საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს წევრის იაკობ ფუტკარაძის განსხვავებული აზრი საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2003 წლის 30 აპრილის N1/3/161 გადაწყვეტილებასთან დაკავშირებით

გამოვხატავ ჩემი კოლეგებისადმი – საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს პირველი კოლეგიის წევრებისადმი პატივისცემას და, ამავე დროს, ,,საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ“ ორგანული კანონის 47-ე მუხლის შესაბამისად გამოვთქვამ განსხვავებულ აზრს კოლეგიის 2003 წლის 30 აპრილის N1/3/161 გადაწყვეტილებაზე, რომელიც მიღებულია საქართველოს სამოქალაქო საპროცესო კოდექსის 426-ე მუხლის მე-4 ნაწილის კონსტიტუციურობის თაობაზე საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის პირველ პუნქტთან მიმართებით. აქ წარმოდგენილი ზოგიერთი მოსაზრება შეიძლება სასარგებლო იყოს კონსტიტუციის ცალკეული დებულებების განმარტებისა და სასამართლო პრაქტიკის განვითარების თვალსაზრისით.

ვერ გავიზიარებ გადაწყვეტილების სამოტივაციო ნაწილში მოყვანილ არგუმენტებს. მიმაჩნია, რომ ისინი არ ადასტურებენ სადავო ნორმის კონსტიტუციურობას. ვფიქრობ, გადაწყვეტილებაში არ არის ასახული დავის საგანთან დაკავშირებული ყველა საჭირო გარემოება.

1. გადაწყვეტილებაში გათვალისწინებული არ არის ადამიანის კონსტიტუციურ ანუ ძირითად უფლებათა და თავისუფლებათა ბუნება. უგულებელყოფილია ის უმნიშვნელოვანესი გარემოება, რომ ისინი ხელშეუვალია. მათი შეზღუდვა მხოლოდ განსაკუთრებულ შემთხვევაში, თვით კონსტიტუციით დადგენილ პირობებშია დასაშვები. წინააღმდეგ შემთხვევაში, შეზღუდვა მართლზომიერი კი არა, არამედ ანტიკონსტიტუციური იქნება.

საქართველოს სამოქალაქო საპროცესო კოდექსით დაშვებულია კანონიერ ძალაში შესული გადაწყვეტილების გასაჩივრება ახლად აღმოჩენილ გარემოებათა გამო საქმის წარმოების განახლების მოთხოვნით. ამასთან, კოდექსის 426-ე მუხლის სადავო (მე-4) ნაწილით შეზღუდულია სასამართლოსადმი მიმართვის ვადა ახლად აღმოჩენილ გარემოებათა გამო საქმის წარმოების განახლების შესახებ განცხადების შეტანა დაუშვებელია გადაწყვეტილების კანონიერ ძალაში შესვლიდან 5 წლის გასვლის შემდეგ.

სადავო ნორმის კონსტიტუციურობის საკითხის გადასაწყვეტად, ადამიანის ძირითად უფლებათა და თავისუფლებათა არსის გაანალიზების საფუძველზე უნდა გარკვეულიყო – დასაშვებია თუ არა შეიზღუდოს სასამართლოსადმი მიმართვის უფლება, რომელიც აღიარებულია საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის პირველი პუნქტით. ასეთი ანალიზი კი გადაწყვეტილების მიღებისას არსებითად არ გაკეთებულა.

ადამიანის ძირითადი უფლებანი და თავისუფლებანი საქართველოს კონსტიტუციის მე-2 თავში ისეა ჩამოყალიბებული, რომ მათი შეზღუდვის დასაშვებლობა ყოველ კონკრეტულ შემთხვევაში თვით შესაბამისი მუხლით არის გათვალისწინებული. 42-ე მუხლის პირველი პუნქტის მიმართ კი არავითარი შეზღუდვა არ არის დაწესებული. აქ ყოველგვარი შემზღუდავი დათქმის გარეშე არის აღიარებული, რომ ,,ყოველ ადამიანს უფლება აქვს თავის უფლებათა და თავისუფლებათა დასაცავად მიმართოს სასამართლოს“. ამიტომ მიმაჩნია, რომ ამ უფლების ხუთწლიანი ვადით შემზღუდავი სადავო სამართლებრივი ნორმა თუნდაც მარტოოდენ ზემოაღნიშნული გარემოების გამო ანტიკონსტიტუციურად უნდა ყოფილიყო მიჩნეული. ასეთ ვითარებაში შეზღუდვის გამართლება არანაირი არგუმენტებით არ შეიძლება. უკიდურეს შემთხვევაში, თუკი შეზღუდვა მართლაც აუცილებელია, მისი დაწესება მხოლოდ მას შემდეგ დაიშვება, როცა კონსტიტუციაში სათანადო ცვლილება იქნება შეტანილი.

