თქვენ არ ეცნობით კონსტიტუციური სარჩელის/წარდგინების სრულ ვერსიას. სრული ვერსიის სანახავად, გთხოვთ, ვერტიკალური მენიუდან ჩამოტვირთოთ მიმაგრებული დოკუმენტი

1. სადავო ნორმატიული აქტ(ებ)ი

ა. საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსი

2. სასარჩელო მოთხოვნა

3. საკონსტიტუციო სასამართლოსათვის მიმართვის სამართლებრივი საფუძვლები

საქართველოს კონსტიტუციის 31-ე მუხლის პირველი პუნქტი და მე-60 მუხლის მეოთხე პუნქტის ,,ა” ქვეპუნქტი, ,,საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ” საქართველოს ორგანული კანონის მე-19 მუხლის პირველი პუნქტის ,,ე” ქვეპუნქტი, 39-ე მუხლის პირველი პუნქტის ,,ა” ქვეპუნქტი, 31-ე და 31¹ მუხლები.

4. განმარტებები სადავო ნორმ(ებ)ის არსებითად განსახილველად მიღებასთან დაკავშირებით

ა) სარჩელი ფორმით და შინაარსით შეესაბამება „საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის 31¹ მუხლის მოთხოვნებს;

ბ) სარჩელი შეტანილია უფლებამოსილი პირის მიერ:

გორის რაიონული სასამართლოს 2009 წლის 25 მარტის განაჩენით მიხეილ ქარელი ცნობილ იქნა დამნაშავედ საქართველოს სსკ-ის 19-338-ე მუხლის მე-2 ნაწილის „გ“ ქვეპუნქტით, საქართველოს სსკ-ის 338-ე მუხლის მე-3 ნაწილის „ბ“, „გ“, „დ“ და „ე“ ქვეპუნქტებით, საქართველოს სსკ-ის 333-ე მუხლის მე-3 ნაწილის „ა“ ქვეპუნქტით, საქართველოს სსკ-ის 190-ე მუხლით, საქართველოს სსკ-ის 337-ე მუხლებით.(დანართი 1)

ამის შემდგომ გორის რაიონული სასამართლოს 2013 წლის 17 იანვრის განჩინებით „ამნისტიის შესახებ“ საქართველოს 2012 წლის 28 დეკემბრის კანონის 22-ე მუხლისა და „პოლიტიკური ნიშნით დაპატიმრებულ და პოლიტიკური ნიშნით დევნილ პირთა შესახებ“ საქართველოს პარლამენტის 2012 წლის 5 დეკემბრის დადგენილების საფუძველზე მიხეილ ქარელი გათავისუფლდა გორის რაიონული სასამართლოს 2009 წლის 25 მარტის განაჩენით განსაზღვრული ძირითადი და დამატებითი სასჯელებისგან. (დანართი 1)

2017 წლის 16 ივნისს თბილისის სააპელაციო სასამართლოს ახლად გამოვლენილ გარემოებათა გამო შუამდგომლობით მიმართა მსჯავრდებულ მიხეილ ქარელის ინტერესების დამცველმა, ადვოკატმა მამუკა ნოზაძემ, რომელმაც მოითხოვა მსჯავრდებულ მიხეილ ქარელის მიმართ გორის რაიონული სასამრთლოს 2009 წლის 25 მარტს გამოტანილი განაჩენის გადასინჯვა და გამამართლებელი განაჩენის დადგენა. თბილისის სააპელაციო სასამართლოს 2018 წლის 5 დეკემბრის განაჩენით შუამდგომლობა დაკმაყოფილდა ნაწილობრივ: გასაჩივრებული განაჩენიდან ამოირიცხა მითითება საქართველოს სსკ-ის 338-ე მუხლის მე-3 ნაწილის „ბ“ და „დ“ ქვეპუნქტებით მიხეილ ქარელის მსჯავრდების შესახებ, განაჩენი სხვა ნაწილებში დარჩა უცვლელად.(დანართი 1)

2019 წლის 16 იანვარს მსჯავრდებულმა მიხეილ ქარელის და მისმა ინტერესების დამცველმა, ადვოკატმა ამირან გიგუაშვილმა საკასაციო საჩივრებით მოითხოვეს თბილისის სააპელაციო სასამართლოს 2018 წლის 5 დეკემბრის განაჩენის გაუქმება და მიხეილ ქარელის სრულად გამართლება. საქართველოს უზენაესი სასამართლოს 2020 წლის 23 მარტის განაჩენით მსჯავრდებულ მიხეილ ქარელისა და მისი ინტერესების დამცველის, ადვოკატ ამირან გიგუაშვილის საკასაციო საჩივრები დაკმაყოფილდა - გაუქმდა თბილისის სააპელაციო სასამართლოს 2018 წლის 5 დეკემბრის გამამტყუნებელი განაჩენი მიხეილ ქარელის მიმართ და მოსარჩელე უდანაშაულოდ იქნა ცნობილი მის მიმართ წარდგენილ ყველა ბრალდებაში.(დანართი 1)

2021 წლის 23 აპრილს მიხეილ ქარელის ინტერესების დამცველმა ადვოკატმა ამირან გიგუაშვილმა საქართველოს უზენაესი სასამართლოს მიმართა განცხადებით და მოითხოვა 2020 წლის 23 მარტის განაჩენში ცვლილებების შეტანა და გამამტყუნებელი განაჩენის გაუქმებასთან ერთად, თბილისის საქალაქო სასამართლოს 2007 წლის 12 ნოემბრის ბრძანების (მიხეილ ქარელისათვის შერჩეული აღკვეთის ღონისძიების შეცვლის შესახებ) უკანონოდ ცნობა თანმდევი სამართლებრივი შედეგებით და სახელმწიფოს საკუთრებაში მიქცეული ქონების კანონიერი მესაკუთრისთვის დაბრუნება, კერძოდ: მიხეილ ქარელის დას, ეკატერინე ქარელს დაუბრუნდეს მის მიერ შეტანილი გირაოს თანხა 10 000 ლარი. ასევე მიხეილ ქარელის დას, ეკატერინე ქარელს დაუბრუნდეს კუთვნილი საცხოვრებელი სახლი, მდებარე გორის რაიონის სოფელ ტყვიავში, გაიოზ ქარელს დაუბრუნდეს კუთვნილი შპს „კომპლექტ“ გორის ბაზის ქონება, რომელთაც 2007 წლის 7 ოქტომბერს დაედოთ ყადაღა ბრალდებულ მიხეილ ქარელის გირაოს უზრუნველსაყოფად.(დანართი 1)

თბილისის საქალაქო სასამართლოს სისხლის სამართლის საქმეთა კოლეგიის 2007 წლის 12 ნოემბრის შერჩეული აღკვეთის ღონისძიების შეცვლის შესახებ ბრძანების მიხედვით სასამართლომ ბრალდებულ მიხეილ ქარელის მიმართ გამოყენებული აღკვეთის ღონისძიება გირაო შეცვალა დაპატიმრებით ორი თვის ვადით. გირაოს სახით შეტანილი თანხა 10,000 ლარის ოდენობით გადაირიცხა სახელმწიფო ბიუჯეტში. გირაოს უზრუნველსაყოფად დაყადაღებულ ქონებას სახელმწიფოსათვის გადაცემის მიზნით მოეხსნა ყადაღა ეკატერინე ქარელის კუთვნილ საცხოვრებელ ბინას, მდებარე ქ. გორში, შინდისის გზადკეცილი N6/39-ში. გაიოზ ქარელის და ზინა გოდერძიშვილის კუთვნილ საცხოვრებელ სახლს, მდებარე გორის რიონის სოფელ ტყვიავში და გაიოზ ქარელის კუთვნილს შპს „კომპლექტ გორის ბაზის“ ქონებას და აღნიშნული ქონება, სსიპ საფინანსო სააგენტოს მეშვეობით გადაეცა სახელმწიფოს.(დანართი 2)

საქართველოს უზენაესი სასამართლოს 2021 წლის 15 სექტემბრის განჩინებით მიხეილ ქარელის ადვოკატის 2021 წლის 23 აპრილის განცხადება დარჩა განუხილველი. აღნიშნულ განჩინებაში უზენაესმა სასამართლომ გააკეთა შემდეგი განმარტება: „საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 310-ე და 332¹-ე მუხლები ამომწურავად და მკაფიოდ განსაზღვრავენ ახლად გამოვლენილ გარემოებათა გამო სასამართლოს აქტების გადასინჯვის როგორც საფუძვლებს, ასევე გადასასინჯი სასამართლოს აქტების სახეს. კერძოდ, საქართველოს სსკ-ის 310-ე მუხლი და 332¹ მუხლიც ახლად გამოვლენილ გარემოებათა გამო ითვალისწინებს მხოლოდ სასამართლოს განაჩენის და არა სხვა საპროცესო დოკუმენტის (მათ შორის ბრძანების, განჩინების) გადასინჯვის შესაძლებლობას, რასაც ამავე კოდექსის მე-3 მუხლის მე-4 ნაწილის თანახმად მიეკუთვნება „პირველი ინსტანციის, სააპელაციო ან საკასაციო სასამართლოს გადაწყვეტილება, რომელიც ბრალდებულს ცნობს დამნაშავედ დანაშაულის ჩადენაში ან ამართლებს მას“. საქართველოს სსკ-ის 332¹-ე მუხლის მე-2 ნაწილით განსაზღვრული განაჩენის გადასინჯვის სპეციალური საფუძველიც არ ითვალისწინებს საქართველოს პარლამენტის 2012 წლის 5 დეკემბრის №76-Iს დადგენილებით პოლიტიკური ნიშნით დაპატიმრებულ და პოლიტიკური ნიშნით დევნილ პირად ცნობილი მსჯავრდებულის მიმართ იგივე საქმის ფარგლებში განაჩენის გარდა სხვა საპროცესო დოკუმენტის (განჩინების, ბრძანების) გადასინჯვის შესაძლებლობა. საქართველოს სსსკ-ის 310-ე და 332¹ მუხლების იმპერატიული დანაწესიდან გამომდინარე, სასამართლო მოკლებულია შესაძლებლობას დააკმაყოფილოს კასატორის მოთხოვნა და უკანონოდ სცნოს თბილისის საქალაქო სასამართლოს 2007 წლის 12 ნოემბრის ბრძანება, რომლის გადასინჯვა სცდება საკასაციო სასამართლოს კომპეტენციას“. (დანართი 1)

სასამართლოს აღნიშნული მსჯელობიდან გამომდინარე სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 310-ე და 332¹ მუხლები მოსარჩელეს არ აძლევს შესაძლებლობას ახლად გამოვლენილი გარემოებების საფუძველზე მოითხოვოს განაჩენის გარდა სხვა საპროცესო დოკუმენტის გადასინჯვა, რომელიც ზღუდავს მის უფლებებს. თავის მხრივ კონსტიტუციის 31-ე მუხლის პირველი პუნქტით გარანტირებულია პირის უფლება საკუთარი უფლებებისა და თავისუფლებების დასაცავად მიმართოს სასამართლოს. ამდენად, მოსარჩელე წარმოადგენს სათანადო სუბიექტს იდავოს გასაჩივრებული ნორმების კონსტიტუციურობის თაობაზე საქართველოს კონსტიტუციის 31-ე მუხლის პირველ პუნქტთან მიმართებით.

გ)სარჩელში მითითებული საკითხი არის საკონსტიტუციო სასამართლოს განსჯადი;

დ) სარჩელში მითითებული საკითხი არ არის გადაწყვეტილი საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ;

ე) სარჩელში მითითებული საკითხი რეგულირდება კონსტიტუციის 31-ე მუხლის პირველი პუნქტით;

ვ) კანონით არ არის დადგენილი სასარჩელო ხანდაზმულობის ვადა აღნიშნული ტიპის დავისათვის და შესაბამისად, არც მისი არასაპატიო მიზეზით გაშვების საკითხი დგება დღის წესრიგში;

ზ) სადავო კანონქვემდებარე ნორმატიული აქტის კონსტიტუციურობაზე სრულფასოვანი მსჯელობა შესაძლებელია ნორმატიული აქტების იერარქიაში მასზე მაღლა მდგომი იმ ნორმატიული აქტის კონსტიტუციურობაზე მსჯელობის გარეშე, რომელიც კონსტიტუციური სარჩელით გასაჩივრებული არ არის.

5. მოთხოვნის არსი და დასაბუთება

1. დავის საგანი

წინამდებარე სარჩელში საქართველოს კონსტიტუციის 31-ე მუხლის პირველ პუნქტთან მიმართებით გასაჩივრებულია სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 310-ე მუხლი და 332 პრიმა მუხლის პირველი და მეორე ნაწილები, ასევე სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 207-ე მუხლის მე-7 ნაწილი.

სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 310-ე მუხლი განსაზღვრავს ახლად გამოვლენილ გარემოებათა საფუძველზე განაჩენის გადასინჯვის საფუძვლებს. სსსკ-ის 332-ე პრიმა მუხლის პირველი და მეორე ნაწილები კი ახლად გამოვლენილ გარემოებათა საფუძველზე განაჩენის გადასინჯვას 310-ე მუხლისგან განსხვავებულ დამატებით საფუძვლებს ითვალისწინებს. სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის ორივე მუხლის მიხედვით ახლად გამოვლენილ გარემოებათა საფუძველზე შესაძლოა გადაისინჯოს „განაჩენი“. როგორც ზემოთ აღინიშნა, უზენაესი სასამართლოს განმარტებით: „საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 310-ე და 332¹ მუხლები ამომწურავად და მკაფიოდ განსაზღვრავენ ახლად გამოვლენილ გარემოებათა გამო სასამართლოს აქტების გადასინჯვის როგორც საფუძვლებს, ასევე გადასასინჯი სასამართლოს აქტების სახეს. კერძოდ, საქართველოს სსკ-ის 310-ე მუხლი და 332¹-ე მუხლიც ახლად გამოვლენილ გარემოებათა გამო ითვალისწინებს მხოლოდ სასამართლოს განაჩენის და არა სხვა საპროცესო დოკუმენტის (მათ შორის ბრძანების, განჩინების) გადასინჯვის შესაძლებლობას, რასაც ამავე კოდექსის მე-3 მუხლის მე-4 ნაწილის თანახმად მიეკუთვნება „პირველი ინსტანციის, სააპელაციო ან საკასაციო სასამართლოს გადაწყვეტილება, რომელიც ბრალდებულს ცნობს დამნაშავედ დანაშაულის ჩადენაში ან ამართლებს მას“. საქართველოს სსკ-ის 332¹-ე მუხლის მე-2 ნაწილით განსაზღვრული განაჩენის გადასინჯვის სპეციალური საფუძველიც არ ითვალისწინებს საქართველოს პარლამენტის 2012 წლის 5 დეკემბრის №76-Iს დადგენილებით პოლიტიკური ნიშნით დაპატიმრებულ და პოლიტიკური ნიშნით დევნილ პირად ცნობილი მსჯავრდებულის მიმართ იგივე საქმის ფარგლებში განაჩენის გარდა სხვა საპროცესო დოკუმენტის (განჩინების, ბრძანების) გადასინჯვის შესაძლებლობა. საქართველოს სსსკ-ის 310-ე და 332¹ მუხლების იმპერატიული დანაწესიდან გამომდინარე, სასამართლო მოკლებულია შესაძლებლობას დააკმაყოფილოს კასატორის მოთხოვნა და უკანონოდ სცნოს თბილისის საქალაქო სასამართლოს 2007 წლის 12 ნოემბრის ბრძანება, რომლის გადასინჯვა სცდება საკასაციო სასამართლოს კომპეტენციას“. (დანართი 1)

სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 207-ე მუხლის მე-7 ნაწილის თანახმად, „ამ მუხლით დადგენილი წესის შესაბამისად გამოტანილი განჩინება საბოლოოა და არ გასაჩივრდება.“ ეს ნორმა სიტყვა-სიტყვით შემზღუდველი ხასიათისაა, ვინაიდან ადგენს იმას, რომ აღკვეთის ღონისძიების გამოყენებასთან/შეცვლასთან დაკავშირებით მიღებული სააპელაციო სასამართლოს განჩინება ან რაიონული/საქალაქო სასამართლოს ისეთი განჩინება, რომელიც 48 საათის განმავლობაში არ გასაჩივრებულა სააპელაციო სასამართლოში, საბოლოოა, არ ექვემდებარება გადასინჯვას არც საქმის არსებითად განმხილველი სასამართლოს მიერ, არც ახლად გამოვლენილი გარემოების შემთხვევაში გამამართლებელი განაჩენის დადგენის შემთხვევაშიც კი. სსსკ-ის 207-ე მუხლის მე-7 ნაწილის შედეგები არის შეუქცევადი, გირაოს სახელმწიფო საკუთრებაში მიქცევის შედეგები, რაც დადგენილია პირველი ან სააპელაციო სასამართლოს განჩინებით საბოლოოა და ვერ შეიცვლება ადამიანის გამართლებით. ეს განჩინება არ ექვემდებარება არც ორდინალური, არც არაორდინალური წესით გასაჩივრებას და შეცვლას. ერთი მხრივ, იმიტომ, რომ სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 207-ე მუხლის მე-7 ნაწილი ასეთ განჩინებას აცხადებს საბოლოოდ და კრძალავს მის გასაჩივრებას, მეორე მხრივ იმიტომ რომ სსსკ-ის 310-ე მუხლი და 332 პრიმა მუხლის პირველი და მეორე ნაწილები არ ითვალისწინებს ასეთი განჩინების გადასინჯვის შემადგენლობას. სხვა სადავო ნორმებისაგან განსხვავებით, 207-ე მუხლის მე-7 ნაწილი მთლიანად შემზღუდველი შინაარსისაა, სიტყვების „საბოლოოა“ და „არ გასაჩივრდება“-ს გამო. ორივე სიტყვა უკრძალავს სასამართლოს ნებისმიერი პროცედურის გამოყენებით აღკვეთის ღონისძიების შეცვლის შესახებ განჩინების კანონიერების და დასაბუთებულობის შემოწმებას, მათ შორის იმ შემთხვევაშიც, თუ პირი გამართლდება.

უზენაესი სასამართლოს მიერ გასაჩივრებული ნორმების განმარტების შედეგად მოსარჩელე მოკლებულია შესაძლებლობას ახლად გამოვლენილ გარემოებათა საფუძველზე მოითხოვოს განაჩენისგან განსხვავებული საპროცესო დოკუმენტის(განჩინების, ბრძანების, სხვ.) გადასინჯვა, მაშინ, როდესაც აღნიშნული დოკუმენტი ლახავს მის უფლებებს. ამდენად, მოსარჩელეს არაკონსტიტუციურად მიაჩნია გასაჩივრებული ნორმების ის ნორმატიული შინაარსი, რომელიც გამართლებულ პირს არ აძლევს შესაძლებლობას ახლად გამოვლენილ გარემოებათა საფუძველზე მოითხოვოს განაჩენისგან განსხვავებული საპროცესო დოკუმენტების გადასინჯვა, როდესაც აღნიშნული საპროცესო დოკუმენტით იზღუდება გამართლებული პირის უფლებები.

2. კონსტიტუციის 31-ე მუხლის პირველი პუნქტით დაცულ უფლებაში ჩარევა

საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს პრაქტიკის მიხედვით: „სამართლიანი სასამართლოს უფლება არაერთი უფლებრივი კომპონენტისგან შედგება, რომელთა ერთობლიობამაც უნდა უზრუნველყოს, ერთი მხრივ, ადამიანების რეალური შესაძლებლობა, სრულყოფილად და ადეკვატურად დაიცვან, აღიდგინონ საკუთარი უფლებები, ხოლო, მეორე მხრივ, სახელმწიფოს მიერ ადამიანის უფლება-თავისუფლებებში ჩარევისას, დაიცვას ადამიანი სახელმწიფოს თვითნებობისაგან. შესაბამისად, სამართლიანი სასამართლოს უფლების თითოეული უფლებრივი კომპონენტის, როგორც ფორმალური, ისე მატერიალური შინაარსით საკმარისი პროცედურული უზრუნველყოფა სახელმწიფოს კონსტიტუციური ვალდებულებაა. სამართლიანი სასამართლოს უფლების კანონმდებლობით გათვალისწინებული გარანტიები უნდა უჩენდნენ ადამიანებს იმის განცდას, რომ ისინი შეძლებენ საკუთარი უფლებების/კანონიერი ინტერესების სასამართლოში დაცვას, ამასთან, უნდა იწვევდნენ სასამართლოს სამართლიანობის აღქმადობას საზოგადების მხრიდან“.[1]

სამართლიანი სასამრთლოს უფლება საკონსტიტუციო სასამართლოს დადგენილი პრაქტიკის მიხედვით წარმოადგენს ინსტრუმენტული ხასიათის უფლებას, რაც გულისხმობს, რომ მისი არსებობა დაკავშირებულია სხვა უფლებების დაცვის, აღდგენის ან/და უფლების დარღვევის თავიდან აცილების ინტერესთან. „სამართლიანი სასამართლოს უფლებით სარგებლობისთვის აუცილებელი წინაპირობაა, არსებობდეს უფლება, სიკეთე, ინტერესი, რომლის სასამართლოს წესით დაცვის საჭიროების, აუცილებლობის წინაშეც პირი დგას“[2]. სასამართლოს არაერთხელ აღუნიშნავს, რომ “სამართლიანი სასამართლოს უფლება ... უზრუნველყოფს კონსტიტუციური უფლებების ეფექტურ რეალიზაციას და უფლებებში გაუმართლებელი ჩარევისაგან დაცვას”.[3] ვინაიდან სამართლებრივი სახელმწიფოს პირველადი ფუნქციაა ადამიანის უფლება-თავისუფლებების სრული რეალიზაცია და ადეკვატური დაცვა, სამართლიანი სასამართლოს უფლება, როგორც სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპის განხორციელების ერთგვარი საზომი, გულისხმობს ყველა იმ სიკეთის სასამართლოში დაცვის შესაძლებლობას, რომელიც თავისი არსით უფლებას წარმოადგენს. “... კონკრეტული ინტერესის უფლებად განსაზღვრის შედეგი არის სწორედ ის, რომ მისი ხელყოფის ან შესაძლო ხელყოფის შემთხვევაში, უფლების სუბიექტს შეუძლია მოითხოვოს ხელყოფის საფრთხისგან დაცვა ან მიყენებული ზიანის ანაზღაურება”.[4] ამავე დროს, “სამართლიანი სასამართლოს უფლება გულისხმობს არა მარტო სასამართლოსადმი ფორმალურ ხელმისაწვდომობას, არამედ ასევე მოითხოვს, რომ საქმის განმხილველ სასამართლოს ჰქონდეს უფლების დარღვევის ფაქტზე რეაგირების ეფექტური საშუალება. ამ უკანასკნელის არარსებობის შემთხვევაში, სამართლიან სასამართლოზე ხელმისაწვდომობა იქნება თეორიული და ფიქციური და არა რეალური მექანიზმი უფლებების დასაცავად”.[5] კონსტიტუციის 31-ე მუხლი „მოითხოვს რომ სახელმწიფომ უზრუნველყოს სასამართლო ხელისუფლების კომპეტენციის იმგვარად განსაზღვრა, რომელიც პასუხობს სასამართლოს გზით კონსტიტუციური უფლებების ადეკვატურ დაცვას. სასამართლოსადმი ხელმისაწვდომობის უფლება და ამ გზით უფლების დაცვის ეფექტური სამართლებრივი საშუალების მოთხოვნა თანმხვედრი უნდა იყოს სასამართლოს კომპეტენციისა, ადეკვატურად მოახდინოს უფლების დარღვევაზე რეაგირება. წინააღმდეგ შემთხვევაში, თავად უფლებით სარგებლობა დადგება საფრთხის ქვეშ...“.[6]

კონსტიტუციის 31-ე მუხლი მოითხოვს, რომ სახელმწიფომ უზრუნველყოს სასამართლო ხელისუფლების კომპეტენციის იმგვარად განსაზღვრა, რომელიც პასუხობს სასამართლოს გზით კონსტიტუციური უფლებების ადეკვატურ დაცვას. სასამართლოსადმი ხელმისაწვდომობის უფლება და ამ გზით უფლების დაცვის ეფექტური სამართლებრივი საშუალების მოთხოვნა თანმხვედრი უნდა იყოს სასამართლოს კომპეტენციისა, ადეკვატურად მოახდინოს უფლების დარღვევაზე რეაგირება. წინააღმდეგ შემთხვევაში, თავად უფლებით სარგებლობა დადგება საფრთხის ქვეშ. ... ამიტომ სასამართლო ხელისუფლების ... უფლებამოსილება უნდა წარმოადგენდეს 31-ე მუხლის რეალიზაციის ეფექტურ შესაძლებლობას და, იმავდროულად, სასამართლოსადმი ხელმისაწვდომობის უფლებით სრულყოფილად სარგებლობის კონსტიტუციურ გარანტიას“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2010 წლის 28 ივნისის №1/466 გადაყვეტილება საქმეზე „საქართველოს სახალხო დამცველი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II, 22).

პირველ რიგში, უნდა განვსაზღვროთ რამდენად ჰქონდა ადგილი სამართლიანი სასამართლოს კონსტიტუციურ უფლებაში ჩარევას. როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, სადავო ნორმებით იზღუდება საერთო სასამართლოს კომპეტენცია, ახლად გამოვლენილი გარემოებების საფუძველზე გადასინჯოს კანონიერ ძალაში შესული აღკვეთის ღონისძიების გამოყენების თაობაზე განჩინებები (ბრძანებები, რაც მიღებულია 1998 წლის სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის საფუძველზე) რომლითაც ხდება ადამიანის კონსტიტუციური უფლების, მათ შორის საკუთრების უფლების შეზღუდვა. საერთო სასამართლო, მისი საბოლოო ინსტანციის უზენაესი სასამართლოს ჩათვლით, არ არის ეფექტური სამართლებრივი საშუალება გადასინჯოს განჩინება (ბრძანება) აღკვეთის ღონისძიების დაკისრების თაობაზე საერთო სასამართლოების მიერ ადრე მიღებული განჩინებები, მათ შორის მაშინ, როცა ამ განჩინებების მიღების შემდეგ მოხდება ბრალდებულის სრული გამართლება. როცა სადავო ნორმა იმდენად ზღუდავს სასამართლოს კომპეტენციას, რომ მას აქცევს კონსტიტუციური უფლებების დაცვის არაეფექტურ საშუალებად, ადგილი აქვს კონსტიტუციის 31-ე მუხლის პირველ პუნქტში ჩარევას. ამასთან დაკავშირებით მსგავსი პრაქტიკა აქვს ადამიანის უფლებათა ევროპულ სასამართლოსაც ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის მე-6 მუხლთან მიმართებაში.

ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს გადაწყვეტილება საქმეზე AL-DULIMI AND MONTANA MANAGEMENT INC. v. SWITZERLAND (https://hudoc.echr.coe.int/eng?i=001-164515). ამ საქმეში მომჩივანს წარმოადგენდა სადამ ჰუსეინის საიდუმლო სამსახურის ფინანსური განყოფილების უფროსი და პანამაში დაფუძნებული კომპანია, რომლის ხელმძღვანელიც პირველი მომჩივანი ალ დულიმი იყო (გადაწყვეტილების მე-10 პუნქტი). გაეროს უშიშროების საბჭოს 1483 (2003) რეზოლუციით, გაეროს წევრ ქვეყნებს ევალებოდათ, სადამ ჰუსეინს და მისი რეჟიმის წარმომადგენელი მაღალი თანამდებობის პირების ქონების დაყადაღება, კონფისკაცია და მისი ერაყის განვითარების ფონდისათვის გადაცემა (მე-14 პუნქტი). 2003 წლის 24 ნოემბერს უშიშროების საბჭომ 1518 (2003) რეზოლუციით შექმნა სანქციების კომიტეტი, რომლის ფუნქციასაც წარმოადგენდა იმ პირთა სიის შედგენა, რომლის ქონებაც ექვემდებარებოდა კონფისკაციას ხელისუფლების ეროვნული ორგანოების მიერ (მე-16 პუნქტი). 2004 წლის 26 აპრილს სანქციების კომიტეტმა როგორც მომჩივანი ფიზიკური, ისე იურიდიული პირი შეიყვანა სანქციების სიაში (მე-17 პუნქტი). ამ სიის და შვეიცარიის კანონმდებლობის საფუძველზე, 2006 წლის 22 მაისს შვეიცარიის ეკონომიკურ საქმეთა დეპარტამენტმა მიიღო მომჩივანების ქონების კონფისკაციის და მისი ერაყის განვითარების ფონდისათვის გადაცემის გადაწყვეტილება (გადაწყვეტილების 23-ე პუნქტი).

