ხოლო, მეორე მხრივ, 16 წელზე მეტი ასაკის პირს, რომელიც ყველა ზემოხსენებული უფლებით სარგებლობს. მოსარჩელის მტკიცებით, მკურნალობის დაწყების, მკურნალობის მეთოდების არჩევისა და მისი შეწყვეტის შესახებ გადაწყვეტილების მიღების მიზნებთან დაკავშირებით, დასახელებული პირები წარმოადგენენ არსებითად თანასწორ სუბიექტებს როგორც სამართლებრივი სტატუსის, ასევე უფლებრივი მდგომარეობის თვალსაზრისით. მოსარჩელის აღნიშვნით, საქართველოს კანონმდებლობით, 7-დან 18-წლამდე პირი ითვლება შეზღუდულ ქმედუნარიანად. შესაბამისად, უმნიშვნელო გამონაკლისების გარდა, 16-დან 18-წლამდე პირიც სარგებლობს 7-დან 18-წლამდე პირის იდენტური უფლებებით. მოსარჩელის პოზიციით, აღნიშნულ პირთა დიფერენცირება ხდება კლასიკური ნიშნით, კერძოდ, ასაკით, ამიტომ დიფერენცირების დისკრიმინაციულობა უნდა შემოწმდეს მკაცრი ტესტის საფუძველზე. მოსარჩელის აზრით, არ არსებობს სახელმწიფოს დაუძლეველი ინტერესი, რომელიც ხსენებულ დიფერენცირებას გაამართლებდა და, შესაბამისად, სადავო რეგულაცია დისკრიმინაციულია.

13. მოსარჩელის პოზიციით, „ფსიქიკური ჯანმრთელობის შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-5 მუხლის პირველი პუნქტის „ე“ ქვეპუნქტის სადავო სიტყვებით, ასევე ირღვევა საქართველოს კონსტიტუციით დაცული ღირსების ხელშეუვალობის და წამებისა და არაადამიანური მოპყრობის აკრძალვის პრინციპები. მოსარჩელე მიიჩნევს, რომ სადავო რეგულაციის საფუძველზე, არ ხდება ფსიქიატრიული მკურნალობის პროცესში 16 წლამდე პირის აზრის გათვალისწინება. მოსარჩელის განმარტებით, სადავო ნორმა 16 წლამდე პირს აქცევს სამართლის ობიექტად, მიზნის მიღწევის საშუალებად, რის გამოც იგი არაკონსტიტუციურად უნდა იქნეს ცნობილი.

14. მოსარჩელე მიუთითებს, რომ „ფსიქიკური ჯანმრთელობის შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-17 მუხლის პირველი პუნქტის „ბ“ ქვეპუნქტით, ასევე ირღვევა ფიზიკური თავისუფლების ხელშეუვალობის კონსტიტუციური უფლება. მოსარჩელის განმარტებით, პირის სტაციონარში მოთავსება ხორციელდება სასამართლო კონტროლს მიღმა, რაც საქართველოს კონსტიტუციით ექსპლიციტურად აკრძალულია. მოსარჩელის განმარტებით, საქართველოს კონსტიტუციის აბსოლუტური მოთხოვნაა, რომ იმ შემთხვევაში, როდესაც პირის ფიზიკური თავისუფლების შეზღუდვა გამომდინარეობს არა მისი, არამედ სხვა პირის (მათ შორის, კანონიერი წარმომადგენლის) ნებიდან, იგი ყოველთვის უნდა დაექვემდებაროს სასამართლო ზედამხედველობას.

15. მოსარჩელე მხარე მიიჩნევს, რომ რეგულაცია, რომლის მიხედვითაც 16 წლამდე პირის სტაციონარში მოთავსება დამოკიდებულია მისი კანონიერი წარმომადგენლის ნებაზე, ასევე არღვევს სამართლიანი სასამართლოს უფლებას. მოსარჩელის პოზიციით, კონსტიტუციის საწინააღმდეგოა ის ასპექტი, რომ 16 წლამდე პირის სტაციონარში მოთავსება ხდება სასამართლოს გადაწყვეტილების გარეშე და, ამასთანავე, იგი მოკლებულია შესაძლებლობას, გაასაჩივროს ფსიქიატრიულ დაწესებულებაში მოთავსების თაობაზე კანონიერი წარმომადგენლისა და სამედიცინო პერსონალის მიერ მიღებული გადაწყვეტილება.

16. მოსარჩელე მხარე ასევე არაკონსტიტუციურად მიიჩნევს იმ ნორმებს, რომლებიც ითვალისწინებს არასრულწლოვანი პირის მიერ საკონსტიტუციო სასამართლოში მომართვისას ბაჟის გადახდის ვალდებულებას. კონსტიტუციურ სარჩელში აღნიშნულია, რომ კანონმდებელი უფლებამოსილია, დაადგინოს სასამართლოსათვის მიმართვის უფლების განხორციელების ფარგლები და წესები, რაც, თავის მხრივ, ხარისხიანი, დროული, ეფექტიანი მართლმსაჯულებისკენ, სასამართლო რესურსის დაზოგვისკენ იქნება მიმართული. თუმცა მოსარჩელე თვლის, რომ სადავო ნორმებს არ გააჩნია ღირებული ლეგიტიმური მიზანი, რომელიც გაამართლებდა არასრულწლოვნებისთვის საკონსტიტუციო სასამართლოსათვის მიმართვის უფლების შეზღუდვას. არასრულწლოვანს, უმეტეს შემთხვევაში, არ აქვს საკუთარი შემოსავლები, სხვა პირებზეა ფინანსურად დამოკიდებული. საკონსტიტუციო სასამართლოსათვის მიმართვისთვის არასრულწლოვნისთვის სახელმწიფო ბაჟის გადახდის ვალდებულების დაკისრება მიჩნეულ უნდა იქნეს ამ უფლებით სარგებლობის დაუძლეველ წინააღმდეგობად.

17. მოსარჩელის პოზიციით, ბაჟის გადახდასთან დაკავშირებული ნორმები ასევე არაკონსტიტუციურად უნდა იქნეს ცნობილი თანასწორობის კონსტიტუციურ უფლებასთან მიმართებით. კონსტიტუციური სარჩელის თანახმად, შესადარებელი ჯგუფებია არასრულწლოვანი, რომლის კანონიერი წარმომადგენელი მიმართავს საქართველოს საერთო სასამართლოს არასრულწლოვანის უფლებების დარღვევის ან მისთვის მიყენებული ქონებრივი თუ მორალური ზიანის ანაზღაურების თაობაზე სარჩელით და მოსარჩელე - ბავშვი, რომელიც კონსტიტუციური სარჩელით მიმართავს საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს ნორმატიული აქტის კონსტიტუციურობის თაობაზე. „სახელმწიფო ბაჟის შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-5 მუხლის პირველი პუნქტის „ქ“ ქვეპუნქტის შესაბამისად, საერთო სასამართლოებში შეტანილი სარჩელი თავისუფლდება სახელმწიფო ბაჟის გადახდისგან, ხოლო კონსტიტუციური სარჩელი - არა. მოსარჩელის შეფასებით, სადავო ნორმები პირთა დიფერენცირების საფუძველს წარმოადგენს ის, თუ უფლებების დაცვის რომელ მექანიზმს გამოიყენებს პირი - მიმართავს საერთო თუ საკონსტიტუციო სასამართლოს. მოსარჩელეს მიაჩნია, რომ არ არსებობს დაუძლეველი სახელმწიფო ინტერესი, რომელიც გაამართლებდა არასრულწლოვნის მიერ საკონსტიტუციო სასამართლოსათვის მიმართვისას სახელმწიფო ბაჟის გადახდის ვალდებულების დაკისრებას და ამ მხრივ, პირთა დიფერენცირებას. ამრიგად, მოსარჩელის პოზიციით, სადავო ნორმებით გათვალისწინებული შეზღუდვა თვითმიზნურია და არაკონსტიტუციურად უნდა იქნეს ცნობილი.

18. მოსარჩელე, საკუთარი არგუმენტაციის გასამყარებლად, მიუთითებს საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოსა და საერთაშორისო პრაქტიკაზე.

II
სამოტივაციო ნაწილი

1. კონსტიტუციური ნორმების ცვლილება

1. №1295 კონსტიტუციურ სარჩელში მოსარჩელე სადავო ნორმების არაკონსტიტუციურად ცნობას ითხოვს საქართველოს კონსტიტუციის 2018 წლის 16 დეკემბრამდე მოქმედი რედაქციის მე-14 და მე-16 მუხლებთან, მე-17 მუხლის პირველ და მე-2 პუნქტებთან, მე-18 მუხლის პირველ და მე-2 პუნქტებთან და 42-ე მუხლის პირველ პუნქტთან მიმართებით. „საქართველოს კონსტიტუციაში ცვლილების შეტანის შესახებ“ 2017 წლის 13 ოქტომბრის №1324-რს საქართველოს კონსტიტუციური კანონის პირველი მუხლის საფუძველზე, საქართველოს კონსტიტუცია ჩამოყალიბდა ახალი რედაქციით. შესაბამისად, მოსარჩელის მიერ მითითებული კონსტიტუციური დებულებები ძალადაკარგულია. აღნიშნულიდან გამომდინარე, საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლო №1295 კონსტიტუციური სარჩელის არსებითად განსახილველად მიღების საკითხს შეაფასებს მოქმედი კონსტიტუციის იმ დებულებებთან მიმართებით, რომლებსაც იდენტური/მსგავსი შინაარსი გააჩნია.