2. სადავო ნორმის კონსტიტუციურობის საკითხის გადაწყვეტისას საჭირო იყო იმ მნიშვნელოვანი გარემოების მხედველობაში მიღება, რომ სასამართლოსადმი მიმართვის უფლება გათვალისწინებულია საქართველოსათვის შესასრულებლად სავალდებულო საერთაშორისოსამართლებრივ აქტებში.

კერძოდ, ,,ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციის“ მე8 მუხლის ძალით, ,,ყოველ ადამიანს აქვს უფლება ეფექტიანად იქნეს აღდგენილი უფლებებში კომპეტენტური ნაციონალური სასამართლოების მიერ იმ შემთხვევაში, როცა დარღვეულია მისთვის კონსტიტუციით თუ კანონით მინიჭებული ძირითადი უფლებები“.

,,საერთაშორისო პაქტით სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების შესახებ“ სახელმწიფოს ევალება ყველა პირი, რომლის უფლებანი და თავისუფლებანი შელახულია, ,,უზრუნველყოს სამართლებრივი დაცვის ეფექტიანი საშუალებებით, იმ შემთხვევაშიც კი, თუ ეს დარღვევა დაუშვეს ოფიციალურმა პირებმა“ (მე-2 მუხლის მე-3 პუნქტი).

ასევე უნდა ყოფილიყო გათვალისწინებული ,,ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა დაცვის ევროპის კონვენციის“ მე-6 მუხლი ,,სამართლიანი სასამართლოს (მართლმსაჯულების) უფლება“. ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს გადაწყვეტილებებში აღნიშნულია, რომ ეს მუხლი უზრუნველყოფს სასამართლოსადმი მიმართვის უფლებას.

ამ და აგრეთვე სხვა საერთაშორისოსამართლებრივ აქტებში სასამართლოსადმი მიმართვის უცილობელი უფლება განიხილება, როგორც ადამიანის უფლებებისა და თავისუფლებების დაცვის ყველაზე უფრო საიმედო და ეფექტური მექანიზმი.

3. სადავო ნორმით უხეშად ირღვევა მართლმსაჯულების ისეთი საყოველთაოდ აღიარებული პრინციპი, როგორიც არის სამართლიანობა.

აბა, რა სამართლიანობაზე შეიძლება ლაპარაკი, როცა, მაგალითად, მოსამართლემ ერთის სახლკარი ქრთამის გამო მეორეს მიაკუთვნა, ხუთი წლის თავზე კი მექრთამე მხილებულია, მაგრამ დაზარალებულს ეკრძალება, რომ თავისი დარღვეული უფლების აღსადგენად მიმართოს სასამართლოს.

სამართლიანობა აქ აშკარად იგნორირებულია და ამის უარყოფა შეუძლებელია, თუმცა გადაწყვეტილებაში იგი არსებითად მაინც გამართლებულია. გასამართლებლად სამოტივაციო ნაწილში „საყურადღებო“ არგუმენტის სახით მოყვანილია „გერმანიის სამოქალაქო საპროცესო კოდექსის ერთერთ კომენტარებში“ „გატარებული ის აზრი, რომ სამართლიანობა წარმოადგენს სამართლის ერთერთ, მაგრამ არა ერთადერთ კომპონენტს“.

