თქვენ არ ეცნობით სასამართლოს მეგობრის სააპლიკაციო ფორმის სრულ ვერსიას. სრული ვერსიის სანახავად, გთხოვთ, ვერტიკალური მენიუდან ჩამოტვირთოთ მიმაგრებული დოკუმენტი

1. საქმე/საქმეები რომლებთან დაკავშირებითაც სასამართლოს მეგობრის წერილობითი მოსაზრებაა შემოტანილი

ა. ბუდუ შეყილაძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ

2. სასამართლოს მეგობრის მოსაზრება

1. შესავალი

სასამართლო მეგობრის მოსაზრების ავტორები არიან არასამეწარმეო (არაკომერციული) იურიდიული პირები „საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაცია“ წამოდგენილი თავმჯდომარით ნონა ქურდოვანიძით (დანართის სახით იხილეთ ამონაწერი მეწარმეთა და არასამეწარმეო (არაკომერციული) იურიდიული პირების რეესტრიდან)) და „საფარი,“ წარმოდგენილი მისი დირექტორით ბაბუცა პატარაიათი (დანართის სახით იხილეთ ამონაწერი მეწარმეთა და არასამეწარმეო (არაკომერციული) იურიდიული პირების რეესტრიდან)). ორივე ორგანიზაცია მუშაობს ქალთა მიმართ დისკრიმინაციის აღმოფხვრაზე და გენდერული თანასწორობის დამკვიდრებაზე. სასამართლოს მეგობრის წერილობითი მოსაზრება მომზადებულია გაეროს ქალთა ორგანიზაციის ტექნიკური მხარდაჭერით.

საქმეში ბუდუ შეყილაძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ გასაჩივრებულია „სახელმწიფო პენსიის შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-5 მუხლის პირველი პუნქტი, რომლის მიხედვითაც, პენსიაზე უფლების წარმოშობის საფუძველია საპენსიო ასაკის - 65 წლის მიღწევა. ამასთანავე, პენსიაზე უფლება ქალებს წარმოეშობათ 60 წლიდან. მოსარჩელე მხარე დავობს აღნიშნული ნორმის კონსტიტუციურობაზე კონსტიტუციის მე-11 მუხლის პირველ პუნქტთან მიმართებაში.

კონსტიტუციის მე-11 მუხლის პირველი პუნქტის თანახმად: ყველა ადამიანი სამართლის წინაშე თანასწორია. აკრძალულია დისკრიმინაცია რასის, კანის ფერის, სქესის, წარმოშობის, ეთნიკური კუთვნილების, ენის, რელიგიის, პოლიტიკური ან სხვა შეხედულებების, სოციალური კუთვნილების, ქონებრივი ან წოდებრივი მდგომარეობის, საცხოვრებელი ადგილის ან სხვა ნიშნის მიხედვით. სასამართლოს მეგობარი მოგვიანებით მიმოიხილავს საკითხს, ადგილი აქვს თუ არა დიფერენცირებას შესადარებელ ჯგუფებს შორის, რამდენად არიან ისინი არსებითად თანასწორები და შეფასების რა ტესტი უნდა იქნას გამოყენებული, ასევე რა გავლენა უნდა ჰქონდეს ამ საქმეზე კონსტიტუციის მე-11 მუხლის მე-3 პუნქტს, რომლის მიხედვითაც: სახელმწიფო უზრუნველყოფს თანაბარ უფლებებსა და შესაძლებლობებს მამაკაცებისა და ქალებისათვის. სახელმწიფო იღებს განსაკუთრებულ ზომებს მამაკაცებისა და ქალების არსებითი თანასწორობის უზრუნველსაყოფად და უთანასწორობის აღმოსაფხვრელად.

საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ საქმეში ლალი ლაზარაშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ მიღებულ გადაწყვეტილებაში მეორე თავის მე-20 პუნქტში განაცხადა: „საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლო თავისი არსით „ასრულებს ნეგატიური კანონმდებლის ფუნქციას...საკონსტიტუციო სასამართლოს გააჩნია მხოლოდ კანონმდებლობაში არსებული არაკონსტიტუციური რეგულაციების, წესებისთვის იურიდიული ძალის გაუქმებისა და მათთვის ადამიანის უფლებებისა და თავისუფლებების დარღვევის რესურსის გაუქმების უფლებამოსილება. საკონსტიტუციო სასამართლოს მანდატს სცდება უფლებამოსილება, ძალადაკარგული სამართლებრივი ნორმების ნაცვლად კანონმდებლობაში დაადგინოს განსხვავებული, თუნდაც კონსტიტუციური წესები.“ შესაბამისად, საკონსტიტუციო სასამართლო მოკლებულია შესაძლებლობას, მამაკაცის საპენსიო ასაკი ჩამოწიოს 60 წალმდე და ამ გზით გაათანაბროს ქალისა და მამაკაცის საპენსიო ასაკები. ამის საპირისპიროდ, საკონსტიტუციო სასამართლოს შეუძლია გააუქმოს ქალებისათვის დაწესებული ხელსაყრელი საპენსიო ასაკი 60 წლიდან. სასამართლოს მეგობრის წერილობით მოსაზრებაში ძირითადად წარმოდგენილი იქნება არგუმენტები იმასთან დაკავშირებით, რატომ უნდა იქნას შენარჩუნებული ქალებისათვის აღნიშნული საპენსიო ასაკი.

მიგვაჩნია, რომ ამ სარჩელის გადასაწყვეტად საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ მხედველობაში უნდა მიიღოს ის, პრინციპები, რაც ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ ჩამოაყალიბა საქმეში სტეკი და სხვები გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ, ეს საქმე პირდაპირ სცემს პასუხს იმასთან დაკავშირებით, რამდენად შეესაბამება კონვენციას ქალისათვის საპენსიო ასაკად 60 წლის, ხოლო მამაკაცისათვის 65 წლის ასაკის დადგენა. ამ კითხვაზე ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს პასუხი იყო შემდეგი: განსხვავებული საპენსიო ასაკის დადგენა ქალისა და მამაკაცისათვის არ არღვევს თანასწორობის უფლებას.

2. CASE OF STEC AND OTHERS v. THE UNITED KINGDOM

https://hudoc.echr.coe.int/eng?i=001-73198

ეს საქმე ეხებოდა შემცირებული გამომუშავების დახმარებას, რასაც ადამიანი იღებდა საწარმოო ტრავმის გამო. შემცირებული გამომუშავების დახმარება 1990 წლიდან ფინანსდება ბიუჯეტიდან და არა ეროვნული სადაზღვევო ფონდიდან. ფულადი თანხა გადაეცემა დასაქმებულს ან ყოფილ დასაქმებულს, რომელიც სამსახურში უბედური შემთხვევის ან პროფესიული დაავადების მსხვერპლი გახდა. შემცირებული გამომუშავების დახმარება მიზნად ისახავს შრომითი უნარების დაქვეითების კომპენსირებას. შემცირებული გამომუშავების დახმარების თვიური ოდენობა განისაზღვრება უბედურ შემთხვევამდე ან საწარმოო ტრავმამდე დაზარალებულის მიერ მიღებული შემოსავლიდან შრომისუუნარობის დაკარგვის შემდეგ მიღებულ რეალური ან პირობითი შემოსავალის გამოკლებით. ამ გზით გამოთვლილი შემცირებული გამომუშავების დახმარება არ უნდა აღემატებოდეს კვირაში 40 ფუნტს. შემცირებული გამომუშავების დახმარება არ ეფუძნება წინასწარ შენატანს, შესაბამისად, დახმარების ოდენობა არ არის დამოკიდებული იმაზე, რა რაოდენობის შენატანი განახორციელა პირმა ეროვნული დაზღვევის ფონდში (გადაწყვეტილების 27-ე პუნქტი).

იმისთვის, რომ შემცირებული გამომუშავების დახმარების რაოდენობა წასულიყო კლებაში, ეს დახმარება ადამიანს უწყდებოდა ან უმცირდებოდა, 1996 წლამდე ქალის შემთხვევაში 60 წლის ასაკის მიღწევისას, ხოლო მამაკაცის შემთხვევაში 65 წლის ასაკის მიღწევისას, ხოლო 2020 წლისათვის ამ დახმარების შეწყვეტის ყველასთვის თანაბარი ასაკი იქნებოდა 65 წელი (სოციალური უზრუნველყოფის შენატანისა და შეღავათების შესახებ 1992 წლის კანონი 29-ე პუნქტი). შემცირებული გამომუშავების დახმარების შეწყვეტის მიზეზი გახდა ის გარემოება, რომ საწარმოო ტრავმა რომ არ მომხდარიყო, საპენსიო ასაკის მიღწევიდან, ადამიანს მაინც არ ექნებოდა ის შემოსავალი, რაც პროფესიული დაავადების ან სამსახურებრივი მოვალეობის შესრულებისას უბედური შემთხვევის შედეგად დაკარგა. მომჩივანებიც ეთანხმებოდნენ იმას, რომ საპენსიო ასაკიდან მათ უნდა შეწყვეტოდათ შემცირებული გამომუშავების დახმარების მიღება, რასაც ისინი ასაჩივრებდნენ იყო, ის, რომ ამგვარი დახმარების შეწყვეტისათვის ქალებისათვის დაწესებული იყო 60 წელი, ხოლო მამაკაცებისათვის 65 წელი (გადაწყვეტილების 44-ე პუნქტი).

მომჩივნები სწორედ ამგვარ განსხვავებულ საპენსიო ასაკს მიიჩნევდნენ დისკრიმინაციულად შემცირებული გამომუშავების დახმარების შეწყვეტის მიზნებისათვის. ამ გარემოების გათვალისწინებით, ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო დადგა იმ აუცილებლობის წინაშე, დაედგინა, რამდენად მოდიოდა შესაბამისობაში განსხვავებული საპენსიო ასაკი კონვენციის მე-14 მუხლით აღიარებულ თანასწორობის უფლებასთან კონვენციის პირველი დამატებითი ოქმის პირველი მუხლით აღიარებულ საკუთრების უფლებასთან კავშირში.

ამავე გადაწყვეტილებაში ასევე აღნიშნულია: „გაერთიანებულ სამეფოში 60 წელი ქალის საპენსიო ასაკად დაწესდა 1940 წელს „უფროსი ასაკის შესახებ“ კანონის თანახმად. მანამდე ქალებისა და კაცების საპენსიო ასაკი იყო 65 წელი. მთავრობის თეთრი (სახელმწიფო საპენსიო ასაკის თანასწორობის შესაძლებლობა) და მწვანე (თანასწორი სახელმწიფო საპენსიო ასაკი) დოკუმენტების (განმარტებითი ბარათები) თანახმად, ქალის დაბალი საპენსიო ასაკის დაწესება იყო დაუქორწინებელი ქალების კამპანიის შედეგი. ამ ქალების უმეტესობამ მათი ცხოვრების დიდი ნაწილი ოჯახის წევრების მოვლაში გაატარეს, ეს ღონისძიება ნაწილობრივ ემსახურებოდა დაქორწინებული წყვილების ინტერსებსაც. ცოლი ჩვეულებრივ ქმარზე უმცროსი და მასზე ფინანსურად დამოკიდებული იყო. ცოლი იღებდა ქმრის თანაბარ პენსიას, მას შემდეგ, რაც ქმარს 65 წელი შეუსრულდებოდა. (გადაწყვეტილების 32-ე პუნქტი).

1993 წლის თეთრ დოკუმენტში აღნიშნულია, რომ ისტორიულად ქალის სახელმწიფო პენსია ხშირად მცირე იყო იმის გათვალისწინებით, რომ ქალის ტრადიციულ როლს წარმოადგენდა სახლში ოჯახის წევრების მოვლა, რის გამოც ქალს ფრაგმენტული კარიერული წარსული ჰქონდა. დასაქმებული ქალების რაოდენობა მკვეთრად გაიზარდა ბოლო პერიოდში, 1967 წელს მათი რიცხვი იყო 37%, ხოლო 1992 წელს დასაქმებული ქალების რიცხვმა 50 პროცენტს მიაღწია (სტატისტიკა ერთმანეთისაგან არ განსხვავებს სრულ და ნახევარ განაკვეთზე დასაქმებული ქალების რიცხვს). უფრო მეტიც, 1978 წელს მიღებული იქნა საოჯახო პასუხისმგებლობების შესახებ კანონი, რომლითაც ქალებისათვის საბაზისო პენსიის უზრუნველყოფის გზით, ხელისუფლება მიზნად ისახავდა დახმარებოდა მათ, ვისი კარიერული ცხოვრებაც შემოკლდა ბავშვების აღზრდის, ავადმყოფი და შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე ოჯახის წევრის მოვლის გამო. ამის გამო დაოჯახებული ქალები იხდიდნენ შემცირებულ შენატანს ეროვნული დაზღვევის ფონდში, რის გამოც ისინი დამოკიდებულნი ხდებოდნენ ქმრების შენატანზე. ამით შეიცვალა 1977 წელს მიღებული კანონი. 1986 წელს ცვლილება შევიდა 1975 წლის კანონში „სქესის ნიშნით დისკრიმინაციის შესახებ,“ რომლითაც დამსაქმებელს აეკრძალა განსხვავებული საპენსიო ასაკის დაწესება მამაკაცებისა და ქალებისათვის. ამასთან დაკავშირებით მთავრობამ გამოხატა პოზიცია თეთრ დოკუმენტში, სადაც აღნიშნულია, რომ ქალის მცირე საპენსიო ასაკს არავითარი გამართლება არ ჰქონდა თანამედროვე საზოგადოებაში და უნდა მომხდარიყო მამაკაცისა და ქალის საპენსიო ასაკის გათანაბრება (გადაწყვეტილების 33-ე პუნქტი).

გაერთიანებული სამეფოს პარლამენტის მიერ მიღებული იქნა გადაწყვეტილება ქალისა და მამაკაცის საპენსიო ასაკი გათანაბრებულიყო ორივეს მიერ 65 წლის ასაკის მიღწევისას. უარყოფილი იქნა წინადადება, მამაკაცის საპენსიო ასაკის დაწევასთან დაკავშირებით. ამის მიზეზი გახდა სიცოცხლის საშუალო ხანგრძლივობის და ჯანდაცვის გაძლიერება, რამაც გავლენა მოახდინა პენსიონერი მოსახლეობის რაოდენობის ზრდაზე. ბრიტანეთის მთავრობამ დაითვალა ის დამატებითი ხარჯები, რაც წარმოიშობოდა მამაკაცის საპენსიო ასაკის 60 წლამდე დაწევის შემთხვევაში: საპენსიო ფონდის ხარჯები იზრდებოდა 9.8 მილიარდი ფუნტით (შემცირდებოდა საპენსიო ფონდის ბენეფიციარების რაოდენობა, ვინაიდან 60-დან 65 წლამდე ასაკის მამაკაცები შეწყვეტდნენ ფონდში ხელფასიდან მოჭრილი თანხის შეტანას, რითაც ფონდის შემოსავალი შემცირდებოდა) ასევე სახელმწიფოს მოუწევდა წელიწადში დამატებით 7,5 მილიარდის გადახდა (ეს თანხა უკავშირდებოდა პენსიონერებისათვის დაწესებულ სხვა შეღავათებს, რომელთა გადახდა არ ხდებოდა საპენსიო ფონდიდან). ამ გარემოებების გათვალისწინებით, მთავრობამ მიიღო გადაწყვეტილება საპენსიო ასაკი გათანაბრებულიყო ეტაპობრივად, რათა ქალებს, ვისზეც ეს ცვლილება იმოქმედებდა, ჰქონოდათ სათანადო დრო მათი მოლოდინების შეცვლილ გარემოებებთან მისადაგებისათვის და ფინანსური საკითხების დასაგეგმად (გადაწყვეტილების 34-ე პუნქტი).