2. საქართველოს კონსტიტუციის 2018 წლის 16 დეკემბრამდე მოქმედი რედაქციის მე-14 მუხლის შესაბამისად, გარანტირებულია კანონის წინაშე თანასწორობის პრინციპი, ხოლო მე-16 მუხლი უზრუნველყოფს პიროვნების თავისუფალი განვითარების უფლებას. საქართველოს კონსტიტუციის 2018 წლის 16 დეკემბრამდე მოქმედი რედაქციის მე-17 მუხლის პირველი პუნქტის მიხედვით, ადამიანის პატივი და ღირსება ხელშეუვალია, ხოლო ამავე მუხლის მე-2 პუნქტი ადამიანის წამებას, არაჰუმანურ, სასტიკ ან პატივისა და ღირსების შემლახველ მოპყრობას და სასჯელის გამოყენებას დაუშვებლად აცხადებს. საქართველოს კონსტიტუციის მე-18 მუხლის პირველი პუნქტით გარანტირებულია ადამიანის თავისუფლების ხელშეუვალობა. ხოლო ამავე მუხლის მე-2 პუნქტის მიხედვით, თავისუფლების აღკვეთა ან პირადი თავისუფლების სხვაგვარი შეზღუდვა დაუშვებელია სასამართლოს გადაწყვეტილების გარეშე. საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის პირველი პუნქტით გარანტირებულია სამართლიანი სასამართლოს უფლება.

3. საქართველოს კონსტიტუციის მოქმედი რედაქციის მე-9 მუხლის პირველი პუნქტის შესაბამისად, ადამიანის ღირსება ხელშეუვალია. ამავე მუხლის მე-2 პუნქტის თანახმად კი, დაუშვებელია ადამიანის წამება, არაადამიანური ან დამამცირებელი მოპყრობა, არაადამიანური ან დამამცირებელი სასჯელის გამოყენება. საქართველოს მოქმედი კონსტიტუციით, სამართლის წინაშე თანასწორობის უფლებას განამტკიცებს მე-11 მუხლის პირველი პუნქტი, ხოლო პიროვნების თავისუფალი განვითარების უფლება დაცულია მე-12 მუხლით. ადამიანის თავისუფლების ხელშეუვალობას იცავს მოქმედი კონსტიტუციის მე-13 მუხლის პირველი პუნქტი, ხოლო ამავე მუხლის მე-2 პუნქტი ადგენს თავისუფლების აღკვეთის ან თავისუფლების სხვაგვარი შეზღუდვის შეფარდების დაუშვებლობას სასამართლოს გადაწყვეტილების გარეშე. საქართველოს კონსტიტუციის მოქმედი რედაქციის 31-ე მუხლის პირველი პუნქტი განამტკიცებს სამართლიანი სასამართლოს უფლებას.

4. აღნიშნულიდან გამომდინარე, საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლო კონსტიტუციური სარჩელის არსებითად განსახილველად მიღების საკითხის გადაწყვეტისას მხედველობაში მიიღებს, რომ დავის საგანს წარმოადგენს: ა) „ფსიქიკური ჯანმრთელობის შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-5 მუხლის პირველი პუნქტის „ე“ ქვეპუნქტის სიტყვების „თუ პაციენტის ასაკი 16 წელს არ აღემატება, მკურნალობის ჩატარების შესახებ გადაწყვეტილების მიღების უფლება აქვს პაციენტის კანონიერ წარმომადგენელს, ხოლო მისი არარსებობის შემთხვევაში – პაციენტის ნათესავს (აუცილებელია გადაწყვეტილების მიღების პროცესში პაციენტის მონაწილეობა მისი ასაკისა და ფსიქიკური ჯანმრთელობის მდგომარეობის გათვალისწინებით)“ კონსტიტუციურობა საქართველოს კონსტიტუციის მე-9 მუხლთან, მე-11 მუხლის პირველ პუნქტთან და მე-12 მუხლთან მიმართებით; ბ) „ფსიქიკური ჯანმრთელობის შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-10 მუხლის მე-3 პუნქტის სიტყვების „ან მისი კანონიერი წარმომადგენლის“ და მე-17 მუხლის მე-3 პუნქტის „გ“ ქვეპუნქტის კონსტიტუციურობა საქართველოს კონსტიტუციის მე-11 მუხლის პირველ პუნქტთან და მე-12 მუხლთან მიმართებით; გ) „ფსიქიკური ჯანმრთელობის შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-17 მუხლის პირველი პუნქტის „ბ“ ქვეპუნქტის კონსტიტუციურობა საქართველოს კონსტიტუციის მე-11 მუხლის პირველ პუნქტთან, მე-12 მუხლთან, მე-13 მუხლის პირველ და მე-2 პუნქტებთან და 31-ე მუხლის პირველ პუნქტთან მიმართებით; დ) „საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის 50-ე მუხლის პირველი პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტის, „საკონსტიტუციო სამართალწარმოების შესახებ“ საქართველოს 1996 წლის 21 მარტის კანონის მე-16 მუხლის მე-2 პუნქტის „გ“ ქვეპუნქტის, „სახელმწიფო ბაჟის შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-4 მუხლის მე-3 პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტის (2021 წლის 26 ივლისამდე მოქმედი რედაქცია) კონსტიტუციურობა საქართველოს კონსტიტუციის მე-11 მუხლის პირველ პუნქტთან და 31-ე მუხლის პირველ პუნქტთან მიმართებით.

2. სადავო კანონის/ნორმის ძალადაკარგულობა

5. „საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის 29-ე მუხლის მე-2 პუნქტის მიხედვით, საქმის განხილვის მომენტისათვის სადავო აქტის გაუქმება ან ძალადაკარგულად ცნობა იწვევს საკონსტიტუციო სასამართლოში საქმის შეწყვეტას, გარდა ამ მუხლის მე-7 პუნქტით გათვალისწინებული შემთხვევებისა. ეს უკანასკნელი კი ადგენს, რომ „საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ საქმის არსებითად განსახილველად მიღების შემდეგ სადავო აქტის გაუქმებისას ან ძალადაკარგულად ცნობისას, თუ საქმე ეხება საქართველოს კონსტიტუციის მეორე თავით აღიარებულ ადამიანის უფლებებსა და თავისუფლებებს, საკონსტიტუციო სასამართლო უფლებამოსილია გააგრძელოს სამართალწარმოება და გადაწყვიტოს გაუქმებული ან ძალადაკარგულად ცნობილი სადავო აქტის საქართველოს კონსტიტუციასთან შესაბამისობის საკითხი იმ შემთხვევაში, თუ მისი გადაწყვეტა განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია კონსტიტუციური უფლებებისა და თავისუფლებების უზრუნველსაყოფად“.

6. მოსარჩელე მხარე სადავოდ ხდის, მათ შორის, „საკონსტიტუციო სამართალწარმოების შესახებ“ საქართველოს 1996 წლის 21 მარტის კანონის მე-16 მუხლის მე-2 პუნქტის „გ“ ქვეპუნქტისა და „სახელმწიფო ბაჟის შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-4 მუხლის მე-3 პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტის (2021 წლის 26 ივლისამდე მოქმედი რედაქცია) კონსტიტუციურობას საქართველოს კონსტიტუციის მე-11 მუხლის პირველ პუნქტთან და 31-ე მუხლის პირველ პუნქტთან მიმართებით.

7. №1295 კონსტიტუციური სარჩელის საკონსტიტუციო სასამართლოში რეგისტრაციის შემდგომ, „საკონსტიტუციო სამართალწარმოების შესახებ“ საქართველოს 1996 წლის 21 მარტის კანონსა და „სახელმწიფო ბაჟის შესახებ“ საქართველოს კანონში განხორციელდა ცვლილებები. კერძოდ, 2018 წლის 16 დეკემბრიდან, „„საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ“ საქართველოს ორგანულ კანონში ცვლილების შეტანის თაობაზე“ საქართველოს ორგანული კანონის (დოკუმენტის ნომერი 3265-რს) მე-2 მუხლის საფუძველზე, ძალადაკარგულად გამოცხადდა „საკონსტიტუციო სამართალწარმოების შესახებ“ საქართველოს 1996 წლის 21 მარტის კანონი. ამასთანავე, „„სახელმწიფო ბაჟის შესახებ“ საქართველოს კანონში ცვლილებების შეტანის თაობაზე“ საქართველოს 2021 წლის 22 ივლისის №807-Vრს-Xმპ კანონით, განსხვავებულად ჩამოყალიბდა მითითებული კანონის მე-4 მუხლის მე-3 პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტი. შესაბამისად, საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს პრაქტიკის თანახმად, საკონსტიტუციო სამართალწარმოების მიზნებისათვის სადავო ნორმა ძალადაკარგულია. ამასთან, სადავო ნორმამ ძალა დაკარგა საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ კონსტიტუციური სარჩელის არსებითად განსახილველად მიღების საკითხის გადაწყვეტამდე.