მომჩივნებმა ეს გადაწყვეტილება გაასაჩივრეს ფედერალურ სასამართლოში მისი გაბათილების მოთხოვნით (26-ე პუნქტი). ფედერალურმა სასამართლომ ეს სარჩელი არ დააკმაყოფილა, ვინაიდან მას არ ჰქონდა უფლებამოსილება, შეემოწმებინა გაეროს სანქციების საბჭოს მიერ მომჩივანთა სანქციების სიაში შეყვანის კანონიერების საკითხი. ამასთან ფედერალურმა სასამართლომ დაადგინა, რომ ადგილი ჰქონდა შვეიცარიის საერთაშორისო ვალდებულებებს შორის წინააღმდეგობას: ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის მე-6 მუხლით აღიარებული სამართლიანი სასამართლოს უფლების დაცვის ვალდებულება წინააღმდეგობაში მოდიოდა გაეროს უშიშროების საბჭოს 1518 (2003) რეზოლუციასთან. შვეიცარიის ფედერალურმა სასამართლომ მიუთითა, რომ საერთაშორისო ხელშეკრულებების თაობაზე ვენის კონვენციის 30-ე მუხლის პირველი პუნქტის და გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის ქარტიის 103-ე მუხლის თანახმად, თუკი რომელიმე საერთაშორისო ხელშეკრულებით აღებული ვალდებულება წინააღმდეგობაში მოდის გაეროს ქარტიასთან და უშიშროების საბჭოს რეზოლუციასთან, ქარტიას და უშიშროების საბჭოს რეზოლუციებს აქვს უპირატესი იურიდიული ძალა სხვა საერთაშორისო ხელშეკრულებით დაკისრებულ ვალდებულებასთან მიმართებაში, თუკი ქარტია და უშიშროების საბჭოს რეზოლუციით დადგენილი ვალდებულება, არ ეწინააღმდეგება საერთაშორისო სამართლის ზოგად სავალდებულო პრინციპებს (jus cogens). შვეიცარიის ფედერალური სასამართლოს განმარტებით, სამართლიან სასამართლოზე უფლება არ იყო jus cogens ნორმა. შესაბამისად, მომჩივანებს არ ჰქონდათ სამართლიან სასამართლოზე უფლება და კონვენციის მე-6 მუხლის გაეროს უშიშროების საბჭოს 1518 (2003) რეზოლუციასთან კოლიზიის შემთხვევაში, შვეიცარიის სახელმწიფოს ეკისრებოდა უშიშროების საბჭოს რეზოლუციის შესაბამისად მოქმედება. შესაბამისად, მომჩივნებს არ ჰქონდათ, გაეროს უშიშროების საბჭოს რეზოლუციის თაობაზე მათი ქონების კონფისკაციაზე სასამართლოში დავის შესაძლებლობა. ამ შემთხვევაში ქონების კონფისკაცია არ ექვემდებარებოდა სასამართლოს კონტროლს (გადაწყვეტილების 29-ე პუნქტი).

ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ ამ საქმეში დაადგინა კონვენციის მე-6 მუხლის პირველი პუნქტის დარღვევა. ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს განმარტებით: „ევროპული სასამართლო იმეორებს, რომ კონვენციის მე-6 მუხლის პირველი პუნქტით გათვალისწინებული სამართლიანი სასამართლოს უფლება განიმარტება კანონის უზენაესობის პრინციპთან კავშირში. დავის მხარეს უნდა ჰქონდეს ეფექტიანი სასამართლო დაცვის საშუალება, რაც შესაძლებლობას მისცემს მათ აღიდგინონ დარღვეული სამოქალაქო უფლებები. ყველას აქვს უფლება მის სამოქალაქო უფლებებთან და ვალდებულებებთან დაკავშირებული დავა აქციოს სასამართლოს ან ტრიბუნალის განხილვის საგნად. კონვენციის მე-6 მუხლის პირველი პუნქტი გულისხმობს სასამართლოზე წვდომის უფლებას...“ (გადაწყვეტილების 126-ე პუნქტი).

ევროპული სასამართლო ასევე იმეორებს, რომ ევროპული კონვენცია მიზანია მასში ასახული უფლებები იყოს არა თეორიული ან ილუზორული, არამედ პრაქტიკული და ეფექტიანი. ეს განსაკუთრებით ეხება სასამართლოზე წვდომის შესაძლებლობას, რომელსაც განსაკუთრებული ადგილი უკავია ისეთ დემოკრატიულ საზოგადოებაში, სადაც სამართლიანი სასამართლოს უფლებას აღიარებენ. დემოკრატიულ საზოგადოებაში კანონის უზენაესობასთან და კონვენციის მე-6 მუხლის პირველი პუნქტის პრინციპთან შესაბამისობაში არ მოდის შემთხვევა, როცა სახელმწიფოს, კონვენციის აღსრულებაზე კონტროლის განმახორციელებელი ორგანოს ზედამხედველობის გარეშე, შეუძლია სამოქალაქო საკითხთა მთელი რიგი სპექტრის სასამართლოს იურისდიქციიდან ამოღება და პირთა განსაზღვრული წრისათვის სამართლებრივი პასუხისმგებლობისაგან იმუნიტეტის დადგენა (გადაწყვეტილების 127-ე პუნქტი).

კონვენციის მე-6 მუხლის პირველი პუნქტი პრინციპულად ითხოვს იმას, რომ სასამართლოს ან ტრიბუნალს ჰქონდეს „სრული იურისდიქცია“ განიხილოს მის წინაშე წარდგენილი საჩივარი, იურისდიქცია, გამოიკვლიოს დავისათვის რელევანტური ყველა ფაქტობრივი და სამართლებრივი გარემოება. ეს ასევე ნიშნავს იმას, რომ სასამართლოს უნდა ჰქონდეს უფლებამოსილება, არსებითად გამოიკვლიოს მომჩივანის მიერ მითითებული გარემოებები. მათ გამოკვლევაზე უარის თქმის გარეშე, სასამართლომ ნათლად უნდა დაასახელოს მიზეზები, რატომ არ აკმაყოფილებს მხარის მოთხოვნებს. ფაქტობრივ გარემოებებთან დაკავშირებით, სასამართლოს უნდა შეეძლოს იმის განსაზღვრა, რა არის ცენტრალური მნიშვნელობის საკითხი სადავო საქმეში (გადაწყვეტილების 128-ე პუნქტი).

ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ კონვენციის მე-6 მუხლის პირველი პუნქტის ჭრილში საქმეზე GRADINGER v. AUSTRIA (https://hudoc.echr.coe.int/eng?i=001-57958) შეაფასა, რამდენად ეფექტური იყო ავსტრიის ადმინისტრაციული სასამართლო ადმინისტრაციული ორგანოების მიერ ადმინისტრაციული სამართალდარღვევის ჩადენისათვის დაკისრებული ჯარიმების კანონიერების შემოწმებისას. ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ ამ საქმეში მიღებული გადაწყვეტილების 44-ე პუნქტში განაცხადა: „ადმინისტრაციული სასამართლოს უფლებამოსილება უნდა შეფასდეს იმ ფაქტის გათვალისწინებით, რომ ის იხილავდა, ამ კონვენციის მიზნებისათვის სისხლისსამართლებრივი ბუნების ქმედებას. როდესაც კონვენციის მე-6 მუხლის პირველი პუნქტით გათვალისწინებული სასამართლოს უფლებამოსილება ფასდება, მხედველობაში უნდა იქნეს მიღებული აქვს თუ არა სასამართლოს მოცემულ საკითხზე განხილვისა და გადაწყვეტილების მიღების „სრული იურისდიქცია,“ რაც გულისხმობს იმას, რომ სასამართლოს უნდა ჰქონდეს შესაძლებლობა, ფაქტობრივი და სამართლებრივი გარემოების თვალსაზრისით შეამოწმოს და გააუქმოს ქვემდგომი ორგანოს მიერ მიღებული გადაწყვეტილებები.“

ავსტრიული ადმინისტრაციული სასამართლოები შეზღუდული იყვნენ ადმინისტრაციული ორგანოების მიერ დადგენილი ფაქტობრივი გარემოებებით, თუკი არ იყო დარღვეული ფაქტობრივი გარემოებების დასადგენად აუცილებელი პროცედურული მოთხოვნები. ადმინისტრაციული სასამართლო მოკლებული იყო შესაძლებლობას, თავად მოეპოვებინა მტკიცებულებები, დაედგინა ფაქტობრივი გარემოებები (გადაწყვეტილების 23-ე პუნქტი). იმ შემთხვევაშიც კი, როცა ადმინისტრაციული სასამართლო გააუქმებდა ადმინისტრაციული ორგანოს მიერ მიღებულ გადაწყვეტილებებს, თავად სასამართლოს არ შეეძლო თავისი გადაწყვეტილებით ჩაენაცვლებინა ადმინისტრაციული ორგანოს მიერ მიღებული გადაწყვეტილება, საქმე უნდა დაბრუნებოდა ადმინისტრაციულ ორგანოს, რომელსაც ახალი გადაწყვეტილება უნდა მიეღო სასამართლო გადაწყვეტილებაში ჩამოყალიბებული პრინციპების შესაბამისად (25-ე პუნქტი).

ამ გარემოებების გათვალისწინებით, ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ გადაწყვეტილების 44-ე პუნქტში განაცხადა, რომ ვინაიდან ადმინისტრაციულ სასამართლოს არა აქვს ზემოთ ხსენებული უფლებამოსილებები, ის არ შეიძლება მიჩნეული იქნეს ტრიბუნალად კონვენციის მე-6 მუხლის მიზნებისათვის.

ამგვარად, როცა სასამართლოს არა აქვს სრული იურისდიქცია, მათ შორის ისეთი ღონისძიების გაუქმების უფლებამოსილება, რაც ზღუდავს ადამიანის, ეროვნული კანონმდებლობით აღიარებულ უფლებებს, ევროპული სასამართლო ასეთ შემთხვევაში მიიჩნევს, რომ ადამიანს შეეზღუდა სასამართლოზე წვდომის უფლება, რაც გათვალისწინებულია კონვენციის მე-6 მუხლის პირველი პუნქტით. სასამართლოზე წვდომის უფლება გარანტირებულია კონსტიტუციის 31-ე მუხლის პირველი პუნქტის სიტყვებით: „ყოველ ადამიანს აქვს უფლება თავის უფლებათა დასაცავად მიმართოს სასამართლოს.“ საკონსტიტუციო სასამართლომ კონსტიტუციის 31-ე მუხლის პირველ პუნქტთან მიმართებაში განაცხადა, რომ ეს მუხლი „ავალდებულებს სახელმწიფოს, უზრუნველყოს სასამართლოსადმი ხელმისაწვდომობა არამარტო უფლების დარღვევის შემთხვევაში, არამედ ნებისმიერი იმ საკითხის გადასაწყვეტად, რაც პირდაპირ თუ ირიბ გავლენას იქონიებს პირის უფლების შინაარსზე თუ შეზღუდვებზე.“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2009 წლის 27 აგვისტოს N1/2/434 გადაწყვეტილება საქმეზე სახალხო დამცველი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ II-1). მოცემულ შემთხვევაში სააპელაციო და უზენაეს სასამართლოებს არა აქვთ სრული იურისდიქცია, ახლად გამოვლენილი გარემოების გადასინჯონ ის სისხლის სამართლის საქმეები. მათ შეუძლიათ ახლად გამოვლენილი გარემოების გამო იმსჯელონ შემაჯამებელი გადაწყვეტილების - განაჩენის კანონიერებაზე, მაგრამ არ შეუძლიათ ფაქტობრივი და სამართლებრივი თვალსაზრისით, ხელახლა შეაფასონ ისეთი შუალედური აქტი - როგორიცაა აღკვეთის ღონისძიების გამოყენების შესახებ განჩინება (ბრძანება), თუნდაც ასეთ საქმეში გაუქმებული იქნეს განაჩენი, ახლად აღმოჩენილი გარემოების გამო. ვინაიდან სააპელაციო და უზენაეს სასამართლოებს არა აქვთ ახლად აღმოჩენილი გარემოების გამო ქვემდგომი სასამართლოების მიერ მიღებული აღკვეთის ღონისძიების გამოყენების ან შეცვლის შესახებ განჩინების კანონიერებისა და დასაბუთებულობის განხილვის იურისდიქცია, ამით ხდება კონსტიტუციის 31-ე მუხლით გარანტირებულ უფლებაში ჩარევა.

შესაბამისად, იმის დასადგენად სადავო ნორმატიული შინაარსის მოქმედებით ადგილი აქვს თუ არა სამართლიანი სასამართლოს უფლებაში ჩარევას, უნდა დადგინდეს რა არის ის ინტერესი, უფლება, სიკეთე, რომლის დაცვის მოტივითაც გამართლებული პირი უნდა ფლობდეს უფლებას გამოიყენოს სამართლიანი სასამართლოს უფლება. ამასთან, უნდა შეფასდეს არსებობს თუ არა მოსარჩელის ინტერესის დაცვის ეფექტური საშუალება სადავო ნორმატიული შინაარსის მოქმედების პირობებში.

სარჩელში უკვე აღინიშნა, რომ მოსარჩელე თავდაპირველად გორის რაიონული სასამართლოს 2009 წლის 25 მარტის განაჩენით ცნობილ იქნა დამნაშავედ რამდენიმე სისხლის სამართლის დანაშაულის ჩადენაში. ამის შემდეგ უზენაესი სასამართლოს 2020 წლის განაჩენით ახლად გამოვლენილი გარემოებების საფუძველზე მიხეილ ქარელი სრულად გამართლდა ყველა ბრალდებაში. მიუხედავად იმისა, რომ მოსარჩელე სრულად გამართლებულია, თბილისის საქალაქო სასამართლოს სისხლის სამართლის საქმეთა კოლეგიის 2007 წლის 12 ნოემბრის ბრძანების საფუძველზე მისი და მასთან დაკავშირებული პირების ქონება კვლავ სახელმწიფოს ბალანსზე ირიცხება. ერთი მხრივ, არსებობს ახლად გამოვლენილი გარემოებები, რომელზე დაყრდნობითაც შესაძლოა საქალაქო სასამართლოს 2007 წლის 12 ნოემბრის ბრძანების გადასინჯვით შეცვალოს იმ ფაქტობრივი გარემოებების სისწორე, რომელზე დაყრდნობითაც სასამართლომ მიხეილ ქარელს მისთვის დაკისრებული გირაოს პირობების დარღვევის გამო ჩამოერთვა ქონება, ხოლო მეორე მხრივ, მოსარჩელე მხარეს სადავო ნორმატიული შინაარსის პირობებში არ აქვს შესაძლებლობა ახლად გამოვლენილი გარემოებების საფუძველზე ეჭვქვეშ დააყენოს 2007 წლის 12 ნოემბრის ბრძანების კანონიერება.

