თქვენ არ ეცნობით სასამართლოს მეგობრის სააპლიკაციო ფორმის სრულ ვერსიას. სრული ვერსიის სანახავად, გთხოვთ, ვერტიკალური მენიუდან ჩამოტვირთოთ მიმაგრებული დოკუმენტი

1. საქმე/საქმეები რომლებთან დაკავშირებითაც სასამართლოს მეგობრის წერილობითი მოსაზრებაა შემოტანილი

ა. თელავის რაიონული სასამართლოს 2020 წლის 23 ოქტომბრის N1543 კონსტიტუციური წარდგინება

2. სასამართლოს მეგობრის მოსაზრება

წინამდებარე სასამართლო მეგობრის მოსაზრება შეეხება საკონსტიტუციო სასამართლოში დარეგისტრირებულ N1543 კონსტიტუციური წარდგინებაში იდენტიფიცირებულ სამართლებრივ პრობლემას. სასამართლოს მეგობრის მოსაზრებაზე იმუშავეს „საქართველოს დემოკრატიული ინიციატივის“ წარმომადგენლებმა: მარინე კაპანაძემ, შოთა ქობალიამ და თორნიკე ბარბაქაძემ.

2020 წლის 23 ოქტომბერს თელავის რაიონულმა სასამართლომ N1543 კონსტიტუციური წარდგინებით მიმართა საქართველოს საკოსტიტუციო სასამართლოს და მოითხოვა საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 191-ე მუხლის მესამე ნაწილისა და საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის 34-ე მუხლის მესამე ნაწილის საქართველოს კონსტიტუციასთან შესაბამისობის განსაზღვრა.

საქმის ფაქტობრივი გარემოებების თანახმად, 2020 წლის 30 იანვარს სიღნაღის რაიონულ სასამართლოში, ბრალდებულ არჩილ ჯანგულაშვილის მონაწილეობით, გაიმართა წინასასამართლო სხდომა, რა დროსაც მან თანხმობა განაცხადა, რომ მისი საქმე განეხილა ნაფიც მსაჯულთა სასამართლოს. ლევან სამხარაულის სახელობის სასამართლო ექსპერტიზის ბიუროს სატციონალური სასამართლო ფსიქიატრიულ-ფსიქოლოგიური ექსპერტიზის 2020 წლის 20 აგვისტოს N004661920 (გამოძიების N034301119001 სასამართლოს ნომერი 1/29-20) და 2020 წლის 14 აგვისტოს N004613620 (სისხლის სამართლის N043301119001 სასამართლოს N1/195-20) დასკვნებით დადგენილია, რომ ბრალად შერაცხული მართლსაწინააღმდეგო ქმედების ჩადენამდე და ჩადენის დროს არჩილ ჯანგულაშვილი ფსიქიკურად დაავადებული არ იყო. ბრალად შერაცხული მართლსაწინააღმდეგო ქმედების ჩადენის დროს არჩილ ჯანგულაშვილს შეეძლო გაეცნობიერებინა თავისი ქმედების ფაქტობრივი ხასიათი და მართლწინააღმდეგობა და ეხელმძღვანელა მისთვის (შერაცხადობა). ამჟამად არჩილ ჯანგულაშვილს აღენიშნება ფსიქიკის დროებითი აშლილობა-სხვა დაზუსტებული დისოციაციური აშლილობანი - ფსიქოგენური აბნევის მდგომარეობა (კოდი f44.88; დაავადებათა საერთაშორისო კლასიფიკაციის მე-10 გადასინჯვის მიხედვით). ამჟამად თავისი ფსიქიკური მდგომარეობის მიხედვით, არჩილ ჯანგულაშვილს არ შეუძლია ანგარიში გაუწიოს თავს, უხელმძღვანელოს მას; მისცეს ჩვენება და მონაწილეობა მიიღოს საგამოძიებო და სასამართლო მოქმედებაში. ამჟამად არჩილ ჯანგულაშვილი დაავადებულია იმგვარი ფსიქიკური ავადმყოფობით, რომელიც ხელს შეუშლის სასჯელის მოხდას სასჯელაღსრულების სისტემის პირობებში. ამჟამად თავისი ფსიქიკური მდგომარეობით არჩილ ჯანგულაშვილს არ აქვს გაცნობიერებული გადაწყვეტილების მიღების უნარი და მისი მხრიდან არსებობს საკუთარი თავისა და სხვა პირისთვის ზიანის, მუქარისა და ძალადობის შემცველი ქცევის რისკი. [1]

სასამართლოს მეგობრის მოსაზრებით, წარდგინებაში იდენტიფიცირებული კონსტიტუციურ-სამართლებრივი პრობლემა გამომდინარეობს საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 191-ე მუხლის მე-3 ნაწილით რეგულირებული სფეროს შიგნით არსებული დაცვის ღირსი ინტერესების კოლიზიიდან. აღნიშნული ნორმის თანახმად:

“ თუ დადგინდა, რომ ბრალდებული დანაშაულის ჩადენისას შერაცხადი იყო, მაგრამ მისი ჩადენის შემდეგ შეურაცხი გახდა, სასამართლოს გამოაქვს გამამტყუნებელი განაჩენი, რომლითაც განსაზღვრავს მსჯავრდებულის მიერ სასჯელის მოხდას შესაბამის სამედიცინო (სამკურნალო) დაწესებულებაში მის გამოჯანმრთელებამდე, რის შემდეგაც მსჯავრდებულის მიერ სასჯელის მოხდა გრძელდება საერთო წესით.”

ნორმის სიტყვასტიყვითი მნიშვნელობიდან და მისი გამოყენების პრაქტიკიდან გამომდინარე შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ ერთმანეთს უპირისპირდება მართლმსაჯულების ეფექტიანად განხორციელების ინტერესი და შეჯიბრებითობის პრინციპი, რომელიც კონკრეტულ შემთხვევაში გამოიხატება სისხლის სამართლის პროცესში ბრალდებულის ეფექტიანი ჩართულობის მოთხოვნაში. წარდგინების ფაქტობრივ გარემოებებში იდენტიფიცირებული პრობლემა კი მოწმობს, რომ ბრალდებულის ეფექტიანი მონაწილეობა სისხლის სამართლის პროცესში უშუალოდ უკავშირდება მის უფლებას მონაწილეობა მიიღოს ნაფიც მსაჯულთა შერჩევისა და მათ მიერ საქმის განხილვის პროცესში.

საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის თანახმად, ბრალდებული არის სისხლის სამართლის პროცესის მხარე[2], რომელსაც გააჩნია საპროცესო უფლებები და მოვალეობები. საქართველოს კონსტიტუციის 62-ე მუხლის თანახმად: „სამართალწარმოება ხორციელდება მხარეთა თანასწორობისა და შეჯიბრებითობის საფუძველზე.“

სწორედ ამ კონსტიტუციური დებულების ჰორიზონტალურ საკანონმდებლო ასახვას წარმოადგენს საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის მე-9 მუხლის პირველი ნაწილი: „სისხლისსამართლებრივი დევნის დაწყებისთანავე სისხლის სამართლის პროცესი ხორციელდება მხარეთა თანასწორობისა და შეჯიბრებითობის საფუძველზე.“

ამავე მუხლის მეორე ნაწილის თანახმად, მხარეთა შეჯიბრებითობა უფლებრივი თვალსაზრისით ვლინდება შემდეგში: „მხარეს უფლება აქვს, ამ კოდექსით დადგენილი წესით დააყენოს შუამდგომლობა, მოიპოვოს, სასამართლოს მეშვეობით გამოითხოვოს, წარადგინოს და გამოიკვლიოს ყველა შესაბამისი მტკიცებულება. “

საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ შეჯიბრებითობის პრინციპთან დაკავშირებით განმარტა : „შეჯიბრებითობის პრინციპი მოითხოვს, რომ პროცესის მონაწილე მხარეს ჰქონდეს შესაძლებლობა, დაუპირისპირდეს მოწინააღმდეგე მხარის პოზიციას, გამოიკვლიოს მეორე მხარის მიერ წარმოდგენილი მტკიცებულებები, გამოთქვას საკუთარი პოზიცია მათ შესახებ და ეჭვქვეშ დააყენოს მათი სანდოობა თუ ავთენტურობა. შეჯიბრებითობის პრინციპი თავის თავში მოიაზრებს კონფრონტაციის უფლებას, რომელიც სისხლის სამართლის პროცესში გულისხმობს, რომ დაცვის მხარეს პროცესის განმავლობაში უნდა ჰქონდეს შესაძლებლობა, გამოიკვლიოს მის წინააღმდეგ წარმოდგენილი მტკიცებულებები და დაკითხოს ბრალდების მხარის მოწმეები.“[3]

„შეჯიბრებითობა სისხლის სამართლის პროცესში, პირველ რიგში, გულისხმობს მხარის უფლებას „იყოს მოსმენილი“. შესაბამისად, შეჯიბრებითობა უზრუნველყოფს ორივე მხარის შესაძლებლობას, მოიპოვოს და წარმოადგინოს საკუთარი მტკიცებულეები, უფლებას გაეცნოს, გამოიკვლიოს და საკუთარი მოსაზრება გამოთქვას მოწინააღმდეგე მხარის მიერ წარდგენილ მტკიცებულებებთან დაკავშირებით; მასალებთან, შუამდგომლობასთან/საჩივართან დაკავშირებით იმისდა მიუხედავად, აღნიშნული ეხება ფაქტების დადგენას, სამართლებრივ არგუმენტს, საქმის არსებით გარემოებებს თუ პროცესის მიმდინარეობასთან დაკავშირებულ საპროცესო საკითხებს პროცესის განხორციელებას ფუნქციათა მკაფიო გამიჯვნის პირობებში.“[4]

ბრალდებულის შეურაცხადობა წარმოადგენს მის მიერ სისხლის სამართლის პროცესში მონაწილეობის მიღების შეუძლებლობის ობიექტურ ფაქტობრივ საფუძველს. ზემოაღნიშნული ნორმებისა და მოცემული განმარტებების სისტემური ანალიზის საფუძველზე შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ ბრალდებულის, როგორც სისხლის სამართლის პროცესის მხარის ეფექტური მონაწილეობა სისხლის სამართლის საპროცესო მოქმედებების განხორციელებაში, მართლმსაჯულების რეალიზების აუცილებელი წინაპირობაა.

მეორე მხრივ, მართლმსაჯულების ეფექტიანად განხორციელება დაზარალებულისა და სახელმწიფოს დაცვის ღირს ინტერესებს წარმოადგენს. სამართლიანობის აღდგენა, კანონის უზენაესობის პრინციპის დაცვა და საზოგადოებრივი წესრიგის რეალიზება დიდწილად უკავშირდება მართლსაწინააღმდეგო ქმედებაზე სახელმწიფოს ეფექტურ რეაგირებას, საქმის დროულად გამოძიებას და გონივრულ ვადებში მართლმსაჯულების განხორციელებას. სისხლის სამართლის საპროცესო ნომრებით გათვალისწინებული ღონისძიებების გონივრულ ვადებში განხორციელება მნიშვნელოვანია ასევე საქმეზე მართლმსაჯულების სრულყოფილად და ობიექტურად განხორციელებისთვის, ვინაიდან დროთა განმავლობაში რთულდება საქმისთვის ფუნდამენტური მნშვნელობის მქონე მტკიცებულებების მოპოვების შესაძლებლობა და იზრდება რისკი, რომ მათი ნაწილი განადგურდება/ შეუძლებელი გახდება მათი მოძიება. ამ ორ დაპირისპირებულ დაცვის ღირს ინტერესებს (მართლმსაჯულების ეფექტიანად განხორციელება, ბრალდებულის ეფექტიანი მონაწილეობა პროცესში) შორის გონივრული და სამართლიანი ბალანსის პოვნა ამოსავალია საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს წინაშე მდგარი საკითხის გადასაწყვეტად.

როგორც უკვე აღვნიშნეთ, სისხლის სამართლის პროცესში მოქმედი შეჯიბრებითობის კონსტიტუციურ-სამართლებრივი პრინციპის იმპერატიული მოთხოვნაა, რომ ბრალდებულს გააჩნდეს შესაძლებლობა ეფექტური მონაწილეობა მიიღოს სისხლის სამართლის პროცესში. ეს მოთხოვნა განსაკუთრებული მნშვნელობისაა მაშინ, როდესაც შეურაცხადად ცნობამდე ბრალდებულმა განაცხადა სურვილი, რომ მისი საქმე განეხილა ნაფიც-მსაჯულთა სასამართლოს.