8. გასათვალისწინებელია, რომ საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს ახლად დამკვიდრებული პრაქტიკის შესაბამისად, სარჩელის არსებითად განსახილველად მიღების საკითხის გადაწყვეტამდე, სადავო ნორმის ძალადაკარგულად ცნობა a priori არ იწვევს აღნიშნულ ნორმაზე სამართალწარმოების შეწყვეტას, თუ მოსარჩელე მხარე აფიქსირებს უწყვეტ ინტერესს საქმის წარმოების გაგრძელებასთან დაკავშირებით და ითხოვს ძალადაკარგული სადავო ნორმის არსებითად მსგავსი შინაარსის მქონე მოქმედი ნორმის არაკონსტიტუციურად ცნობას (იხ., საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2022 წლის 8 ივლისის №3/6/1547 საოქმო ჩანაწერი საქმეზე „ვახტანგი მიმინოშვილი, ინვერი ჩოკორაია და ჯემალი მარკოზია საქართველოს მთავრობის წინააღმდეგ“, II-10). აღნიშნული პრაქტიკის ცვლილება მიემართება ისეთ შემთხვევებს, როდესაც, ერთი მხრივ, კანონმდებლობაში განხორციელებული ცვლილებების შედეგად მიღებულია უფლების მზღუდავი ძალადაკარგული სადავო ნორმის არსებითად მსგავსი შინაარსის მქონე მოქმედი ნორმა, რომელსაც სადავო ნორმის იდენტურად, გააჩნია უფლების შეზღუდვის პოტენციალი, ხოლო, მეორე მხრივ, მოსარჩელე მხარე შუამდგომლობით აფიქსირებს უწყვეტ ინტერესს საქმის წარმოების გაგრძელებასთან დაკავშირებით.

9. თუმცაღა იმ შემთხვევაში, როდესაც სახეზეა გასაჩივრებული ძალადაკარგული ნორმის არსებითად განსახილველად მიღებაზე უარის თქმის საფუძველი, საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლო წყვეტს საქმეზე წარმოებას, მიუხედავად იმისა, არსებობს თუ არა კანონმდებლობაში ძალადაკარგული ნორმის იდენტური/მსგავსი შინაარსის მქონე დებულება. საკონსტიტუციო სასამართლოს პრაქტიკის შესაბამისად, „№3/6/1547 საოქმო ჩანაწერით დადგენილი საქმისწარმოების გაგრძელების წესი ემსახურება სწრაფი და ეფექტიანი მართლმსაჯულების მიღწევას. ბუნებრივია, აზრს მოკლებულია მოსარჩელის პოზიციის გადამოწმება საქმის წარმოების გაგრძელების ინტერესთან დაკავშირებით იმ პირობებში, როდესაც სარჩელის ხსენებულ ნაწილთან მიმართებით, არსებობს არსებითად განსახილველად არმიღების საფუძველი“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2022 წლის 4 ნოემბრის №3/15/1462 განჩინება საქმეზე „ა(ა)იპ „ერთობა 2013“ საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-8). შესაბამისად, საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლო შეაფასებს, რამდენად არსებობს სასარჩელო მოთხოვნის ზემოაღნიშნულ ნაწილში კონსტიტუციური სარჩელის არსებითად განსახილველად მიღებაზე უარის თქმის საფუძველი.

10. კონსტიტუციური სარჩელის არსებითად განსახილველად მისაღებად აუცილებელია, იგი აკმაყოფილებდეს საქართველოს კანონმდებლობით დადგენილ მოთხოვნებს. „საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის 31-ე მუხლის მე-2 პუნქტის შესაბამისად, კონსტიტუციური სარჩელი ან კონსტიტუციური წარდგინება დასაბუთებული უნდა იყოს. ამავე კანონის 31¹ მუხლის პირველი პუნქტის „ე“ ქვეპუნქტით კი განისაზღვრება საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოსათვის იმ მტკიცებულებათა წარდგენის ვალდებულება, რომლებიც ადასტურებს სარჩელის საფუძვლიანობას. წინააღმდეგ შემთხვევაში, კონსტიტუციური სარჩელი მიიჩნევა დაუსაბუთებლად და, შესაბამისად, არ მიიღება არსებითად განსახილველად. ამ თვალსაზრისით, მნიშვნელოვანია, მოსარჩელე სწორად აღიქვამდეს სადავო ნორმების და შესაბამისი კონსტიტუციური დებულებების შინაარსს.

11. კონსტიტუციურ სარჩელში მოსარჩელე მხარე სადავოდ ხდის, მათ შორის, „საკონსტიტუციო სამართალწარმოების შესახებ“ საქართველოს 1996 წლის 21 მარტის კანონის მე-16 მუხლის მე-2 პუნქტის „გ“ ქვეპუნქტისა და „სახელმწიფო ბაჟის შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-4 მუხლის მე-3 პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტის (2021 წლის 26 ივლისამდე მოქმედი რედაქცია) კონსტიტუციურობას. „საკონსტიტუციო სამართალწარმოების შესახებ“ საქართველოს 1996 წლის 21 მარტის კანონის მე-16 მუხლის მე-2 პუნქტის „გ“ ქვეპუნქტის თანახმად, კონსტიტუციურ სარჩელს უნდა ერთოდეს საბანკო დაწესებულების საბუთი სახელმწიფო ბაჟის გადახდის შესახებ, ხოლო „სახელმწიფო ბაჟის შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-4 მუხლის მე-3 პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტი (2021 წლის 26 ივლისამდე მოქმედი რედაქცია) კი ადგენს, რომ საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოში განსახილველ საქმეებზე ფიზიკური პირის მიერ შეტანილ კონსტიტუციურ სარჩელზე სახელმწიფო ბაჟი გადაიხდევინება 10 ლარის ოდენობით. ამდენად, დასახელებული ნორმები განსაზღვრავს, ერთი მხრივ, კონსტიტუციური სარჩელისათვის ბაჟის გადახდის დამადასტურებელი დოკუმენტის დართვის ვალდებულებას, ხოლო, მეორე მხრივ, ფიზიკური პირის მიერ შეტანილ კონსტიტუციურ სარჩელზე სახელმწიფო ბაჟის კონკრეტულ ოდენობას - 10 ლარს.

12. მოსარჩელე მხარის მიერ შემოთავაზებული არგუმენტაციიდან გამომდინარე, ცხადად იკვეთება, რომ მისთვის პრობლემურია არასრულწლოვანი პირისათვის სახელმწიფო ბაჟის გადახდის ვალდებულების დაკისრება. მისი პოზიციით, არასრულწლოვანს არ გააჩნია დამოუკიდებელი შემოსავლის წყარო და მას არ უნდა ეკისრებოდეს ფინანსური ტვირთი საკუთარი უფლებების დაცვის მოტივით, საკონსტიტუციო სასამართლოში მიმართვისათვის. აღნიშნულთან დაკავშირებით, საგულისხმოა, რომ მოცემულ შემთხვევაში, არც „საკონსტიტუციო სამართალწარმოების შესახებ“ საქართველოს 1996 წლის 21 მარტის კანონის და არც „სახელმწიფო ბაჟის შესახებ“ საქართველოს კანონის სადავო ნორმები არ წარმოადგენს კონსტიტუციური სარჩელის სახელმწიფო ბაჟით დაბეგვრის ინსტიტუტის დამდგენ რეგულაციებს. „საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის 50-ე მუხლის პირველი პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტის თანახმად, სახელმწიფო ბაჟით იბეგრება კონსტიტუციური სარჩელი და წარდგინება. ანალოგიურად, „სახელმწიფო ბაჟის შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-3 მუხლის „ა“ ქვეპუნქტის შესაბამისად, სახელმწიფო ბაჟი გადაიხდევინება საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოში განსახილველ საქმეებზე. რამდენადაც, მოცემულ შემთხვევაში, მოსარჩელისათვის პრობლემურია არა სახელმწიფო ბაჟის კონკრეტული განაკვეთი ან კონსტიტუციური სარჩელისათვის ამა თუ იმ დოკუმენტის დართვის ვალდებულება, არამედ არასრულწლოვანი პირის მიმართ ბაჟის გადახდის ვალდებულების დაკისრება, აღნიშნული პრობლემა, შესაძლოა, სწორედ ზემოხსენებულ კონსტიტუციურ სარჩელზე ბაჟის გადახდის ზოგადი ვალდებულების დამდგენი ნორმებიდან მომდინარეობდეს.

13. №1295 კონსტიტუციურ სარჩელში მოსარჩელე მხარეს არ მოუყვანია არგუმენტაცია სახელმწიფო ბაჟის კონკრეტული ოდენობის არაკონსტიტუციურობასთან დაკავშირებით, თავად ბაჟის გადახდის ვალდებულების დადგენა კი ხსენებული ნორმების რეგულირების მიღმაა. შესაბამისად, აშკარაა, რომ სასარჩელო მოთხოვნის ამგვარად დაყენება ეფუძნება მოსარჩელე მხარის მიერ სადავო ნორმის შინაარსის არასწორ აღქმას.