იმისათვის რომ ქალებსა და მამაკაცებს ერთნაირი საპენსიო ასაკი ჰქონოდათ, 1995 წლის „პენსიის შესახებ“ კანონის 126-ე მუხლი ითვალისწინებდა 1950 წლის 6 აპრილიდან 1955 წლის 5 აპრილამდე დაბადებული ქალების საპენსიო ასაკის ნაბიჯ-ნაბიჯ ზრდას. 2010 წლიდან გაერთანებულ სამეფოში დაიწყება ქალების საპენსიო ასაკის ზრდა და საბოლოოდ ეს ასაკი მამაკაცების საპენსიო ასაკს გათანაბრდებოდა 2020 წელს (გადაწყვეტილების 35-ე პუნქტი)

2004 წლის დეკემბერში მთავრობის მიერ წარმოდგენილი ინფორმაციით, მამაკაცი და ქალი ერთსა და იმავე ასაკში ხდებიან უფლებამოსილი, მიიღონ პენსია: ანდორაში, დანიაში, ფინეთში, საფრანგეთში, გერმანიაში, საბერძნეთში, ირლანდიაში, ისლანდიაში, ლიხტენშტეინში, ლუქსემბურგში, მონაკოში, ნიდერლანდებში, ნორვეგიაში, პორტუგალიაში, სან მარინოში, სლოვაკეთში, ესპანეთში და შვედეთში (გადაწყვეტილების 36-ე პუნქტი).

მამაკაცთან შედარებით უფრო ადრეულ ასაკში იღებს ქალი პენსიას ალბანეთში, სომხეთში, ავსტრიაში, აზერბაიჯანში, ბელგიაში, ბულგარეთში, ხორვატიაში, ჩეხეთის რესპუბლიკაში, ესტონეთში, საქართველოში, უნგრეთში, იტალიაში, ლატვიაში, ლიეტუვაში, მალტაში, მოლდოვაში, პოლონეთში, რუმინეთში, რუსეთის ფედერაციაში, სერბეთში და მონტენეგროში, სლოვენიაში, შვეიცარიაში, ჩრდილოეთ მაკედონიაში და უკრაინაში. ბევრი ეს ქვეყანა გეგმავს საპენსიო ასაკის ეტაპობრივ გათანაბრებას. ავსტრიაში ეს მოხდება 2024-2033 წლებში, აზერბაიჯანში 2012 წელს. ბელგიაში 1997 წლიდან 2009 წლამდე, ესტონეთში 2016 წლამდე, უნგრეთში 2009 წელს, ლატვიაში -2008 წლამდე და ლიეტუვაში -2026 წლამდე (37-ე პუნქტი).

1978 წლის 19 დეკემბრის ევროკავშირის საბჭოს 79/7/EEC დირექტივა მოიცავს სოციალური უზრუნველყოფის სფეროში მამაკაცსა და ქალს შორის თანაბარი მოპყრობის პრინციპს. დირექტივის 4(1) მუხლი კრძალავს დისკრიმინაციას სქესის ნიშნით, განსაკუთრებით კი, შეღავათის გაანგარიშებისას. ამგვარი განსხვავებული მოპყრობა შესაძლოა გამართლებული იქნას მხოლოდ დირექტივის მე-7 მუხლის პირველი პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტის შესაბამისად: სქესის ნიშნით დისკრიმინაციის ამკრძალავი დებულება ხელს არ უშლის მონაწილე ქვეყნებს, ამ დებულების მოქმედების სფეროდან გამორიცხონ ასაკობრივი პენსიის ან სხვაგვარი შეღავათის მისაღებად საპენსიო ასაკის განსაზღვრის უფლებამოსილება. მე-7 მუხლის მე-2 პუნქტი სახელმწიფოს ავალდებულებს, პერიოდულად გადასინჯონ საკითხი იმასთან დაკავშირებით, სოციალური პროგრესის მიღწეული დონე იძლევა თუ არა განსხვავებული მოპყრობის შენარჩუნების საჭიროებას (გადაწყვეტილების 38-ე პუნქტი).

ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ აღნიშნულ საქმეში განაცხადა: „კონვენციის მე-14 მუხლი არ უკრძალავს მონაწილე ქვეყნებს, მოეპყროს სხვადასხვა ჯგუფს განსხვავებულად იმისათვის, რათა აღმოფხვრას მათ შორის არსებული ფაქტობრივი უთანასწორობა. მართლაც, განსაზღვრულ გარემოებებში, სახელმწიფოს უმოქმედობა, აღმოფხვრას უთანასწორობა განსხვავებული მოპყრობის გზით, თავისთავად შეიძლება ჩაითვალოს კონვენციის მე-14 მუხლის დარღვევად. განსხვავებული მოპყრობა დისკრიმინაციულია, თუ მას არა აქვს ობიექტური და გონივრული გამართლება, სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, თუ ამგვარ მოპყრობას არა აქვს ლეგიტიმური მიზანი და არ არსებობს პროპორციულობის გონივრული კავშირი გამოყენებულ საშუალებას და მისაღწევ მიზანს შორის. ხელშემკვრელი სახელმწიფოები სარგებლობენ შეფასების თავისუფლებით იმის განსაზღვრისათვის, უნდა მოახდინონ თუ არა ან რა ფარგლებში მოეპყრონ განსხვავებულად სხვაგვარად ერთსა და იმავე მდგომარეობაში მყოფ პირებს (გადაწყვეტილების 51-ე პუნქტი).

შეფასების თავისუფლების ფარგლები დამოკიდებულია დავის საგანზე და ფაქტობრივ გარემოებებზე. ზოგადი წესის თანახმად, ძალიან წონადი მიზეზის წარდგენა არის აუცილებელი საიმისოდ, რომ სასამართლომ კონვენციის შესაბამისად მიიჩნიოს იმგვარი განსხვავებული მოპყრობა, რაც ეფუძნება მხოლოდ და მხოლოდ სქესის ნიშანს. მეორე მხრივ, სახელმწიფოებს ეძლევათ ფართო შეფასების ზღვარი, როცა გამოიყენება ეკონომიკური ან სოციალური სტრატეგიის ზოგადი ღონისძიება. საკუთარ საზოგადოების და მის საჭიროების შესახებ უშუალო ინფორმირების გამო, ეროვნული ხელისუფლება, საერთაშორისო მოსამართლესთან შედარებით, უკეთეს პოზიციაშია, შეაფასოს რა შედის საზოგადოების ინტერესებში სოციალურ-ეკონომიკურ საკითხთან დაკავშირებით. ზოგადი წესის თანახმად, ევროპული სასამართლო პატივს სცემს კანონმდებლის პოლიტიკური არჩევანს, თუკი ის აშკარად არ არის მოკლებული გონივრულ საფუძველს (გადაწყვეტილების 52-ე პუნქტი).

საბოლოოდ, ვინაიდან საჩივარი ეხება სოციალური უზრუნველყოფის სისტემაზე წვდომის უთანასწორობას, სასამართლო ხაზს უსვამს, რომ პირველი დამატებითი ოქმის პირველი მუხლი არ შეიცავს უფლებას საკუთრების შეძენაზე. აღნიშნული დებულება არ ზღუდავს სახელმწიფოს თავისუფლებას, იქონიოს თუ არა ამა თუ იმ ფორმის სოციალური დაცვის სისტემა, როგორი ტიპის ან რა რაოდენობის სოციალური შეღავათი გასცეს ამგვარი სოციალური დაცვის სქემიდან. ამის მიუხედავად, თუკი სახელმწიფო გადაწყვეტს შექმნას სოციალური შეღავათის ან პენსიის სქემა, ეს იმგვარად უნდა გააკეთოს, რომ შესაბამისობაში მოვიდეს კონვენციის მე-14 მუხლის მოთხოვნებთან (გადაწყვეტილების 53-ე პუნქტი).

დასადგენია საკითხი იმასთან დაკავშირებით, რამდენად არის დასაშვები კონვენციის მე-14 მუხლით ქალისა და მამაკაცის განსხვავებული მოპყრობა სახელმწიფო საპენსიო სქემით სარგებლობისას (გადაწყვეტილების მე-60 პუნქტი).

ქალისა და მამაკაცის განსხვავებული საპენსიო ასაკი გაერთანებულ სამეფოში შემოღებული იქნა 1940 წელს, კონვენციის შექმნამდე ბევრად ადრე. მართალია, ეს განსხვავებული ასაკი დღემდე ძალაშია, თუმცა აშკარაა ისიც, რომ ამ განსხვავებული მოპყრობის შემოღება მიზნად ისახავდა, ფინანსური უთანასწორობის და გაჭირვების შემსუბუქებას, რაც წარმოშობილი იყო იმის გამო, რომ ქალის ტრადიციულ როლს წარმოადგენდა სახლში ოჯახის წევრების მოვლა. ეს არის ისეთი სამუშაოს შესრულება, რაც არ ანაზღაურდება. ქალი ვერ ახერხებდა სამუშაო ადგილზე ფულის გამომუშავებას. თავიდანვე განსხვავებული საპენსიო ასაკის დადგენა მიზნად ისახავდა ქალსა და მამაკაცს შორის „ფაქტობრივი უთანასწორობის“ კორექციას და ამის გამო, ობიექტურად გამართლებულია კონვენციის მე-14 მუხლით (გადაწყვეტილების 61-ე პუნქტი).

აქედან გამომდინარე, განსხვავებული საპენსიო ასაკის არსებობა გამართლებულია იმ დრომდე, სანამ არ შეიცვლება სოციალური პირობები, იმგვარად, რომ ქალები აღარ იქნებიან არსებითად მძიმე მდგომარეობაში ჩაყენებული შედარებით ხანმოკლე კარიერული ცხოვრების შედეგად. ამგვარი სოციალური ხასიათის ცვლილებები არის ეტაპობრივი. რთულია იმ მომენტის ზუსტი განსაზღვრა, როცა სხვადასხვა საპენსიო ასაკის დაწესებით მამაკაცის მიმართ გამოწვეული უსამართლობა გადაწონის ქალების არახელსაყრელი მდგომარეობის გამოსწორების საჭიროებას. ამ მომენტის დადგომის განსაზღვრა შეუძლებელია სასამართლოსათვის. 1993 წლის თეთრ დოკუმენტში მთავრობა ამტკიცებს, რომ ანაზღაურებად სამუშაოზე დასაქმებული ქალების რაოდენობა მნიშვნელოვნად არის გაზრდილი: თუკი 1967 წელს დასაქმებული ქალების რაოდენობა შეადგენდა მთლიანი დასაქმებული მოსახლეობის 37%, 1992 წელს ეს რიცხვი 50%-მდე გაიზარდა. გარდა ამისა, 1977 და 1978 წლებში შემოღებული იქნა პენსია, რათა შემსუბუქებულიყო იმ ქალების მდგომარეობა, რომლებმაც ცხოვრების დიდი ნაწილი ანაზღაურებადი სამუშაოს მიღმა გაატარეს (გადაწყვეტილების 62-ე პუნქტი).

ევროპული სასამართლოს ხელთ არსებული ინფორმაციით მთავრობამ გადადგა პირველი, კონკრეტული ნაბიჯი ორივე სქესისთვის თანაბარი საპენსიო ასაკის დასადგენად, 1991 წლის დეკემბრის მწვანე დოკუმენტის შესაბამისად. ეჭვგარეშეა, რომ შესაძლებელია იმის მტკიცება, რომ მთავრობას შეეძლო ეს ნაბიჯი უფრო ადრე გადაედგა. ამის მიუხედავად, სასამართლო ადგენს, რომ ქალისა და მამაკაცის კარიერულ ცხოვრებას შორის განსხვავების აღმოფხვრას სჭირდება დრო, რაც ეტაპობრივი პროცესია. სახელმწიფოს შიდა ორგანოები უკეთეს მდგომარეობაში არიან საიმისოდ, რომ ეს პროგრესი შეაფასონ. უფრო მეტიც, მნიშვნელოვანია ის ფაქტი, რომ სხვა ბევრი ხელშემკვრელი სახელმწიფო ინარჩუნებს განსხვავებულ საპენსიო ასაკს, რომლის მიღწევის შემდეგაც წარმოიშობა ასაკობრივი პენსიის მიღების უფლება. ევროკავშირში ამგვარი მიდგომა აღიარებულია ევრო დირექტივაში განსხვავებული მოპყრობის აკრძალვიდან ნებადართული გამონაკლისების დადგენით (63-ე პუნქტი).

სქესთა შორის ფინანსური უთანასწორობის აღმოფხვრის მიზნის, რაც თავიდანვე ამართლებდა დიფერენცირების ღონისძიებას, ქალის კარიერული ცხოვრების გამოსწორების ნელი ტემპის და კონვენციის ხელშემკვრელ სახელმწიფოებში საერთო სტანდარტის არ არსებობის გათვალისწინებით, ევროპული სასამართლო ადგენს, რომ შეუძლებელია გაერთიანებული სამეფოს დადანაშაულება იმის გამო, რომ ადრეული ეტაპიდან არ დაიწყო სვლა ერთიან საპენსიო ასკამდე (64-ე პუნქტი).

სასამართლო ითვალისწინებს იმას, რომ თანასწორობისკენ ნაბიჯების გადადგმა დაწყებულია, შესაბამისად, ევროპულ სასამართლოს არაგონივრულად არ მიაჩნია ის, რომ მთავრობამ კონსულტაციის და საკითხის სიღრმისეული განხილვა დაიწყო, ხოლო პარლმენტის ბრალეულობა არ იკვეთება იმაში, რომ რეფორმები ეტაპობრივად დაიწყო 1995 წლიდან. ქალებისა და ეკონომიკისათვის შორს მიმავალი და მძიმე შედეგების გათვალისწინებით, ეს არის საკითხები, რომელთა გადაწყვეტაც აშკარად სახელმწიფოს შეფასების ზღვარის ფარგლებში ჯდება (65-ე პუნქტი).

დასკვნის სახით სასამართლო ადგენს, რომ გაერთიანებულ სამეფოში ქალისა და მამაკაცის განსხვავებული საპენსიო ასაკი, მისი მიღების მომენტში მიზნად ისახავდა ქალის ეკონომიკურად მძიმე მდგომარეობის გამოსწორებას. ქალისა და მამაკაცის ამ განსხვავებული მოპყრობის გაგრძელება გონივრულად და ობიექტურად გამართლებული იქნება, ვიდრე არ დადგება ისეთი დრო, როცა სოციალურ-ეკონომიკური პირობების შეცვლის გამო აღარ იარსებებს ქალის მიმართ სპეციალური მოპყრობის საჭიროება. მოპასუხე სახელმწიფოს მიერ უფლებით არათანასწორი სარგებლობის აღმოფხვრის დროის თაობაზე მიღებული გადაწყვეტილება აშკარად არაგონივრული არ არის, ვინაიდან არ სცილდება სახელმწიფოს შეფასების ფართო ზღვარის ფარგლებს, რაც ხელშემკვრელ მხარეს გააჩნია ამ სფეროში... ამის გამო ადგილი არ ჰქონია კონვენციის მე-14 მუხლის დარღვევას პირველი დამატებითი ოქმის პირველ მუხლთან კავშირში (66-ე პუნქტი).