ნაფიც-მსაჯულთა სასამართლო ინსტიტუტი მართლმსაჯულების განხორციელების პროცესში სახალხო ლეგიტიმაციის ელემენტის გაძლიერებას ემსახურება. „ნაფიც მსაჯულთა სასამართლო ააშკარავებს დემოკრატიის მანკიერებებს და ღირსებებს, ამასთან, ხელს უწყობს საზოგადოებაში დემოკრატიული ფასეულობების დამკვიდრებას, კანონისადმი, სასამართლო გადაწყვეტილებებისადმი პატივისცემის გაზრდის ანუ საზოგადოების სამართლებრივი კულტურის ამაღლების გზით.“[5] „ხშირია შემთხვევები, როცა ერთია კანონის მოთხოვნები და მეორეა მართლმსაჯულება. კანონი უნდა ექვემდებარებოდეს დემოკრატიულ ინტერპრეტაციას, იმდაგვარად რომ მასში აისახოს საღი აზრი და საზოგადოების ღირებულებები, ვისი სახელითაც არის დადგენილი კანონი.“[6]

ნაფიც მსაჯულთა სასამართლო მიერ გაანსახილველ საქმეში ბრალდებულის ეფექტურ მონაწილეობას განსაკუთრებული ფუნქციური დატვირთვა აქვს, ნაფიც მსაჯულებმა საკუთარი აზრის ფორმირების პროცესში სხვა ყველაფერთან ერთად უნდა იხელმძღვანელონ ბრალდებულის პიროვნული მახასიათებლებიდან, მის მიერ პროცესის მიმდინარეობისას განხორციელებული ქმედებებიდან, გაკეთებული განცხადებებიდან გამომდინარე. გარდა ამისა, სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 223-ე მუხლის თანახმად,დაცვის მხარე (მათ შორის პერსონალურად ბრალდებული) უშუალოდ მონაწილეობს ნაფიც-მსაჯულთა კანდიდატების შერჩევის პროცესში. ბრალდებულს აქვს უფლება მოსამართლის წინაშე დააყენოს დასაბუთებული შუამდგომლობა ნაფიც-მსაჯულობის კანდიდატის აცილების შესახებ. ასევე, მას აქვს უფლება დამატებითი კითხვები დაუსვას მსაჯულობის კანდიდატს და წარმოადგინოს დამატებითი მასალები აცილების თაობაზე.[7] ამდენად, ნაფიც-მსაჯულთა სასამართლოს მიერ ბრალდებულის ეფექტური მონაწილეობის გარეშე პირის მსჯავრდებულად ცნობის თაობაზე ვერდიქტის გამოტანა, ლახავს შეჯიბრებითობის პრინციპს და წარმოადგენს ბრალდებულის საპროცესო უფლებების გაუმართლებელი შეზღუდვის ფორმას.

ნიშანდობლივია საქართველოს საკონსნტიტუციო სასამართლოს განმარტება პირის მსჯავრდებულად ცნობის პროცესში შეჯიბრებითობის პრინციპის დაცასთან დაკავშირებით: „საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის პირველი პუნქტით დაცული შეჯიბრებითობის პრინციპის მოთხოვნაა, რომ პირის მსჯავრდებულად ცნობა არ მოხდეს იმ მტკიცებულებებზე დაყრდნობით, რომლის გამოკვლევის შესაძლებლობაც მას სისხლის სამართლის პროცესის განმავლობაში ერთხელაც კი არ ჰქონია.“[8]

სასამართლოს მიერ დადგენილი სტანდარტის თანახმად ბრალდებულის მსჯავრდებულად ცნობისთვის აუცილებელია, რომ მას შეეძლოს მის წინააღმდეგ არსებული მტკიცებულებების გამოკვლევა. თუკი ამ პრინციპს განვაზოგადებთ- ბრალდებულს გააჩნია პროცესში ეფექტური მონაწილეობის უფლება, ხოლო თუკი არსებობს ობიექტური გარემოებები, რის საფუძველზეც იგი ვერ ახდენს ამ უფლების რეალიზაციას (მაგ. პირის შეურაცხადობა) სასამართლომ ამ ობიექტური გარემოებების აღმოფხვრამდე არ უნდა გამოიტანოს განაჩენი. აღნიშნული განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია მაშინ, როდესაც ბრალდებულს უფიქსირდება მხოლოდ დროებითი აშლილობა და შესაბამისად არსებობს მოლოდინი, რომ ის შეძლებს სამომავლოდ საქმის განხილვაში მონაწილეობას. მეორემხრივ, მართლმსაჯულების ეფექტიანად განხროციელების საპირწონედ არსებული რისკების მინიმიზაცია შესაძლებელია თუკი ბრალდების და დაცვის მხარე დადგენილ ვადებში განახორციელებს საპროცესო კანონმდებლობით გათვალისიწნებულ ყველა ქმედებას სისხლის სამართლის საქმისთვის რელევანტური მტკიცებულებების მოპოვებისთვის. ამდენად, კონსტიტუციის მოთხოვნაა, რომ მართლმსაჯულება ეფექტიანად განხორციელდეს იმდენად, რამდენადაც დაცული იქნება შეჯიბრებითობის კონსტიტუციურ-სამართლებრივი პრინციპი და მისგან მომდინარე მხარეთა საპროცესო უფლებები. მსგავსი ბალანსი როგორც ბრალდების, ასევე დაცვის მხარეს (ბრალდებულის წარმომადგენელს) მისცემს შესაძლებლობას გამოიკვლიოს და მოიპოვოს საქმისთვის რელევანტური ის მტკიცებულებები, რომელთა თავმოყრაც არ საჭიროებს ბრალდებულის ეფექტურ მონაწილეობას პროცესში.

შედარებით-სამართლებრივი ანალიზი

შეურაცხადი პირის მიმართ მართლმსაჯულების განხორციელებასთან დაკავშირებული სამართლებრივი პრობლემის სისტემური და სრულყოფილი გაანალიზებისთვის მნიშვნელოვანია მისი შედარებით-სამართლებრივ ჭრილში განხილვაც. სასამართლოს მეგობრის მოსაზრებაში მიმოხილულია აღნიშნულ საკითხთან დაკავშირებით აშშ-სა და გერმანიის იურისდიქციების მიდგომა, ასევე ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს პრაქტიკა .