სამართლიანობის პრინციპისადმი ასეთი მიდგომა, მისი უგულებელყოფის გამართლება მიუღებელია. ამის დასასაბუთებლად მივუთითებ ,,ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა დაცვის ევროპის კონვენციის“ მე-6 მუხლზე, რომლითაც აღიარებულია ,,სამართლიანი სასამართლოს (მართლმსაჯულების) უფლება“: „სამოქალაქო უფლებებისა და მოვალეობების... განსაზღვრისას ყველას აქვს უფლება მისი საქმის სამართლიან... მოსმენაზე“. უფრო ადრე, ,,ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციამ“ დაადგინა, რომ, ,,ყოველ ადამიანს მისი უფლებამოვალეობათა განსაზღვრისათვის... აქვს... იმის უფლება, რომ მისი საქმე... სამართლიანობის ყველა მოთხოვნის დაცვით გაარჩიოს დამოუკიდებელმა და მიუკერძოებელმა სასამართლომ“ (მუხ.10). „საერთაშორისო პაქტი სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების შესახებ“ (მუხ. 14) პირდაპირ მიუთითებს, რომ ,,თითოეულს აქვს უფლება... რომელიმე სამოქალაქო პროცესში მისი უფლებამოვალეობის განსაზღვრისას... მისი საქმე სამართლიანად... გაარჩიოს... სასამართლომ“. ანალოგიურ ნორმებს შეიცავს აგრეთვე ევროპის უშიშროებისა და თანამშრომლობის ორგანიზაციის კოპენჰაგენის თათბირის დოკუმენტი (I, 5. 16) და სხვა საერთაშორისოსამართლებრივი აქტები.

ეს საერთაშორიოსოსამართლებრივი აქტები შესასრულებლად სავალდებულოა საქართველოსთვის და საკონსტიტუციო სასამართლოსათვისაც უდავოდ უფრო საყურადღებო და გასათვალისწინებელია, ვიდრე გერმანიის სამოქალაქო საპროცესო კოდექსის კომენტარები.

საინტერესოა საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის მე-9 პუნქტი, საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 1005-ე მუხლის პირველი ნაწილი და 1008-ე მუხლი, „მართლმსაჯულების ძირითადი პრინციპების დეკლარაცია დანაშაულისა და ხელისუფლების ბოროტად გამოყენების მსხვერპლთათვის“ (მიღებულია გაეროს გენერალური ასამბლეის 1985 წლის 29 ნოემბრის რეზოლუციით). კონსტიტუციის 42-ე მუხლის მე-9 პუნქტი განსაზღვრავს, რომ „ყველასათვის გარანტირებულია სახელმწიფო და თვითმმართველობის ორგანოთა და მოსამსახურეთაგან უკანონოდ მიყენებული ზარალის სასამართლო წესით სრული ანაზღაურება სახელმწიფო სახსრებიდან“. ასევე, საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 1005-ე მუხლის პირველი ნაწილის მიხედვით, „თუ სახელმწიფო მოსამსახურე განზრახ ან უხეში გაუფრთხილებლობით არღვევს თავის სამსახურებრივ მოვალეობას სხვა პირთა მიმართ, მაშინ სახელმწიფო ან მისი ორგანო, რომელშიც მოსამსახურე მუშაობს, ვალდებულია აანაზღაუროს დამდგარი ზიანი“. კოდექსის 1008-ე მუხლით, ასეთი „ზიანის ანაზღაურების მოთხოვნის უფლების ხანდაზმულობის ვადა არის სამი წელი იმ მომენტიდან, როცა დაზარალებულმა შეიტყო ზიანის ან ზიანის ანაზღაურებაზე ვალდებული პირის შესახებ“. მართლმსაჯულების ძირითადი პრინციპების ზემოხსენებული დეკლარაციაც დანაშაულისა და ხელისუფლების ბოროტად გამოყენების მსხვერპლთათვის აწესებს სასამართლოსადმი მიმართვისა და მიყენებული ზიანის ანაზღაურების უფლებას.