ამგვარად, ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ გაამართლა ქალისათვის კაცთან შედარებით ნაადრევ ასაკში პენსიის დაწესება ისტორიული ფაქტობრივი დისკრიმინაციის, მამაკაცისა და ქალის შემოსავლებში არსებული განსხვავების აღმოსაფხვრელად. სანამ უშუალოდ სადავო ნორმის კონსტიტუციურობის შეფასებაზე გადავალთ მნიშვნელოვანია ვიცოდეთ, რა წინაპირობები დაედო სქესთა შორის განსხვავებული საპენსიო ასაკის შემოღებას. ამის გარეშე შეუძლებელი იქნება შეზღუდვის ლეგიტიმურ მიზანზე მსჯელობა. ასევე მხედველობაშია მისაღები სხვა ქვეყნების გამოცდილებაც. როგორც საკონსტიტუციო სასამართლომ 2017 წლის 29 დეკემბრის N3/7/679 გადაწყვეტილებაში საქმეზე „შპს სამაუწყებლო კომპანია რუსთავი 2“ და „შპს ტელეკომპანია საქართველო“ საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ მეორე თავის 65-ე პუნქტში განაცხადა: „ზოგადად, კონსტიტუციური დავის გადაწყვეტისას, საკონსტიტუციო სასამართლო დიდ ყურადღებას უთმობს ადამიანის უფლებათა სამართლის საერთაშორისო და უცხო ქვეყნებში აღიარებულ სტანდარტებს. საკონსტიტუციო სასამართლო გადაწყვეტილებას იღებს მხოლოდ საქართველოს კონსტიტუციის საფუძველზე, თუმცა, კონსტიტუციის უზოგადესი ტექსტის განმარტებისას, სასამართლო მხედველობაში ასევე იღებს მსოფლიოს განვითარებული სამართლებრივი სისტემების მიერ დამკვიდრებულ მიდგომებს.“

3. ისტორია[1]

განსხვავებული საპენსიო ასაკის შემოღების ისტორია დიდი ბრიტანეთისა და ჩრდილოეთ ირლანდიის გაერთიანებული სამეფოდან იწყება. ალან ჯონსონმა, (სახელმწიფო მდივანი დასაქმებისა და საპენსიო საკითხებში 2005 წლის არჩევნებამდე), თანამდებობის დატოვებამდე ცოტა ხნით ადრე განაცხადა, რომ საჭირო იყო „რადიკალური რეფორმა ქალთა პენსიების სკანდალის მოსაგვარებლად“. ის გულისხმობდა იმ ფაქტს, რომ 2005 წელს პენსიონერ ქალთა მხოლოდ 13%-ს ჰქონდა სრული სახელმწიფო პენსიის უფლება (რომელიც, დანამატის გარეშე, არ იყო საკმარისი საცხოვრებლად) კაცების 92%-თან შედარებით, რამაც მასობრივი პროტესტი გამოიწვია. საპენსიო კომისიის პირველ მოხსენებაში, რომელსაც ხელმძღვანელობდა ადირ ტერნერი, აღნიშნულია:

„პენსიონერი ქალები ბევრად უფრო ნაკლებად უზრუნველყოფილი არიან ამჟამინდელი საპენსიო რეგულაციებით, რადგან საპენსიო ასაკამდე მათი დასაქმების შესაძლებლობები იყო უფრო დაბალი, ნახევარ განაკვეთზე მუშაობის ტენდენცია - მეტი, მომსახურების სფეროში მუშაობის ტენდენცია და, აქედან გამომდინარე, დაბალი საშუალო შემოსავალი - მაღალი, დანაზოგის გაკეთების პერსპექტივა, სამუშაო პირობებიდან გამომდინარე, ფაქტობრივად - შეუძლებელი. ახალგაზრდა ქალები ახლა უფრო მეტად არიან დასაქმებული ანაზღაურებად პოზიციებზე, ვიდრე ეს წინა თაობებში იყო შესაძლებელი და ქალების საშუალო შემოსავალიც გაიზარდა, მაგრამ გენდერული უთანასწორობით გამოწვეული სხვაობა ქალისა და კაცის დასაქმების პერსპექტივის, ანაზღაურების და თანხის დაგროვების შესაძლებლობებში ისევ აქტუალურია.“

ეს არ ყოფილა სიახლე. საპენსიო რეფორმის შემუშავებისას ქალების სოციალური მდგომარეობა და გამოწვევები ცნობილი იყო საპენსიო სისტემის სულ პირველი მოდელის განხილვისას, საუკუნით ადრე. საპენსიო რეფორმასთან დაკავშირებული პირველი საკანონმდებლო ინიციატივა, რომელიც გაერთიანებულმა სამეფომ განიხილა 1870-იან წლებში გულისხმობდა ახალგაზრდებისთვის სავალდებულო შენატანს სახელმწიფო ფონდში დასაქმების მომენტიდან დაქორწინებამდე. თუმცა, ასეთი სისტემა უკიდურესად ართულებდა თანხის დაზოგვას მუშათა კლასის მამაკაცებისთვის და შეუძლებელს ხდიდა - ქალების უმეტესობისთვის. ახალგაზრდების უმეტესობას, განსაკუთრებით ქალებს, არ ჰქონდათ საკმარისი შემოსავალი იმისთვის, რომ ნაწილი პენსიისთვის დაეგროვებინათ - ბევრი მათგანი ეხმარებოდა ოჯახებს თავიანთი შემოსავლით და არ გააჩნდათ დანაზოგი.

ხანდაზმული ქალების სიღარიბე იყო მთავარი მიზეზი იმისა, რომ 1908 წელს შემოღებული ბრიტანული საპენსიო სისტემა, რაც განსხვავდებოდა 1880-იან წლებში შემოღებული პირველი გერმანული სქემისგან. გერმანული სისტემა შენატანებზე და შემოსავალზე დაფუძნებული სისტემა იყო. ბრიტანეთში მთავრობამ გაითვალისწინა, რომ ხანდაზმული პირების ყველაზე გაჭირვებული ნაწილი ქალები იყვნენ და ისინი ვერ მოახერხებდნენ ადექვატური, რეგულარული საპენსიო შენატანების განხორციელებას. მათი საპენსიო დაზღვევის სისტემაში მოქცევა არაფრის მომცემი იქნებოდა. ამიტომ პირველი ბრიტანული საპენსიო სისტემა არ ეფუძნებოდა შენატანებს, ის უფრო იქამდე არსებული “ღარიბთა კანონების” პრინციპებს ეფუძნებოდა. საპენსიო ასაკი იყო 70 წელი.

მსოფლიო ომებს შორის პერიოდში განვითარდა აგრეთვე შენატანებზე დაფუძნებული და პროფესიებზე მიბმული პენსიის სისტემები, მაგრამ ისინი ძირითად კაცებისთვის იყოს ხელსაყრელი, რომლებიც უკეთეს ხელფას იღებდნენ და უფრო დიდხანს რჩებოდნენ შრომის ბაზარზე. დაქორწინებული ქალები ძირითადად მათი ქმრების შემოსავლის იმედად იყვნენ, თუმცა როგორც წესი, ისინი ქმრებზე უფრო დიდხანს ცხოვრებდნენ და ქმრების გარდაცვალების შემდეგ მძიმე ეკონომიკურ მდგომარეობაში აღმოჩნდებოდნენ ხოლმე. თუმცა, ხანდაზმულობის პენსიების პრობლემა ყველაზე მეტად დაუქორწინებელ ქალებს აწუხებდათ.

1935 წელს მათ შექმნეს დაუქორწინებელი ქალების ეროვნული საპენსიო ასოციაცია, რომელიც მოითხოვდა, რომ დაუქორწინებელი ქალებისთვის საპენსიო ასაკი ყოფილიყო 55 წელი. ისინი ამტკიცებდნენ, რომ სხვა არახელსაყრელ პირობებთან ერთად, ისინი იძულებულნი იყვნენ, უფრო ადრეულ ასაკში გასულიყვნენ პენსიაზე ვიდრე კაცები, რაც სხვადახვა მიზეზს უკავშირდებოდა: ქალებს უფრო ცუდი ჯანმრთელობა ქონდათ; პოსტ-მენოპაუზის ასაკის ქალების მიმართ დამსაქმებლები ჩადიოდნენ დისკრიმინაციას; ისინი ხშირად ტოვებდნენ სამსახურს შუა ასაკში, რათა ეზრუნათ ხანდაზმულ მშობლებზე და მერე ვეღარ ახერხებდნენ სამსახურის პოვნას.

ხელისუფლებამ შეისწავლა საკითხი და აღმოაჩინა, რომ ეს არგუმენტები საფუძვლიანი იყო: დაუქორწინებელ ქალებში 45 წლის ზემოთ უმუშევრობის მაჩვენებელი იყო უფრო მაღალი, ვიდრე კაცებში და მათთვის რთული იყო შრომის ბაზარზე დაბრუნება; 55 წლის ასაკიდან ქალების ჯანმრთელობა აშკარად უარესდებოდა. ხელისუფლებამ შეშფოთება გამოხატა იმ ქალების მრავალრიცხოვნების გამო, რომლებსაც სიღარიბეში უწევდათ ცხოვრება მათ მოხუც ნათესავებზე ზრუნვის გამო. 1940 წელს მართლაც შეამცირეს საპენსიო ასაკი ყველა ქალისთვის 60 წლამდე. აგრეთვე 1940 წელსვე პენსიასთან ერთად შემოღებული იქნა საჭიროებაზე მიბმული დამატებითი დახმარება. პენსიონერთა 1/3 აკმაყოფილებდა მისი მიღების პირობებს და აქედანაც უმეტესობა ქალი იყო, რაც მიუთითებდა რომ ამ ცვლილებების მიუხედავად ხანდაზმულ ქალებში გაჭირვების მაჩვენებელი მაღალი იყო.

4. მსოფლიოში მიმდინარე ტენდენციები საპენსიო ასაკთან დაკავშირებით

დღეის მდგომარეობით, ქალისა და კაცის საპენსიო ასაკი არაერთ ქვეყანაში განსხვავებულია[2] და ქალისთვის გარკვეულ შეღავათს გულისხმობს, რაც, ამ შემთხვევაში შედარებით ადრეულ ასაკში პენსიის დანიშვნაში გამოიხატება. მაგალითისთვის, იმ ქვეყნების სია, რომელიც საპენსიო ასაკს ქალებისთვის განსხვავებულად აწესებს, თავისი საპენსიო ასაკის სხვაობით, ასე გამოიყურება:

მოცემულ ცხრილში ვხვდებით როგორც განვითარებულ ქვეყნებს, რომლისთვისაც ქალების უფლებრივი მდგომარეობა ჯერ კიდევ მნიშვნელოვანია ისე განვითარებად ქვეყნებს, რომელთათვის განვითარების მაჩვენებლის გაუმჯობესების მნიშვნელოვანი კომპონენტი გენდერული თანასწორობის მიღწევაა, ქალების უფლებების მიმართ სენსიტიური დამოკიდებულების სოციალურ პოლიტიკაში დამკვიდრების გზით. საპენსიო ასაკში ქალებისთვის გარკვეული „შეღავათის“ გათვალისწინება არ გულისხმობს მეორე სქესის მიმართ დისკრიმინაციულ დამოკიდებულებას. არამედ აღნიშნული მხოლოდ იმის აღიარებაა, რომ ქალებს სოციალურად უთანასწორო გარემოში უწევთ არსებობა, ხოლო სახელმწიფოს მხრიდან სწორი გენდერული პოლიტიკა გულისხმობს ამის აღიარებს და შეძლებისდაგვარად კომპენსირებას. ამის დასტურია ისიც, რომ განვითარებულ თუ განვითარებად ქვეყნებში განსახილველ საკითხებზე არსებული ლიტერატურა მიგვითითებს ფაქტობრივად ერთსა და იმაზე მიზეზებზე, რის გამოც კონკრეტულმა სახელმწიფომ გენდერული პოლიტიკა სოციალურ სერვისებში ამგვარად ასახა:

ქალებს უფრო მეტად უწევთ დაბალ პოზიციებზე და, შესაბამისად, დაბალ ანაზღაურებაზე მუშაობა. ასევე სამსახურის შედარებით ხშირი გამოცვლა, ან საერთოდ მიტოვება. ხსენებული კომპონენტები ურთიერთკავშირშია. ვინაიდან ანაზღაურების ზრდა დამოკიდებულია კონკრეტულ სამუშაო ადგილზე სტაბილურად, დიდი ხნის განმავლობაში მუშაობასთან. ქალების მიერ სამსახურის მიტოვების / შეცვლის ძირითადი მიზეზი ოჯახური პირობების ცვლილებაა, რის გამოც მათთვის რთულია დიდი ხნის განმავლობაში ერთ ადგილას მუშაობა და ამასთან თანმდევი დაწინაურება. [37] შესაბამისად, მათი ანაზღაურება იშვიათადაა ზრდადი. საყურადღებოა “Harvard Business Review”-ის კვლევაც, რომლის მიხედვითაც, კერძო ბიზნესის (და არა მარტო) კრიზისულ პერიოდში უფრო ხშირია ქალების თანამდებობრივად დაქვეითება.[38]

ქალებს უფრო დიდი როლი აქვთ საოჯახო ურთიერთობებში[39], რაც ხშირად გულისხმობს ოჯახში ქალის იმ ერთადერთ ადამიანად ყოფნას, რომელიც ზრუნავს ბავშვებზე, ასაკოვან მშობელზე, შვილიშვილზე.[40] და ეს საუკეთესო ვარიანტია იმ შემთხვევაში, თუ იგი გათავისუფლებულია სხვა „საშინაო საქმეებისგან“, რაც უმეტეს შემთხვევაში ასე არ არის და ქალების უმეტესი დრო არაანაზღაურებად შრომაში იხარჯება. აღნიშნული ქალის კარიერაზე ზემოქმედებს იმგვარად, რომ 1. სამუშაო ადგილას უწევს სამუშაო საათების / მოვალეობის შემცირება, ნახევარ განაკვეთზე გადასვლა[41], ან სხვა სამსახურის მოძებნა, სადაც ნახევარ განაკვეთზე შეძლებს მუშაობას, 2. უარს ამბობს დაწინაურებაზე, რადგან გაუჭირდება ახალი პასუხისმგებლობისთვის შესაბამისი დროის პოვნა, 3. ადრეულ ასაკში წყვეტს კარიერას, ვინაიდან ვერ ახერხებს სამსახურებრივი და საოჯახო მოვალეობების შეთავსებას.

ქორწინების სტატისტიკაში ხშირია ქალის ქორწინება რამდენიმე წლით უფროს კაცზე, რაც პრაქტიკულად ცოლ-ქმრისთვის ნიშნავს ერთ პერიოდში საპენსიო ასაკის მიღწევას - აღნიშნულზე აქცენტს უფრო მეტად აკეთებენ აზიის ქვეყნები. [42]

ნაკლები სოციალური გარანტიები, რაც სამუშაო ძალას მნიშვნელოვნად ამცირებს: ზემოთმოცემული მსჯელობიდან გამომდინარე, სიცოცხლის განმავლობაში ქალებს ბევრად ნაკლები დროის გატარება უწევთ ანაზღაურებად სამუშაო გარემოში, მით უფრო მაღალ პოზიციებზე, ვიდრე კაცებს. აღნიშნული გულისხმობს ნაკლებ სოციალურ გარანტიებს. მაგალითად, ნაკლებ დანაზოგს საპენსიო ასაკამდე.[43] ვინაიდან დანაზოგი გროვდება ანაზღაურებადი სამუშაოს პარალელურად, ხოლო ქალების სამუშაო მეტწილად არაანაზღაურებადია.[44] ამის საპასუხო არგუმენტი არ და ვერ იქნება ის, რომ ქალების საპენსიო ასაკის გაზრდით გაიზრდება მათი სამუშაო დრო და, შესაბამისად, დანაზოგიც. რადგან, იმ შემთხვევაში, თუ ასაკიდან გამომდინარე შესაძლებელი გახდება სამუშაო დროის და, შესაბამისად დანაზოგის გაზრდა, აქტუალური რჩება საოჯახო, არაანაზღაურებადი შრომა, რომელიც ასაკთან ერთად არ იკლებს / არ ქრება, მხოლოდ იმატებს და ამგვარი ცვლილებით მხოლოდ გაუარესდება ქალების მდგომარეობა, რადგან საპენსიო ასაკის გაზრდა ვერ უზრუნველყოფს მათი ანაზღაურებადი სამუშაო დროის და, შესაბამისად დანაზოგის გაზრდას.