14. ყოველივე ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, №1295 კონსტიტუციური სარჩელი სასარჩელო მოთხოვნის იმ ნაწილში, რომელიც შეეხება „საკონსტიტუციო სამართალწარმოების შესახებ“ საქართველოს 1996 წლის 21 მარტის კანონის მე-16 მუხლის მე-2 პუნქტის „გ“ ქვეპუნქტისა და „სახელმწიფო ბაჟის შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-4 მუხლის მე-3 პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტის (2021 წლის 26 ივლისამდე მოქმედი რედაქცია) არაკონსტიტუციურად ცნობას საქართველოს კონსტიტუციის მე-11 მუხლის პირველ პუნქტთან და 31-ე მუხლის პირველ პუნქტთან მიმართებით, დაუსაბუთებელია და არსებობს მისი არსებითად განსახილველად მიღებაზე უარის თქმის „საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის 31¹ მუხლის პირველი პუნქტის „ე“ ქვეპუნქტითა და 31³ მუხლის პირველი პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტით გათვალისწინებული საფუძველი.

15. ამავდროულად, რამდენადაც „საკონსტიტუციო სამართალწარმოების შესახებ“ საქართველოს 1996 წლის 21 მარტის კანონის მე-16 მუხლის მე-2 პუნქტის „გ“ ქვეპუნქტთან და „სახელმწიფო ბაჟის შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-4 მუხლის მე-3 პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტთან (2021 წლის 26 ივლისამდე მოქმედი რედაქცია) მიმართებით არსებობს კონსტიტუციური სარჩელის არსებითად განსახილველად მიღებაზე უარის თქმის საფუძველი, „საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის 29-ე მუხლის მე-2 პუნქტის თანახმად, №1295 კონსტიტუციურ სარჩელზე ზემოაღნიშნულ სასარჩელო მოთხოვნის ნაწილში საქმე უნდა შეწყდეს.

3. სადავო ნორმების არსებითად განსახილველად მიღების საკითხი

16. კონსტიტუციური სარჩელის არსებითად განსახილველად მისაღებად აუცილებელია, იგი აკმაყოფილებდეს საქართველოს კანონმდებლობით დადგენილ მოთხოვნებს. „საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის 31-ე მუხლის მე-2 პუნქტის შესაბამისად, კონსტიტუციური სარჩელი ან კონსტიტუციური წარდგინება დასაბუთებული უნდა იყოს. ამავე კანონის 31¹ მუხლის პირველი პუნქტის „ე“ ქვეპუნქტით კი განისაზღვრება საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოსათვის იმ მტკიცებულებათა წარდგენის ვალდებულება, რომლებიც ადასტურებს სარჩელის საფუძვლიანობას. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს დადგენილი პრაქტიკის თანახმად, „კონსტიტუციური სარჩელის დასაბუთებულად მიჩნევისათვის აუცილებელია, რომ მასში მოცემული დასაბუთება შინაარსობრივად შეეხებოდეს სადავო ნორმას“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2007 წლის 5 აპრილის №2/3/412 განჩინება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები - შალვა ნათელაშვილი და გიორგი გუგავა საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-9). ამავე დროს, „კონსტიტუციური სარჩელის არსებითად განსახილველად მიღებისათვის აუცილებელია, მასში გამოკვეთილი იყოს აშკარა და ცხადი შინაარსობრივი მიმართება სადავო ნორმასა და კონსტიტუციის იმ დებულებებს შორის, რომლებთან დაკავშირებითაც, მოსარჩელე მოითხოვს სადავო ნორმების არაკონსტიტუციურად ცნობას“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2009 წლის 10 ნოემბრის №1/3/469 განჩინება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე კახაბერ კობერიძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-1). წინააღმდეგ შემთხვევაში, კონსტიტუციური სარჩელი მიიჩნევა დაუსაბუთებლად და, შესაბამისად, არ მიიღება არსებითად განსახილველად. ამ თვალსაზრისით, მნიშვნელოვანია, მოსარჩელე სწორად აღიქვამდეს სადავო ნორმების და შესაბამისი კონსტიტუციური დებულებების შინაარსს.

17. №1295 კონსტიტუციური სარჩელით, სადავოდ არის გამხდარი „საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის 50-ე მუხლის პირველი პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტის კონსტიტუციურობა საქართველოს კონსტიტუციის მე-11 მუხლის პირველ პუნქტთან და 31-ე მუხლის პირველ პუნქტთან მიმართებით. სადავო ნორმის თანახმად, სახელმწიფო ბაჟით იბეგრება კონსტიტუციური სარჩელი და წარდგინება.

18. განსახილველი სასარჩელო მოთხოვნის ფარგლებში, კონსტიტუციურ სარჩელში წარმოდგენილი არგუმენტაცია ამოიწურება იმაზე მითითებით, რომ არასრულწლოვნის მიერ საკონსტიტუციო სასამართლოსათვის კონსტიტუციური სარჩელით მიმართვისთვის, სახელმწიფო ბაჟის გადახდის ვალდებულების დაკისრება მიჩნეულ უნდა იქნეს თანასწორობისა და სამართლიანი სასამართლოს უფლების შეზღუდვად. რაც შეეხება სახელმწიფო ბაჟის გადახდის ვალდებულებას სათანადო სუბიექტების მიერ კონსტიტუციური წარდგინებით მიმართვის შემთხვევაში, ამ მხრივ, მოსარჩელეს საერთოდ არ აქვს წარმოდგენილი რაიმე არგუმენტაცია ან დასაბუთება ამ წესის კონსტიტუციასთან წინააღმდეგობის წარმოსაჩენად.

19. აღნიშნულიდან გამომდინარე, საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლო მიიჩნევს, რომ №1295 კონსტიტუციური სარჩელი სასარჩელო მოთხოვნის იმ ნაწილში, რომელიც შეეხება „საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის 50-ე მუხლის პირველი პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტის სიტყვების „და წარდგინება“ კონსტიტუციურობას საქართველოს კონსტიტუციის მე-11 მუხლის პირველ პუნქტთან და 31-ე მუხლის პირველ პუნქტთან მიმართებით, დაუსაბუთებელია და არსებობს მისი არსებითად განსახილველად მიღებაზე უარის თქმის „საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის 31¹ მუხლის პირველი პუნქტის „ე“ ქვეპუნქტითა და 31³ მუხლის პირველი პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტით გათვალისწინებული საფუძვლები.

20. კონსტიტუციურ სარჩელში ასევე სადავოდ არის გამხდარი „საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის 50-ე მუხლის პირველი პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტის სიტყვების „კონსტიტუციური სარჩელი“ კონსტიტუციურობა საქართველოს კონსტიტუციის მე-11 მუხლის პირველ პუნქტთან მიმართებით.

21. სადავო ნორმა ადგენს კონსტიტუციურ სარჩელზე ბაჟის გადახდის ვალდებულებას. მოსარჩელე მიიჩნევს, რომ გასაჩივრებული წესი დისკრიმინაციული ბუნებისაა და აწესებს უთანასწორო მოპყრობას არსებითად თანასწორ პირთა მიმართ. მოსარჩელე შესადარებელ ჯგუფებად გამოყოფს, ერთი მხრივ, არასრულწლოვანს, რომლის კანონიერი წარმომადგენელი მიმართავს საქართველოს საერთო სასამართლოს, არასრულწლოვნის უფლებების დარღვევის ან მისთვის მიყენებული ქონებრივი თუ მორალური ზიანის ანაზღაურების თაობაზე სარჩელით და საკონსტიტუციო სასამართლოში მოსარჩელე არასრულწლოვანს. მოსარჩელის მითითებით, „სახელმწიფო ბაჟის შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-5 მუხლის პირველი პუნქტის „ქ“ ქვეპუნქტის შესაბამისად, საერთო სასამართლოებში შეტანილი სარჩელი თავისუფლდება სახელმწიფო ბაჟის გადახდისგან, ხოლო სადავო ნორმის საფუძველზე კონსტიტუციური სარჩელის წარდგენისას არასრულწლოვანი ვალდებულია, გადაიხადოს სახელმწიფო ბაჟი. კონსტიტუციურ სარჩელში აღნიშნულია, რომ შესადარებელი ჯგუფები სასამართლოსათვის მიმართვის თვალსაზრისით, მიჩნეულ უნდა იქნენ თანასწორ სუბიექტებად, ვინაიდან სასამართლოსათვის მიმართვის მიზანს, ორივე შემთხვევაში, წარმოადგენს არასრულწლოვნის უფლებების დაცვა.

22. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს დამკვიდრებული პრაქტიკის თანახმად, კონსტიტუციით განმტკიცებული თანასწორობის უფლება კრძალავს არსებითად თანასწორი პირების მიმართ უთანასწორო მოპყრობას და პირიქით. „კანონის წინაშე თანასწორობის უფლება არ გულისხმობს, ბუნებისა და შესაძლებლობების განურჩევლად, ყველა ადამიანის ერთსა და იმავე პირობებში მოქცევას. მისგან მომდინარეობს მხოლოდ ისეთი საკანონმდებლო სივრცის შექმნის ვალდებულება, რომელიც ყოველი კონკრეტული ურთიერთობისათვის არსებითად თანასწორთ შეუქმნის თანასწორ შესაძლებლობებს, ხოლო უთანასწოროებს პირიქით“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2011 წლის 18 მარტის №2/1/473 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე ბიჭიკო ჭონქაძე და სხვები საქართველოს ენერგეტიკის მინისტრის წინააღმდეგ“, II-2). საქართველოს კონსტიტუციის მე-11 მუხლის პირველ პუნქტთან სადავო ნორმის მიმართების წარმოსაჩენად მოსარჩელე ვალდებულია, დაასაბუთოს, რომ კონკრეტულ სამართლებრივ ურთიერთობასთან მიმართებით ადგილი აქვს არსებითად თანასწორ პირთა დიფერენცირებას.

23. სადავო ნორმა შეეხება საკონსტიტუციო სასამართლოსადმი მიმართვისას სახელმწიფო ბაჟის გადახდის ვალდებულების დაკისრებას. მოსარჩელე მხარე საკონსტიტუციო სასამართლოში სარჩელის შემომტან არასრულწლოვანს მიიჩნევს დისკრიმინაციულ მდგომარეობაში მყოფად იმ არასრულწლოვანთან მიმართებით, რომლის კანონიერი წარმომადგენელიც არასრულწლოვანის უფლებების დასაცავად სარჩელს აღძრავს საერთო სასამართლოებში. საქართველოს კონსტიტუციის 59-ე მუხლის პირველი პუნქტის თანახმად, სასამართლო ხელისუფლებას ახორციელებენ საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლო და საქართველოს საერთო სასამართლოები. თავის მხრივ, ხსენებული მუხლის მე-2 და მე-3 პუნქტები განსაზღვრავს საკონსტიტუციო და საერთო სასამართლოების კომპეტენციას, კერძოდ, საკონსტიტუციო კონტროლს ახორციელებს საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლო, ხოლო მართლმსაჯულებას - საერთო სასამართლოები. სარჩელის დაბეგვრის მარეგულირებელ წესებს შორის სხვაობა დაკავშირებულია იმასთან, თუ რომელ სასამართლო ორგანოს მიმართავს პირი. სახელმწიფოს მიერ სხვადასხვა სამართლებრივი ურთიერთობის განსხვავებულად მოწესრიგება თანასწორობის უფლების შეზღუდვის მტკიცებისათვის სათანადო არგუმენტად ვერ გამოდგება. კონსტიტუციის მე-11 მუხლის პირველი პუნქტი შეიძლება შეიზღუდოს მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ კონკრეტულ სამართალურთიერთობასთან მიმართებით, არსებითად თანასწორი პირების მიმართ განსხვავებული სამართლებრივი რეჟიმია დადგენილი ან პირიქით.

24. ნებისმიერ არასრულწლოვანს, მათ შორის, მოსარჩელეს, უფლების დაცვის მიზნით შეუძლია, მიმართოს როგორც საკონსტიტუციო სასამართლოს, ისე საერთო სასამართლოებს. ხოლო ამა თუ იმ სასამართლო ორგანოსათვის (იქნება ეს საკონსტიტუციო თუ საერთო სასამართლო) მიმართვის შემთხვევაში, ყველა პირი თანაბრად დაექვემდებარება ამ ორგანოში სარჩელის წარდგენის მომწესრიგებელ რეგულაციებს. შესაბამისად, სადავო ნორმები სახელმწიფო ბაჟის გადახდის განსხვავებული წესების არსებობით დიფერენცირებას ახდენს არა პირთა, არამედ თავად სამართალწარმოების ტიპებს შორის მაშინ, როდესაც საქართველოს კონსტიტუციის მე-11 მუხლის პირველი პუნქტით დაცული სფერო მოიცავს პირთა შორის განხორციელებული დიფერენცირებისა და, შესაბამისად, დისკრიმინაციის შემთხვევებს. საქართველოს კონსტიტუციის მე-11 მუხლის მოთხოვნაა, რომ უზრუნველყოფილ იყოს კანონის წინაშე თანასწორობა სამართლის სუბიექტებს - პირებს შორის. სადავო ნორმები მხოლოდ სამართალწარმოების ტიპების მიხედვით ადგენს განსხვავებულ, დიფერენცირებულ რეჟიმს და იგი ნეიტრალურია პირთა მიმართ.

25. ყოველივე ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, საკონსტიტუციო სასამართლო მიიჩნევს, რომ №1295 კონსტიტუციური სარჩელი სასარჩელო მოთხოვნის იმ ნაწილში, რომელიც შეეხება „საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის 50-ე მუხლის პირველი პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტის სიტყვების „კონსტიტუციური სარჩელი“ კონსტიტუციურობას საქართველოს კონსტიტუციის მე-11 მუხლის პირველ პუნქტთან მიმართებით, დაუსაბუთებელია და „საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის 31¹ მუხლის პირველი პუნქტის „ე“ ქვეპუნქტისა და 31³ მუხლის პირველი პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტის საფუძველზე, არ უნდა იქნეს მიღებული არსებითად განსახილველად.

26. მოსარჩელე მხარე ასევე ითხოვს „ფსიქიკური ჯანმრთელობის შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-5 მუხლის პირველი პუნქტის „ე“ ქვეპუნქტის სიტყვების „თუ პაციენტის ასაკი 16 წელს არ აღემატება, მკურნალობის ჩატარების შესახებ გადაწყვეტილების მიღების უფლება აქვს პაციენტის კანონიერ წარმომადგენელს, ხოლო მისი არარსებობის შემთხვევაში – პაციენტის ნათესავს (აუცილებელია გადაწყვეტილების მიღების პროცესში პაციენტის მონაწილეობა მისი ასაკისა და ფსიქიკური ჯანმრთელობის მდგომარეობის გათვალისწინებით)“ არაკონსტიტუციურად ცნობას საქართველოს კონსტიტუციის მე-9 მუხლთან მიმართებით.

27. მოსარჩელის განმარტებით, სადავო ნორმიდან გამომდინარე, სტაციონარული ფსიქიატრიული მკურნალობის პროცესში 16 წლამდე პირს არ გააჩნია სუბიექტის სტატუსი. მისი ფიზიკური თავისუფლების შეზღუდვა, ჯანმრთელობასთან დაკავშირებული გადაწყვეტილების მიღება დამოკიდებულია სხვა პირზე. მოსარჩელე მხარის პოზიციით, სადავო ნორმის მიზანი 16 წლამდე პირის ჯანმრთელობის მდგომარეობის დაცვაა, თუმცა მიზნის მიღწევის საშუალებად გამოყენებულია ამ პირის პიროვნების თვითმყოფადობის, ნების თავისუფლების სრული უგულებელყოფა. ამგვარად, მოსარჩელე მიიჩნევს, რომ სადავო რეგულაცია 16 წლამდე პირს აქცევს სამართლის ობიექტად და მიზნის მიღწევის საშუალებად.

28. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით, ადამიანის ღირსების ხელშეუვალობის „... არსი იმაში მდგომარეობს, რომ ამ ნორმის შესაბამისად, მთავარი ღირებულება არის ადამიანი, როგორც თვითმყოფადი, თავისუფალი და სხვა ადამიანების თანასწორი სუბიექტი. ადამიანის ღირსების დაცვა არის ის, რაც უპირობოდ ეკუთვნის ყველა ადამიანს სახელმწიფოსაგან. ღირსებაში იგულისხმება სოციალური მოთხოვნა სახელმწიფოს მხრიდან ადამიანის რესპექტირებაზე... ადამიანის ღირსების პატივისცემა გულისხმობს ყოველი ადამიანის პიროვნულ აღიარებას, რომლის ჩამორთმევა და შეზღუდვა დაუშვებელია. სახელმწიფოსათვის ადამიანი არის უმთავრესი მიზანი, პატივისცემის ობიექტი, მთავარი ფასეულობა და არა მიზნის მიღწევის საშუალება...“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2007 წლის 26 ოქტომბრის N2/2-389 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე მაია ნათაძე და სხვები საქართველოს პარლამენტისა და საქართველოს პრეზიდენტის წინააღმდეგ”, II-30). ამასთანავე, საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს პრაქტიკიდან გამომდინარე, ნებისმიერი უფლებრივი შეზღუდვა თუ მისგან მომდინარე დისკომფორტი, რომელიც შეიძლება ადამიანს შეექმნას, საქართველოს კონსტიტუციის მე-9 მუხლით აკრძალულ მოპყრობას არ წარმოადგენს. „მოპყრობამ განსაზღვრულ სიმძიმეს უნდა მიაღწიოს იმისათვის, რომ იგი შეფასდეს როგორც არაჰუმანური მოპყრობა. მოპყრობის სიმძიმე უნდა განისაზღვროს ინდივიდუალური შემთხვევებიდან გამომდინარე. შეფასებისას მხედველობაში უნდა იქნეს მიღებული მოპყრობის ხასიათი და კონტექსტი, მისი განხორციელების მეთოდები, ხანგრძლივობა, ფიზიკური და ფსიქიკური ეფექტი პირზე“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2014 წლის 8 ოქტომბრის №2/4/532,533 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები - ირაკლი ქემოკლიძე და დავით ხარაძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-180).