4. გადაწყვეტილებაში სადავო ნორმის კონსტიტუციურობის დამადასტურებელ მნიშვნელოვან არგუმენტად არის მიჩნეული ის გარემოება, რომ „აღმკვეთი ვადა“ გვხვდება საზღვარგარეთის ცალკეული ქვეყნების კანონმდებლობაში. ასეთი შედარებითი ხასიათის მასალა საინტერესოა და გარკვეულწილად გასათვალისწინებელიც, მაგრამ იგი გადამწყვეტ მტკიცებულებად ვერ ჩაითვლება იმ „უბრალო“ მიზეზის გამო, რომ საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს დანიშნულებაა უზრუნველყოს საქართველოს კონსტიტუციის უზენაესობა და მასთან საქართველოს ნორმატიული აქტების შესაბამისობა. რაც შეეხება საზღვარგარეთის სახელმწიფოებს, იგულისხმება (სანამ სხვა რამ არ იქნება დამტკიცებული), რომ ამა თუ იმ ქვეყანაში „აღმკვეთი ვადის“ არსებობა არ ეწინააღმდეგება შესაბამის კონსტიტუციას (ასეც რომ არ იყოს, ეს არ არის ჩვენი საზრუნავი). საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ კი უნდა იხელმძღვანელოს საქართველოს კონსტიტუციის სათანადო დებულების შინაარსით და სწორედ მასთან (და არა საზღვარგარეთის ქვეყნების შესაბამის ნორმებთან) მიმართებით უნდა შეამოწმოს სადავო აქტის (მისი ნაწილის) მართლზომიერება. ასე რომ, შესაბამისი ანალოგიების არსებობა საზღვარგარეთის ქვეყნების კანონმდებლობაში სრულიადაც არ გამორიცხავს საქართველოს სამოქალაქო საპროცესო კოდექსის სადავო ნორმის არაკონსტიტუციურობას საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის პირველ პუნქტთან მიმართებით.

5. შესადარებელ მასალასთან დაკავშირებით გადაწყვეტილებაში ერთგვარი ცალმხრივობა შეიმჩნევა. საქმეში არსებულ მასალებსა და სპეციალისტის დასკვნაზე მითითებით გადაწყვეტილებაში აღნიშნულია, რომ „აღმკვეთი ვადა“ „გვხვდება არა მხოლოდ ქართული ნაციონალური კანონმდებლობის შიგნით, არამედ როგორც კონტინენტური ევროპის, ისე ზოგიერთი პოსტსაბჭოური ქვეყნის სამართლებრივ სივრცეში“. იმაზე კი გადაწყვეტილებაში პირდაპირ არაფერი არაა ნათქვამი, რომ არსებობს საწინააღმდეგო მონაცემებიც და საზღვარგარეთის ცალკეული ქვეყნების კანონმდებლობით სასამართლოსადმი მიმართვის უფლება „აღმკვეთი ვადით“ არ არის შეზღუდული.

განსახილველ საქმესთან დაკავშირებით საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს აპარატის სამართლებრივი უზრუნველყოფის დეპარტამენტის მიერ მომზადებული მასალის მიხედვით, სასამართლოსადმი მიმართვის უფლება გადაწყვეტილების ძალაში შესვლიდან ათვლილი ვადით არ იზღუდება, კერძოდ, რუსეთში, მოლდავეთში, ბულგარეთში, სომხეთში, ყაზახეთსა და ყირგიზეთში.

აღსანიშნავია, რომ ჩეხეთში გადაწყვეტილების ძალაში შესვლიდან ვადის დაწესება არ ეხება შემთხვევას, როცა იგი მოსამართლის მიერ დანაშაულის ჩადენის შედეგად არის გამოტანილი. ანალოგიური შემთხვევები სხვაგანაცაა (მაგალითად, ავსტრიაში, ლუქსემბურგში). ესტონეთში ასეთი ვადა არ შეეხება იმ გადაწყვეტილების ბათილად ცნობას, რომელიც საფუძვლად დაედო სადავო გადაწყვეტილებას, ხოლო, საერთო წესით, საქმის წარმოების განახლება აღმკვეთი ვადის გასვლის შემდეგაც არ გამოირიცხება („განცხადება საქმის წარმოების განახლების შესახებ შეიძლება განმცხადებელს განუხილველად უკან დაუბრუნდეს, თუკი გადაწყვეტილების ძალაში შესვლიდან გასულია 10 წელი“).

ამგვარად, საქმე ისე არ უნდა წარმოვიდგინოთ, რომ სადავო ნორმის არაკონსტიტუციურად ცნობის შემთხვევაში საქართველო იქნებოდა ერთადერთი ქვეყანა, სადაც სასამართლოსადმი მიმართვის უფლება გადაწყვეტილების ძალაში შესვლიდან ათვლილი ვადით არ შეიზღუდებოდა.