სოციალურ გარანტიებში უნდა ვიგულისხმოთ ჯანმრთელობის დაზღვევაც[45], რომლის ხარისხიც სამუშაო ანაზღაურების პროპორციულია, ვინაიდან სადაზღვევო კომპანიებთან ურთიერთობს დამსაქმებელი, რომელიც დასაქმებულს ანაზღაურების შესაბამის სადაზღვევო პაკეტს სთავაზობს. იმის გათვალისწინებით, რომ ქალების სიცოცხლის ხანგრძლივობა მეტია, ლოგიკურად, მათთვის ჯანმრთელობის შესანარჩუნებლად მეტი სერვისია საჭირო.[46] ევროკავშირის ქვეყნებისთვის „ქალების სიცოცხლის ხანგრძლივობის არგუმენტი“ დაკავშირებულია ხანგრძლივი ცხოვრების განმავლობაში მეტ საზრუნავთან, უარეს ჯანმრთელობასთან, ისევ და ისევ ნაკლებ სამუშაო დროსთან / დანაზოგთან, რაც, საბოლოო ჯამში, უფრო მეტად განაპირობებს ხანდაზმულ ასაკში ეკონომიკურ პრობლემებს. სიბერეში გართულებული ეკონომიკური მდგომარეობა განსაკუთრებით სენსიტიურია აზიის ქვეყნებისთვის, სადაც ქალისთვის განსხვავებული საპენსიო ასაკი მოტივირებულია იმითაც, რომ საპენსიო ასაკში უფრო მეტია ქვრივი ქალი, ვიდრე კაცი, რაც ქალის სოციალურ მდგომარეობაზე აისახება ისე, რომ მას ხანდაზმულ ასაკში მარტოს უწევს გაუმკლავდეს სხვადასხვა ცხოვრებისეულ საჭიროებებს და თანდართულ ჯანმრთელობის პრობლემებს. ეს მაშინ, როდესაც საპირისპირო შემთხვევაში გავრცელებულია კაცის ქორწინება ასაკით ბევრად უმცროს ქალზე, რაც გარკვეულწილად უზრუნველყოფს მისთვის ხანდაზმულ ასაკში ზრუნვის კომპონენტს.[47]

აზიის ქვეყნებში წარმოებულ კვლევებში ვხვდებით ასევე არაფორმალური სამუშაოს პრობლემას, რომელიც ანაზღაურების „ხელზე“ აღებას გულისხმობს, გადასახადების გადახდის გარეშე, რაც ავტომატურად გამორიცხავს ანაზღაურების თანმდევ საპენსიო დანაზოგსაც. ამგვარად დასაქმებულების მეტი წილი, ამავე კვლევების მიხედვით, ქალია.[48]

საყურადღებოა ტენდენცია, რომლის მიხედვითაც ზოგიერთი ქვეყანა ცდილობს ქალისა და კაცის საპენსიო ასაკი გაათანაბროს. თითქმის ყველა შემთხვევაში ასეთი ღონისძიება უკავშირდება გრძელვადიან პერსპექტივას. ასეთი ქვეყნებია

ავსტრია - 2033 წლისთვის ქალის საპენსიო ასაკი გაუთანაბრდება კაცისას და შეადგენს 65 წელს. [49]

ბულგარეთი - 2029 წელს კაცისთვის საპენსიო ასაკი გახდება 65 წელი, ხოლო 2037 წელს - ქალისთვის;

ხორვატია - 2030 წლისთვის საპენსიო ასაკი ორივე სქესისთვის იქნება თანაბარი 65 წელი;

იაპონია - 2025 წლისთვის საპენსიო ასაკი ორივე სქესისთვის იქნება 65 წელი;

მოლდოვა - 2028 წლისთვის ქალის საპენსიო ასაკი გაუთანაბრდება კაცისას და შეადგენს 63 წელს;

რუმინეთი - 2030 წლისთვის ქალის საპენსიო ასაკი 63 წელი გახდება, თუმცა კაცის საპენსიო ასაკი ისევ 65 წელი იქნება; შვეიცარია - სქესთა შორის საპენსიო ასაკის ერთწლიანი სხვაობა 2025 წელს გათანაბრდება და 65 წელი გახდება.

ვფიქრობთ, ჩამოთვლილ ქვეყნებს შიდა ეკონომიკური სიძლიერე შესაძლოა აძლევდეს იმის უფლებას, რომ სოციალურ საკითხებში გენდერული პოლიტიკა შეცვალონ ისე, რომ ამით თავიანთი მოსახლეობის ნაწილისთვის მტკივნეული შედეგები არ გამოიწვიონ. ვინაიდან ქალებისთვის საპენსიო ასაკის განსხვავებულად განსაზღვრა ემსახურებოდა და ემსახურება მათ მიმართ არსებული უთანასწორო გარემოს შემსუბუქებას. ვინაიდან, ყველა ქვეყნების მაგალითმა სქესთა შორის უთანასწორობა გამოავლინა მთლიანი საპენსიო სისტემის ყველა საფეხურზე.[50]

გამოთვლის სისტემა, რომელსაც საპენსიო რეგულაციები ეყრდნობა, ორად იყოფა (1. სამუშაო პერიოდი; 2. საპენსიო პერიოდი) და რამდენიმე ძირითადი კომპონენტისგან შედგება[51]:

სამუშაო პერიოდში ფასდება:

- ანაზღაურებად შრომაში გატარებული დრო სრულად;

- საათობრივი ანაზღაურების ოდენობა გენდერულ ჭრილში (ვინაიდან ერთსა და იმავე პოზიციაზე დასაქმებულ კაცს ხშირად ამავე პოზიციაზე დასაქმებულ ქალზე მეტი ანაზღაურება აქვს);

- სამუშაოს ინტენსიურობა (სრული თუ არასრული განაკვეთი, მუდმივად თუ არასტაბილურად...);

საპენსიო პერიოდი უნდა ითვალისწინებდეს:

- კომპენსაციას იმ პერიოდისთვის, როდესაც მუშაობა ვერ მოხერხდა;

- პენსიის გადანაწილება;

- პენსიის შეცვლილი პირობებისადმი მორგება (ინფლაცია, ცხოვრების ღირებულება სხვადასხვა გეოგრაფიული არეალის მიხედვით);

- საპენსიო ასაკი;

თითოეულ ამ კომპონენტს თავისი ინდექსი აქვს მინიჭებული, რომლის მიხედვითაც გამოითვლება საპენსიო რეგულაციები ზოგადად, ხოლო რაოდენობები და გრაფიკი - კონკრეტულად. საპენსიო სისტემა არ გულისხმობს გარკვეული რეგულაციების არსებობას კონკრეტულ ასაკს მიღწეული მოსახლეობისთვის, არამედ იგი მოიცავს მთლიან სისტემას, რომელშიც ყურადღება ექცევა პირის შრომითი ქცევის შეფასებას, საპენსიო ასაკის მიღწევამდე.[52] არაერთი საერთაშორისო ორგანიზაცია იკვლევს სოციალურ საკითხებს, მათ შორის, საპენსიო სისტემებს გენდერულ ჭრილში. კვლევები ეხება სხვადასხვა წლებში ზემოთმოცემული სისტემის სხვადასხვა კომპონენტს, მსოფლიოს მასშტაბით. მაგალითად, UN WOMEN-ის 2015 წლის კვლევაში (წინა წლების მონაცემებზე დაყრდნობით) წარმოდგენილია ინფორმაცია სრულ და ნახევრ განაკვეთზე მომუშავე ქალებისა და კაცების, ასევე სიცოცხლის ხანგრძლივობასთან დაკავშირებით პროცენტურად, ტერიტორიული არეალების მიხედვით[53]:

2017 წლის კვლევაში ყურადღება ექცევა ქალის და კაცის შემოსავლებს შორის განსხვავებას (რაც, ზემოთ მოცემული მსჯელობიდან გამომდინარე, შემდგომ საპენსიო დანაზოგზე ახდენს მნიშვნელოვან ზეგავლენას). მაგალითად, 2017 წლის მონაცემებით, იმ ქვეყნებში, რომელიც საპენსიო ასაკის გათანაბრებას გრძელვადიან პერსპექტივაში გეგმავს, ქალისა და კაცის შემოსავლებს შორის სხვაობა, კაცის სასარგებლოდ, პროცენტული მაჩვენებლით შემდეგნაირად გამოიყურება: ავსტრიაში - 35,9% იყო, ბულგარეთსა და ხორვატიაში - 35,6%, იაპონიაში - 47%, რუმინეთში - 33.4%, შვეიცარიაში - 29%. საქართველოში ეს მაჩვენებელი, ამავე კვლევის მიხედვით 50.5%-ია.[54]

ევროპარლამენტის ქალთა უფლებებისა და გენდერული თანასწორობის კომიტეტმა 2017 წელს გამოაქვეყნა კვლევა სოციალურ საკითხებში ევროპის ქვეყნების შეფასება და რეკომენდაციები გენდერული პოლიტიკის გაუმჯობესების თვალსაზრისით. ამ კვლევის თანახმად, მაგალითად, ავსტრიის შემთხვევაში აღნიშნულია, რომ ავსტრიას აქვს დასაქმებული ქალების მაღალი მაჩვენებელი და კარგი საკომპენსაციო სისტემა მშობიარობის შემდგომ ბავშვზე ზრუნვის მოტივით შეწყვეტილი / შეჩერებული შრომითი ხელშეკრულებისათვის. ხოლო სისუსტედ მიჩნეულია ნახევარ განაკვეთზე მომუშავეთა მაღალი მაჩვენებელი და იმავე პოზიციაზე დასაქმებული კაცისთვის მეტი შრომის ანაზღაურება.[55] კვლევაში, ხორვატიის შემთხვევაში დადებითად შეფასებულია სრულ განაკვეთზე მომუშავე ქალთა მაღალი მაჩვენებელი, უკეთესი საკომპენსაციო სისტემა მშობიარობის შემდგომ ბავშვზე ზრუნვის მოტივით შეწყვეტილი / შეჩერებული შრომითი ხელშეკრულების შემთხვევაში და ა.შ.[56] აღნიშნულ კვლევაში მოცემულ მონაცემებზე დაყრდნობით, შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ ქვეყნები, რომლებიც საპენსიო ასაკის გათანაბრებას გეგმავენ (ყოველ შემთხვევაში, მათი ევროპული ნაწილი მაინც), საშუალო შეფასებით, უკეთეს გენდერულ პოლიტიკას ატარებენ სოციალურ საკითხებში.

5. ქალების განსხვავებული საპენსიო ასაკის შეფასება გაეროს ქალთა მიმართ დისკრიმინაციის კომიტეტის რეკომენდაციების გათვალისწინებით (CEDAW)

ქალების განსხვავებულ საპენსიო ასაკზე მსჯელობისას, რომლის გავრცელებული დასაბუთებაც ქალთა უთანასწორო ფაქტობრივი მდგომარეობის შეცვლაა, მნიშვნელოვანია გაეროს ქალთა მიმართ დისკრიმინაციის კომიტეტის (შემდეგში “კომიტეტის”) რამდენიმე რეკომენდაციის გათვალისწინება, რომელიც გამოკვეთს ამ საკითხებზე სახელმწიფოს ვალდებულებებს. აქ განხილული იქნება კომიტეტის . №25 (დროებითი სპეციალური ღონისძიებების შესახებ)[57] და №27 (ხანდაზმული ქალების და მათი უფლებების დაცვის შესახებ)[58] ზოგადი რეკომენდაციები, აგრეთვე ქალების აუნაზღაურებელი შრომის კონტექსტში განიხილება ქალების აუნაზღაურებელი საშინაო საქმის გაზომვისა და წინასწარი შეტყობინების შესახებ მე-17 ზოგადი რეკომენდაცია.[59]

ა. რეკომენდაცია დროებითი სპეციალური ღონისძიებების შესახებ

„ქალთა მიმართ დისკრიმინაციის ყველა ფორმის აღმოფხვრის შესახებ“ კონვენციის მე-4 მუხლის პირველი პუნქტის თანახმად, “მამაკაცსა და ქალს შორის ფაქტობრივი თანასწორობის დამყარების დასაჩქარებლად მიღებული დროებითი სპეციალური ზომები... დისკრიმინაციულად არ ჩაითვლება.” აღნიშნულთან დაკავშირებით, კომიტეტი 25-ე რეკომენდაციაში მიუთითებს, რომ კონვენცია სამი ტიპის ვალდებულებას წარმოშობს: 1. აღმოფხვრას პირდაპირი და არაპირდაპირი დისკრიმინაცია; 2. გააუმჯობესოს ქალების de facto უთანასწორო მდგომარეობა ეფექტური პოლიტიკითა და პროგრამებით; 3. ზოგადი ღონისძიებები მიიღოს იმ გენდერულ სტერეოტიპებთან და ურთიერთობებთან დაკავშირებით, რომლებიც გავლენას ახდენენ ქალებზე. ამათგან, ფაქტობრივი ან არსებითი თანასწორობის მიღწევა საჭიროებს ეფექტურ სტრატეგიას ქალთა არაადეკვატური წარმომანდგელობის დასაძლევად, რესურსების და ძალაუფლების გადანაწილებას ქალებსა და კაცებს შორის. სწორედ არსებითი თანასწორობის მიღწევის/ არსებითი უთანასწორობის მიზეზებისა და შედეგების აღმოფხვრის საშუალებაა დროებითი სპეციალური ღონისძიებები (რეკომენდაცია 25, პარ. 15).

დროებით სპეციალურ ღონისძიებებზე მსჯელობისას კომიტეტი ხაზს უსვამს, რომ ამ ღონისძიებების მიღება სახელმწიფოს დისკრეცია კი არაა, არამედ მისი ვალდებულებაა. კონვენციის 1, 2, 3, 5 და 24 მუხლებთან დაკავშირებით სახელმწიფოები ვალდებულნი არიან, მიიღონ დროებითი ღონისძიებები, რომლებიც საჭირო და გამოსადეგია ქალების არსებითი თანასწორობის მისაღწევად (პარ. 24). კომიტეტი აგრეთვე ხაზს უსვამს იმას, რომ დისკრიმინაციის მტკიცებულების არსებობა არაა საჭირო იმისთვის, რომ სახელმწიფომ არსებითი თანასწორობის მიღწევის ვალდებულება შეასრულოს.

თავად ღონისძიებების ბუნებასთან დაკავშირებით, კომიტეტი განმარტავს, რომ მათი “სპეციალურობა” მიუთითებს იმაზე, რომ ისინი შექმნილნი უნდა იყვნენ კონკრეტული მიზნის მისაღწევად. “დროებითობა” კი გულისხმობს, რომ ისინი სამუდამოდ ვერ იქნება ძალაში, თუმცა შეიძლება მათი მოქმედება დიდი ხნით იყოს საჭირო. “დროებითი სპეციალური ღონისძიების ხანგრძლივობა უნდა განისაზღვროს მისი კონკრეტული შედეგის მიღწევით კონკრეტულ პრობლემასთან მიმართებაში და არა რაიმე წინასწარგანსაზღვრული დროის გასვლით. დროებითი სპეციალური ღონისძიებები შეწყვეტენ მოქმდებას, როდესაც სასურველი შედეგი მიღწეული და შენარჩუნებული იქნება დროის გარკვეული პერიოდის განმავლობაში” (პარ. 20). ამისთვის სახელმწიფომ თვალი უნდა ადევნოს სქესის მიხედვით ჩაშლილ სტატისტიკურ მონაცემებს, რათა შეძლოს ქალთა არსებითი თანასწორობისკენ მიღწეული პროგრესის და დროებითი ღონისძიებების ეფექტურობის გაზომვა (პარ. 35). ამასთან სპეციალური ღონისძიებების არჩევისას, სახელმწიფოს უნდა ქონდეს დასაბუთება, რატომ აირჩია ეს კონკრეტული საშუალება ან მიდგომა, ან რატომ მიანიჭა, რომელიმე ერთ ღონისძიებას უპირატესობა სხვებთან შედარებით (პარ. 29).