ამერიკის შეერთებული შტატები (სასამართლო პრაქტიკა და კანონმდებლობა)

აშშ-ის უზენაეს სასამართლოს რამდენჯერმე აქვს განმარტებული, რომ ქმედუუნარო( mental disorder) ბრალდებულის გასამართლება დაუშვებელია.[9] ქმედუუნარობის კრიტერიუმები განსხვავებულია სხვადასხვა იურისდიქციაში, თუმცა, საერთო სტანდარტის მიხედვით, ბრალდებულს უნდა შეეძლოს მისთვის წარდგენილი ბრალის და მიმდინარე სამართალწარმოების გაგება, ასევე - მისი ადვოკატისთვის დაცვის განხორციელებაში რაციონალური დახმარების გაწევა.[10]

აშშ-ის ფედერალური კანონმდებლობის თანახმად, ბრალდებიდან განაჩენის გამოტანამდე ნებისმიერ დროს ბრალდებულს ან პროკურორს შეუძლია წარადგინოს შუამდგომლობა ბრალდებულის ქმედუნარიანობის დასადგენად სხდომის დანიშვნის მოთხოვნით.[11] სასამართლომ უნდა დააკმაყოფილოს შუამდგომლობა ან თავისი ინიციატივით დანიშნოს სხდომა, თუ არსებობს გონივრული მიზეზი იმაში დასარწმუნებლად, რომ ბრალდებულს ამ მომენტისთვის შესაძლოა ჰქონდეს მენტალური დაავადება ან დეფექტი, რომელიც ხდის მას ქმედუუნაროს იმ ხარისხით, რომ მას არ შეუძლია მის წინააღმდეგ მიმდინარე პროცესის არსისა და შედეგების გაგება ან საკუთარი თავის დაცვაში სათანადო დახმარების გაწევა.[12] თუ სასამართლო დაადგენს, რომ ბრალდებულს სწორედ ამგვარი დაავადება/დეფექტი აქვს, მან ბრალდებული უნდა გააგზავნოს გენერალური პროკურატურის საპატიმროში, ხოლო, თავის მხრივ, ამ უკანასკნელმა უნდა მოახდინოს მისი ჰოსპიტალიზირება შესაბამის დაწესებულებაში სამკურნალოდ.[13] მან სამკურნალო დაწესებულებაში უნდა დაჰყოს გონივრული პერიოდი, არაუმეტეს 4 თვისა, რაც საჭიროა იმის განსასაზღვრად, არსებობს თუ არა არსებითი ალბათობა იმისა, რომ განჭვრეტად მომავალში იგი მოიპოვებს ქმედუნარიანობას, რაც სამართალწარმოების გაგრძელებას შესაძლებელს გახდის.[14] დასაშვებია აღნიშნული დროის გაგრძელებაც. თუ ბრალდებული გამოჯანმრთელდება და მას უკვე შეუძლია მის წინააღმდეგ მიმდინარე პროცესის არსისა და შედეგების გაგება და საკუთარი თავის დაცვაში სათანადო დახმარების გაწევა, სასამართლო გასცემს ბრძანებას მის მიერ იმ დაწესებულების დატოვებასთან დაკავშირებით, რომელშიც ჰოსპიტალიზირებულია და განსაზღვრავს თარიღს, როდესაც უნდა გაიმართოს სასამართლო სხდომა ან სამართალწარმოების სხვა პროცედურა.[15]

წესი, რომლის თანახმადაც სამართალწარმოება არ უნდა გაგრძელდეს და განაჩენი არ უნდა დადგეს, თუკი ბრალდებული მენტალურად ქმედუუნაროა, მსგავსად მოქმედებს შტატების დონეზეც, თუმცა, მათ შემთხვევაში უფრო ვრცელია რეგულირება. მაგალითად, ალაბამას შტატის კანონმდებლობით, ბრალდებული ქმედუუნაროდ ითვლება სასამართლოს წინაშე წარსადგომად ან მსჯავრდებისთვის, თუ მას არ აქვს საკმარისი უნარი, საკუთარი თავის დაცვაში დახმარება გასწიოს ადვოკატთან კონსულტირებით ისე, რომ რაციონალურობის გონივრული ხარისხით იგებდეს ფაქტებსა და მის წინააღმდეგ მიმდინარე სამართალწარმოებას.[16] დეტალურადაა გაწერილი პროცედურა, თუ ვისი შუამდგომლობით და რა წესების დაცვით უნდა დადგინდეს, არის თუ არა ბრალდებული ქმედუუნარო, წარსდგეს სასამართლოს წინაშე. თუ შესაბამისი სხდომის შემდეგ მოსამართლე/ნაფიც მსაჯულები ვერ დაადგენენ ბრალდებულის ქმედუუნარობას, წარსდგეს სასამართლოს წინაშე, სისხლის სამართალწარმოება უნდა გაგრძელდეს ყოველგვარი არასაჭირო დაყოვნების გარეშე.[17] თუ ბრალდებულის ქმედუუნარობა დადგინდება და დადგინდება ისიც, რომ არ არსებობს არსებითი ალბათობა იმისა, რომ ის გახდება ქმედუნარიანი გონივრულ დროში, ამავდროულად, თუ მოსამართლე/ნაფიც მსაჯულები დაადგენენ, რომ ბრალდებულის გათავისუფლება მის მიერ საკუთარი თავისთვის ან სხვისთვის მნიშვნელოვანი ზიანის მიყენების რეალურ საფრთხეს შეიცავს და ბრალდებულს აქვს მენტალური დაავადება, რომელიც საჭიროებს მკურნალობას (ხოლო თავად მას არ შეუძლია რაციონალური და ინფორმირებული გადაწყვეტილების მიღება მკურნალობის მიღების თაობაზე), სასამართლომ ის გამოჯანმრთელების მიზნით უნდა გააგზავნოს შესაბამის სამკურნალო დაწესებულებაში, არაუმეტეს 6 თვით ან იქამდე სანამ ქმედუნარიანი გახდება - თუ სასამართლო შემდგომში დაადგენს, რომ ზემოხსენებული საფრთხეები საკმარისად შემცირდა, ის მიიღებს ბრალდებულის გათავისუფლების თაობაზე გადაწყვეტილებას, რაც გარკვეული პირობების დაცვით უნდა განხორციელდეს (მაგ. აცნობოს სასამართლოს მისამართის შეცვლის შემთხვევაში, არ დატოვოს მის გარეშე შტატი და ა.შ[18]).[19] თუ მოსამართლე/ნაფიც მსაჯულები დაადგენენ, რომ ბრალდებული ქმედუუნაროა, თუმცა, ზემოხსენებული საფრთხე მისგან არ მომდინარეობს, სასამართლომ უნდა მოუხსნას მას ბრალდება (ბრალდებები), ან შტატის მიერ მათი ხელახალი წარდგენის უფლებით ან ამ უფლების გარეშე და გასცეს სისხლის სამართლის პროცესიდან მისი დაუყოვნებლივ გათავისუფლების თაობაზე ბრძანება.[20] აგრეთვე, რეგულირებულია შემთხვევა, როცა დადგინდება, რომ არსებობს არსებითი ალბათობა იმისა, რომ ბრალდებული გახდება ქმედუნარიანი გონივრულ დროში.[21] გათვალისწინებულია სასამართლოს მიერ გადაწყვეტილების გადახედვის ვალდებულებაც.[22]