29. აღნიშნულის გათვალისწინებით, იმისათვის, რომ მოსარჩელე მხარემ წარმოაჩინოს პატივისა და ღირსების შემლახველი მოპყრობის არსებობა, აუცილებელია, საკმარისი სიმყარით, დამაჯერებლობით მიუთითოს იმ გარემოებებსა და მტკიცებულებებზე, რაც დაადასტურებს მის მიმართ ამგვარი მოპყრობის საფუძვლიან ეჭვებს. განსახილველ შემთხვევაში, მოსარჩელე მხარე აპელირებს მკურნალობის ერთ-ერთ ფორმაზე, კერძოდ, სტაციონარულ ფსიქიატრიულ დახმარებაზე და ამ მიზნით, პირის ფსიქიატრიულ დაწესებულებაში მოთავსებაზე. მოსარჩელე მხარე მიუთითებს ორ გარემოებაზე, რაც, მისი აზრით, განაპირობებს მის მიმართ არაადამიანურ, პატივისა და ღირსების შემლახველ მოპყრობას, კერძოდ: 1. სტაციონარში 16 წლამდე პირის მოთავსება ხდება მისი თანხმობის გარეშე, კანონიერი წარმომადგენლის გადაწყვეტილებით და 2. პირის სტაციონარში მოთავსება ანუ მისი თავისუფლების შეზღუდვა ხდება სასამართლოს გადაწყვეტილების გარეშე.

30. საკონსტიტუციო სასამართლომ არაერთხელ განმარტა, რომ „საქართველოს კონსტიტუციით დაცული ამა თუ იმ უფლების მზღუდავი საკანონმდებლო რეგულირება ავტომატურად არ იწვევს სამართალსუბიექტობაზე უფლების დარღვევას“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2015 წლის 28 ოქტომბრის №2/5/560 გადაწყვეტილება საქმეზე საქართველოს მოქალაქე ნოდარ მუმლაური საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ, II-11). აუცილებელია, მოსარჩელე მხარემ უფლების მზღუდავი რეგულირების შინაარსის, მიზნის და შეზღუდვის ინტენსივობის დამოუკიდებელი არგუმენტაცია მოიყვანოს საქართველოს კონსტიტუციის მე-9 მუხლთან მიმართებით, რაც დაასაბუთებს ამ უფლებით დაცული სფეროს დარღვევას. მოცემულ შემთხვევაში, სასამართლოს გადაწყვეტილების გარეშე თავისუფლების აღკვეთის ან პირადი თავისუფლების სხვაგვარი შეზღუდვის დაუშვებლობას იცავს საქართველოს კონსტიტუციის მე-13 მუხლის მე-2 პუნქტი. ხოლო მკურნალობის შესახებ გადაწყვეტილების პირის მიერ მიღების შესაძლებლობა დაცული და გარანტირებულია საქართველოს კონსტიტუციის მე-12 მუხლით. საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით, „საკუთარი პიროვნების თავისუფალი განვითარების უფლება მოიცავს პირის თავისუფლებას, საკუთარი შეხედულებით განკარგოს თავისი ფიზიკური თუ გონებრივი სფერო, იმისგან დამოუკიდებლად, მისი ასეთი გადაწყვეტილება იქნება დადებითი თუ უარყოფითი შედეგის მომტანი მისთვის. აღნიშნული უფლება მოიცავს პირის თავისუფლებას, დაექვემდებაროს ამა თუ იმ მკურნალობის ღონისძიებას, მათ შორის, მიიღოს სამკურნალო საშუალებები, შეარჩიოს მკურნალი ექიმი და სამკურნალო დაწესებულება“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2014 წლის 8 ოქტომბრის №2/4/532,533 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები - ირაკლი ქემოკლიძე და დავით ხარაძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-47).

31. აღნიშნულიდან გამომდინარე, მოსარჩელე მხარის მიერ პატივისა და ღირსების შელახვის თაობაზე წარმოჩენილი არგუმენტები მთლიანად ექცევა საქართველოს კონსტიტუციის სხვა მუხლებით დაცულ სფეროებში. ხსენებულის მიღმა, მოსარჩელე მხარეს არ წარმოუდგენია დამოუკიდებელი არგუმენტაცია, თუ რა განაპირობებს პირის მიმართ არაადამიანურ მოპყრობას და მისი სამართლის ობიექტად განხილვას. ამგვარად, მოსარჩელემ ვერ დაასაბუთა ცხადი შინაარსობრივი მიმართება სადავო ნორმასა და საქართველოს კონსტიტუციის მე-9 მუხლით დაცულ სფეროს შორის.

32. ყოველივე ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, №1295 კონსტიტუციური სარჩელი სასარჩელო მოთხოვნის იმ ნაწილში, რომელიც შეეხება „ფსიქიკური ჯანმრთელობის შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-5 მუხლის პირველი პუნქტის „ე“ ქვეპუნქტის სიტყვების „თუ პაციენტის ასაკი 16 წელს არ აღემატება, მკურნალობის ჩატარების შესახებ გადაწყვეტილების მიღების უფლება აქვს პაციენტის კანონიერ წარმომადგენელს, ხოლო მისი არარსებობის შემთხვევაში – პაციენტის ნათესავს (აუცილებელია გადაწყვეტილების მიღების პროცესში პაციენტის მონაწილეობა მისი ასაკისა და ფსიქიკური ჯანმრთელობის მდგომარეობის გათვალისწინებით)“ არაკონსტიტუციურად ცნობას საქართველოს კონსტიტუციის მე-9 მუხლთან მიმართებით, დაუსაბუთებელია და „საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის 31¹ მუხლის პირველი პუნქტის „ე“ ქვეპუნქტისა და 31³ მუხლის პირველი პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტის საფუძველზე, არ უნდა იქნეს მიღებული არსებითად განსახილველად.

33. №1295 კონსტიტუციურ სარჩელში მოსარჩელე მხარე ასევე სადავოდ ხდის „ფსიქიკური ჯანმრთელობის შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-17 მუხლის პირველი პუნქტის „ბ“ ქვეპუნქტის კონსტიტუციურობას საქართველოს კონსტიტუციის 31-ე მუხლის პირველ პუნქტთან მიმართებით. სადავო ნორმის შესაბამისად, 16 წლამდე პაციენტი ნებაყოფლობითი მკურნალობისათვის სტაციონარში თავსდება კანონიერი წარმომადგენლის თხოვნითა და ინფორმირებული თანხმობით. მოსარჩელე მხარე განმარტავს, რომ ნორმა 16 წლამდე პირის ფიზიკური თავისუფლების შეზღუდვისას არ ითვალისწინებს ფსიქიატრიულ დაწესებულებაში მოთავსების თაობაზე კანონიერი წარმომადგენლისა და სამედიცინო პერსონალის მიერ მიღებული გადაწყვეტილების, სასამართლო წესით, გასაჩივრების მექანიზმს, რის გამოც ირღვევა სამართლიანი სასამართლოს უფლება.

34. საქართველოს კონსტიტუციის 31-ე მუხლის პირველი პუნქტის თანახმად, „ყოველ ადამიანს აქვს უფლება თავის უფლებათა დასაცავად მიმართოს სასამართლოს. საქმის სამართლიანი და დროული განხილვის უფლება უზრუნველყოფილია“. აღნიშნული კონსტიტუციური დებულებით განმტკიცებულია სამართლიანი სასამართლოს უფლება. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით, „სამართლიანი სასამართლოს უფლება, პირველ რიგში, ნიშნავს სახელმწიფო ხელისუფლების ყველა იმ გადაწყვეტილების (ქმედების) სასამართლოში გასაჩივრებას და სამართლებრივ შეფასებას, რომელიც ადამიანის უფლებებს არღვევს“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2010 წლის 28 ივნისის №1/466 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს სახალხო დამცველი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-14).

35. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს პრაქტიკის თანახმად, „კონსტიტუცია არა მხოლოდ აღიარებს და იცავს ადამიანის უფლებებსა და თავისუფლებებს, არამედ განსაზღვრავს მათ შინაარსსა და მოცულობას. შესაბამისად, კონსტიტუციური უფლება არსებობს კანონის მიერ მისი აღიარების, დეკლარირების გარეშეც, ის არსებობასა და მოქმედებას განაგრძობს მაშინაც, როდესაც კანონმდებლობით ამ უფლების რეალიზაციის საფუძვლები არ არის განსაზღვრული. კონსტიტუციური უფლების შეზღუდვასთან მხოლოდ იმ შემთხვევაში გვექნება საქმე, როდესაც ამის შესაძლებლობას მოქმედი საკანონმდებლო აქტი ითვალისწინებს“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2010 წლის 28 დეკემბრის №1/494 განჩინება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე ვლადიმერ ვახანია საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-11). ამავდროულად, საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით, „კონსტიტუციით აღიარებული სამართლიანი სასამართლოს უფლება არსებობს სწორედ კონსტიტუციით დამკვიდრებულ ინსტიტუციურ სისტემაში. კერძოდ, უფლება სამართლიან სასამართლოზე არ არის აბსტრაქტული და მოიაზრებს უფლების დაცვის შესაძლებლობას კონსტიტუციის ინსტიტუციური სისტემით განსაზღვრული სასამართლო ხელისუფლების ორგანოების მეშვეობით“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2016 წლის 29 დეკემბრის №3/5/768,769,790,792 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს პარლამენტის წევრთა ჯგუფი (დავით ბაქრაძე, სერგო რატიანი, როლანდ ახალაია, ლევან ბეჟაშვილი და სხვები, სულ 38 დეპუტატი), საქართველოს მოქალაქეები - ერასტი ჯაკობია და კარინე შახპარონიანი, საქართველოს მოქალაქეები - ნინო კოტიშაძე, ანი დოლიძე, ელენე სამადბეგიშვილი და სხვები, აგრეთვე, საქართველოს პარლამენტის წევრთა ჯგუფი (ლევან ბეჟაშვილი, გიორგი ღვინიაშვილი, ირმა ნადირაშვილი, პეტრე ცისკარიშვილი და სხვები, სულ 38 დეპუტატი) საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-68).