ბ. რეკომენდაცია ხანდაზმული ქალების უფლებების დაცვის შესახებ

პენსიების კონტექსტში დროებით ღონისძიებებზე მსჯელობას კომიტეტი აგრძელებს 27-ე რეკომენდაციაში, სადაც ხაზგასმულია რომ მთელი ცხოვრების მანძილეზე განცდილი გენდერული უთანასწორობა კიდევ უფრო მწვავდება ხანდაზმულ ასაკში (პარ. 11). ამასთან, ხანდაზმულობის პრობლემები უფრო მეტად ქალების პრობლემებია მათი სიცოცხლის ხანგრძლივობის გამო: “60 წლის ასაკის ზემოთ, ყოველ 100 ქალზე 83 კაცი მოდის, ხოლო 80 წლის ზემოთ ყოველ 100 ქალზე 59 კაცი.” ხანდაზმულობის ასაკში ქალთა განსხვავებულ, არახელსაყრელ მდგომარეობას განაპირობებს ის, რომ ნაკლები ქალია ოფიციალურად შრომის ბაზარზე, ისინი კაცებთან შედარებით უფრო ნაკლებ ანაზღაურებად სამუშაოს ეწევიან ან იდენტური სამუშაოსთვის ნაკლებ ანაზღაურებას იღებენ. აღნიშნულის შედეგად ხანდაზმულობის პენსია ქალების შემთხვევაში კაცებისაზე ნაკლებია ან შენატანებზე დაფუძნებული სქემის შემთხვევაში, შეიძლება საერთოდ არ იყოს (რეკომენდაცია 27, პარ. 20). ამის გათვალისწინებით კომიტეტი მოუწოდებს სახელმწიფოებს, უზრუნველყონ, რომ საპენსიო ასაკი არ იწვევდეს ქალთა დისკრიმინაციას საჯარო ან კერძო სფეროში: “წევრი სახელმწიფოები ვალდებულნი არიან, უზრუნველყონ, რომ საპენსიო პოლიტიკა არ იყოს რამენაირად დისკრიმინაციული, მაშინაც კი, როდესაც ქალები არჩევენ ნაადრევად გავიდნენ პენსიაზე, ყველა ხანდაზმულ ქალს მიუწვდებოდეს ხელის ადეკვატურ პენსიაზე. სახელმწიფოებმა უნდა მიიღონ ყველა სათანადო ღონისძიება მათ შორის, საჭიროების შემთხვევაში, დროებითი სპეციალური ღონისძიებები, ამგვარი პენსიის უზრუნველსაყოფად.”

ამდენად, საპენსიო ასაკთან მიმართებით დროებითი სპეციალური ღონისძიების შესაძლო საჭიროებაზე კომიტეტი პირდაპირ მიუთითებს 27-ე რეკომენდაციაში.

საინტერესოა ის ფაქტი, რომ დასაქმების და პენსიების სფეროში დისკრიმინაციაზე საუბრისას კომიტეტი მიუთითებს, რომ “ბევრი ხანდაზმული ქალი ზრუნავს და ხშირად ერთადერთი მზრუნველია მათზე დამოკიდებულ პატარა ბავშვებზე, მეუღლეებზე/პარტნიორებზე ან მოხუც მშობლებსა და ნათესავებზე. ამ აუნაზღაურებელი ზრუნვის ფინანსური და ემოციური ხარჯის აღიარება იშვიათა ხდება.” (პარ 20).

აღსანიშნავია, რომ ქალების აუნაზღაურებელ შრომას ეხება კომიტეტის მე-17 რეკომენდაციაც, რომელიც მოუწოდებს, სახელმწიფოს წაახალისონ და მხარი დაუჭირონ კვლევებსა და ექსპერიმენტულ მიდგომებს, რომლებიც მიმართული იქნება ქალების საშინაო აუნაზღაურებელი შრომის გაზომვისა და შეფასებისკენ, ასევე გენდერის მიხედვით ჩაშლილი სტატისტიკის შეგროვებისკენ, რომელიც აჩვენებს შინ და შრომის ბაზარზე მუშაობისთვის დახარჯულ დროს.[60]

ეს განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია დროებითი სპეციალური ღონისძიების შერჩევის ნაწილში მსჯელობისთვის. როგორც კომიტეტი აღნიშნავს, ქალების ნაკლები დრო შრომით ბაზარზე, ქალებისა და კაცების სახელფასო სხვაობა, მეტი “დროითი სიღარიბე” სახლში აუნაზღაურებელი შრომის გამო იწვევს არსებით უთანასწორობას ქალებსა და კაცებს შორის. როცა ამგვარი უთანასწორობა არსებობს, სახელმწიფოს ვალდებულება აქვს, მიიღოს დროებითი სპეციალური ღონისძიება, თუმცა აქვე ის ვალდებულია, დაასაბუთოს, რატომ აირჩია ესა თუ ის კონკრეტული ღონისძიება კონკრეტული პრობლემის მოსაგვარებლად. ვალდებულების ეს ნაწილი ეხმიანება დისკრიმინაციის კონსტიტუციური ტესტის გამოსადეგობის და აუცილებლობის ელემენტს, რამდენად არსებობს ლოგიკური ბმა გამოყენებულ საშუალებასა და დასახულ მიზანს შორის და რამდენად კარგად არის ეს საშუალება მორგებული ამ პრობლემაზე; ან ხომ არ შეიძლებოდა იგივე მიზნის სხვა, ნაკლებად მზღუდავი საშუალების გამოყენებით მოგვარება.

ამ კითხვებზე პასუხის გაცემისას, გასათვალისწინებელია ის, რომ თავისთავად პრობლემა არის რთულად გაზომვადი და დათვლადი, რაც განსაკუთრებით კარგად ჩანს საშინაო აუნაზღაურებელი შრომის მაგალითზე, რომელიც ხშირად არ არის აღიარებული. როდესაც თავად პრობლემა, არსებითი უთანასწორობის ერთ-ერთი წყარო, არის რთულად მოსახელთებელი და გაზომვადი, საშუალების შერჩევისას სახელმწიფოს უნდა ქონდეს მეტი დისკრეცია, ისევე როგორც სოციალურ-ეკონომიკური პოლიტიკის სხვა საკითხებზე (დეტალური მსჯელობისთვის იხ. გამოსადეგობის თავი).

ამ მხრივ, როგორც კომიტეტის წინაშე, ისე კონსტიტუციურობის დასაბუთების მიზნებისთვის, საკმარისი უნდა იყოს იმის ჩვენება, რომ “საქართველოში დროის გამოყენების კვლევის მიხედვით”, ყოველკვირეულად ქალის აუნაზღაურებელი შრომის ხანგრძლივობა არის საშუალოდ 38.4 საათი, რაც სამჯერ აღემატება კაცების მიერ დახარჯულ დროს (11.5 საათი), რაც განაპირობებს იმ დროით სიღარიბეს, რის შედეგადაც ქალებს არამარტო მეტი სტრესი და გადაღლა აქვთ, არამედ ნაკლები დრო და ენერგია რჩებათ ანაზღაურებადი სამუშაოსთვის და ხანდაზმულობის წლებში მეტი დანაზოგის მისაღებად. [61] ამ აუნაზღაურებელი შრომის კომპენსირებისთვის დროებითი ღონისძიების სახით ადრეული საპენსიო ასაკის შემოღება ქალებისთვის, ცალსახად დაკავშირებულია იდენტიფიცირებულ პრობლემასთან და მისი შემსუბუქებისკენ გადადგმულ ნაბიჯს წარმოადგენს. რადგან თავისთავად უთანასწორობის მიზეზი არის კომპლექსური, მრავალმხრივი, მრავალსახოვანი, ის ნაკლებად იძლევა ისეთი გადაწყვეტების საშუალებას, რომელიც პრობლემების მიხედვით, ქალთა ჯგუფის დაყოფას და ამ ქვეჯგუფებზე მორგებულ გადაწყვეტებს გულისხმობს ისე, რომ ამან უთანასწორობის ახალი წყაროები არ შექმნას. ამდენად, არსებულ ვითარებაში, არსებული ზოგადი პრობლემის გადაწყვეტისთვის, სახელმწიფოს მიერ შემოთავაზებული საშუალება დასაბუთებულად და გამოსადეგად უნდა ჩაითვალოს.

ამგვარად, ქალთა მიმართ დისკრიმინაციის აღმოფხვრის შესახებ კომიტეტის რეკომენდაციები და სხვა ქვეყნების გამოცდილება მიუთითებს იმაზე, რომ სქესის ნიშნით განსხვავებული საპენსიო ასაკის დაწესება გამოწვეულია იმით, რომ წლების განმავლობაში ქალის ფუნქციად ითვლებოდა სახლის დალაგება, ჭურჭლისა და სარეცხის დარეცხვა, საჭმლის მომზადება, ბავშვების, ოჯახის შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე და ასაკოვანი წევრების მოვლა, ხოლო მამაკაცის ფუნქციას წარმოადგენდა სამსახური და ამ გზით ოჯახში შემოსავლის შემოტანა. შედეგად ვიღებდით ისეთ მდგომარეობას, როცა ასაკის მატების მომენტში მამაკაცს აქვს შრომითი კარიერის შედეგად მოპოვებული ფულადი თანხის დანაზოგი, ქალი კი ქმარზე მატერიალურად დამოკიდებული რჩება. კიდევ უფრო მძიმე მდგომარეობაში არიან მარტოხელა ქალები, რომლებსაც ქმრები არ ჰყავდათ და მთელი ცხოვრება ოჯახის წევრების ზრუნვაში გაატარეს. ეს ქალები მოკლებულნი არიან შესაძლებლობას, ისარგებლონ ქორწინების პერიოდში ქმრის მიერ მოპოვებული ქონებით. ასევე აღსანიშნავია ქალები, რომლებიც მართალია ქორწინებაში იმყოფებოდნენ, თუმცა მთელი ახალგაზრდული და საშუალო ასაკი საოჯახო მეურნეობაში არაანაზღაურებად საქმიანობაში გაატარეს და მოგვიანებით, მათი ქორწინება დაინგრა და ვინაიდან არ ასრულებდნენ ანაზღაურებად საქმიანობას, სიბერეში არსებობისათვის აუცილებელი მატერიალური რესურსების გარეშე დარჩნენ. შესაბამისად, აღნიშნული ქალების დასაცავად განსაკუთრებული ზომების გამოყენება, რაც გათვალისწინებულია საქართველოს კონსტიტუციის მე-11 მუხლის მე-3 პუნქტში, არ იქნა მიჩნეული დისკრიმინაციად ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს მიერ. ამგვარი ღონისძიების გამოყენებას პირდაპირ ითახოვს ქალთა მიმართ დისკრიმინაციის აღმოფხვრის გაეროს კომიტეტი, ხოლო სახელმწიფოების უმრავლესობა აწესებს ქალებისათის, მამაკაცთან შედარებით, ნაადრევ საპენსიო ასაკს. იმ ქვეყნებში, სადაც საპენსიო ასაკი გათანაბრდა, ეს მოხდა ქალების სრულ განაკვეთზე მუდმივად დასაქმების და მამაკაცების ხელფასთან გათანაბრების შემდეგ. ამგვარად, უნდა იქნეს შემოწმებული, რამდენად არსებობს კონსტიტუციის მე-11 მუხლის მე-3 პუნქტში აღნიშნული სპეციალური ზომების გამოყენების საჭიროება კონკრეტულად საქართველოში.

6. კონსტიტუციის მე-11 მუხლის მე-3 პუნქტი

განსხვავებული საპენსიო ასაკის დაწესებით განსხვავებული მოპყრობა იმ ქონებრივი უფსკრულის აღმოფხვრას ემსახურებოდა, რაც გამოწვეულია მთელი ცხოვრების განმავლობაში ქალის მიერ საოჯახო, არაანაზღაურებადი და მამაკაცის მიერ შრომითი, შესაბამისად, ანაზღაურებადი საქმიანობის შესრულებით. ეს ფაქტობრივი უთანასწორობა სახელმწიფოსაგან გამათანაბრებელი ზომების გამოყენებას ითხოვს კონსტიტუციის მე-11 მუხლის მე-3 პუნქტის საფუძველზე, რომლის მიხედვითაც, სახელმწიფო იღებს განსაკუთრებულ ზომებს მამაკაცებისა და ქალების არსებითი თანასწორობის უზრუნველსაყოფად და უთანასწორობის აღმოსაფხვრელად. იმის გამო, რომ ქალი მთელი ცხოვრების განმავლობაში ზრუნავდა ოჯახზე და შვილებზე, ხოლო მამაკაცი დაკავებული იყო ანაზღაურებადი კარიერით, სიბერეში სოციალური დახმარების მიღებასთან დაკავშირებულ ურთიერთობაში ქალი და მამაკაცი არ უნდა ჩაითვალოს არსებითად თანასწორად და შესაბამისად, საპენსიო ურთიერთობასთან მიმართებაში სახელმწიფოს მოეთხოვება ქალისა და მამაკაცის მიმართ განსხვავებული მოპყრობა. ამგვარი მოპყრობის მიზანი არის დე-ფაქტო თანასწორობის მიღწევა.

საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ საქმეში ააიპ მოქალაქეთა პოლიტიკური გაერთიანება „ახალი პოლიტიკური ცენტრი“, ჰერმან საბო, ზურაბ გირჩი ჯაფარიძე და ანა ჩიქოვანი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ განმარტა კონსტიტუციის მე-11 მუხლის მე-3 პუნქტით გათვალისწინებული სქესთა შორის ფაქტობრივი უთანასწორობის და მის აღმოსაფხვრელად განსაკუთრებული ღონისძიებების გამოყენების საკითხი. საკონსტიტუციო სასამართლომ აღნიშნული გადაწყვეტილების მეორე თავის 24-ე პუნქტში მიუთითა: „კანონის წინაშე თანასწორობის უფლების მიზანია, პირთათვის თანაბარი შესაძლებლობის მინიჭებით, უზრუნველყოს მათი უნარების თანაბარი რეალიზება, საზოგადეოებრივ სიკეთეებზე თანაბარი წვდომა. თუმცა ასევე აღსანიშნავია, რომ ადამიანის შესაძლებლობების რეალიზებაზე სამართლებრივი გარემოს მიღმა გავლენას ახდენს მრავალი სოციალური ასპექტი. სხვადასხვა სფეროებში კანონით თანაბარი მოპყრობა, რიგ შემთხვევებში, ვერ უზრუნველყოფს ადამიანის შესაძლებლობების თანაბრად რეალიზებას. სამართალი მოქმედებს კონკრეტულ, მოცემულ საზოგადოებაში და სწორედ ამ საზოგადოების თავისებურებების გათვალისწინებით, შესაძლოა, სრულიად თანასწორი სამართლებრივი რეგულირებების პირობებში, კონკრეტული ჯგუფები, სოციალური გარემოს მოქმედებით შექმნილი ხელოვნური ბარიერების გამო, ვერ ახდენდნენ შესაძლებლობების სხვათა თანაბრად რეალიზებას.“

მოსარჩელე ბუდუ შეყილაძე თავისი სარჩელის მე-13 გვერდზე მიუთითებს: „საკანონმდებლო დონეზე ქალიცა და მამაკაციც თანაბრად უფლებამოსილნი არიან მიიღონ სასურველი განათლება, იყვნენ დასაქმებული პროფესიის შესაბამისად, ერთი და იმავე სამსახურეობრივ პოზიციაზე ქონდეთ თანაბარი ხელფასი, ასევე, მოქმედი საგადასახადო რეგულაციებით ქალისა და მამაკაცის შემოსავალი იბეგრება ერთნაირად. შესაბამისად, ბიუჯეტში, რისი მეშვეობითაც ხდება საპენსიო ფონდის ფორმირება, დასაქმებულ ქალსაც და მამაკაცსაც შეაქვთ თანაბარი წვლილი.“ ამ არგუმენტის საპირისპიროდ, საკანონმდებლო გარანტიები არ არის საკმარისი იმისათვის, რომ უზრუნველყოფილი იყოს არსებითი თანასწორობა იმის გათვალისწინებით, როცა შემოსავლის მოპოვება კვალავაც კაცების საქმედ, ხოლო ოჯახის მოვლა - ქალის საქმედ, რაც პრაქტიკაში განაპირობებს მამაკაცებთან შედარებით შრომით ბაზარზე ჩართული ქალების მცირე რაოდენობას. ეს სოციალური გარემო ქმნის იმგვარ სიტუაციას, რომ საკანონმდებლო გარანტიების მიუხედავად, ქალები და მამაკაცები შესაძლოა დე-ფაქტო უთანასწორო მდგომარეობაში იყვნენ იმ ურთიერთობებში, რაზედაც მოსარჩელე მიუთითებს.