უზენაესი სასამართლოს მიერ გამართლებულ მოსარჩელეს, ბუნებრივია აქვს ინტერესი აღიდგინოს ერთ დროს უკანონოდ შელახული საკუთრების უფლება, თუმცა სადავო ნორმატიული შინაარსის მიხედვით, მას არ შეუძლია იმ საპროცესო დოკუმენტის (აღკვეთის ღონისძიების გამოყენების თაობაზე განჩინების) ახლად გამოვლენილ გარემოებათა საფუძველზე გადასინჯვა, რომლის საფუძველზეც მას შეეზღუდა საკუთრების უფლება. მოსარჩელეს გააჩნია ინტერესი ახლად გამოვლენილი გარემოებებისა და უზენაესი სასამართლოს განაჩენის საფუძველზე აღიდგინოს მისი საკუთრების უფლება, თუმცა სადავო ნორმების საფუძველზე მოსარჩელე მოკლებულია შესაძლებლობას საკუთარი უფლებების დასაცავად მიმართოს სასამართლოს. სადავო ნორმებით შეზღუდულია სასამართლოს კომპეტენცია. საერთო სასამართლოებს არა აქვთ აღკვეთის ღონისძიების თაობაზე განჩინების (1998 წლის კოდექსით ბრძანების) გადასინჯვის შესაძლებლობა ახლად გამოვლენილი გარემოების გამო. სასამართლო ხელისუფლების კომპეტენციის ამგვარი შეზღუდვა შეუძლებელს ხდის საკუთრების უფლების დაცვის ადეკვატურ შესაძლებლობას, რაც როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, სხვა არაფერია თუ კონსტიტუციის 31-ე მუხლის პირველი პუნქტით გათვალისწინებულ სასამართლოზე წვდომის უფლების შეზღუდვა. სადავო ნორმით სასამართლოს კომპეტენცია იმგვარად არის აგებული, რომ ამცირებს ადამიანის კონსტიტუციური უფლების (ამ შემთხვევაში საკუთრების უფლების) ადეკვატური დაცვის შესაძლებლობას.

ამასთან ერთად უნდა შევაფასოთ საქართველოს კანონმდებლობა სადავო ნორმების მიუხედავად აძლევს თუ არა მოსარჩელეს შესაძლებლობას ახლად გამოვლენილი გარემოებების გამო სხვაგვარად აღიდგინოს საკუთრების უფლება.

სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 92-ე მუხლის პირველი ნაწილის მიხედვით, პირს უფლება აქვს, სამოქალაქო/ადმინისტრაციული სამართალწარმოების წესით მოითხოვოს და მიიღოს უკანონოდ ჩატარებული საპროცესო მოქმედებისა და უკანონო გადაწყვეტილების შედეგად მიყენებული ზიანის ანაზღაურება. სამოქალაქო კოდექსის 1005-ე მუხლის მე-3 ნაწილის მიხედვით რეაბილიტირებული პირისათვის უკანონო მსჯავრდების, სისხლის სამართლის პასუხისგებაში უკანონოდ მიცემის, აღკვეთის ღონისძიების სახით პატიმრობის უკანონოდ გამოყენების, ადმინისტრაციული პატიმრობის, დისციპლინური პატიმრობის ან გამასწორებელი სამუშაოების სახით ადმინისტრაციული სახდელის არასწორად დაკისრების შედეგად მიყენებულ ზიანს აანაზღაურებს სახელმწიფო, გამოძიების, პროკურატურის ორგანოებისა და სასამართლოს თანამდებობის პირთა ბრალის მიუხედავად. განზრახვისას ან უხეში გაუფრთხილებლობისას ეს პირები სახელმწიფოსთან ერთად სოლიდარულად აგებენ პასუხს. როგორც ვხედავთ, აღნიშნული მუხლი არ ითვალისწინებს აღკვეთის ღონისძიების სახით ჩამორთმეული გირაოს ანაზღაურების შესაძლებლობას. შესაბამისად, მაშინ როდესაც არსებობს საქალაქო სასამართლოს მიერ მიღებული კანონიერი ბრძანება, მოსარჩელეს არ აქვს შესაძლებლობა სამოქალაქო/ადმინისტრაციული წესით აინაზღაუროს გირაოს სახით ჩამორთმეული ქონება.

აღნიშნული მსჯელობიდან გამომდინარე, შეგვიძლია შევაჯამოთ, რომ მოსარჩელეს აქვს კანონიერი ინტერესი - უკან დაიბრუნოს მისი საკუთრება, არსებობს ახლად გამოვლენილი გარემოებები, რომელის საფუძველზეც მოსარჩელეს სურს მოითხოვოს იმ ბრძანების (გირაოს გამოყენების თაობაზე განჩინების) გადასინჯვა, რომლითაც ჩამოერთვა საკუთრება, თუმცა სადავო ნორმატიული შინაარსის მოქმედებით მას არ აქვს შესაძლებლობა აღნიშნული კანონიერი ინტერესის დასაცავად მიმართოს სასამართლოს. სხვა სიტყვებით, მოსარჩელეს არ აქვს შესაძლებლობა სასამართლოზე ხელმისაწვდომობაზე საკუთარი უფლებებისა და ინტერესების ეფექტიანად დასაცავად, რაც წარმოადგენს სამართლიანი სასამართლოს უფლებაში ჩარევას.

3. უფლებაში ჩარევის კონსტიტუციურობა

საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს პრაქტიკის თანახმად, თანამედროვე დემოკრატიულ და სამართლებრივ სახელმწიფოში სამართლიანი სასამართლოს უფლებას განსაკუთრებული მნიშვნელობა გააჩნია, თუმცა ხსენებულის მიუხედავად, იგი არ არის აბსოლუტური ხასიათის. საქართველოს კონსტიტუციის 31-ე მუხლის პირველი პუნქტით დაცული უფლება შეიძლება შეიზღუდოს დემოკრატიულ საზოგადოებაში არსებული ლეგიტიმური მიზნების მისაღწევად. ამასთანავე, სამართლიან სასამართლოზე უფლების შეზღუდვისას კანონმდებელმა უნდა დაიცვას გონივრული ბალანსი შეზღუდვის გამოყენებულ საშუალებებსა და კანონიერ მიზანს შორის (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2004 წლის 21 დეკემბრის N2/6/264 გადაწყვეტილება საქმეზე „შპს „უნისერვისის“ კონსტიტუციური სარჩელი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2005 წლის 17 მარტის N2/3/286 გადაწყვეტილება საქმეზე „მოქალაქე ოლეგ სვინტრაძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2014 წლის 27 თებერვლის N2/2/558 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე ილია ჭანტურაია საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“).

„თანაზომიერების პრინციპის მოთხოვნაა, რომ უფლების მზღუდავი საკანონმდებლო რეგულირება უნდა წარმოადგენდეს ღირებული საჯარო (ლეგიტიმური) მიზნის მიღწევის გამოსადეგ და აუცილებელ საშუალებას. ამავე დროს, უფლების შეზღუდვის ინტენსივობა მისაღწევი საჯარო მიზნის პროპორციული, მისი თანაზომიერი უნდა იყოს. დაუშვებელია ლეგიტიმური მიზნის მიღწევა განხორციელდეს ადამიანის უფლების მომეტებული შეზღუდვის ხარჯზე“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2012 წლის 26 ივნისის №3/1/512 გადაწყვეტილება საქმეზე „დანიის მოქალაქე ჰეიკე ქრონქვისტი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-60).

იგივე მიდგომა გააჩნია ადამიანის უფლებათა ევროპულ სასამართლოს, რომელმაც საქმეზე AL-DULIMI AND MONTANA MANAGEMENT INC. v. SWITZERLAND (https://hudoc.echr.coe.int/eng?i=001-164515) განაცხადა: „ევროპულ სასამართლოს ყოველთვის აღუნიშნავს, რომ კონვენციის მე-6 მუხლით გარანტირებული სასამართლოზე წვდომის უფლება არ არის აბსოლუტური და ექვემდებარება ნაგულისხმევ შეზღუდვებს, იმის გათვალისწინებით, რომ სასამართლოზე წვდომის უფლების რეალიზაცია მოითხოვს სახელმწიფოს მხრიდან მის რეგულირებას. მართალია, სახელწიფოებს აქვთ შეფასების ზღვარი, თუმცა საბოლოო გადაწყვეტილება, დაცულია თუ არა კონვენციის მოთხოვნები, უნდა მიიღოს ევროპულმა სასამართლომ. ამ უკანასკნელმა უნდა დაადგინოს, რომ დაწესებული შეზღუდვა ან სასამართლოზე წვდომის შემცირება ხომ არ არის იმგვარი, რაც შინაარსს გამოაცლის ამ უფლებას. უფრო მეტიც, სასამართლოზე წვდომის უფლების შეზღუდვა, საერთაშორისო სამართლით დადგენილი იურისდიქციული იმუნიტეტის ჩათვლით, არ მოდის შესაბამისობაში კონვენციის მე-6 მუხლის პირველ პუნქტთან, თუ არ ემსახურება ლეგიტიმური მიზნის მიღწევას და არ არსებობს პროპორციულობის გონივრული კავშირი გამოსაყენებელ საშუალებას და მისაღწევ მიზანს შორის (გადაწყვეტილების 129-ე პუნქტი).

1.1. ლეგიტიმური მიზანი

სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 198-ე მუხლის პირველი ნაწილის მიხედვით, აღკვეთის ღონისძიება გამოიყენება იმ მიზნით, რომ ბრალდებულმა თავი არ აარიდოს სასამართლოში გამოცხადებას, აღიკვეთოს მისი შემდგომი დანაშაულებრივი საქმიანობა, უზრუნველყოფილ იქნეს განაჩენის აღსრულება. სახელმწიფოს ნამდვილად გააჩნია მიხედულების ფართო არეალი საქმის დროული და ეფექტიანი გამოძიების, ასევე განაჩენის სათანადოდ აღსრულების მიზნების მისაღწევად, სისხლის სამართლის საპროცესო კანონმდებლობა მოაწყოს ზოგიერთი უფლების შეზღუდვის ხარჯზე. შესაბამისად, სადავო ნორმით დაწესებული შეზღუდვის გამამართლებელ ლეგიტიმურ მიზნად შესაძლოა დასახელდეს საქმის დროული და ეფექტიანი გამოძიებისა და განაჩენის აღსრულების ლეგიტიმური ინტერესები.

გარდა ამისა, ლეგიტიმურ მიზნად შესაძლოა დასახელდეს კანონიერ ძალაში შესული სასამართლო აქტების მიმართ უტყუარობის და სანდოობის უზრუნველყოფა, რაც არის სამართლებრივი სახელმწიფოს ნორმა-პრინციპის მოთხოვნა. ეს იყო დასახელებული ლეგიტიმურ მიზნად საქმეში თამაზ ჯანაშვილი, ნანა ჯანაშვილი და ირმა ჯანაშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ. ამ საქმეში მიღებული გადაწყვეტილების მეორე თავის 25-ე პუნქტში აღნიშნულია: „სამართლიანი მართლმსაჯულება, სასამართლოსადმი სანდოობა, კანონიერ ძალაში შესული სასამართლო გადაწყვეტილების შედეგების შეუქცევადობა სამართლებრივი უსაფრთხოების უმნიშვნელოვანეს გარანტიას წარმოადგენს. სასამართლო ვალდებულია, სიცხადე შეიტანოს და განსაზღვრულობა შესძინოს დავას, გადაწყვეტილებით საბოლოოდ გააქარწყლოს ეჭვი. ამიტომ სასამართლო, როგორც კონფლიქტის მოგვარების ინსტიტუტი, უტყუარობისა და სანდოობის პრეზუმფციით სარგებლობს, სასამართლო პროცესზე განხილული საკითხი კი საბოლოოდ გადაწყვეტილად და დადგენილად ითვლება კანონიერ ძალაში შესული გადაწყვეტილებით. ის, რაც იწვევდა კონფლიქტს მხარეებს შორის, სასამართლო გადაწყვეტილების შემდეგ ითვლება დადგენილად და უდავოდ. დაუშვებელია კანონიერ ძალაში შესული სასამართლო გადაწყვეტილების მუდმივად ეჭვქვეშ დაყენება, წინააღმდეგ შემთხვევაში, საფუძველი გამოეცლებოდა სასამართლოსადმი სანდოობის ვარაუდს.“

საკონსტიტუციო სასამართლომ ასევე განაცხადა: „კანონიერ ძალაში შესული გადაწყვეტილების შეუზღუდავად გასაჩივრების შესაძლებლობა შექმნიდა მოდავე მხარეთა ურთიერთობებში მუდმივ გაურკვევლობას და იმის საშიშროებას, რომ დავა და კონფლიქტი ვერასდროს პოვებდა საბოლოო გადაწყვეტას. როგორც აღვნიშნეთ, საქმეზე კანონიერ ძალაში შესული გადაწყვეტილება იმ პრეზუმფციის მატარებელია, რომ საკითხი მხარეთა შორის გადაწყდა სწორად და რომ ისინი ამ საკითხთან, უფლებასთან, სიკეთესთან, ქონებასთან დაკავშირებით შემდგომ სამართლებრივ ურთიერთობებს გააგრძელებენ გადაწყვეტილებით დადგენილი სინამდვილის გათვალისწინებით, მასზე დაყრდნობით ან მისგან გამომდინარე.“ (საკონსტიტუციო სასამართლოს 2013 წლის 5 ნოემბრის N3/1/531 გადაწყვეტილება საქმეზე თამაზ ჯანაშვილი, ნანა ჯანაშვილი და ირმა ჯანაშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ II-26).