მაგალითად შეიძლება მოვიყვანოთ აგრეთვე ფლორიდის შტატის კანონმდებლობა. კერძოდ, ფლორიდის შტატის სისხლის სამართლის საპროცესო წესების თანახმად, თუ ბრალდებული მენტალურად არაქმედუნარიანია სისხლის სამართალწარმოების ნებისმიერ ეტაპზე, გააგრძელოს ეს უკანასკნელი, სამართალწარმოება არ უნდა გაგრძელდეს, სანამ ის ქმედუუნაროა.[23] აქვე, ფლორიდის შტატის სისხლის სამართლის საპროცესო წესებში ვხვდებით მნიშვნელოვან ჩანაწერს, რომლის თანახმადაც ბრალდებულის არაქმედუნარიანობა არ გამორიცხავს სასამართლოს მიერ იმგვარი ქმედებების განხორციელებას, მხარეთა შუამდგომლობების მოსმენასა თუ სხვა პროცედურებს, რომლებიც არ საჭიროებს ბრალდებულის პირად მონაწილეობას მათში.[24] ამ შემთხვევაშიც დეტალურადაა რეგულირებული, როგორ უნდა მოხდეს ქმედუნარიანობის შემოწმება.

ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს პრაქტიკა

საკვლევ საკითხთან მიმართებით რელევანტურია ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს მიერ სამართალწარმოებაში ეფექტიან მონაწილეობასთან და დაკავშირებით განვითარებული პრაქტიკის მიმოხილვა.

საქმეში Stanford v. the United Kingdom განმცხადებელი დაობდა, რომ დაერღვა სამართლიანი სასამართლოს უფლება იმით, რომ მას არ შეეძლო მოესმინა მიმდინარე პროცესისთვის, შესაბამისად, არ იყო სრულად ინფორმირებული მისი ადვოკატის მიერ მიღებულ გადაწყვეტილებებზე და არ ჰქონდა შესაძლებლობა, თავად გაეგო რომელი მტკიცებულებები იყო შესაბამისობაში თუ შეუსაბამობაში მის წინააღმდეგ მიცემულ ჩვენებებთან.[25] ევროსასამართლომ აღნიშნა, რომ კონვენციის მე-6 მუხლი, მათ შორის, განამტკიცებს ბრალდებულის უფლებას, ეფექტიანი მონაწილეობა მიიღოს სისხლის სამართლის პროცესში.[26] აღნიშნული მოიცავს, მათ შორის, არა მხოლოდ მის უფლებას, დაესწროს სხდომას, არამედ - ასევე, მოისმინოს და მიჰყვეს პროცესის მსვლელობას.[27] სასამართლომ განმარტა, რომ ბრალდებულის ეს უფლება ნაგულისხმევია შეჯიბრებითობაზე დამყარებული პროცესის არსში და ასევე გამომდინარეობს მე-6 მუხლით განმტკიცებული ისეთი გარანტიებიდან, როგორიცაა ბრალდებულის უფლება, დაიცვას საკუთარი თავი, გამოკითხოს მოწმეები, ისარგებლოს თარჯიმნის დახმარებით და ა.შ.[28] მიუხედავად იმისა, რომ ევროსასამართლომ ამ საქმეზე დარღვევა არ დაადგინა სხვადასხვა ფაქტორის გათვალისწინებით (მაგ. იმის, რომ ბრალდებულის ადვოკატმა აღნიშნულის თაობაზე დუმილი არჩია და რომ სახელმწიფო ვერ იქნებოდა ბრალდებულის ადვოკატის ქმედებებზე პასუხისმგებელი, ასევე - სხდომის დარბაზში აკუსტიკური დონე დამაკმაყოფილებელი იყო და სხვა), მან ბრალდებულის სამართალწარმოებაში ეფექტურ მონაწილეობასთან დაკავშირებით მნიშვნელოვანი განმარტებები გააკეთა.[29]

სასამართლოს საქმეზე T. v. the United Kingdom მიღებულ გადაწყვეტილებაში მოუწია მსჯელობა აგრეთვე არასრულწლოვანი ბრალდებულის ეფექტურ მონაწილეობაზე სამართლაწარმოებაში. მან აღნიშნა, რომ სამართლიანი სასამართლოს უფლებას არ არღვევს თავისთავად ის ფაქტი, რომ თუნდაც 11 წლის ბავშვის მიმართ მიმდინარეობს სისხლის სამართალწარმოება, თუმცა, მნიშვნელოვანია ამ დროს მხედველობაში იქნეს მიღებული მისი ასაკი, მოწიფულობა, ინტელექტუალური და ემოციური შესაძლებლობები და რომ გადადგმულია ნაბიჯები საიმისოდ, რომ ესმოდეს და მონაწილეობას იღებდეს პროცესში.[30] განსხვავებით წინა საქმისა, ამ შემთხვევაში ევროსასამართლომ ის, რომ განმცხადებელს სასამართლოში გამოცდილი ადვოკატები წარმოადგენდნენ, საკმარის დამაკომპენსირებელ ფაქტორად არ მიიჩნია, რადგან, როგორც მან აღნიშნა, პროცესი დაძაბულ ვითარებაში, დიდი საჯარო ყურადღების ქვეშ იმართებოდა, ხოლო ბრალდებულის მოუმწიფებლობისა და მძიმე ემოციური მდგომარეობის გამო, სავარაუდოდ ის ადვოკატებთან სათანადო კონსულტირების შესაძლებლობას მოკლებული იყო სხდომის მიღმაც[31].

საქმეში S.C. v. the United Kingdom ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ პირველად შემოიტანა ეფექტური მონაწილეობის განმარტება. მან აღნიშნა, რომ ეფექტური მონაწილეობა მოითხოვს, რომ ბრალდებულს ფართოდ ესმოდეს სასამართლო პროცესის ბუნება და ის თუ რა დევს სასწორზე მისთვის, მათ შორის, სანქციის მნიშვნელობა, რომელიც მას შეიძლება დაეკისროს. სასამართლოს განმარტებით, აღნიშნული ნიშნავს იმას, რომ მას, თუ საჭიროა თარჯიმნის, ადვოკატის, სოც. მუშაკის ან მეგობრის დახმარებით, შეუძლია იმის არსის გაგება, რაც სასამართლოზე ითქმის. ბრალდებულს უნდა შეეძლოს მიჰყვეს პროკურორის მოწმეების ნათქვამს და აუხსნას თავის ადვოკატებს მომხდარის მისეული ვერსია, გამოყოს ის განცხადებები, რომლებსაც არ ეთანხმება და მიაწოდოს მათ ის ფაქტები, რომლებიც მის დაცვაში უნდა იქნეს გამოყენებული.[32]

ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ დაუშვებლად სცნო ჰარი ლიბრიხის საჩივარი გერმანიის წინააღმდეგ. ევროსასამართლომ რამდენიმე გარემოება მიიღო მხედველობაში. მან გაიზიარა ეროვნული სასამართლოების განმარტება, რომ განმცხადებლის მიერ წარდგენილი სამედიცინო მოწმობა არ გამორიცხავდა მის შესაძლებლობას, ეფექტური მონაწილეობა მიეღო სხდომაში, რადგან ის 6 კვირით ადრე იყო გაცემული და განმცხადებლის დიაგნოზი არ ყოფილა იმგვარი დაავადება, რომელიც მის მიერ სასამართლო პროცესში ეფექტურ მონაწილეობას სამუდამოდ შეუძლებლად წარმოაჩენდა.[33] ევროსასამართლომ მხედველობაში მიიღო ისიც, რომ განმცხადებელს ადვოკატი უწევდა დახმარებას, ვისთანაც მას თავისუფლად შეეძლო კონსულტაციის გავლა და საჭირო ინფორმაციის მიწოდება, აგრეთვე - თავად განმცხადებელს ჰქონდა ეროვნულ სასამართლოში ადვოკატთან კონსულტაციის შემდეგ, მისი თანდასწრებით დადასტურებული ის, რომ მას შეეძლო სამართალწარმოებაში მონაწილეობა.[34] ევროსასამართლომ გაითვალისწინა ისიც, რომ განმცხადებელი ანტიდეპრესანტებას იღებდა, თუმცა მას არ ჰქონია ისეთი ეფექტი, რომ განმცხადებელი უუნარო გაეხადა, გაეგო ზოგადად მიმდინარე სამართალწარმოება და ის თუ რა იდო სასწორზე.[35] აგრეთვე მხედველობაში იქნა მიღებული ის, რომ მან ფაქტობრივად მიიღო მონაწილეობა ეროვნულ სასამართლოში მიმდინარე სამართალწარმოებაში.[36]

ინგლისი და უელსი

ინგლისსა და უელსში ტესტი, თუ როგორ უნდა განისაზღვროს, აქვს თუ არა ბრალდებულს უნარი, წარსდგეს სასამართლოს წინაშე, ეფუძნება 1830-იანი წლების დაისონისა და პრიჩარდის საქმეებს, რომელშიც შემდეგი ფაქტორები იქნა დასახელებული:

· აქვს თუ არა ბრალდებულს საკმარისი ინტელექტუალური უნარი, გაიგოს სამართალწარმოების მიმართულება, რათა სათანადოდ დაიცვას თავი;

· შეუძლია თუ არა იმის ცოდნა, რომ აქვს შესაძლებლობა, დააყენოს რომელიმე ნაფიცი მსაჯულის აცილების საკითხი;

· აქვს თუ არა უნარი, გაიგოს მტკიცებულებების დეტალები.[37]

მოგვიანებით დავიესის საქმეში დამატებითი მოთხოვნა დასახელდა - რომ ბრალდებულს უნდა შეძლებოდა ადვოკატთან კონსულტაცია.[38] მოგვიანებით ეს კრიტერიუმები კიდევ უფრო დაიხვეწა და შემდეგნაირად ჩამოყალიბდა სასამართლო პრაქტიკაში - ბრალდებული შეიძლება მიჩნეულ იქნეს, როგორც არასათანადო მდგომარეობის მქონე, წარსდგეს სასამართლოს წინაშე, თუ რომელიმე ამათგან მის შესაძლებლობებს მიღმაა: ბრალდების გაგება; გადაწყვეტა, აღიაროს დანაშაულის ჩადენა; გამოიყენოს ნაფიცი მსაჯულის აცილების უფლება; გაიაროს კონსულტაცია ადვოკატთან; მიჰყვეს სამართალწარმოებას; წარადგინოს მტკიცებულება საკუთარი თავის დასაცავად.[39]

რაც შეეხება პროცედურას, თუ როგორ უნდა იქნეს პირი მიჩნეული, როგორც შეუსაბამო მდგომარეობაში მყოფი, წარსდგეს სასამართლოს წინაშე და რა შედეგები მოჰყვება მას, აღნიშნული მოწესრიგებულია 1964 წლის სისხლის პროცედურის (შერაცხადობის) აქტით, რომელშიც მოგვიანებით მნიშვნელოვანი ცვლილებები შევიდა. ამ აქტის თანახმად, ბრალდებულის მდგომარეობის შესაბამისობა რაც შეიძლება მალე უნდა დადგინდეს მას შემდეგ, რაც ეს საკითხი წარმოიშობა.[40] ის უნდა დადგინდეს სასამართლოს მიერ, ნაფიც მსაჯულების გარეშე.[41] თუ დადგინდება, რომ ბრალდებულის მდგომარეობა შეუსაბამოა, სასამართლო პროცესი არ უნდა გაგრძელდეს ან გაგრძელდეს და ნაფიც მსაჯულებმა განსაზღვრონ მტკიცებულებებზე (რომლებიც უკვე წარდგენილ იქნა და პროკურატურის/სასამართლოს მიერ დანიშნული დაცვის წარმომადგენლის მიერ) დაყრდნობით, არის თუ არა ეს მტკიცებულებები საკმარისი იმის დასამტკიცებლად, რომ ბრალდებულმა ჩაიდინა დანაშაულებრივი ქმედება, რომლის ჩადენასაც ედავებიან.[42] ასევე, თუკი ქმედუუნარობის საკითხი გადაწყდა ბრალის წარდგენის შემდეგ, ზემოხსენებული საკითხი იმავე ნაფიც მსაჯულებმა უნდა გადაწყვიტონ, რომლებიც თავიდანვე განიხილავდნენ ბრალდებულის საქმეს.[43] თუ დადგინდება, რომ ბრალდებული ქმედუუნაროა და მან ჩაიდინა დანაშაული, მოსამართლე მიიღებს შემდეგი გადაწყვეტილებებიდან ერთ-ერთს: მოხდეს ბრალდებულის ჰოსპიტალიზირება, მოექცეს ზედამხედველობის ქვეშ ან გათავისუფლდეს.[44]