როგორც საკონსტიტუციო სასამართლომ ახალი პოლიტიკური ცენტრის საქმეში მიღებული გადაწყვეტილების მეორე თავის 25-ე პუნქტში განაცხადა: „სწორედ ამგვარად, სამართლის მიღმა არსებული სოციალურ-პოლიტიკური უთანასწორობის წინააღმდეგ და შესაძლებლობების თანასწორად რეალიზების ხელშეწყობისკენ არის მიმართული საქართველოს კონსტიტუციის მე-11 მუხლის მე-3 პუნქტით გათვალისწინებული სახელმწიფოს პოზიტიური ვალდებულება. უდავოა, რომ უმრავლეს სფეროებში ქალსა და მამაკაცს წარმატების მიღწევის და წარმატებული საქმიანობის ერთნაირი უნარები აქვთ. აღნიშნულის მიუხედავად, სქესთა შორის რეალური თანასწორობის, არსებული ერთნაირი უნარების თანაბრად რეალიზების უზრუნველყოფა არა მხოლოდ საქართველოში, არამედ მსოფლიოს, მათ შორის, განვითარებული დემოკრატიის ქვეყნებშიც კი მნიშვნელოვან გამოწვევას წარმოადგენს.“

„ამ მხრივ, არც საქართველო არის გამონაკლისი. სქესთან დაკავშირებული სტერეოტიპული შეხედულებები ჩვენი საზოგადოებრივი ცხოვრების განუყოფელი ნაწილია. კანონით თანასწორი უფლებების დადგენის მიუხედავად, ქალი ხშირ შემთხვევაში არ აღიქმება მამაკაცის თანასწორ, გადაწყვეტილების დამოუკიდებლად მიმღებ სუბიექტად. წლების განმავლობაში საქართველოში საგანგაშოა სქესის ნიშნით ჩადენილი ძალადობრივი დანაშაულების რიცხვი, ოჯახში ძალადობა, ქვეყანაში კვლავაც პრობლემურია ადრეული ქორწინების საკითხი, ასევე, როგორც ამ მიზეზით განათლების, განსაკუთრებით კი, ზოგადი განათლების ეტაპზე სწავლის შეწყვეტა და ა.შ. ამდენად, ფორმალური თანასწორობის მიუხედავად, ხშირ შემთხვევაში, ქალის სასტარტო პირობები განათლების მიღებისა და საკუთარი ცხოვრების დაგეგმვის თვალსაზრისით მნიშვნელოვნად შეზღუდულია. დასახელებული გარემოებები მჭიდრო კავშირშია საზოგადოებაში კვლავაც არსებული და გაბატონებული ქალის სოციალური როლის აღქმასთან, რომელიც ქალებსა და მამაკაცებს შორის სოციალური ფუნქციების ტრადიციულ, კონსერვატორულ გადანაწილებას გულისხმობს და მათ მიმართ საზოგადოებრივი დამოკიდებულებები არის განსხვავებული (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2020 წლის 25 სექტემბრის N3/3/1526 გადაწყვეტილება ა(ა)იპ მოქალაქეთა პოლიტიკური გაერთიანება „ახალი პოლიტიკური ცენტრი“, ჰერმან საბო, ზურაბ გირჩი ჯაფარიძე და ანა ჩიქოვანი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ II-26)

კონსტიტუციის მე-11 მუხლის მე-3 ნაწილის მიზანია, შექმნას ისეთი გარემო, რომელშიც ქალი და მამაკაცი თანაბარი შრომითა და უნარებით თანაბარ წარმატებას მიაღწევენ. ხსენებული კი შესაძლებელია მიღწეულ იქნეს სქესთან დაკავშირებული და მისგან მომდინარე წარმატებისთვის ხელისშემშლელი ხელოვნური ბარიერების დამაბალანსებელი მექანიზმების შექმნით. ბუნებრივია, საქართველოს კონსტიტუციის მე-11 მუხლის მე-3 პუნქტი სახელმწიფოს არ აღჭურავს უფლებამოსილებით, სათანადო ფაქტობრივი საჭიროების გარეშე გადაუხვიოს სამართლის წინაშე თანასწორობის უფლების მოთხოვნებიდან და გამოიყენოს რომელიმე სქესის წახალისებისკენ მიმართული ღონისძიებები (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2020 წლის 25 სექტემბრის N3/3/1526 გადაწყვეტილება ა(ა)იპ მოქალაქეთა პოლიტიკური გაერთიანება „ახალი პოლიტიკური ცენტრი“, ჰერმან საბო, ზურაბ გირჩი ჯაფარიძე და ანა ჩიქოვანი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ II-27).

ზემოთ მითითებულ ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს გადაწყვეტილებაში აღნიშნულია, რომ მე-20 საუკუნის 40-იანი წლების ბრიტანეთში სქესის ნიშნით განსხვავებული საპენსიო ასაკი შემოღებული იქნა იმისათვის, რომ დაეკომპენსირებინა ის უთანასწორობა, რაც არსებობდა ერთი მხრივ, დასაქმებულ მამაკაცსა და უმუშევარ ქალს შორის. ამ უკანასკნელმა მთელი თავისი ახალგაზრდობა ან საშუალო ასაკი ოჯახზე არაანაზღაურებად შრომაში გაატარა ან შვილის ყოლის გამო შეწყვიტა კარიერა. სტეკის საქმეზე მიღებული გადაწყვეტილება მიუთითებს იმაზე, რომ დე-ფაქტო უთანასწორობა ქალებსა და მამაკაცებს შორის არსებობდა მატერიალურ რესურსებთან წვდომის თვალსაზრისით, რაც გამოწვეული იყო მამაკაცის სრულყოფილი და ქალის ეპიზოდური ხასიათის კარიერული წარსულით. ამ ისტორიული უთანასწორობის აღმოსაფხვრელად ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ დასაშვებად მიიჩნია ქალისათვის საპენსიო ასაკად 60 წლის განსაზღვრა, ხოლო მამაკაცისათვის - 65 წლის.

ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ გარკვევით მიუთითა ის, რომ ქალსა და მამაკაცს შორის საპენსიო ასაკთან დაკავშირებული განსხვავებული მოპყრობა ვერ იქნება სამუდამო. განსხვავებული მოპყრობა უნდა შეწყდეს და საპენსიო ასაკი უნდა გათანაბრდეს, როცა სოციალურ-ეკონომიკური პირობები იმგვარად შეიცვლება, რომ სახლის დალაგება და შვილების აღზრდა აღარ იქნება მხოლოდ ქალების საქმე და შრომით ბაზარზე გაიზრდება ქალების რაოდენობა. სქესთა შორის განსხვავებული საპენსიო ასაკი აღარ იქნება კონსტიტუციურად გამართლებული მაშინ, როცა შრომითი კარიერის შედეგად ქალების უმრავლესობას ექნება ზუსტად ისეთივე შემოსავალი, როგორიც მამაკაცს გააჩნია. ამგვარი რეალობის დადგომის წინასწარ განჭვრეტა შეუძლებელია არა მხოლოდ სასამართლო ხელისუფლებისათვის, არამედ თვით საკანონმდებლო და აღმასრულებელი ხელისუფლებისათვისაც კი, რომლებსაც სასამართლოსგან განსხვავებით სოციალურ-ეკონომიკური სტრატეგიის დაგეგმვის სფეროში ფართო დისკრეცია გააჩნიათ. ყველაფერი დამოკიდებულია სტერეოტიპის - ქალის საქმე ოჯახზე ზრუნვაა და მამაკაცის საქმე ოჯახის რჩენაა - მსხვრევაზე და შრომის ბაზარზე ქალთა მონაწილეობის ზრდაზე. შესაბამისად, არასწორი იქნება მაგალითად, 10 წლიანი გარდამავალი პერიოდის დაწესება, რის შემდეგაც მოხდება საპენსიო ასაკის გათანაბრება. არავითარი გარანტია არ არსებობს იმასთან დაკავშირებით, რომ 10 წლის შემდეგ ისე შეიცვლება სოციალურ-ეკონომიკური პირობები და წარმოდგენები გენდერულ როლებთან დაკავშირებით, რომ შესაძლებელი იყოს საპენსიო ასაკის გათანაბრება.

შესაბამისად, სადავო ნორმით გათვალისწინებული დიფერენცირება მხოლოდ ერთ შემთხვევაში იქნება თვითმიზნური და შესაბამისად, არაკონსტიტუციური, თუკი დადასტურდება ის, რომ ფაქტობრივი სოციალურ-ეკონომიკური მდგომარეობა იმდენად შეიცვალა, ქალების რაოდენობა შრომით და უძრავი ქონების ბაზარზე იმდენად გაიზარდა, ქალების ხელში მოხდა იმდენად დიდი რაოდენობით ქონების აკუმულირება, ოჯახზე ზრუნვა იმდენად თანაბრად არის გადანაწილებული ქალსა და მამაკაცს შორის, რომ განსხვავებულმა საპენსიო ასაკმა დრო მოჭამა და თანაბარი საპენსიო ასაკის შემოღების დრო დადგა. ამისათვის საკონსტიტუციო სასამართლომ მხედველობაში უნდა მიიღოს ქალებისა და მამაკაცების დასაქმების მაჩვენებელი, ასევე საოჯახო მეურნეობასა და ბავშვების აღზრდაში ორივე სქესის მონაწილეობის მაჩვენებელი. საკონსტიტუციო სასამართლომ უნდა შეაფასოს ანაზღაურებადი და არაანაზღაურებად სამუშაოს შესრულებაში ქალისა და მამაკაცის ხვედრითი წილი, ქალსა და მამაკაცს შორის თანაბარი ანაზღაურების არსებობის ფაქტი. მხოლოდ ამის შემდეგ, უნდა იქნეს გადაწყვეტილი საკითხი, იმასთან დაკავშირებით, ხომ არ დადგა დრო, როცა მე-20 საუკუნის პირველ ნახევარში დაწესებული განსხვავებული საპენსიო ასაკი აღარ აკმაყოფილებს კონსტიტუციით აღიარებულ თანასწორობის მოთხოვნებს, ქალებსა და მამაკაცებს შორის ფაქტობრივი უთანასწორობის აღმოფხვრის გამო. ამ საკითხის გარკვევის მიზნით შემდეგ თავში წარმოდგენილი იქნება ქალებისა და მამაკაცების დასაქმების, ანაზღაურების, საოჯახო მეურნეობაში ჩართულობის, ბავშვების აღზრდაში მონაწილეობის გენდერული სტატისტიკა.

7. გენდერული სტატისტიკა

7.1.ქალების აუნაზღაურებელი შრომა და ორმაგი შრომის ტვირთი

გენდერული ეკონომიკური უთანასწორობის მთავარ მიზეზს საქართველოში, ისევე, როგორც მსოფლიოში, ქალების მიერ აუნაზღურებელ და ზრუნვით შრომაზე დახარჯული დრო წარმოადგენს.

„საქართველოში დროის გამოყენების კვლევის“ მიხედვით, გამოკვლევის პერიოდში (2020-2021) ქალების მიერ აუნაზღაურებელ საოჯახო და ზრუნვის შრომაზე დახარჯული დროის წილმა 17.8 პროცენტი შეადგინა, რაც დაახლოებით 4.8-ჯერ აღემატება კაცების ამავე მაჩვენებელს (3.7 პროცენტი). გენდერული თანაფარდობა სოფლებში 4.5 იყო, თბილისში - 4.6, ხოლო სხვა ქალაქებში ყველაზე მაღალი - 5.1. საქართველოს მოსახლეობის 66 პროცენტი ჩართულია აუნაზღაურებელ საოჯახო საქმიანობაში. ეს მაჩვენებელი მკვეთრად განსხვავდება ქალებისა (88.3 პროცენტი) და კაცებისათვის (39.6 პროცენტი). აუნაზღაურებელი ზრუნვის საქმიანობაში ჩართულია ქალების 31.0 პროცენტი, რაც ორჯერ და მეტად აღემატება, კაცების ამავე მაჩვენებელს (14.5 პროცენტი). ორივე სქესისთვის მონაწილეობის დონე ყველაზე მაღალია 25-44 წლის ასაკობრივ ჯგუფში და მცირდება ასაკის მატებასთან ერთად.^[62]

დროის გამოყენების კვლევის იმ რესპონდენტებს შორის, რომლებიც სამუშაო ასაკის (25-62 წლის) არიან, არ აქვთ ფუნქციური სირთულეები, არიან ან არ არიან დაოჯახებულნი და შინამეურნეობებში მათზე დამოკიდებულ პირებთან ერთად ცხოვრობენ, ქალების 98.3 პროცენტი ასრულებს აუნაზღაურებელ სამუშაოს (აუნაზღაურებელი საშინაო, ზრუნვისა და მოხალისეობრივი შრომის ჩათვლით) მაშინ, როცა ეს მაჩვენებელი კაცებისთვის 70.2 პროცენტს შეადგენს. ამასთან, ყოველკვირეულად, ერთად აღებული, აუნაზღაურებელი შრომის ხანგრძლივობა ქალების შემთხვევაში საშუალოდ 38.4 საათს შეადგენს, რაც სამჯერ აღემატება კაცების მიერ დახარჯულ საშუალო დროს (11.5 საათს). ქალების უდიდესი ნაწილი (97.2 პროცენტი) და კაცების ნახევარზე მეტი (53.5 პროცენტი) დაკავებულია საშინაო საქმეებით, მაგრამ ქალები თითქმის სამჯერ მეტ დროს უთმობენ აუნაზღაურებელ საშინაო შრომას, ვიდრე კაცები (28.4 და 8.5 საათი კვირაში, შესაბამისად). საშინაო საქმეების გარდა, ქალების პასუხისმგებლობაა ბავშვების, ხანშიშესული პირებისა და ფუნქციური სირთულეების მქონე ადამიანების მოვლა. შესაბამისად, ქალები გაცილებით ხშირად არიან ჩართულნი უშუალო ზრუნვის საქმიანობაში, ვიდრე კაცები (50.9 და 32.5 პროცენტი, შესაბამისად) და უფრო მეტ დროს უთმობენ უშუალოდ ზრუნვის შრომას, ვიდრე კაცები (18.3 და 7.3 საათი, შესაბამისად).^[63]