ამავე გადაწყვეტილებაში ასევე ნათქვამია: „საბოლოო ჯამში, დაუსრულებელი დავის შესაძლებლობა დააფრთხობს პირებს, გაართულებს სამართლებრივი ურთიერთობების დამყარებას – უფლების მუდმივი საეჭვოობის დაშვება მოსპობს თავად უფლების სიცოცხლისუნარიანობას, რადგან ის ვერ იქნება გამოყენებული მომავალი ურთიერთობების დასამყარებლად, უფლებების შესაძენად.“ (საკონსტიტუციო სასამართლოს 2013 წლის 5 ნოემბრის N3/1/531 გადაწყვეტილება საქმეზე თამაზ ჯანაშვილი, ნანა ჯანაშვილი და ირმა ჯანაშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ II-27)

საკონსტიტუციო სასამართლოს 2014 წლის 24 დეკემბრის N3/3/601 გადაწყვეტილება ეხებოდა გამართლებული პირისათვის გამამართლებელი განაჩენის სააპელაციო და საკასაციო წესით გასაჩივრების აკრძალვას. საკონსტიტუციო სასამართლომ აღნიშნული, გადაწყვეტილების მეორე თავის 25-ე პუნქტში აღნიშნა: „სადავო ნორმებით დადგენილი შეზღუდვის ლეგიტიმურ მიზანს, შესაძლოა, სასამართლო სისტემის აშკარად უსაფუძვლოდ ინიცირებული სამართალწარმოებით გადატვირთვის თავიდან აცილება წარმოადგენდეს. ბუნებრივია, მართლმსაჯულება არ უნდა გადაიტვირთოს იმ პირების საჩივრებით, რომელთაც სრულიად არ გააჩნიათ დავის ინტერესი.“

1.2. გამოსადეგობა

საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს დამკვიდრებული პრაქტიკით, საჯარო ლეგიტიმური მიზნის არსებობა თავისთავადად არ არის საკმარისი უფლებაშემზღუდველი რეგულაციის კონსტიტუციურად მიჩნევისათვის, არამედ აუცილებელია, იგი აკმაყოფილებდეს გამოსადეგობის მოთხოვნასაც. თავის მხრივ, ამა თუ იმ ღონისძიების გამოსადეგობაზე მსჯელობისას „საკონსტიტუციო სასამართლომ უნდა დაადგინოს, რამდენად არსებობს ლოგიკური კავშირი საქართველოს პარლამენტის მიერ დასახელებულ ლეგიტიმურ მიზანსა და სადავო ნორმებით დადგენილ უფლების შეზღუდვის ფორმას შორის – რამდენად იძლევა სადავო ნორმები დასახელებული ლეგიტიმური მიზნის მიღწევის შესაძლებლობას“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2017 წლის 17 მაისის №3/3/600 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე კახა კუკავა საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-48).

სადავო ნორმების მიხედვით სასამართლო კონტროლს არ ექვემდებარება ახლად გამოვლენილ გარემოებათა გამო აღკვეთის ღონისძიების შეცვლის შესახებ სასამართლოს ბრძანება (განჩინება), რომლითაც მოსარჩელისა და მასთან დაკავშირებული პირების ქონება გადავიდა სახელმწიფოს საკუთრებაში. იმის დასადგენად ზემოთ დასახელებული ლეგიტიმური მიზნები არის თუ არა გამოსადეგი საშუალება, მნიშვნელოვანია გაანალიზდეს აღკვეთის ღონისძიების გამოყენებისა და შეცვლის სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსით დადგენილი წესები.

როგორც უკვე აღინიშნა, სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსი აღკვეთის ღონისძიების გამოყენებას მხოლოდ კონკრეტულ შემთხვევებში ითვალისწინებს. აღკვეთის ღონისძიების გამოყენების საფუძველია ვარაუდი, რომ ბრალდებული მიიმალება ან არ გამოცხადდება სასამართლოში, გაანადგურებს საქმისთვის მნიშვნელოვან ინფორმაციას ან ჩაიდენს ახალ დანაშაულს. თავის მხრივ, დასაბუთებული ვარაუდი წარმოადგენს ფაქტების ან ინფორმაციის ერთობლიობას, რომელიც მოცემული სისხლის სამართლის საქმის გარემოებათა ერთობლიობით დააკმაყოფილებდა ობიექტურ პირს, რათა დაესკვნა პირის მიერ დანაშაულის შესაძლო ჩადენა, ამ კოდექსით პირდაპირ გათვალისწინებული საგამოძიებო მოქმედების ჩატარებისთვის ან/და აღკვეთის ღონისძიების გამოყენებისთვის გათვალისწინებული მტკიცებულებითი სტანდარტი. რაც შეეხება აღკვეთის ღონისძიების შეცვლას, აღნიშნული დამოკიდებულია ბრალდებულის მიმართ დაკისრებული ვალდებულებების გადახვევასთან. კერძოდ, თუ ბრალდებულმა, რომლის მიმართაც აღკვეთის ღონისძიებად შერჩეულია გირაო, დაარღვია ამ ღონისძიების პირობა ან კანონი, პროკურორს უჩნდება უფლებამოსილება შუამდგომლობით მიმართოს სასამართლოს უფრო მკაცრი აღკვეთის ღონისძიების გამოყენების თაობაზე, რასაც ასევე მოჰყვება გირაოს სახით შეტანილი ფულადი თანხის ან უძრავი ქონების სახელმწიფო საკუთრებაში გადასვლა. უშუალოდ მოსარჩელის მიმართ გამოყენებული 1998 წლის სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსი აღკვეთის ღონისძიების სახით გირაოს შეცვლას ითვალისწინებდა იმ შემთხვევაში, თუ ბრალდებული ან განსასჯელი, რომლის მიმართაც აღკვეთის ღონისძიებად შერჩეული იყო გირაო, არასაპატიო მიზეზით თავს აარიდებდა გამომძიებელთან, პროკურორთან ან სასამართლოში გამოცხადებას, ჩაიდენდა ახალი დანაშაულს, განახორციელებდა ზეწოლას პროცესის მონაწილეზე ან/და საფრთხეს შეუქმნიდა საქმეზე არსებულ მტკიცებულებებს. ასეთ შემთხვევაში გირაო შეიცვლებოდა უფრო მკაცრი აღკვეთის ღონისძიების სახით, ამავე დროს გირაოს სახით შეტანილი ფულადი თანხა გადაირიცხება სახელმწიფო ბიუჯეტში, უძრავი ქონება კი გადაეცემოდა სახელმწიფოს. მიხეილ ქარელის მიმართ შერჩეული აღკვეთის ღონისძიების შეცვლის შესახებ თბილისის საქალაქო სასამართლოს 2007 წლის 12 ნოემბრის ბრძანებას სწორედ ის გარემოება დაედო საფუძვლად, რომ მოსარჩელე თავს არიდებდა საგამოძიებო ორგანოში გამოცხადებას და იმალებოდა.

აღნიშნული მსჯელობიდან გამომდინარე ნათელია, რომ სასამართლო აღკვეთის ღონისძიების გამოყენებისა და შეცვლის შესახებ გადაწყვეტილების მიღების პროცესში აფასებს, ერთი მხრივ, საქმეში წარმოდგენილ მტკიცებულებებს, რომელიც დასაბუთებული ვარაუდის სტანდარტით ობიექტურ პირს დაარწმუნებდა პირის მიერ ადგილი ჰქონდა თუ არა დანაშაულის ჩადენას, ხოლო მეორე შემთხვევაში, ადგილი ჰქონდა თუ არა გირაოს პირობების ან კანონის დარღვევას. აღსანიშნავია ის გარემოება, რომ როდესაც ახლად აღმოჩენილი გარემოების გამო ხდება გამამტყუნებელი განაჩენის გამამართლებელი განაჩენით შეცვლა, როგორც ეს მოსარჩელე მიხეილ ქარელის შემთხვევაში მოხდა, ეს გარემოება მიუთითებს იმაზე, რომ გონივრულ ეჭვს მიღმა სტანდარტით აღარ დასტურდება პირის მიმართ აღკვეთის ღონისძიების ფაქტობრივი საფუძველი - ბრალდებულის მიერ დანაშაულის ჩადენა. ადამიანის მიერ დანაშაულის ჩადენის ვარაუდი არის აღკვეთის ღონისძიების ფაქტობრივი საფუძველი. თუკი არ არსებობს აღკვეთის ღონისძიების გამოყენების ფაქტობრივი საფუძველი, სასამართლო არ უფარდებს პირს არც ერთი აღკვეთის ღონისძიებას და აღარ ამოწმებს იმ გარემოებას, ხომ არ არსებობს აღკვეთის ღონისძიების ფორმალური საფუძველი - პირის მიერ ახალი დანაშაულის ჩადენა, მტკიცებულებების განადგურება და მიმალვა. სასამართლოები ნებისმიერ აღკვეთის ღონისძიებას, მათ შორის გირაოს, უფარდებენ პირს თუკი კუმულაციურად, ერთდროულად არსებობს გირაოს შეფარდების როგორც ფაქტობრივი, ისე ფორმალური საფუძველი. სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 206-ე მუხლის მე-5 ნაწილის თანახმად, „აღკვეთის ღონისძიების გამოყენების როგორც ფორმალური (საპროცესო), ისე ფაქტობრივი საფუძვლების შემოწმების შემდეგ მოსამართლეს გამოაქვს დასაბუთებული განჩინება.“ მომავალში იმ გარემოების დადასტურება, რომ ადამიანს, რომელსაც გირაო შეუფარდეს, არ ჩაუდენია დანაშაული, ეს გარემოება იმავდროულად კანონიერ საფუძველს აცლის, ადამიანის მიმართ გირაოს და სხვა აღკვეთის ღონისძიების გამოყენებას. გამამართლებელი განაჩენის შედეგი უნდა იყოს ის, რომ ადამიანს დანაშაული არ ჩაუდენია და ამგვარი განაჩენის გამოტანის შემდეგ, უნდა გადაისინჯოს ყველა ის ღონისძიება, რაც მიღებული იქნა პირის მიერ დანაშაულის ჩადენის ვარაუდის გამო. აღკვეთის ნებისმიერი ღონისძიება სწორედ იმის გამო გამოიყენება, რომ მტკიცებულებები დასაბუთებული ვარაუდის სტანდარტით მიუთითებს პირის მიერ მისთვის ინკრიმინირებული დანაშაულის ჩადენაზე. როგორც უკვე აღინიშნა, სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის მე-3 მუხლის მე-11 ნაწილის თანახმად, დასაბუთებული ვარაუდი არის „ფაქტების ან ინფორმაციის ერთობლიობა, რომელიც მოცემული სისხლის სამართლის საქმის გარემოებათა ერთობლიობით დააკმაყოფილებდა ობიექტურ პირს, რათა დაესკვნა პირის მიერ დანაშაულის შესაძლო ჩადენა, ამ კოდექსით პირდაპირ გათვალისწინებული საგამოძიებო მოქმედების ჩატარებისთვის ან/და აღკვეთის ღონისძიების გამოყენებისთვის გათვალისწინებული მტკიცებულებითი სტანდარტი.“ სახელმწიფოს არა აქვს ლეგიტიმური ინტერესი, აღკვეთის ღონისძიების შესახებ განჩინების ძალაში დატოვების გზით ფინანსური სარგებელი მიიღოს უდანაშაულო ადამიანის მიმართ არასწორად წარმოებული სისხლისსამართლებრივი დევნის შედეგად. სისხლისსამართლებრივი დევნა, რაც ეფუძნებოდა თანამდებობის პირების მიერ ჩადენილ განზრახ დანაშაულს ან მართლმსაჯულების შეცდომას, რაც დასტურდება გამამართლებელი განაჩენით, უნდა იძლეოდეს სისხლის სამართლებრივი იძულებითი ღონისძიების სრული მოცულობით გადასინჯვის პროცედურულ შესაძლებლობას, რათა თავიდან იქნას აცილებული უკანონო სისხლისსამართლებრივი დევნით გამართლებული პირის მიერ ზიანის თავიდან აცილება და სახელმწიფოს მიერ თავისი მოხელეების უკანონო ქმედებით სარგებლის მიღება. სწორედ ამიტომ საკონსტიტუციო სასამართლომ ჯანაშვილების საქმეზე მიღებული გადაწყვეტილების მეორე თავის მე-14 პუნქტში განაცხადა: „ზოგადად, საქმის წარმოების განახლება სასამართლო გადაწყვეტილების ბათილად ცნობის მოთხოვნით, შესაბამისი საფუძვლების, პირობების არსებობისას, სამართლიანი სასამართლოს უფლების მნიშვნელოვანი კომპონენტია. ეს ინსტიტუტი უდავოდ ემსახურება სამართლიანი მართლმსაჯულების მიღწევის ლეგიტიმურ მიზანს, რაც, საბოლოო ჯამში, ადამიანის უფლებების სრულყოფილ რეალიზაციას და ადეკვატურ დაცვას უზრუნველყოფს. ამიტომ ძალზე მნიშვნელოვანია, რომ კანონმდებლობით იყოს შექმნილი ამ ინსტიტუტის ეფექტურად გამოყენებისთვის ადეკვატური და საკმარისი გარანტიები.“

საბოლოოდ შეიძლება ითქვას, რომ გამამართლებელი განაჩენის დადგენის შემდეგ, აღკვეთის ღონისძიების გამოყენების შესახებ განჩინების (ბრძანების) ძალაში დატოვება ლოგიკურად არათუ არ არის დაკავშირებული დანაშაულის ჩადენის თაობაზე აღკვეთის ღონისძიების გამოყენების ფაქტობრივ საფუძველთან, არამედ გამამართლებელი განაჩენი გამორიცხავს კიდეც ამგვარ ეჭვს.

რაც შეეხება აღკვეთის ღონისძიების გამოყენების ფორმალურ საფუძველს - ახალი დანაშაულის ჩადენას, მტკიცებულებების განადგურებას და მიმალვას, თუ პირი არღვევს ერთ-ერთ რომელიმე პირობას და ამის გამო მისთვის შეფარდებული გირაო იცვლება უფრო მკაცრი აღკვეთის ღონისძიებით - პატიმრობით და გირაო მოექცევა სახელმწიფო საკუთრებაში. იმისათვის, რომ გამოძიებისას სახელმწიფომ თავიდან აიცილოს ბრალდებულის მხრიდან ახალი დანაშაულის ჩადენა, მტკიცებულებების განადგურება და მიმალვა, ამ ლეგიტიმური მიზნის მისაღწევად გამოსადეგი საშუალებაა მომავალში პირისათვის სახელმწიფო საკუთრებაში მიქცეულ გირაოს თანხაზე და უძრავ ქონებაზე დავის აკრძალვა. ქონების სამუდამოდ დაკარგვის პერსპექტივა არის შემაკავებელი ფაქტორი ადამიანისათვის, არ მიიმალოს, არ გაანადგუროს მტკიცებულებები, არ ჩაიდინოს ახალი დანაშაული, წინააღმდეგ შემთხვევაში ბრალდებული სამუდამოდ დაკარგავს ქონებას, თუნდაც შემაჯამებელი განაჩენით მისი გამართლება მოხდეს. გამოსადეგობა ჯერ კიდევ არ ნიშნავს, რომ სადავო ნორმით შერჩეული საშუალება იმავდროულად არის ნაკლებად მზღუდავი და ამის გამო კონსტიტუციური. რამდენად აუცილებელი იყო მიმალვის გამო ქონების სახელმწიფო საკუთრებაში მიქცევაზე დავის აკრძალვა, ამაზე მომდევნო თავში ვისაუბრებთ. ამ თავში მხოლოდ ლეგიტიმური მიზნის მისაღწევად შერჩეული ღონისძიების გამოსადეგობა მოწმდება.