36. როგორც უკვე აღინიშნა, საქართველოს კონსტიტუციის 59-ე მუხლის პირველი პუნქტი ადგენს, რომ „სასამართლო ხელისუფლება დამოუკიდებელია და მას ახორციელებენ საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლო და საქართველოს საერთო სასამართლოები“, ხოლო დასახელებული მუხლის მე-2 და მე-3 პუნქტები ერთმანეთისაგან მიჯნავს საკონსტიტუციო კონტროლისა და მართლმსაჯულების განხორციელებას. კერძოდ, საკონსტიტუციო კონტროლის განმახორციელებელი ორგანოა საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლო, ხოლო მართლმსაჯულება ხორციელდება საერთო სასამართლოების მიერ. იმავდროულად, „საერთო სასამართლოების შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის პირველი მუხლის მე-2 პუნქტის თანახმად, „მართლმსაჯულება არის სასამართლო ხელისუფლების განხორციელების ერთ-ერთი ფორმა და მას სამოქალაქო, ადმინისტრაციულ და სისხლის სამართალწარმოებათა მეშვეობით ახორციელებენ საერთო სასამართლოები“. ყოველივე ზემოხსენებულის გათვალისწინებით, საერთო სასამართლოების ზოგადი კომპეტენციაა, რომ განახორციელონ მართლმსაჯულება და მათი განსჯადი საქმეების ფარგლებში გადაწყვიტონ კანონიერების საკითხები, მათ შორის, შეაფასონ სახელმწიფო მოხელეთა და ორგანოების ქმედებების კანონიერება.

37. ამგვარად, საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს პრაქტიკის თანახმად, პირის უფლება, მოითხოვოს სახელმწიფო მოხელეთა უფლებაშემზღუდველი აქტების კანონიერების სასამართლოს მიერ შემოწმება, დაცულია საქართველოს კონსტიტუციის 31-ე მუხლის პირველი პუნქტით. ამავე დროს, ამ უფლების შინაარსი და ფარგლები თავად კონსტიტუციითვეა განსაზღვრული და მისით სარგებლობა შესაძლებელია გასაჩივრების შესაძლებლობის საკანონმდებლო აქტით დადასტურების გარეშეც. შესაბამისად, საქართველოს კონსტიტუციის 31-ე მუხლით დაცულ უფლებასთან შინაარსობრივი მიმართების დასასაბუთებლად, მოსარჩელემ უნდა მიუთითოს იმ უფლებაშემზღუდველ ნორმატიულ აქტზე, რომელიც მას ართმევს შესაძლებლობას, მიმართოს სასამართლოს, მის მიმართ გამოყენებული შემზღუდველი ღონისძიების კანონიერების შესამოწმებლად. ამგვარი ნორმატიული აქტის არარსებობის პირობებში, პირს შესაძლებლობა აქვს, საქართველოს კონსტიტუციის 31-ე მუხლის პირველი პუნქტის საფუძველზე, მიმართოს სასამართლოს საკუთარი უფლებებისა და კანონიერი ინტერესების დასაცავად.

38. მოსარჩელის მიერ მითითებული სადავო ნორმა არ შეიცავს აკრძალვას სასამართლოსადმი მიმართვისა და, ამ გზით, პირის მიმართ მიღებული გადაწყვეტილებების კანონიერების შემოწმების შესახებ. მოსარჩელე მხარის მიერ გასაჩივრებული რეგულაცია განსაზღვრავს უშუალოდ გადაწყვეტილებების მიღების წესსა და საფუძვლებს და არ აწესრიგებს მოცემული გადაწყვეტილებების გასაჩივრებასთან დაკავშირებულ საკითხებს. შესაბამისად, კონსტიტუციურ სარჩელში, ამ თვალსაზრისით, არ არის დასაბუთებული შინაარსობრივი მიმართება სადავო ნორმასა და საქართველოს კონსტიტუციის 31-ე მუხლის პირველი პუნქტით დაცულ უფლებას შორის.

39. მოსარჩელე მხარე სადავო ნორმას საქართველოს კონსტიტუციის 31-ე მუხლის პირველ პუნქტთან მიმართებით, ასევე არაკონსტიტუციურად მიიჩნევს იმ არგუმენტზე დაყრდნობით, რომ პირის ფსიქიატრიულ დაწესებულებაში მოთავსება და, შესაბამისად, მისი თავისუფლების შეზღუდვა ხდება სასამართლოს გადაწყვეტილების გარეშე. ამგვარი რეგულირება, მოსარჩელის პოზიციით, არღვევს სამართლიანი სასამართლოს უფლებას.

40. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ არაერთ გადაწყვეტილებაში მიუთითა, რომ სამართლიანი სასამართლოს უფლება ინსტრუმენტული ხასიათისაა და მისი რეალიზაცია „... მოითხოვს იმ კონკრეტული უფლების არსებობას, რომლის დაცვაც განაპირობებს სასამართლოსადმი მიმართვის შესაძლებლობას“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2008 წლის 4 აპრილის №1/2/440 განჩინება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე ანატოლი კოზლოვსკი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-1) სხვაგვარად, აუცილებელია, იყოს prima facie უფლება, რომლის სასამართლო წესით დაცვაც სურს მოსარჩელეს. ამასთანავე, საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით, საქართველოს კონსტიტუციის 31-ე მუხლის პირველი პუნქტით დაცული სამართლიანი სასამართლოს უფლება „… ქმნის კონსტიტუციითა თუ კანონით დაცული, აღიარებული, რომელიმე უფლებისა თუ სამართლებრივი ინტერესის სასამართლოში დაცვის პროცესუალურ გარანტიას. სამართლიანი სასამართლოს უფლების ეფექტურობაში არ მოიაზრება სასამართლოს შესაძლებლობა, შექმნას ან გააფართოოს მატერიალური უფლების ფარგლები, იგი მხოლოდ უკვე არსებული უფლების ეფექტური დაცვის შესაძლებლობაზე მიუთითებს“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2015 წლის 3 აპრილის №2/2/630 საოქმო ჩანაწერი საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე თინა ბეჟიტაშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-4).

41. ამდენად, საქართველოს კონსტიტუციის 31-ე მუხლის პირველი პუნქტი იცავს პირის საპროცესო უფლებას, მის შესაძლებლობას, საქართველოს კონსტიტუციითა და კანონმდებლობით დადგენილი მატერიალური უფლებების დასაცავად მიმართოს სასამართლოს და ჰქონდეს ამ უფლების, სასამართლოს მეშვეობით, დაცვის ეფექტური მექანიზმები. ხოლო თუ სადავო ნორმა მიმართულია თავად მატერიალური უფლებისა თუ კანონიერი ინტერესის შეზღუდვის ან/და გაუქმებისაკენ, მაშინ სახეზეა არა უფლების დაცვის საპროცესო მექანიზმების შეზღუდვა, არამედ თავად ამ უფლების მატერიალური შინაარსის რეგულირება. განსახილველ შემთხვევაში, სადავო ნორმის კონსტიტუციის 31-ე მუხლთან მიმართების შესაფასებლად, უპირველეს ყოვლისა, უნდა შემოწმდეს, იგი განსაზღვრავს ამა თუ იმ მატერიალური უფლებისა თუ კანონიერი ინტერესის შინაარსსა და ფარგლებს, თუ მათი დაცვის საპროცესო წესრიგს.