გაეროს სააგენტოების მიერ შედგენილი ანგარიშის თანახმად, მამაკაცი ორიენტირებულია საბაზრო საქმიანობის განხორციელებისაკენ, ხოლო ქალი ასრულებს არაანაზღაურებად სამუშაოს. საოჯახო არაანაზღაურებადი სამუშაო მოიცავს სახლის დალაგებას, საჭმლის მომზადებას, ბავშვების მოვლას, უფროსი ასაკის ოჯახის წევრების მოვლას, შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირების მოვლას. გაეროს განვითარების პროგრამის და გაეროს მოსახლეობის ფონდის ანგარიშის თანახმად, ქალები უმთავრესად ასრულებენ ისეთ არაანაზღაურებად საოჯახო საქმეს, როგორიცაა საჭმლის მომზადება და სახლის დალაგება (გამოკითხული ქალების 94 პროცენტი ეწევა აღნიშნულ საქმიანობას) (გაეროს განვითარების პროგრამის და გაეროს მოსახლეობის პროგრამის 2020 წლის ანგარიში). საქართველოში დედების 80 პროცენტი ჩართულია ბავშვზე ზრუნვასთან დაკავშირებულ აქტივობებში, რაც ორჯერ აღემატება მამების მონაწილეობის დონეს (37.6 პროცენტი).^[64]

არსებული ლიტერატურა მიუთითებს იმაზე, რომ დასაქმებულებს, რომლებსაც აქვთ საოჯახო პასუხისმგებლობა გააჩნიათ კონფლიქტური სიტუაცია სამსახურეობრივ და საოჯახო მოვალეობებს შორის. ერთ-ერთი მოვალეობის სათანადო შესრულება იწვევს იმას, რომ რთული ხდება მეორე საჭიროების დაკმაყოფილება. აუნაზღაურებელი საოჯახო საქმეების შესრულება აკისრებს „ორმაგ ტვირთს“ უმეტესწილად დასაქმებულ ქალებს, რაც ნეგატიურად აისახება მათ კეთილდღეობაზე, პროდუქტიულობაზე და საბაზრო შემოსავლებზე. ამასთანავე, საოჯახო პასუხისმგებლობები განსაზღვრავს იმას, თუ რა პროფესიას აირჩევენ ქალები და რამდენ საათს გაატარებენ ისინი სამსახურში. ეს გარემოება კი აისახება ქალის შემოსავალსა და მის კარიერაზე. ^[65]

დასაქმებულის საოჯახო პასუხისმგებლობები ასევე გავლენას ახდენს ხელფასზეც. საოჯახო პასუხისმგებლობების მქონე დასაქმებული, დაქორწინებული ქალი ან ქალი ბავშვით გამოიმუშავებს უფრო ნაკლებს, ვიდრე დასაქმებული ამგვარი მოვალეობის გარეშე. ეს განსხვავება განსაკუთრებთ მწვავეა, თუკი დასაქმებულ დედებს შევადარებთ ქალებს, რომლებიც დედები არ არიან. ლიტერატურაში აღნიშნული განსხვავება (ქალები, რომლებიც დედები არიან ნაკლებს გამოიმუშავებენ იმ ქალებთან შედარებით, რომლებსაც ბავშვი არ ჰყავთ) ცნობილია როგორც „დედობის სასჯელი.“ კვლევები ადასტურებს, რომ აღნიშნული განსხვავება განპირობებულია იმით, რომ ბავშვის დაბადების შემდეგ ქალები გადიან შრომის ბაზრიდან და აქვთ სამუშაო გამოცდილების წყვეტა, ხოლო იმ შემთხვევაში თუ, შრომის ბაზარზე დაბრუნებას ახერხებენ, ხშირად თანხმდებიან შედარებით დაბალი ხარისხის სამუშაოებს არასრულ განაკვეთზე, დაბალი ხელფასებითა და კარიერული განვითარების შეზღუდული შესაძლებლობებით. ხელფასთან დაკავშირებული „დედობის სასჯელი“, არის განსაკუთრებით მძიმე საშუალო და დაბალანაზღაურებადი ქალებისთვის ვიდრე მაღალკვალიფიციური ქალებისათვის. ^[66]

ინდივიდი დიდი სამუშაო გამოცდილებით უფრო კვალიფიცირებული და პროდუქტიულია და იღებს უფრო დიდ ფინანსურ ამონაგებს თავისი სამუშაოდან. ლიტერატურაში მითითებულია, რომ საშუალოდ მამაკაცი აგროვებს უფრო მეტ სამუშაო გამოცდილებას ვიდრე ქალი. ამის მიზეზი არის ის, რომ საოჯახო პასუხისმგებლობების შესრულება ქალს ართმევს დროს, რაც მან შესაძლოა სამუშაოს მოახმაროს. შესაბამისად, ქალები კარგავენ მენეჯერული პოზიციების დასაკავებლად აუცილებელ დროს. ეს კი, თავის მხრივ იწვევს დაწინაურების შესაძლებლობის შემცირებას ან/და არ არსებობას. ადამიანური კაპიტალის თეორეტიკოსები ამტკიცებენ, რომ ქალის მძიმე საოჯახო მოვალეობები ხელს უშლის ქალს, შეიძინოს გამოცდილება შრომით ბაზარზე.^[67] საქართველოს შრომითი ბაზრის მონაცემები მიუთითებს იმაზე რომ კვირის განმავლობაში ქალები უთმობენ ანაზღაურებად სამუშაოს უფრო ნაკლებ დროს ვიდრე კაცები. საქსტატის 2019 წლის მონაცემებით, 72-მა პროცენტმა ქალმა და 76-მა პროცენტმა მამაკაცმა კვირაში 40 საათზე მეტი გაატარა სამუშაოზე, ხოლო 19-მა პროცენტმა ქალმა და 14-მა პროცენტმამამაკაცმა კვირაში 40 საათზე ნაკლები. ^[68]

აღსანიშნავია, რომ ქალები საოჯახო და სამსახურებრივ მოვალეობებს შორის კონფლიქტს თავად აღიქვამენ კარიერული დაწინაურებისათვის ხელის შემშლელ ფაქტორად. ბავშვების და უფროსი ასაკის მშობლების მოვლა ქალს ართმევს დროსა და ენერგიას, რაც აუცილებელია სხვა პასუხისმგებლობის ასაღებად. დამატებით, ქალები უარს ამბობენ დაწინაურებაზე, ვინაიდან სამსახურში პასუხისმგებლობის მომატების შემთხვევაში მათ კვლავ შესასრულებელი ექნებათ საოჯახო მოვალეობები და ისინი ვერ შეძლებენ სამუშაოსა და ოჯახის ინტერესების დაბალანსებას. საქართველოს შემთხვევაში საოჯახო პასუხისმგებლობა აღქმულია არა მხოლოდ დაწინაურებისთვის ხელის შემლელ, არამედ, ზოგადად ანაზღაურებადი სამუშაოს მისაღებად შემაფერხებელ პირობად. საქსტატის 2019 წლის მონაცემებით, ქალების 51-მა პროცენტმა ვერ შეძლო მუშაობის დაწყება იმის გამო, რომ ისინი უვლიდნენ ბავშვებს. გამოკითხული ქალების 7-მა პროცენტმა საქსტასტს განუცხადა, რომ მუშაობის დაწყება იმის გამო ვერ შეძლო, რომ ოჯახის შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე და ავადმყოფ წევრებს უვლიდა (მხოლოდ კაცების ერთმა პროცენტმა ვერ შეძლო მუშაობის დაწყება ბავშვის მოვლის მიზეზით და 4-მა პროცენტმა შეზღუდული შესაძლებლობის და ავადმყოფი ოჯახის წევრის მოვლის გამო). ^[69]

7.2. გენდერული განსხვავება შრომის ბაზრის მონაწილეობის მაჩვენებლებში

საქართველოში ქალების მონაწილეობა სამუშაო ძალაში კაცებთან შედარებით მნიშვნელოვნად დაბალია. 2021 წლის მონაცემებით 15 წლის და უფროსი ასაკის ქალების მხოლოდ ერთი მესამედი (33.3 პროცენტი) იყო დასაქმებული. ამის საპირისპიროდ, სამუშაო ასაკის მამაკაცების თითქმის ნახევარი (48,6 პროცენტი) დასაქმებული იყო (იხ. ცხრილი N1). ^[70]

ცხრილი N1:

წყარო: საქსტატის სამუშაო ძალის გამოკვლევა

მიუხედავად იმისა, რომ ქალისა და მამაკაცის უმუშევრობის დონის მაჩვენებლებს შორის მნიშნელოვანი სხვაობა არ შეინიშნება (4.9 პროცენტული პუნქტი), სხვაობა ეკონომიკური არააქტიურობის მაჩვენებლებს შორის ძალიან დიდია. 2021 წლის მონაცემებით, ქალების მხოლოდ 40.5 პროცენტია ჩართული სამუშაო ძალაში (15 წლის და უფროსი ასაკის დასაქმებული ან უმუშევარი მოსახლეობა^[71]) რაც, კაცებთან შედარებით (62.9 პროცენტი) 22.4 პროცენტული პუნქტი ნაკლებია. აღნიშნული კვლევის შედეგები ცხადყოფს, რომ ქალების დარჩენილი 59.5% ეკონომიკურად არააქტიურია (იხ. ცხრილი N2), რაც გულისხმობს, რომ არც დასაქმებული და არც სამუშაოს მაძიებელია.

ცხრილი N2:
ქალების და კაცების ეკონომიკური არააქტიურობის დონე 2010 – 2021 წწ.

წყარო: საქსტატის სამუშაო ძალის გამოკვლევა

2018 წელს, გაეროს ქალთა ორგანიზაციამ გამოიკვლია ქალთა ეკონომიკური არააქტიურობის მიზეზები და შედეგები საქართველოში.^[72] კვლევის თანახმად, ქალების ეკონომიკური არააქტიურობის მთავარი მიზეზი საზოგადოებაში შრომის გენდერული ნიშნით დაყოფაა. არაანაზღაურებადი მოვლის უმეტეს ნაწილს ქალები ასრულებენ, რაც სამუშაო ძალაში მათი დაბალი მონაწილეობის არსებული განსხვავების ძირითადი მიზეზია, რასაც ზემოთ მოყვანილი დროის გამოყენების მონაცემების ადასტურებს. აღნიშნული ფაქტორის გავლენა გაცილებით მნიშვნელოვანია 25-34 ასაკობრივ ჯგუფს მიღწეული ქალებისთვის (რეპროდუქციული ასაკის ძირითადი პერიოდი), ვიდრე უფრო ახალგაზრდა ან უფროსი ასაკის ქალებისათვის. 2021 წლის მონაცემებით, 25-34 ასაკობრივ ჯგუფში ქალების 48.9% არ არის ჩართული შრომის ბაზარში, რაც კაცებთან შედარებით (17.9 პროცენტი) 31 პროცენტულ პუნქტით ნაკლებია (იხ. ცხრილი N3). გაეროს ქალთა ორგანიზაციის კვლევის შედეგად, ქალების სამუშაო ძალიდან გასვლის, ან მასში მონაწილეობაზე უარის ორი ძირითადი მიზეზის გამოიკვეთა - 1) ოჯახთან დაკავშირებული მიზეზები (საბავშვო ბაღების ნაკლებობა; ჩვილ ბავშვთა მოვლის ცენტრების (ბაგაბაღების) ან ძიძების ფინანსურად ხელმიუწვდომლობა; დეკრეტული შვებულების პირობები; ოჯახის წევრების შეხედულებები) და 2)ანაზღაურებასთან დაკავშირებული მიზეზები. ^[73]

ცხრილი N3:
ქალების და კაცების ეკონომიკური არააქტიურობის დონე ასაკის და სქესის მიხედვით, 2021 წ.

წყარო: საქსტატის სამუშაო ძალის გამოკვლევა

7.3. გენდერული სახელფასო სხვაობა, შრომის ბაზრის ვერტიკალური და ჰორიზონტალური სეგრეგაცია

გენდერული სახელფასო სხვაობა კაცებისა და ქალების მიერ შრომის ბაზარზე გაწეული შრომის საათობრივ ანაზღაურებას შორის განსხვავებაა. შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციის (ILO) „თანაბარი ანაზღაურების კონვენციის“ (1951, N100) თანახმად, მამაკაცებსა და ქალებს თანაბარი ღირებულების შესრულებული სამუშაოსთვის თანასწორი ანაზღაურება ეკუთვნით. სამუშაო ორგვარი შეიძლება იყოს: (ა) თანაბარი ანუ იდენტური სამუშაო თანაბარ, იდენტურ ან მსგავს პირობებში და (ბ) თანაბარი ღირებულების მქონე, ობიექტური კრიტერიუმებით განსაზღვრული სხვადასხვაგვარი სამუშაო, რაც გულისხმობს, რომ სამუშაო ერთი შეხედვით შესაძლოა, განსხვავებულად გამოიყურებოდეს, თუმცა თანაბარი ღირებულების იყოს დასმული ამოცანის შესრულების წონისა და სირთულის მიხედვით.^[74] საქართველოში შრომითი ურთიერთობის მარგებულირებელი ნორმები დღეის მდგომარეობით არ განმარტავენ თანასწორი ანაზღაურების პრინციპს, რაც გენდერული სახელფასო სხვაობის არსებობის ერთ-ერთი ხელის შემწყობი ფაქტორია.

ILO-ს N100 კონვენცია ქვეყნებს ავალდებულებს, უზრუნველყონ თანაბარი ღირებულების შრომის თანაბარი ანაზღაურება დისკრიმინაციის გარეშე. სწორედ ამიტომ, დღის წესრიგში დადგა შესწორებული გენდერული სახელფასო სხვაობის მაჩვენებლის გაანგარიშება, რაც რაოდენოვრივი მონაცემების პიროვნული და შრომის ბაზრის მახასიათებლების შესაბამისად კორექტირებას ნიშნავს.^[75] საქსტატის 2021 წლის მონაცემებით, შესწორებული^[76] ყოველთვიური სახელფასო სხვაობა 21.4%-ია.^[77] მნიშვნელოვანი განსხვავებაა ყოველთვიურ და საათოვბრივ სახელფასო სხვაობებს შორის. ამავე წლის მონაცემებით, საათობრივი შესწორებული გენდერული სახელფასო სხვაობა 15.7%-ს შეადგენს. ყოველთვიურ და საათოვრივ სახელფასო სხვაობებს შორის განსხვება იმაზე მიუთითებს, რომ ქალები, კაცებთან შედარებით, ნაკლებ საათს მუშაობენ, რაც, თავის მხრივ, საოჯახო პასუხისმგებლობებითა და აუნაზღაურებელი ზრუნვის შრომის მეტი პასუხისმგებლობებით აიხსნება. მნიშვნელოვანი განსხვავებაა ქალის და კაცის საშუალო ხელფასებს შორისაც. საქსტატის ბოლო მონაცემებით, ქალის საშუალო ხელფასი 1411.7 ლარია, კაცის კი, 2123.3 ლარი (იხ. ცხრილი N4) - რომ 2022 წლის მეოთხე კვარტლის მონაცემებით შეუსწორებელი ყოველთვიური გენდერული სახელფასო სხვაობა 33.6%-ს შეადგენს.