მიმალვის საფრთხის გამო აღკვეთის ღონისძიების გამოყენების მიზანს ასევე წარმოადგენს განაჩენის აღსრულება. თუკი დადგინდება გამამტყუნებელი განაჩენი და მსჯავრდებული იქნება მიმალული, ხშირად შეუძლებელი გახდება ისეთი სასჯელის აღსრულება როგორიცაა მაგალითად, თავისუფლების აღკვეთა, თავისუფლების შეზღუდვა, საზოგადოებისათვის სასარგებლო შრომა. გამამართლებელი განაჩენი გამორიცხავს რომელიმე ზემოთ ხსენებული ან სხვა სასჯელის გამოყენებას, შესაბამისად, აღკვეთის ღონისძიების გამოყენებაზე/შეცვლაზე განჩინების გადასინჯვის აკრძალვა არც განაჩენის აღსრულების ლეგიტიმურ მიზანს არ ემსახურება. ამგვარად განაჩენის აღსრულების ლეგიტიმური მიზნის მისაღწევად უვარგის საშუალებას წარმოადგენს იმ პირისათვის გირაოს თანხის დაბრუნებაზე დავის აკრძალვა, რომელიც მიიმალა, თუმცა სასამართლოს შემაჯამებელი გადაწყვეტილებით გამართლებული იქნა.

რაც შეეხება სასამართლოს საბოლოო აქტების მიმართ ნდობის შენარჩუნების ლეგიტიმური მიზნის მიღწევას, უდავოა ის გარემოება, რომ აღკვეთის ღონისძიების გამოყენების, გაგრძელების ან შეცვლის შესახებ თბილისის ან ქუთაისის სააპელაციო სასამართლოს განჩინება არის საბოლოო. ეს განჩინება საბოლოო იქნება გამამტყუნებელი ან გამამართლებელი განაჩენის მიუხედავად. სხვა საკითხია ამ აქტების საბოლოო ხასიათის უზრუნველყოფა რამდენად წონადი ინტერესია იმ პირის სამართლიან სასამართლოს უფლებასთან შედარებით, რომელიც დაზიანდა სასამართლო შეცდომის ან განზრახი დანაშაულის შედეგად, რის აღიარებაც ასეთი პირის მიმართ გამამართლებელი განაჩენის დადგენით მოხდა. მაშინ როდესაც ახლად გამოვლენილი გარემოებების საფუძველზე მოსარჩელე უზენაესმა სასამართლომ გამართლებულად სცნო, სასამართლოს საბოლოო გადაწყვეტილების პატივისცემის ინტერესი გადაიწონება ახლად გამოვლენილი გარემოებების საფუძველზე საქმეზე ჭეშმარიტების დადგენის ინტერესით. მოცემულ შემთხვევაში, მხედველობაშია მისაღები ის გარემოება, რომ სასამართლო საბოლოო აქტების მიმართ ნდობის ინტერესი მიემართება სასამართლოს ისეთ გადაწყვეტილებას, რაც სახელმწიფოს სასარგებლოდ არის მიღებული (აღკვეთის ღონისძიების შეცვლით და გირაოს სახელმწიფო ბიუჯეტში მიმართვით სარგებელს იღებს სახელმწიფო), ამასთან პირის მიმართ გამამართლებელი განაჩენის დადგენა შეიძლება გამოწვეული იყოს როგორც სასამართლო შეცდომით, ისე გამართლებული პირის მიმართ უკანონო ან უსაფუძვლო სისხლისსამართლებრივი დევნით. ამასთან დაკავშირებით საკონსტიტუციო სასამართლომ ჯანაშვილების საქმეში მიღებული გადაწყვეტილების მეორე თავის 36-ე პუნქტში მიუთითა: „განსხვავებულია ვითარება, როდესაც დაინტერესებული პირების უფლების დაცვის შესაძლებლობას უპირისპირდება სახელმწიფო ინტერესი, ანუ, როდესაც კონკრეტული დავა გადაწყდა სახელმწიფოს და არა კერძო პირის სასარგებლოდ, ამასთან, როდესაც დაინტერესებული პირების უფლებების დარღვევა გამოწვეულია სახელმწიფოს (სახელმწიფო ორგანოების/თანამდებობის პირების) ან/და სხვა პირების (მოწმის, ექსპერტის, მხარის ან მისი წარმომადგენლის) მართლსაწინააღმდეგო/ბრალეული ქმედებით ან, თუ დაინტერესებული პირისთვის ცნობილია ისეთი გარემოებები და მტკიცებულებები, რომლებიც, ადრე რომ ყოფილიყო წარდგენილი სასამართლოში საქმის განხილვის დროს, გამოიწვევდა მისთვის ხელსაყრელი გადაწყვეტილების გამოტანას. სამართლებრივი უსაფრთხოების უმნიშვნელოვანესი ასპექტია, უზრუნველყოფილ იქნეს სახელმწიფოს მხრიდან კანონის დარღვევით გამოწვეული ზიანის გამოსწორების/უფლების აღდგენის შესაძლებლობა. სამართლებრივი სახელმწიფო ეფუძნება ადამიანის, როგორც უმთავრესი ფასეულობის არა მხოლოდ აღიარებას, არამედ რეალურ უზრუნველყოფას ძირითადი უფლებებით სრულყოფილად და ეფექტურად სარგებლობის გარანტირების გზით. ფასეულობათა კონსტიტუციური სისტემა დაფუძნებულია ძირითადი უფლებების პრიორიტეტსა და პატივისცემაზე ... სახელმწიფოს, რომელიც თავად უნდა იყოს სამართლებრივი უსაფრთხოების გარანტი, არ აქვს ამ ინტერესის (სამართლებრივი უსაფრთხოების) სხვისგან დაკმაყოფილების მოლოდინი, რაც განასხვავებს მას კერძო პირებისგან. მაშასადამე, აქ განსხვავებულია დაპირისპირებული ინტერესები და, შესაბამისად, განსხვავებული უნდა იყოს მიდგომაც ამ ინტერესებს შორის სამართლიანი ბალანსის არსებობის შეფასებისთვის. როდესაც ლეგიტიმური საჯარო მიზნებისთვის საფრთხის მიყენების რისკები უმნიშვნელოა ან არ არსებობს, ან/და სამართლებრივი უსაფრთხოების დაცვის მცდელობას თავად შეუძლია გამოიწვიოს ამავე ლეგიტიმური მიზნის უგულებელყოფა, მაშინ უფლებაში ჩარევის საჭიროება გაცილებით ნაკლებია. ამიტომ დაინტერესებულ პირებს ასეთ შემთხვევაში უნდა ჰქონდეთ რეალური შესაძლებლობა, დაიცვან საკუთარი უფლება, მათ შორის, მოითხოვონ სახელმწიფოს სასარგებლოდ მიღებული მათი უფლების დამრღვევი სასამართლო გადაწყვეტილების ბათილობა, როდესაც ეს არის უშუალო და აუცილებელი გზა უფლების აღდგენისა თუ კომპენსაციის მიღებისთვის. (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2013 წლის 5 ნოემბრის N3/1/531 გადაწყვეტილება საქმეზე თამაზ ჯანაშვილი, ნანა ჯანაშვილი და ირმა ჯანაშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ II-36).

პირის მიმართ გამამართლებელი განაჩენის დადგენა შეიძლება გამოიწვიოს თანამდებობის პირების - პროკურორის ანდა მოსამართლის - მიერ ქმედების არასწორმა სამართლებრივმა კვალიფიკაციამ, თანამდებობის პირების უკანონო ქმედებებმა, მოწმის, ექსპერტის, სპეციალისტის ყალბმა ჩვენებებმა ან დასკვნებმა. როდესაც თანამდებობის პირების მხრიდან უკანონო ქმედებები დასტურდება, ამას თან სდევს, ახლად გამოვლენილი გარემოების გამო, პირის მიმართ გამოტანილი გამამტყუნებელი განაჩენის გაუქმება და გამამართლებელი განაჩენის დადგენა. ამ შემთხვევაში სამართლებრივი სახელმწიფოს შინაარსი არ დაიყვანება იმაზე, რომ შენარჩუნებული იყოს კანონიერ ძალაში შესული, აღკვეთის ღონისძიების შეცვლის თაობაზე ის საბოლოო სასამართლო აქტები, რომლებიც მიღებული იქნა უკანონოდ წარმოებული სისხლისსამართლებრივი დევნის შედეგად. სახელმწიფოს არა აქვს უფლება, ქონებრივი სარგებელი მიიღოს მისი მოხელეების მიერ უკანონოდ წარმოებული სისხლისსამართლებრივი დევნიდან. სამართლებრივი უსაფრთხოების დაცვის სახელით, სახელმწიფო ვერ მოსთხოვს კერძო პირს იმგვარი საბოლოო სასამართლო აქტების მიმართ პატივისცემას, რაც მიღებულია უკანონო სისხლისსამართლებრივი დევნის შედეგად ან ამგვარი დევნის ფარგლებში. როდესაც სასამართლო შეცდომის ან განზრახი დანაშაულის ფაქტის დადგენის საფუძველზე დგება პირის მიმართ გამამართლებელი განაჩენი, სახელმწიფოს შესაძლებლობა, შეინარჩუნოს ის ქონებრივი სარგებელი, რაც მიიღო უკანონო სისხლისსამართლებრივი დევნის შედეგად, ხოლო გამართლებული პირის მიერ უკანონო სისხლისსამართლებრივ დევნამდე არსებული მდგომარეობის აღდგენის შეუძლებლობა არათუ სამართლებრივი უსაფრთხოების მოთხოვნას წარმოადგენს, არამედ ეწინააღმდეგება კიდევაც მას. აღკვეთის ღონისძიების შეცლის თაობაზე განჩინების გადასინჯვის შეუძლებლობა პირს უსპობს სახელმწიფოს მხრიდან უკანონო ქმედების შედეგად მიყენებული ზიანის ანაზღაურების, უკანონო სისხლისსამართლებრივი დევნამდე არსებული მდგომარეობის აღდგენის უფლებას. სახელმწიფოს კი უნარჩუნდება ის ქონებრივ სარგებელი, რაც მისი მოხელეების უკანონო ქმედების შედეგად არის მოპოვებული. ამგვარი შედეგი შორს დგას სამართლებრივი სახელმწიფოს მიღწევის მიზნისაგან. შესაბამისად, მოცემულ შემთხვევაში, აღკვეთის ღონისძიების შეცვლის თაობაზე სასამართლოს საბოლოო გადაწყვეტილების შენარჩუნების ინტერესი თავად სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპს უქმნის საფრთხეს. აღკვეთის ღონისძიების გამოყენების, შეცვლის და გაუქმების თაობაზე საბოლოო გადაწყვეტილების მიმართ საზოგადოების ნდობის ინტერესი არ გამომდინარეობს სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპიდან.

გამართლებული პირის საზიანოდ მიღებული შუალედური აქტების გადასინჯვის შეუძლებლობა არათუ ემსახურება სამართლებრივი სახელმწიფოდან მომდინარე, სამართლებრივი უსაფრთხოების პრინციპს, არამედ ეწინააღმდეგება კიდეც მას იმ თვალსაზრისთაც, რომ ეს აქტები წინააღმდეგობაში მოდის საბოლოოდ მიღებულ გამამართლებელ განაჩენთან. გამამართლებელი განაჩენის და გირაოს სახელმწიფო საკუთრებაში მიქცევის თაობაზე შუალედური განჩინების ერთდროულ თანაარსებობას დამატებითი გაურკვევლობა შემოაქვს გამართლებული პირის სისხლის სამართლის საქმის შედეგებთან დაკავშირებით, იმის გამო გამართლების მიუხედავად, ბრალდებული კარგავს ქონებას. გამამართლებელი განაჩენის მიღება, უნდა იძლეოდეს პირის საზიანოდ მიღებული შუალედური აქტების, მათ შორის აღკვეთის შეცვლის შესახებ განჩინების გადასინჯვის შესაძლებლობას და პირს, კიდევ ერთხელ უნდა მიეცეს შესაძლებლობა, წარადგინოს მტკიცებულებები ამგვარი აქტების დასაბუთებულობას და კანონიერებასთან დაკავშირებით.