6. გადაწყვეტილების მიხედვით, „საკმარისია გაუქმდეს ახლად აღმოჩენილ გარემოებათა გამო სასამართლოსადმი მიმართვის 5 წლიანი ვადა, რომ დავა და კონფლიქტი საბოლოოდ ვერასდროს ვერ ჰპოვებს გადაწყვეტას და შედეგად „პროცესის უკვდავებას“ მივიღებთ, როგორც ამას ადგილი ჰქონდა საბჭოთა კავშირის დროს“; „სადავო ნორმის გაუქმება მიუღებული უნდა იყოს მოწესრიგებული და სტაბილური სამოქალაქო ბრუნვის (ურთიერთობის) ინტერესების აზრითაც“.

ეს არგუმენტები დამაჯერებლად ვერ ჩაითვლება იმ გარემოების გათვალიწინებით, რომ საზღვარგარეთის ცალკეული ქვეყნების კანონმდებლობით სასამართლოსადმი მიმართვის უფლება არ არის შეზღუდული „აღმკვეთი ვადით“. ვერ ვირწმუნებ, რომ იმ ქვეყნებში, სადაც არაა ეს „აღმკვეთი ვადა“, ამის გამო, საქართველოსგან განსხვავებით, დამკვიდრებულია „პროცესის უკვდავება“, შეუძლებელი ხდება დავისა და კონფლიქტის საბოლოოდ გადაწყვეტა, არ არის მოწესრიგებული და სტაბილური სამოქალაქო ბრუნვა.

7. „პროცესის უკვდავების“ საწინააღმდეგოდ, ანტიკონსტიტუციური ხელოვნური ბარიერის („აღმკვეთი ვადის“) ნაცვლად მიზანშეწონილია შემუშავდეს სამართლიანი სამართლებრივი კრიტერიუმი, რომელიც არ შელახავს სასამართლოსადმი მიმართვის კონსტიტუციურ უფლებას.

შეიძლება, მაგალითად, ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს მიბაძვით, დაწესდეს, რომ სასამართლო განსახილველად არ მიიღებს განაცხადს, თუკი მიიჩნევს, რომ იგი აშკარად არასაფუძვლიანია ან ბოროტადაა გამოყენებული სასამართლოსადმი მიმართვის უფლება. რატომ არ შეიძლება, რომ გადაწყვეტილების ძალაში შესვლიდან 5 წლის შემდეგაც მოქმედებდეს „განცხადების დასაშვებობის შემოწმება“, რასაც ითვალისწინებს საქართველოს სამოქალაქო საპროცესო კოდექსის 429-ე მუხლი?

საინტერესოა, რომ ძველ ქართულ სამართალში მოქმედებდა სასამართლოს უკანონო გადაწყვეტილების გასაჩივრებისა და საქმის ხელმეორედ გარჩევის კანონით ნებადართული წესი. „ტყუილი საჩივრისა“ და „ტყუილად წადავების“ პრობლემის მოგვარებას კი გასაჩივრების წესის შენარჩუნების, მისი არსებობის პირობებში საჯარიმო სანქციების დაწესებით ცდილობდნენ.

8. გადაწყვეტილების სარეზოლუციო ნაწილში გადაწყვეტილია ისეთი საკითხიც, რომელიც აქ გადაწყვეტას არ ექვემდებარებოდა. გადაწყვეტილება მიღებულია სამოქალაქო საპროცესო კოდექსის 426-ე მუხლის მთელ მე-4 ნაწილზე, რომელიც შეეხება საქმის წარმოების განახლებას გადაწყვეტილების ბათილად ცნობისა და ახლად აღმოჩენილ გარემოებათა გამო. საქმის არსებითად განხილვის დროს გამოირკვა, რომ მოსარჩელეები არ იყვნენ უფლებამოსილი სუბიექტები გადაწყვეტილების ბათილად ცნობის ნაწილში. ამიტომ სასამართლო კოლეგიას არ უნდა გადაეწყვიტა იმ ნორმის კონსტიტუციურობის საკითხი, რომელიც შეეხება საქმის წარმოების განახლებას გადაწყვეტილების ბათილად ცნობის გამო. კოლეგიის ასეთი გადაწყვეტილების შედეგად, „საკონსტიტუციო სამართალწარმოების შესახებ“ კანონის მე18 მუხლის „დ“ პუნქტის ძალით, მომავალში უმართებულოდ გამოირიცხება აღნიშნულ საკითხზე კონსტიტუციური სარჩელის ან წარდგინების განსახილველად მიღება.