გერმანიის ფედერალური რესპუბლიკა

გერმანიის ფედერალური სასამართლოს პრაქტიკის თანახმად, ბრალდებულის ფიზიკური დასწრება სასამართლოს წინაშე არ არის საკმარისი იმისთვის, რომ ნორმატიული გაგებით იგი „დასწრებულად““ ჩაითვალოს. Federal Court of Justice, no. 5 StR 199/70, decision of 6 October 1970, Collection of the decisions of the criminal section of the Federal Court of Justice (BGHSt), Vol. 23, pp. 331 et seq., 334). ბრალდებულის მენტალური მონაცემები მას საშუალებას უნდა აძლევდეს მონაწილეობა მიიღოს სამართალწარმოების პროცესში, დაიცვას საკუთარი ინტერესები როგორც სასამართლოს შიგნით, ასევე მის გარეთ. მართლმსაჯულების მიზნებისთვის, ბრალდებული არ ჩაითვლება ქმედუუნაროდ თუკი, თუნდაც წარმომადგენლის დახმარებით, მას შეუძლია საკუთარი ინტერესების დაცვის მიზნით განახორციელოს თავისი უფლებები. (see, inter alia, Federal Constitutional Court, no. 2 BvR 345/95, decision of 24 February 1995, NJW 1995, pp. 1951, 1952). თუკი სასამართლოს აქვს დასაბუთებული ეჭვი იმასთან დაკავშირებით, რომ ბრალდებულს არ შეუძლია სამართალწარმოების პროცესში მიღოს მონაწილეობა, ეს სხდომა არ ჩატარდება. (Federal Court of Justice, no. 4 StR 681/83, decision of 29 November 1983, Neue Zeitschrift für Strafrecht (NStZ) 1984, p. 181; Federal Court of Justice, no. 5 StR 449/84, decision of 17 July 1984, NStZ 1984, p. 520). სასამართლომს საქმეში არსებული ფაქტებიდან და მტკიცებულებებიდან გამომდინარე უნდა განსაზღვროს ბრალდებულის მიერ პროცესში მონაწილეობის შესაძლებლობის საკითხი. (compare section 244 § 2 of the Code of Criminal Procedure).

გერმანიის სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის თანახმად, თუ ბრალდებულმა განზრახ ჩაიყენა თავი იმგვარ მდგომარეობაში, რომელიც გამორიცხავს მის შესაბამისობას, წარსდგეს სასამართლოს წინაშე და შედეგად ის გაცნობიერებულად ახდენს სასამართლო სხდომის გაგრძელების პრევენციას, ეს უკანასკნელი უნდა გაგრძელდეს მის დაუსწრებლად გარდა იმ შემთხვევისა, თუ სასამართლო მის დასწრებას აუცილებლად მიიჩნევს.[45] ეს პროცედურა გამოიყენება მხოლოდ იმ შემთხვევაში თუ სამართალწარმოების დაწყების შემდეგ ბრალდებულს ჰქონდა შესაძლებლობა, გაეკეთებინა განცხადება სასამართლოს წინაშე ბრალდებასთან დაკავშირებით.[46] მას შემდეგ, რაც ბრალდებული გამოკეთდება, მოსამართლე აცნობებს მას მნიშვნელოვან ინფორმაციას სამართალწარმოების მიმდინარეობის შესახებ მისი არყოფნისას.[47] სასამართლო წყვეტს პროცესი ბრალდებულის დაუსწრებლად გააგრძელოს თუ არა მას შემდეგ, რაც მოუსმენს ექსპერტს.[48] გადაწყვეტილება შეიძლება მიღებული იქნეს მთავარი სხდომის დაწყებამდეც, ხოლო შეიძლება დაშვებულ იქნეს საჩივარი აღნიშნულის თაობაზე, რომესაც სუსპენზიური ეფექტი ექნება და შეაჩერებს მოსმენას, სანამ მასზე არ იქნება მიღებული გადაწყვეტილება.[49] იმ ბრალდებულს, რომელსაც ადვოკატი არ ჰყავს, დაენიშნება ის სავალდებულო წესით.[50]

გერმანიაში მენტალურად შეურაცხადი პირი ვერ წარსდგება სასამართლოს წინაშე. სასამართლო პროცესი გადაიდება თუკი პირის მენტალური აშლილობა დროებითია , ხოლო თუკი იგი მუდმივია, საქმის განხილვა შეწყდება.[51]

დასვკნა

კოლიზიურ მიმართებაში არსებულ კონსტიტუციით დაცულ სამართლებრივ სიკეთეებს შორის ბალანსი მათი მოქმედების უფლებრივი საფუძვლების, ფარგლებისა და ეფექტების სისტემური ანალიზის შედეგად უნდა დადგინდეს. სისხლის სამართლის საქმეზე მართლმსაჯულების ჯეროვნად განხორციელება, დიდწილად, მის ეფექტიანად განხორციელებაზეა დამოკიდებული, ამდენად ნებისმიერი პირის, მათ შორის, სასამართლოს მიერ შეურაცხადად აღიარებული პირის (რომელმაც დანაშაული შერაცხად მდგომარეობაში ჩაიდინა) მიმართ მართლმსაჯულების განხორციელების ინტერესის არსებობას ლეგიტიმური საფუძვლები გააჩნია. მეორემხრივ, ნებისმიერი სამართლებრივი მნიშვნელობის მქონე ინტერესის რეალიზებისა და მის საფუძველზე სამართლებრივი მოქმედების ფარგლებს და მათი განხორციელების ფორმებს კონსტიტუციური პრინციპები და დებულებები ადგენს.

საქართველოს კანონმდებლობისა და საერთაშორისო გამოცდილების სისტემური ანალიზის საფუძველზე სასამართლოს მეგობარს მიაჩნია, რომ ნაცვლად მოცემული საკითხის ბლანკეტური მოწესრიგებისა, კანონმდებელმა უნდა გაითვალისწინოს შემდეგი ალტერნატიული შემთხვევები:

1.ბრალდებულის შეურაცხადობა დროებითია და ბრალდებულს არ აქვს უნარი ეფექტური მონაწილეობა მიიღოს პროცესის მიმდინარეობისას. ასეთ დროს სასამართლომ უნდა შეაჩეროს საქმის განხილვა და განაჩენი გამოიტანოს მხოლოდ მას შემდეგ რაც ბრალდებული შეძლებს პროცესში მონაწილეობის მიღებას.

2. ბრალდებულის შეურაცხადობა დროებითია, თუმცა პროცესში ბრალდებულის ეფექტური მონაწილეობა უზრუნველყოფილი იყო, იგი მონაწილეობდა მტკიცებულებათა გამოკვლევის პროცესში, ნაფიც მსაჯულთა დაკომპლექტების პროცესში თუ სხვა რელევანტურ საპროცესო მოქმედებაში. ასეთ დროს სასამართლომ უნდა გამოიტანოს განაჩენი.