42. №1295 კონსტიტუციურ სარჩელში მოსარჩელე მიუთითებს, რომ სასამართლოს გადაწყვეტილების გარეშე პირის ფიზიკური თავისუფლების შეზღუდვა წარმოადგენს სამართლიანი სასამართლოს უფლების დარღვევას. სასამართლოს გადაწყვეტილების გარეშე თავისუფლების აღკვეთის ან პირადი თავისუფლების სხვაგვარი შეზღუდვის დაუშვებლობა გარანტირებულია საქართველოს კონსტიტუციის მე-13 მუხლის მე-2 პუნქტით. სწორედ პიროვნების თავისუფლებაში დაუსაბუთებლად ჩარევის თავისთავადი რისკების გამოსარიცხად, კონსტიტუცია მოითხოვს მის შეზღუდვას მხოლოდ სასამართლოს გადაწყვეტილების საფუძველზე. აქედან გამომდინარე, სასამართლოს მონაწილეობა პირის ფიზიკური თავისუფლების შეზღუდვის პროცესში წარმოადგენს საქართველოს კონსტიტუციის მე-13 მუხლით დაცული მატერიალური უფლების ნაწილს. აღნიშნულის მიღმა, მოსარჩელე მხარეს არ წარმოუდგენია არგუმენტაცია, რომ მისთვის პრობლემურია ის საპროცესო მოწესრიგება, რომლის ფარგლებშიც ხდება პირის ფიზიკური თავისუფლების შეზღუდვის შესახებ გადაწყვეტილების მიღება ან სადავო ნორმა მას არ აძლევს რაიმე პროცესუალური გარანტიით სარგებლობის შესაძლებლობას. ამდენად, მოსარჩელე მხარის არგუმენტაცია მიმართულია თავისუფლების ხელშეუვალობის უფლების დაცვის გარანტიების არარსებობისაკენ და, შესაბამისად, მატერიალური უფლების დარღვევის მტკიცებისაკენ. რის გამოც, სადავო ნორმას, ამ თვალსაზრისით, არ აქვს შინაარსობრივი მიმართება საქართველოს კონსტიტუციის 31-ე მუხლის პირველი პუნქტით დაცულ სამართლიან სასამართლოს უფლებასთან.

43. ყოველივე ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, №1295 კონსტიტუციური სარჩელი სასარჩელო მოთხოვნის იმ ნაწილში, რომელიც შეეხება „ფსიქიკური ჯანმრთელობის შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-17 მუხლის პირველი პუნქტის „ბ“ ქვეპუნქტის არაკონსტიტუციურად ცნობას საქართველოს კონსტიტუციის 31-ე მუხლის პირველ პუნქტთან მიმართებით, დაუსაბუთებელია და „საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის 31¹ მუხლის პირველი პუნქტის „ე“ ქვეპუნქტისა და 31³ მუხლის პირველი პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტის საფუძველზე, არ უნდა იქნეს მიღებული არსებითად განსახილველად.

44. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლო მიიჩნევს, რომ №1295 კონსტიტუციური სარჩელი, სხვა მხრივ, აკმაყოფილებს „საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის 31¹ მუხლის პირველი და მე-2 პუნქტების მოთხოვნებს და არ არსებობს ამ კანონის 31³ მუხლის პირველი პუნქტით გათვალისწინებული კონსტიტუციური სარჩელის არსებითად განსახილველად მიღებაზე უარის თქმის საფუძველი.

III
სარეზოლუციო ნაწილი

საქართველოს კონსტიტუციის მე-60 მუხლის მე-4 პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტის, „საქართველოს კონსტიტუციაში ცვლილების შეტანის შესახებ“ 2017 წლის 13 ოქტომბრის №1324-რს საქართველოს კონსტიტუციური კანონის მე-2 მუხლის მე-4 პუნქტის, „საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის მე-19 მუხლის პირველი პუნქტის „ე“ ქვეპუნქტის, 21-ე მუხლის პირველი პუნქტის, 27¹ მუხლის მე-2 და მე-3 პუნქტების, 29-ე მუხლის მე-2 პუნქტის, 31-ე მუხლის პირველი და მე-2 პუნქტების, 31¹ მუხლის პირველი და მე-2 პუნქტების, 31² მუხლის მე-8 პუნქტის, 31³ მუხლის პირველი პუნქტის, 31⁵ მუხლის პირველი, მე-2, მე-3, მე-4 და მე-7 პუნქტების, 31⁶ მუხლის პირველი პუნქტის, 39-ე მუხლის პირველი პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტის, 43-ე მუხლის საფუძველზე,

საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლო
ა დ გ ე ნ ს:

1. მიღებულ იქნეს არსებითად განსახილველად კონსტიტუციური სარჩელი №1295 („საბა ქუთელია საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“) სასარჩელო მოთხოვნის იმ ნაწილში, რომელიც შეეხება:

ა) „ფსიქიკური ჯანმრთელობის შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-5 მუხლის პირველი პუნქტის „ე“ ქვეპუნქტის სიტყვების „თუ პაციენტის ასაკი 16 წელს არ აღემატება, მკურნალობის ჩატარების შესახებ გადაწყვეტილების მიღების უფლება აქვს პაციენტის კანონიერ წარმომადგენელს, ხოლო მისი არარსებობის შემთხვევაში – პაციენტის ნათესავს (აუცილებელია გადაწყვეტილების მიღების პროცესში პაციენტის მონაწილეობა მისი ასაკისა და ფსიქიკური ჯანმრთელობის მდგომარეობის გათვალისწინებით)“, მე-10 მუხლის მე-3 პუნქტის სიტყვების „ან მისი კანონიერი წარმომადგენლის“ და მე-17 მუხლის მე-3 პუნქტის „გ“ ქვეპუნქტის კონსტიტუციურობას საქართველოს კონსტიტუციის მე-11 მუხლის პირველი პუნქტთან და მე-12 მუხლთან მიმართებით;

ბ) „ფსიქიკური ჯანმრთელობის შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-17 მუხლის პირველი პუნქტის „ბ“ ქვეპუნქტის კონსტიტუციურობას საქართველოს კონსტიტუციის მე-11 მუხლის პირველ პუნქტთან, მე-12 მუხლთან, მე-13 მუხლის პირველ და მე-2 პუნქტებთან მიმართებით;

გ) „საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის 50-ე მუხლის პირველი პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტის სიტყვების „კონსტიტუციური სარჩელი“ კონსტიტუციურობას საქართველოს კონსტიტუციის 31-ე მუხლის პირველ პუნქტთან მიმართებით.

2. არ იქნეს მიღებული არსებითად განსახილველად №1295 კონსტიტუციური სარჩელი („საბა ქუთელია საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“) სასარჩელო მოთხოვნის იმ ნაწილში, რომელიც შეეხება:

ა) „ფსიქიკური ჯანმრთელობის შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-5 მუხლის პირველი პუნქტის „ე“ ქვეპუნქტის სიტყვების „თუ პაციენტის ასაკი 16 წელს არ აღემატება, მკურნალობის ჩატარების შესახებ გადაწყვეტილების მიღების უფლება აქვს პაციენტის კანონიერ წარმომადგენელს, ხოლო მისი არარსებობის შემთხვევაში – პაციენტის ნათესავს (აუცილებელია გადაწყვეტილების მიღების პროცესში პაციენტის მონაწილეობა მისი ასაკისა და ფსიქიკური ჯანმრთელობის მდგომარეობის გათვალისწინებით)“ კონსტიტუციურობას საქართველოს კონსტიტუციის მე-9 მუხლთან მიმართებით;

ბ) „ფსიქიკური ჯანმრთელობის შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-17 მუხლის პირველი პუნქტის „ბ“ ქვეპუნქტის და „საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის 50-ე მუხლის პირველი პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტის სიტყვების „და წარდგინება“ კონსტიტუციურობას საქართველოს კონსტიტუციის 31-ე მუხლის პირველ პუნქტთან მიმართებით;

გ) „საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის 50-ე მუხლის პირველი პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტის კონსტიტუციურობას საქართველოს კონსტიტუციის მე-11 მუხლის პირველ პუნქტთან მიმართებით;

3. შეწყდეს საქმე კონსტიტუციურ სარჩელზე №1295 („საბა ქუთელია საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“) სასარჩელო მოთხოვნის იმ ნაწილში, რომელიც შეეხება „საკონსტიტუციო სამართალწარმოების შესახებ“ საქართველოს 1996 წლის 21 მარტის კანონის მე-16 მუხლის მე-2 პუნქტის „გ“ ქვეპუნქტის და „სახელმწიფო ბაჟის შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-4 მუხლის მე-3 პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტის (2021 წლის 26 ივლისამდე მოქმედი რედაქცია) კონსტიტუციურობას საქართველოს კონსტიტუციის მე-11 მუხლის პირველ პუნქტთან და 31-ე მუხლის პირველ პუნქტთან მიმართებით.

4. საქმეს არსებითად განიხილავს საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს პლენუმი.

5. საქმის არსებითი განხილვა დაიწყება „საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის 22-ე მუხლის პირველი პუნქტის შესაბამისად.

6. საოქმო ჩანაწერი საბოლოოა და გასაჩივრებას ან გადასინჯვას არ ექვემდებარება.

7. საოქმო ჩანაწერი გამოქვეყნდეს საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს ვებგვერდზე 15 დღის ვადაში, გაეგზავნოს მხარეებს და „საქართველოს საკანონმდებლო მაცნეს“.

პლენუმის შემადგენლობა:

მერაბ ტურავა

ევა გოცირიძე

გიორგი თევდორაშვილი

ირინე იმერლიშვილი

გიორგი კვერენჩხილაძე

ხვიჩა კიკილაშვილი

მანანა კობახიძე

ვასილ როინიშვილი

თეიმურაზ ტუღუში