საკონსტიტუციო სასამართლოს 2014 წლის 24 დეკემბრის N3/3/601 გადაწყვეტილებით პროცესის ეკონომიურობა არ იქნა მიჩნეული იმგვარ მიზეზად, რომელზე მითითებითაც გამართლებული პირის მიერ საჩივრის შეტანის აკრძალვა. N3/3/601 გადაწყვეტილების მეორე თავის 27-ე პუნქტში აღნიშნულია: „გასაჩივრების უფლების სრულყოფილ რეალიზაციას გამართლებული პირებისათვის უაღრესად დიდი მნიშვნელობა აქვს იმ შემთხვევაში, როდესაც გამამართლებელი განაჩენით იზღუდება მათი უფლებები და კანონიერი ინტერესები. განაჩენის გასაჩივრების უფლების გარეშე არსებობს რისკი, რომ პირები დარჩნენ უფლების დაცვის სამართლებრივი მექანიზმის გარეშე, რაც არა მხოლოდ სამართლიანი სასამართლოს უფლებას უქმნის საფრთხეს, არამედ - იმ უფლებათა და თავისუფლებათა ფართო სპექტრს, რომელთა დასაცავადაც პირი მიმართავს სასამართლოს და რომელთა შეზღუდვასაც შესაძლოა გამამართლებელი განაჩენი იწვევდეს.“ ამავე გადაწყვეტილების 28-ე პუნქტში აღნიშნულია: „გასაჩივრება შესაძლებლობის შეზღუდვა იმ შემთხვევაში, როდესაც ... იზღუდება პირის სხვა უფლებები ან კანონიერი ინტერესები, წარმოადგენს სამართლიანი სასამართლოს უფლებაში ინტენსიურ ჩარევას და ხელს უშლის ამ უფლებით სრულყოფილად სარგებლობასა და უფლებებისა და თავისუფლებების ეფექტიანად დაცვას. შესაბამისად, ამ შემთხვევაში მხოლოდ პროცესის ეკონომიურობა ვერ გამოდგება უფლების ამგვარი შეზღუდვის საპირწონედ.“

გამამართლებელი განაჩენის მიღების შემთხვევაში პირს რომ წარმოეშვას შუალედური სასამართლო აქტების გადასინჯვის მოთხოვნის უფლება, ეს იმავდროულად გამოიწვევს სასამართლოების გადატვითვას, თუმცა ეს გარემოება ვერ გამოდგება პირისათვის მისი კანონიერი უფლების დაცვაზე უარის თქმის საკმარის წონად მიზეზად. სასამართლო გადატვირთვის თავიდან ასაცილებლად კანონმდებელს შეუძლია იმგვარი საკანონმდებლო მექანიზმი, რაც პირს მისცემს შესაძლებლობას, როგორც სააპელაციო, ისე უზენაესი სასამართლოს წინაშე ერთდროულად მოითხოვოს როგორც ახლად გამოვლენილი გარემოების გამო გამამტყუნებელი განაჩენის გადასინჯვა, ისე იმგვარი შუალედური სასამართლო აქტების გაუქმებაც, რომელიც ზიანს აყენებს მომჩივანს. ასეთ შემთხვევაში მომჩივანს შესაძლებლობა ექნებოდა წარედგინა როგორც ერთი ისე მეორე გარემოების დამადასტურებელი მტკიცებულებები, ხოლო სააპელაციო და უზენაეს სასამართლოს შესაძლებლობა ექნებოდა საბოლოო გადაწყვეტილება მიეღო როგორც განაჩენთან, ისე შუალედური სასამართლო აქტებთან დაკავშირებით. ამგვარი მიდგომით სასამართლო გადატვირთვის საფრთხე მინიმუმამდე დავიდოდა.

ამგვარად, აღკვეთის ღონისძიების შეცვლის თაობაზე განჩინების გადასინჯვის უფლებაზე დაწესებული შეზღუდვა უვარგისი საშუალებაა ისეთი ლეგიტიმური მიზნის მისაღწევად, როგორიცაა დანაშაულის ჩადენაში დასაბუთებული ვარაუდის, განაჩენის აღსრულების და სასამართლოს საბოლოო გადაწყვეტილების მიმართ სანდოობის უზრუნველყოფა, ამის გამო, სადავო ნორმით სამართლიან სასამართლო უფლებაში ჩარევა აკრძალვა ეწინააღმდეგება კონსტიტუციის 31-ე მუხლის პირველ პუნქტს. იმავდროულად, სადავო ნორმა ვარგისი საშუალებაა ისეთი ლეგიტიმური მიზნის მისაღწევად როგორიცაა ახალი დანაშაულის ჩადენის, მტკიცებულების განადგურების და მიმალვის თავიდან ასაცილებლად. შემდეგ თავში განვიხილავთ, რამდენად აუცილებელია აღნიშნული სამი ლეგიტიმური მიზნის მისაღწევად გამოყენებული საშუალება.

1.3. აუცილებლობა

საკონსტიტუციო სასამართლოს პრაქტიკით, „გამოსადეგობასთან ერთად შემზღუდველი ღონისძიება უნდა წარმოადგენდეს შეზღუდვის აუცილებელ (ყველაზე ნაკლებად მზღუდველ) საშუალებას“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2017 წლის 17 ოქტომბრის №3/4/550 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე ნოდარ დვალი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-26). სასამართლოს იურისპრუდენციის მიხედვით, „საშუალების აუცილებლობას ობიექტური გარემოებები იწვევს და მას სხვა ალტერნატივა არ გააჩნია. საშუალებისადმი ასეთი მიდგომა გამორიცხავს შეზღუდვის ხელოვნურობას. აუცილებლობით გამოწვეული შეზღუდვა აუცილებელი საშუალების გამოყენებით გამართლდება. მხოლოდ ასეთი შეზღუდვა შეიძლება პასუხობდეს პრაქტიკული გონიერების მოთხოვნებს და სუბიექტის მზაობას, უფლების შეზღუდვა მიიჩნიოს, როგორც გარდაუვალი აუცილებლობა“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2008 წლის 19 დეკემბრის №1/2/411 გადაწყვეტილება საქმეზე „შპს „რუსენერგოსერვისი“, შპს „პატარა კახი“, სს „გორგოტა“, გივი აბალაკის ინდივიდუალური საწარმო „ფერმერი“ და შპს „ენერგია“ საქართველოს პარლამენტისა და საქართველოს ენერგეტიკის სამინისტროს წინააღმდეგ“, II-30).

აუცილებლობის ეტაპზე მოწმდება ის გარემოება, ხომ არ არის ნორმა იმდენად ბლანკეტური, რაც გამორიცხავს ინდივიდუალური გარემოებების გათვალისწინებით და გამონაკლისების არსებობის შემთხვევაში დაცულ უფლებაში ჩარევის თავიდან აცილებას, იმგვარად, რომ ისეთივე ეფექტურობით მიღწეული იქნეს სახელმწიფოს მიერ დასახული ლეგიტიმური მიზანი, როგორც ამას სადავო ნორმით დადგენილი შეზღუდვა ახდენს. შეზღუდვა არ აკმაყოფილებს აუცილებლობის მოთხოვნებს, როდესაც ის არ არის ვიწროდ მიზანმიმართული საშუალება. როგორც საკონსტიტუციო სასამართლომ აუცილებლობის კრიტერიუმის დარღვევისას საქმეში კონსტანტინე გამსახურდია საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ მიღებული N1/3/1312 გადაწყვეტილების მე-2 თავის 47-ე პუნქტში განაცხადა: „ნაცვლად შეზღუდვის მხოლოდ და მხოლოდ აუცილებლობის პირობებში დაშვებისა, იმის უზრუნველყოფით, რომ უფლებაში ჩარევა, ჩარევის ფორმისა და ინტენსიურობის გათვალისწინებით, ყოველ კონკრეტულ შემთხვევაში წარმოადგენდეს ლეგიტიმური მიზნის მიღწევისაკენ ვიწროდ მიმართულ ღონისძიებას, კანონმდებლობით დადგენილი მიდგომით, სასწორი ყოველ კონკრეტულ შემთხვევაში a priori შეზღუდვის სასარგებლოდ არის გადახრილი.“

თუ ბრალდებული, რომელსაც შეეფარდა გირაო, ჩაიდენს ახალ დანაშაულს და ამ დანაშაულისათვის იქნება მსჯავრდებული, ხოლო იმ ბრალდებაში, რისთვისაც შეეფარდა გირაო, გამართლებული იქნება, ასეთ შემთხვევაში, აღკვეთის ღონისძიების შეცვლის შესახებ განჩინების ძალაში დატოვება არათუ გამოსადეგი საშუალებაა, არამედ ყველაზე ნაკლებად მზღუდავი და პროპორციულიც კი. ეს შემთხვევა არ არის სადავო ამ სარჩელით.

იგივე შეიძლება ითქვას იმ შემთხვევაზე, როცა ბრალდებული ზემოქმედებას ახდენს მოწმეებზე და ანადგურებს მტკიცებულებებს. სისხლის სამართლის კოდექსის 368-ე მუხლით დანაშაულს წარმოადგენს მტკიცებულების განადგურება სისხლის სამართლის საქმეზე. სისხლის სამართლის კოდექსის სსკ-ის 369¹ ითვალისწინებს პასუხისმგებლობას სისხლის სამართლის საქმეზე მტკიცებულების ფალსიფიკაციისათვის სისხლის სამართლის საქმეზე, ხოლო სსკ-ის 272-ე მუხლი - გამოსაკითხ პირზე, მოწმეზე, დაზარალებულზე, ექსპერტზე და თარჯიმანზე ზემოქმედებისათვის. თუკი ბრალდებულის მიმართ დადგა გამამტყუნებელი განაჩენი ზემოხსენებული მუხლებიდან რომელიმე ქმედების ჩადენის გამო, ხოლო გამართლებული იქნა იმ დანაშაულისათვის, რისთვისაც შეეფარდა გირაო და რომლის გამოძიების დროსაც გაანადგურა ან გააყალბა მტკიცებულებები, ზემოქმედება მოახდინა მოწმეებზე, ასეთ შემთხვევაში აღკვეთის ღონისძიების შესახებ ძალაში დატოვება არ არის სადავო მოსარჩელე მხარის მიერ.

რაც შეეხება მიმალვას, აღსანიშნავია ის გარემოება, რომ ბრალდებულს აქვს დუმილის უფლება, შეუძლია არ გამოცხადდეს სასამართლოში, არ მისცეს საკუთარი თავის და მისი ახლობლის წინააღმდეგ ჩვენება. ამასთან მიმალვა არ აფერხებს სისხლის სამართლის საქმის წარმოების პროცესს. მიმალვის შემთხვევაში სისხლის სამართლის პროცესში მონაწილეობს ბრალდებულის ადვოკატი. შესაბამისად, მიმალვა ხშირად იმავე შედეგის მატარებელია, რაც ბრალდებულის მიერ გამოკითხვაზე, ჩვენების მიცემაზე ან სასამართლოზე დასწრებაზე უარის თქმა. ერთადერთი შემთხვევა, როცა ბრალდებულის მიმალვა საფრთხეს უქმნის საქმის სრულყოფილ და ობიექტურ გამოძიებას, როცა ვერ ხერხდება მისგან ნიმუშების აღება გენეტიკური, დაქტილოსკოპიური თუ სხვაგვარი ექსპერტიზის ჩასატარებლად. ჩვენების მიცემისაგან განსხვავებით, ბრალდებულს არა აქვს მისი ნიმუშის აღებისაგან დაცვის პრივილეგია. სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 147-ე მუხლის მე-3 ნაწილის თანახმად, თუ ნიმუშის აღება არ იწვევს ძლიერი ტკივილის შეგრძნებას და პირი უარს აცხადებს ნიმუშის ნებაყოფლობით აღებაზე ან პირს უნარი არა აქვს, გამოხატოს ნება მისგან ნიმუშის აღების შესახებ, ნიმუშის აღება ტარდება მხარის შუამდგომლობის საფუძველზე სასამართლოს განჩინებით. შემთხვევა, როცა ნიმუშების აღების თაობაზე სასამართლო განჩინების მიღების პერიოდში პირი მიემალა გამოძიებას, ასეთ შემთხვევაში აღკვეთის ღონისძიების შესახებ განჩინების გადასინჯვა არ წარმოადგენს დავის საგანს.

დავის საგანს წარმოადგენს ისეთი შემთხვევა, როცა პირი მიიმალება ისეთი დანაშაულის საქმეზე, სადაც ნიმუშების აღება დანაშაულის ჩადენის ადგილზე არარელევანტურია (ბრალის დადგენილების თანახმად, მიხეილ ქარელს ედავებოდნენ ისეთ დანაშაულს, რაც შუამავლების მეშვეობით იყო ჩადენილი და არ მოითხოვდა დაზარალებულთან ფიზიკურ კონტაქტს, დანაშაულებრივი ქმედების ჩადენიდან გამოძიების დაწყებამდე იმდენად დიდი დრო იყო გასული, რომ დანაშაულის ჩადენის ადგილიდან მისი კვალის აღმოჩენა შეუძლებელი იყო) ან შემთხვევა, როცა პირი მიიმალება ნიმუშების აღების შემდეგ, ამ საქმეზე გამამართლებელი განაჩენის გამო არა აქვს აღკვეთის ღონისძიების შეცვლის განჩინების (ბრძანების) გადასინჯვის მოთხოვნის შესაძლებლობა. ასეთ შემთხვევაში ადამიანის მიმალვა იმაზე უარესად არ აზიანებს საქმეზე სრულყოფილი და ობიექტური გამოძიების ჩატარების ინტერესს, ვიდრე იმ შემთხვევაში, როცა ადამიანი არ ტოვებს ქვეყანას და იყენებს დუმილის უფლებას, არ მონაწილეობს სასამართლო განხილვაში, რაც ადამიანის კონსტიტუციურ უფლებას წარმოადგენს. ამასთან ასეთ შემთხვევაში პროცესი სრული მოცულობით გრძელდება, გამოძიებას და პროკურატურას აქვს შესაძლებლობა გამოკითხოს მოწმეები, გამოიძახოს ისინი სასამართლოში დასაკითხად, ამოიღოს და სასამართლოს წარუდგინოს წერილობითი მტკიცებულებები. ბრალდებულის მიმალვის გამო გამოძიება და საქმის სასამართლო განხილვა არ ჩერდება, ბრალდებული პროცესში მონაწილეობს მისი ადვოკატის მეშვეობით. ერთადერთი ზიანი, ვისაც ამ შემთხვევაში ბრალდებულის მიმალვით შეიძლება მიადგეს, არის თავად დაცვის მხარე. ბრალდებული მოკლებულია შესაძლებლობას, უშუალო მონაწილეობა მიიღოს საქმის განხილვაში და ჯვარედინი დაკითხვა ჩაუტაროს ბრალდების მოწმეებს. ამის გამო ზიანის მატარებელი თავად ბრალდებულია. ასეთ პირობებში, როდესაც დგინდება ყველა ბრალდებაში გამამართლებელი განაჩენი, რომლის მიზეზიც სახელმწიფო მოხელის უკანონო ქმედება შეიძლება იყოს, დაუშვებელია გამართლებული, აღკვეთი ღონისძიების შეფარდების/შეცვლის თაობაზე განჩინების გადასინჯვის აკრძალვის გზით, გაკიცხული იყოს მის მიმართ მიმდინარე უკანონო სისხლისსამართლებრივი დევნისაგან გაქცევის გამო.