3. არ არსებობს დაზუსტებული ინფორმაცია ბრალდებულის შეურაცხადად ყოფნის ხანგრძლივობასთან დაკავშირებით. ასეთ დროს, თუკი საქმეზე ბრალდებულის ეფექტური მონაწილეობა უზრუნველყოფილი იყო, იგი მონაწილეობდა მტკიცებულებათა გამოკვლევის პროცესში, ნაფიც მსაჯულთა დაკომპლექტების პროცესში თუ სხვა რელევანტურ საპროცესო მოქმედებაში, სასამართლომ უნდა გამოიტანოს განაჩენი, ხოლო თუკი ბრალდებულის ეფექტური მონაწილეობა პროცესში არ იყო უზრუნველყოფილი, საქმის წარმოება უნდა შეჩერდეს ბრალდებულის გამოჯანმრთელებამდე.

4.ბრალდებულის შეურაცხადობა მუდმივია. ასეთ დროს, თუკი საქმეზე ბრალდებულის ეფექტური მონაწილეობა უზრუნველყოფილი იყო, იგი მონაწილეობდა მტკიცებულებათა გამოკვლევის პროცესში, ნაფიც მსაჯულთა დაკომპლექტების პროცესში თუ სხვა რელევანტურ საპროცესო მოქმედებაში, სასამართლომ უნდა გამოიტანოს განაჩენი, ხოლო თუკი ბრალდებულის ეფექტური მონაწილეობა პროცესში არ იყო უზრუნველყოფილი, სასამართლომ უნდა შეწყვიტოს საქმის წარმოება.

ბრალდებულის ეფექტური მონაწილეობა სისხლის სამართლის პროცესში შეჯიბრებითობის კონსტიტუციურ-სამართლებრივი პრინციით დაცული სამართლებრივი სიკეთეა, რომელიც,თავისმხრივ, ადგენს მართლმსაჯულების ეფექტიანად განხორციელების ფარგლებს. საქართველოს ნორმატიული ბაზისა და საერთაშორისო იურისდიქციების სისტემური ანალიზის საფძველზე შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ ბლანკეტური მოწესრიგება, რომელიც შეურაცხადი პირის მიმართ (რომელიც დანაშაულის ჩადენის დროს შერაცხადი იყო) გამამტყუვნებელი განაჩენის გამოტანას ლეგიტიმურს ხდის ეწინააღმდეგება შეჯიბრებითობის პრინციპს. მსგავსი ტიპის მოწესრიგების კონსტიტუციურ პრინციპებთან და რაციონალურობის ზოგად სტანდარტებთან შეუსაბამობა კიდევ უფრო თავლსაჩინოა მაშინ, როდესაც საქმე შეეხება ნაფიც მსაჯულთა სასამართლოს, რომლის ფარგლებშიც ბრალდებულის მონაწილეობას სისხლის სამართლის პროცესში ექსპლიციტური საკანონმდებლო დანაწესებით გათვალისწინებული ფუნქციური დატვირთვა გააჩნია.

[1] თელავის რაიონული სასამართლოს 2020 წლის 23 ოქტომბრის N1543 კონსტიტუციური წარდგინება.

[2] საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის მე-3 მუხლის მე-5 ნაწილი.

[3]საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2018 წლის 14 დეკემბრის N2/13/1234,1235 გადაწყვეტილება საქმეზე, აქართველოს მოქალაქეები - როინ მიქელაძე და გიორგი ბურჯანაძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ, II-75

[4] საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის კომენტარი, თბილისი, 2015. გვ 84

[5] ელა კუსიანი, ნაფიც მსაჯულთა სასამართლო- დემოკრატიის იდეალი?, თბილისი 2011წ, გვ 6

[6] We, the Jury: The Jury System and the Ideal of Democracy, With a New Preface 1st Harvard University Press pbk. ed Edition.

[7] სისხლის სამარათლის საპროცესო კოდექსის 223-ე მუხლის მე-2 პუნქტი.

[8] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2018 წლის 14 დეკემბრის N2/13/1234,1235 გადაწყვეტილება საქმეზე, საქართველოს მოქალაქეები - როინ მიქელაძე და გიორგი ბურჯანაძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ, II-82

[9] Morse, Stephen J., "Mental Disorder and Criminal Justice" (2018). Faculty Scholarship at Penn Law. 1751, 275.

[10] იქვე.

[11] 18 U.S. Code § 4241

[12] იქვე.

[13] იქვე.

[14] იქვე.

[15] იქვე.

[16] Alabama Rules of Criminal Procedure, Rule 11.1.

[17] Alabama Rules of Criminal Procedure, Rule 11.6.

[18] Alabama Rules of Criminal Procedure, Rule 7.3.

[19] Alabama Rules of Criminal Procedure, Rule 11.6.

[20] იქვე.

[21] იქვე.

[22] იქვე.

[23] Florida Rules of Criminal Procedure, 3.210.

[24] იქვე.

[25] ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს 1994 წლის 23 თებერვლის გადაწყვეტილება საქმეზე, Stanford v. the United Kingdom, პარ. 21-22.

[26] იქვე, პარ. 26.

[27] იქვე

[28] იქვე

[29] ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს 1994 წლის 23 თებერვლის გადაწყვეტილება საქმეზე, Stanford v. the United Kingdom.

[30] ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს 1999 წლის 16 დეკემბრის გადაწყვეტილება საქმეზე, T. v. the United Kingdom, პარ. 84.

[31] იქვე, პარ. 88.

[32] ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს 2004 წლის 15 ივნისის გადაწყვეტილება საქმეზე, S.C. v. the United Kingdom, პარ. 29.

[33] ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს 2008 წლის 8 იანვრის გადაწყვეტილება საჩივრის დასაშვებობის თაობაზე საქმეზე, Liebreich v. Germany.

[34] იქვე

[35] იქვე

[36] იქვე

[37] Fitness to Plead: International and Comparative Perspectives. Edited by Ronnie Mackay and Warren Brookbanks. Published 2018 by Oxford University Press, 57.

[38] იქვე

[39] Fitness to Plead: International and Comparative Perspectives. Edited by Ronnie Mackay and Warren Brookbanks. Published 2018 by Oxford University Press, 58.

[40] Criminal Procedure (Insanity) Act 1964, 4(4).

[41] იქვე, 4(5).

[42] იქვე¸4A.

[43] იქვე, 4A(5).

[44] იქვე, 5.

[45] German Code of Criminal Procedure, 231a (1).

[46] იქვე

[47] იქვე, 231a (2).

[48] იქვე, 231a (3).

[49] იქვე

[50] იქვე, 231a (4).

[51] The right to understant, chapter six, page 7 http://uir.unisa.ac.za/bitstream/handle/10500/1840/06chapter6.pdf?sequence=8&isAllowed=y