ამასთან, როდესაც ახლად გამოვლენილი გარემოების გამო ხდება გამამართლებელი განაჩენის დადგენა, გამართლებულ პირს უნდა ჰქონდეს შესაძლებლობა, სათანადო მტკიცებულებების წარდგენის გზით ახსნას მისი მიმალვის მიზეზები. მაგალითად, მოსარჩელე მიხეილ ქარელი აცხადებს, რომ მას აქვს მტკიცებულებები, რაც ადასტურებს, რომ სამართალდამცავმა ორგანოებმა ხელოვნურად მოახდინეს მისი მიმალვის ფაქტის პროვოცირება, რათა შეცვლილიყო აღკვეთის ღონისძიება და გირაო გადასულიყო სახელმწიფო საკუთრებაში. მოსარჩელე მიხეილ ქარელის მტკიცებით, მისი სურვილის საწინააღმდეგოდ გადაყვანილი იქნა სომხეთის ტერიტორიაზე. იმის გამო, რომ ახლად გამოვლენილი გარემოების გამო გადასინჯვის პროცედურა არ ითვალისწინებს აღკვეთის ღონისძიების გამოყენების ან შეცვლის განჩინების უსაფუძვლობის ან უკანონობის დამადასტურებელი მტკიცებულებების წარდგენის უფლებას, მიხეილ ქარელმა ვერც სააპელაციო, ვერც უზენაეს სასამართლოს ვერ წარუდგინა სომხეთის ტერიტორიაზე მისი იძულებით გადაყვანის დამდასტურებელი მტკიცებულება. შესაძლოა ეს წარდგენილი მტკიცებულებები არ ამართლებდეს ბრალდებულის მიმალვის საჭიროებას, ნებისმიერ შემთხვევაში, ახლად გამოვლენილი გარემოების გამო გამამართლებელი განაჩენის დადგენის შემთხვევაში უნდა არსებობდეს პროცედურული დაცვის გარანტია, რაც გამართლებულ პირს შესაძლებლობას მისცემს, წარადგინოს მტკიცებულებები, რაც გააქარწყლებს მიმალვის გამო მისი გირაოს სახელმწიფო ბიუჯეტში მიმართვის დაუსაბუთებლობას და უკანონობას.

მოცემულ შემთხვევაში სადავო ნორმა არ არის გასაჩივრებული საკუთრების უფლებასთან. მოსარჩელე არ ითხოვს გამართლების შემთხვევაში გირაოს თანხის ავტომატურ დაბრუნებას. მოსარჩელე მხარე ნორმას ასაჩივრებს სამართლიან სასამართლოს უფლებასთან მიმართებაში და ითხოვს, გამართლების შემთხვევაში, არსებობდეს სათანადო პროცედურული დაცვის გარანტიები, რომლითაც კიდევ ერთხელ გადაისინჯება გირაოს სახელმწიფო საკუთრებაში მიმართვის დასაბუთების და კანონიერების საკითხი. ამ სამართლებრივ შესაძლებლობას უდავოდ ზღუდავს სადავო ნორმები, რომლებიც არ იძლევა აღკვეთის ღონისძიების შეცვლის შესახებ საბოლოო განჩინების გადასინჯვის შესაძლებლობას (იხილეთ სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 207-ე მუხლის მე-7 ნაწილი).

აღსანიშნავია, რომ გამართლებული პირის მიერ სასამართლო გადაწყვეტილების აკრძალვა ერთხელ უკვე იყო საკონსტიტუციო სასამართლოს განხილვის საგანი. 2014 წლის 24 დეკემბერს საკონსტიტუციო სასამართლომ მიიღო N3/3/601 გადაწყვეტილება უზენაესი სასამართლოს წარდგინებასთან. უზენაესი სასამართლო საკონსტიტუციო სასამართლოსაგან ითხოვდა იმ ნორმის კონსტიტუციურობის დადგენას, რომელიც გამართლებულ პირს უკრძალავდა სააპელაციო ან საკასაციო საჩივრის შეტანას გამამართლებელი განაჩენის მიმართ. ამასთან დაკავშირებით საკონსტიტუციო სასამართლომ გადაწყვეტილების მეორე თავის მე-15 პუნქტში აღნიშნულია: „ზოგადად, სისხლის სამართლის საქმეზე მიღებული განაჩენით წყდება პირის პასუხისმგებლობასთან დაკავშირებული საკითხები. ამ საპროცესო დოკუმენტით სასამართლო ადგენს, ჩაიდინა თუ არა პირმა ინკრიმინირებული ქმედება და რა სანქცია უნდა დაეკისროს მას. განსახილველ შემთხვევაში გასაჩივრების უფლება ეზღუდება გამართლებულ პირს, ე.ი. პირს, რომლის მიერ დანაშაულის ჩადენის ფაქტი არ დადასტურდა და რომლის მიმართაც გამოტანილია სასამართლოს გამამართლებელი განაჩენი. გამამართლებელი განაჩენის არსიდან და ბუნებიდან გამომდინარე, არ არსებობს პირისთვის უკანონოდ პასუხისმგებლობის დაკისრების საფრთხე, ვინაიდან სასამართლოს ეს აქტი ეხება სწორედ პასუხისმგებლობისაგან გათავისუფლებას და არა მის დაკისრებას. თუმცა კონსტიტუციური წარდგინების ავტორის მითითებით, გამართლებულ პირს, შესაძლებელია მაინც გააჩნდეს განაჩენის გასაჩივრების ინტერესი. ეს ინტერესი შესაძლებელია იყოს განაჩენით გადაწყვეტილი ნებისმიერი საკითხი, რომელიც პირდაპირ არ უკავშირდება მის მიერ დანაშაულის ჩადენას, თუმცა პოტენციურად, შეიძლება ზღუდავდეს მის უფლებებს.“

ამავე გადაწყვეტილების მე-16 პუნქტში აღნიშნულია: „კონსტიტუციური წარდგინების ავტორის მიერ მითითებულ საქმეზე, იმის მიუხედავად, რომ პირის მიერ დანაშაულის ჩადენის ფაქტი არ დადასტურდა და მის მიმართ დადგა გამამართლებელი განაჩენი, ამ განაჩენით შეიზღუდა მისი უფლება, კერძოდ, მის მიერ გირაოს სახით გადახდილი თანხა გადაირიცხა სახელმწიფო ბიუჯეტში. საქმის მასალების ანალიზით ირკვევა, რომ განაჩენის გამოტანამდე პირს შეფარდებული გირაო შეეცვალა პატიმრობით, ხოლო გამამართლებელი განაჩენით გირაოს სახით გადახდილი თანხა გადაირიცხა ბიუჯეტში.“

საკონსტიტუციო სასამართლომ ამ გადაწყვეტილების მეორე თავის 21-ე პუნქტში განაცხადა: „საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლო იზიარებს კონსტიტუციური წარდგინების ავტორის, საქართველოს უზენაესი სასამართლოს მიერ წარმოდგენილ განმარტებას. სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 221-ე მუხლის თანახმად, საქმის შედეგის მიუხედავად, უნდა ანაზღაურდეს ზიანი, რომელიც პირს მიადგა უკანონოდ ან დაუსაბუთებლად დაკავების, დაპატიმრების ანდა სამედიცინო დაწესებულებაში ექსპერტიზისათვის მოთავსების შედეგად, აგრეთვე, თანამდებობიდან გადაყენების, ჩხრეკის, ამოღების, ქონებაზე ყადაღის დადების, საგამოძიებო ექსპერიმენტის, შემოწმების, სამართალწარმოების ორგანოების სხვა უკანონო ან დაუსაბუთებელ მოქმედებათა შედეგად, რომლებმაც ბრალდებულსა თუ სხვა პირს ქონებრივი, ფიზიკური ან მორალური ზიანი მიაყენა. ზიანის ანაზღაურების საფუძველია უკანონო ან დაუსაბუთებელ მოქმედებათა შედეგად დამდგარი ზიანი. კონსტიტუციური წარდგინების ავტორი მართებულად მიუთითებს, რომ გამამართლებელი განაჩენის გამოტანა თავისთავად არ ნიშნავს, რომ განაჩენამდე მიღებული ყველა აქტი და განხორციელებული ყველა ქმედება უკანონოა. სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 219-229-ე მუხლებით დადგენილი რეაბილიტაციისა და ზიანის ანაზღაურების წინაპირობას კი კონკრეტული ღონისძიებებისა თუ აქტების უკანონოდ ცნობა წარმოადგენს. აღნიშნულიდან გამომდინარე, ამ შემთხვევაში არ არსებობს იმის შესაძლებლობა, რომ გამოყენებულ იქნეს რეაბილიტაციის მექანიზმი. გასაჩივრების გარეშე სასამართლოს გამამართლებელი განაჩენის უკანონოდ ცნობისა და მის მიერ მიყენებული ზიანის ანაზღაურების მექანიზმი კანონით არ არის დადგენილი. როგორც სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის შესაბამისი ნორმების ანალიზი ცხადყოფს, არსებობს შესაძლებლობა, რომ პირის მიერ უფლების დაცვა ვერ მოხერხდეს მოპასუხის მიერ დასახელებული მექანიზმის გამოყენებით და გამამართლებელი განაჩენის გასაჩივრების გარეშე პირმა ვერ მოახერხოს დარღვეული უფლებებისა და კანონიერი ინტერესების აღდგენა. სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსით დადგენილი რეაბილიტაციისა და ზიანის ანაზღაურების მექანიზმი ვერ გამოდგება, ისეთ საპროცესო მექანიზმად, რომელიც სრულად ჩაანაცვლებს გამამართლებელი განაჩენის გასაჩივრებას.

ამავე გადაწყვეტილების მე-2 თავის 22- პუნქტის თანახმად: „კონსტიტუციურ წარდგინებაში აღწერილი შემთხვევა ცხადყოფს, რომ გამამართლებელი განაჩენი, შეიძლება ზღუდავდეს გამართლებული პირის უფლებებსა და კანონიერ ინტერესებს და არ არსებობდეს უფლების ალტერნატიული მექანიზმის გამოყენებით დაცვის შესაძლებლობა.“ საბოლოოდ, ამ საქმეში საკონსტიტუციო სასამართლომ დაადგინა კონსტიტუციის 31-ე მუხლის პირველი პუნქტის დარღვევა, ვინაიდან ლეგიტიმური მიზანი არ ამართლებდა სასამართლო წვდომაზე დაწესებულ შეზღუდვას (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2014 წლის 24 დეკემბერის N3/3/601 გადაწყვეტილება II-28)

ამგვარად, საკონსტიტუციო სასამართლომ თავისი პრაქტიკით, უკვე დაადგინა, გამართლებული პირის მიერ გამამართლებელი განაჩენის მიღებამდე მიღებული ყველა აქტის გადასინჯვის პროცედურის არარსებობა წარმოადგენს სამართლიანი სასამართლოს უფლებაში ჩარევას. ეს ჩარევა გაუმართლებელია სადავო ნორმით დადგენილი ბლანკეტური რეგულაციის გამო. ეს რეგულაცია ერთდროულად გამორიცხავს გამამართლებელი განაჩენის გამოტანის შემთხვევაში აღკვეთის ღონისძიების შეცვლის შესახებ განჩინების გადასინჯვას იმ შემთხვევაშიც, როცა გირაოს შეფარდების შემდეგ პირმა ჩაიდინა ახალი დანაშაული, ზემოქმედება მოახდინა მოწმეებზე და ეს გარემოება დასტურდება გამამტყუნებელი განაჩენით, ასევე მიმალვით ხელი შეუშალა ნიმუშების აღებას ან სხვა ისეთი მტკიცებულების მოპოვებას, რაც დაკავშირებული არ არის დუმილის უფლების გამოყენებასთან. მოცემულ შემთხვევაში აღკვეთის ღონისძიებაზე მიღებული საბოლოო განჩინების გადასინჯვა გამართლებულია. ამასთან სადავო ბლანკეტური რეგულაცია კრძალავს გამართლებული პირის მიერ აღკვეთის ღონისძიების შეცვლის შემთხვევაში განჩინების გასაჩივრების შესაძლებლობას, როცა პირის მიმალვით არ მომხდარა რაიმე მტკიცებულების გაქრობა ან განადგურება, გარდა ისეთი მტკიცებულებისა, რომელიც შეიძლებოდა მოპოვებულიყო გამართლებული პირის მიერ საკუთარი თავის ან ახლო ნათესავის წინააღმდეგ მიცემული ჩვენებით. ამ შემთხვევაში, აღკვეთის ღონისძიების შეცვლის შესახებ განჩინების გადასინჯვის ბლანკეტური აკრძალვა არ არის კონსტიტუციურად გამართლებული.

ზემოთ აღნიშნული მსჯელობიდან გამომდინარე, მოსარჩელე მიიჩნევს, რომ სადავო ნორმატიული შინაარსი ვერ აკმაყოფილებს თანაზომიერების ტესტს, რის გამოც სადავო ნორმების ის ნორმატიული შინაარსი რომელიც გამართლებულ პირს არ აძლევს შესაძლებლობას ახლად გამოვლენილ გარემოებათა საფუძველზე მოითხოვოს განაჩენისგან განსხვავებული საპროცესო დოკუმენტების გადასინჯვა, როდესაც აღნიშნული საპროცესო დოკუმენტით იზღუდება გამართლებული პირის უფლებები, არაკონსტიტუციურად უნდა იქნეს ცნობილი კონსტიტუციის 31-ე მუხლის პირველ პუნქტთან მიმართებით.

[1] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2014 წლის 23 მაისის გადაწყვეტილება №3/2/574 საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე გიორგი უგულავა საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-59.

[2] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2016 წლის 30 სექტემბრის N1/8/594 გადაწყვეტილება საქმეზე „ საქართველოს მოქალაქე ხათუნა შუბითიძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ, II-6.

[3] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2008 წლის 19 დეკემბრის გადაწყვეტილება №1/1/403, 427 საქმეზე “კანადის მოქალაქე ჰუსეინ ალი და საქართველოს მოქალაქე ელენე კირაკოსიანი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ”.

[4] აქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2009 წლის 10 ნოემბრის 1/3/421, 422 გადაწყვეტილება საქმეზე “საქართველოს მოქალაქეები – გიორგი ყიფიანი და ავთანდილ უნგიაძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ.

[5] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2010 წლის 28 ივნისის N1/466 გადაწყვეტილება საქმეზე - „საქართველოს სახალხო დამცველი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ”, II-14.

[6] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2009 წლის 10 ნოემბრის გადაწყვეტილება №1/3/421,422 საქმეზე “საქართველოს მოქალაქეები – გიორგი ყიფიანი და ავთანდილ უნგიაძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ”, II, 1

6. კონსტიტუციური სარჩელით/წარდგინებით დაყენებული შუამდგომლობები

შუამდგომლობა სადავო ნორმის მოქმედების შეჩერების თაობაზე: არა

შუამდგომლობა პერსონალური მონაცემების დაფარვაზე: არა

შუამდგომლობა მოწმის/ექსპერტის/სპეციალისტის მოწვევაზე: არა

შუამდგომლობა/მოთხოვნა საქმის ზეპირი მოსმენის გარეშე განხილვის თაობაზე: არა

კანონმდებლობით გათვალისწინებული სხვა სახის შუამდგომლობა: არა