ცხრილი N4:

წყარო: საქსტატის სამუშაო ძალის გამოკვლევა: დასაქმება და ხელფასები^[78]

გაეროს ქალთა ორგანიზაციის მიერ 2020 წელს გამოცემული კვლევა დეტალურად შეისწავლის საქართველოში გენდერული სახელფასო სხვაობის მონაცემებსა და მასთან დაკავშირებულ სხვა გენდერულ უთანასწორობებს. კვლევაში მნიშვნელოვანი ყურადღება ეთმობა ჰორიზონტალურ და ვერტიკალურ სეგრეგაციას. ჰორიზონტალური სეგრეგაცია გულისხმობს, რომ მოცემულ სექტორზე, საქმიანობასა თუ სამუშაო ადგილზე, უპირატესად, მამაკაცები ან ქალები არიან დასაქმებულნი. ჰორიზონტალური სეგრეგაციის მაგალითია, რომ ქალები ჭარბობენ ისეთ სფეროებშიში, როგორიცაა, მასწავლებლის პოზიცია, ექიმი ან ექთანი, დამხმარე პერსონალი და სხვა. მსგავსი პოზიციები მიჩნეულია ქალურ პროფესიად და ამავდროულად, ნაკლებად ანაზღაურებადიც არის - რაც ზემოთაც არის აღნიშნული. ვერტიკალური სეგრეგაციის შემთხვევაში კონკრეტულ საქმიანობაში, სექტორსა თუ სამუშაო ადგილზე კარიერული წინსვლის შესაძლებლობები შეზღუდულია გენდერის, ასაკის ან რასის მიხედვით. მაგალითისთვის, ამავე კვლევის თანახმად, ქალები ნაკლებად არიან წარმოდგენილნი მენეჯერულ პოზიციებზე. ორივე ტიპის სეგრეგაცია ხშირად მნიშვნელოვან განსხვავებას იწვევს ქალებისა და მამაკაცების ხელფასებს შორის, რადგან მამაკაცები უფრო მაღალანაზღაურებად „კაცურ“ სამსახურებში მუშაობენ, ქალები კი დაბალანაზღაურებად, „ქალურ“ საქმეს ასრულებენ. ^[79] საქსტატის 2021 წლის შესწორებული გენდერული სახელფასო სხვაობით ირკვევა, რომ მენეჯერულ პოზიციებზე ქალები ყოველთვიურად კაცებთან შედარებით 42.5 %-ით ნაკლებ ანაზღაურებას იღებენ. საგულისხმოა, რომ საათობრივი სახელფასო სხვაობის შემთხვევაშიც კი, ეს მაჩვენებელი 40.4 %-ს უტოლდება.^[80]

7.4. ქალების აქტივებზე ხელმისაწვდომობა

2018 წელს საქსტატმა ჩაატარა პილოტური კვლევა გენდერულად დიფერენცირებული მონაცემების შეგროვებაზე აქტივების ფლობასა და მეწარმეობაზე. აღნიშნული კვლევის თანახმად, მამაკაცთა 46 პროცენტი არის საცხოვრებელი სახლების დოკუმენტირებული მესაკუთრე, ხოლო ქალების შემთხვევაში ეს მაჩვენებელი 33,4 პროცენტია. საცხოვრებელი სახლების გაცხადებული მესაკუთრე მამაკაცების რიცხვი საქსტატის ცნობით არის 80 პროცენტი, ხოლო ქალების შემთხვევაში ეს წილი 76 პროცენტია მამაკაცების 30.6 პროცენტი არის სასოფლო-სამეურნეო დანიშნულების მიწის ნაკვეთის დოკუმენტირებული მესაკუთრე, ხოლო ქალების წილი არის 12.6%. რაც შეეხება სასოფლო-სამეურნეო დანიშნულების მიწის გაცხადებულ მფლობელს, მოცემულ შემთხვევაში 47.7 პროცენტია არის მამაკაცი, ხოლო 34.1 პროცენტი ქალი. საქსტატმა ასევე დაითვალა სხვა უძრავი ქონებაც, რაც არც საცხოვრისია და არც სასოფლო-სამეურნეო დანიშნულების მიწა, ამ შემთხვევაში, მამაკაცების 10.6 პროცენტი არის ასეთი ქონების დოკუმენტირებული მფლობელი, ხოლო ქალების წილი 5,9 პროცენტია. მამაკაცების 15.7 პროცენტია სხვაგვარი უძრავი ქონების გაცხადებული მესაკუთრე, ხოლო ქალების შემთხვევაში ეს წილი 10,1 პროცენტია.^[81] მამაკაცთან შედარებით დაბალი შემოსავლის გამო, ქალს არა მარტო იმის შესაძლებლობა არა აქვს, რომ დაზოგოს და სიბერეში გამოიყენოს ხელფასი საკუთარი თავის სარჩენად და მოსავლელად, არამედ იმავდროულად, ქალს, კაცთან შედარებით, ნაკლები შესაძლებლობა აქვს სიბერეში უძრავი ქონების რეალიზაციით ან გაქირავებით მიღებული ამონაგებით ირჩინოს თავი.

გენდერული თანასწორობის მუდმივმოქმედი საპარლამენტო საბჭოს 2022 წლის თემატური მოკვლევა ქალებისა და გოგოებისთვის ფინანსურ რესურსებზე ხელმისაწვდომობის შესახებ აანალიზებს იმ ძირითად გამოწვევებს, რასაც ქალებისა და გოგოების ფინანსურ რესურსებზე წვდომის დროს აწყდებიან. დოკუმენტში ნათქვამია, რომ ქალებს, კაცებთან შედარებით, ეკონომიკურ აქტივებზე შეზღუდული წვდომა აქვთ, რაც თავის მხრივ განპირობებულია შემდეგი ფაქტორებით: ქალების მეწარმეობაში ჩართვისთვის არახელსაყრელი გარემო და ეკოსისტემაა, რაც განპირობებულია ოჯახისა და კომუნის გავლენით ქალის არჩევანსა და წარმატებაზე. ამასთანავე, სოციალური ნორმები მნიშვნელოვან გავლენას ახდენს ქალის მოტივაციაზე. ოჯახური პასუხისმგებლობების და ზრუნვის შრომის უთანასწორო განაწილება, ზრუნვის სერვისების სისუსტე, გაუმართავი საჯარო ინფრასტრუქტურა და შეზღუდული მობილობა ასევე დასახელებულია ფინანსურ რესურსებზე წვდომისთვის ხელისშემშლელ ფაქტორებად. მოკვლევის თანახმად, სხვადასხვა რეგიონის მონაცემების მიხედვით, ქალების 70-80 პროცენტი ცხოვრობს სახლში, რომელიც სხვისი საკუთრებაა. ქალები შინამეურნეობის უფროსად ძირითადად წარმოდგენულნი არიან ერთწევრიანი შინამეურნეობების შემთხვევაში. ქალების მხოლოდ 5-7 პროცენტი არის წარმოდგენილი შინამეორნეობის უფროსად ისეთ მეურნეობებში, რომლებშიც მეუღლესთან და შვილებთან ერთად ცხოვრობენ. სწორედ აღნიშნული ფაქტორების გამო, ქალები ვერ ახერხებენ ფინანსური შემოსავლების დადასტურებას ფინანსურ ინსტიტუტებისგან დამატებითი რესურსის მოზიდვის მიზნით. ამასთანავე, ქალებს ნაკლებად გადაეცემათ მიწა საკუთრებაში მემკვიდეობის გზით. ^[82] ქალების დაბალი მონაწილეობა შრომის ბაზარზე, ფორმალურ ეკონომიკურ საქმიანობაში, მენეჯერულ პოზიციებზე, გენდერულ სახელფასო სხვაობასთან ერთად, წარმოადგენს დამატებით შემზღუდველ ფაქტორს ფინანსურ რესურსებზე ხელმისაწვდომიბის კუთხით.

7.5.ქალები ბიზნესში

მეწარმეების წილი ქალებში უფრო დაბალია, ვიდრე მამაკაცებში. 2022 წლის მეორე კვარტალში საქსტატის შეფასებით, დასაქმებული ქალების მეოთხედზე ნაკლები (23 პროცენტი) იყო თვითდასაქმებული, მამაკაცების კი, 39 პროცენტი.

2022 წლის ივლისის მონაცემებით, საქართველოში 193 000 რეგისტრირებულ საწარმოს შორის მხოლოდ ერთი მესამედია დაარსებული ქალების მიერ. გენდერული უთანასწორობა განსაკუთრებით შესამჩნევია საწარმოთა ზომებში. ქალები, როგორც წესი, ხელმძღვანელობენ მცირე ბიზნესს, ხოლო მსხვილ ბიზნესებსა და საწარმოთა წილი ქალების ხელმძღვანელობით მკვეთრად დაბალია. ბოლო 10 წლის განმავლობაში ქალების მიერ დაარსებული საწარმოები საერთო რაოდენობის დაახლოებით 30 პროცენტს შეადგენდა. მსოფლიო ბანკის საწარმოთა კვლევის 2019 წლის მონაცემები ადასტურებს, რომ საქართველო არსებითად ჩამორჩება გლობალურ და ევროპულ საშუალო მაჩვენებელს ქალთა მიერ ბიზნესის ფლობისა და ხელმძღვანელ თანამდებობებზე ყოფნის კუთხით. ქართული ფირმების მხოლოდ 11,5 პროცენტშია დასაქმებული ქალების უმრავლესობა, ხოლო მხოლოდ 16,5 პროცენტს ჰყავს ქალი ტოპ მენეჯერი. იმის გათვალისწინებით, რომ საქართველოში ქალების განათლების დონე კაცებთან შედარებით მნიშვნელოვნად მაღალია, მფლობელობაში და ტოპ მენეჯმენტში მათი მონაწილეობის დაბალი დონე ხაზს უსვამს გენდერულ უთანასწორობას და სირთულეებს სამეწარმეო საქმიანობაში ჩართული ქალებისთვის. ქალები მიდრეკილნი არიან, ფლობდნენ მცირე საწარმოებს, ისინი ასევე უფრო მეტად არიან წარმოდგენილნი მცირე ბიზნესის მენეჯმენტში. საწარმოების ერთ მეხუთედზე ნაკლებს ჰყავს ქალი ტოპ მენეჯერი, მათ შორის მხოლოდ 10 პროცენტი მოდის საშუალო და მსხვილ ფირმებზე. უფრო მეტიც, საქართველოში მსხვილი ფირმების 1 პროცენტზე ნაკლებს ჰყავდა დასაქმებულებს შორის ქალების უმრავლესობა. ქალები წარმოადგენდნენ მთლიანი საწარმოების მხოლოდ მეხუთედს. ^[83]

ბიზნესის დამფუძნებელი კაცების რაოდენობა თითქმის ორჯერ აღემატება ამავე კატეგორიის ქალების რიცხოვნობას.^[84] სტატისტიკა უჩვენებს, რომ ბოლო ათწლეულში არ მომხდარა იმგვარი სოციალურ-ეკონომიკური ცვლილებები, რაც მნიშვნელოვნად გაზრდიდა ქალების რიცხვს შრომით ბაზარზე, შეამცირებდა და მამაკაცებზე თანაბრად გადაანაწილებდა აუნაზღაურებელი საოჯახო მოვალეობების შესრულების ტვირთს. ქალებს, მამაკაცებისაგან განსხვავებით, არა მარტო ხელფასიდან დანაზოგის გაკეთების შესაძლებლობა არა აქვთ სიბერეში თავის სარჩენად, არამედ უძრავი ქონების ფლობასთან, კერძოდ მემკვიდრეობასთან დაკავშირებით კვლავაც არსებობს სტერეოტიპული წარმოდგენა, რომლის მიხედვითაც, ქონება ვაჟის და არა ქალიშვილის საკუთრებაში უნდა გადავიდეს. შესაბამისად, ქალები სიბერეში, მამაკაცისაგან განსხვავებით, ვერც მუშაობის შედეგად შეძენილი დანაზოგით, ვერც უძრავი ქონების სარგებლობით ან განკარგვით და ვერც მეწარმეობით მიღებული შემოსავლით, ვერ შეძლებენ თავის რჩენას. ამასთან სტატისტიკა არ მიუთითებს რაიმე ტიპის პროგრესზე, რაც უახლოეს მომავალში საპენსიო ასაკში განსხვავების გადასინჯვის საჭიროებას გაამართლებდა. აქედან გამომდინარე, კვლავაც არსებობს საპენსიო ასაკთან დაკავშირებით სქესის ნიშნით არსებული დიფერენცირების აუცილებლობა, ვინაიდან აღნიშნული დიფერენცირება ემსახურება ქალსა და მამაკაცს შორის მატერიალური რესურსების ფლობასთან დაკავშირებით არსებული ფაქტობრივი უთანასწორობის, გენდერული სტერეოტიპებით განპირობებული ისტორიული უსამართლობის, აღმოფხვრას. დიფერენცირების ლეგიტიმური მიზანი ნათელია, შესაბამისად, უნდა დაგინდეს შეფასების რომელი ტესტი უნდა იყოს გამოყენებული დიფერენცირების შესამოწმებლად.

8. მკაცრი შეფასების ტესტი

დამკვიდრებული პრაქტიკის მიხედვით, სადავო ნორმების შეფასებისას სასამართლო იყენებს რაციონალური დიფერენცირების ან შეფასების მკაცრ ტესტს. საკითხი, თუ რომელი მათგანით უნდა იხელმძღვანელოს სასამართლომ, წყდება სხვადასხვა ფაქტორების, მათ შორის, ჩარევის ინტენსივობისა და დიფერენცირების ნიშნის გათვალისწინებით. კერძოდ, თუ არსებითად თანასწორ პირთა დიფერენცირების საფუძველია კონსტიტუციის მე-11 მუხლის პირველ პუნქტში ჩამოთვლილი რომელიმე ნიშანი ან სადავო ნორმა ითვალისწინებს უფლებაში მაღალი ინტენსივობით ჩარევას - სასამართლო გამოიყენებს შეფასების მკაცრ ტესტს“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2015 წლის 28 ოქტომბრის გადაწყვეტილება №2/4/603 საქმეზე „საქართველოს სახალხო დამცველი საქართველოს მთავრობის წინააღმდეგ“, II-8). აღნიშნულიდან გამომდინარე, საქმის გადასაწყვეტად მნიშვნელოვანია, უპირველესად გაირკვეს სადავო ნორმით დადგენილი დიფერენცირება ემყარება თუ არა კონსტიტუციის მე-11 მუხლის პირველ პუნქტში ჩამოთვლილ რომელიმე ნიშანს (საკონსტიტუციო სასამართლოს 2016 წლის 30 სექტემბრის N1/7/580 გადაწყვეტილება საქმეზე გიორგი კეკენაძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ II-14)

არსებითად თანასწორ პირთა შორის დიფერენცირება ეფუძნება სქესს, ანუ ე.წ. კლასიკურ ნიშანს, რომელიც პირდაპირ არის გათვალისწინებული საქართველოს კონსტიტუციის მე-11 მუხლის პირველი პუნქტით. შესაბამისად, ამგვარი დიფერენცირების კონსტიტუციურობა უნდა შემოწმდეს მკაცრი შეფასების ტესტის საფუძველზე (საკონსტიტუციო სასამართლოს 2016 წლის 30 სექტემბრის N1/7/580 გადაწყვეტილება საქმეზე გიორგი კეკენაძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ II-15). კონკრეტული უფლების შეზღუდვა დასაშვებია მხოლოდ ლეგიტიმური მიზნის არსებობისას, ლეგიტიმური მიზნის არარსებობის პირობებში ადამიანის უფლებაში ნებისმიერი ჩარევა თვითნებურ ხასიათს ატარებს და უფლების შეზღუდვა საფუძველშივე გაუმართლებელი, არაკონსტიტუციურია (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2013 წლის 5 ნოემბრის N3/1/531 გადაწყვეტილება „ისრაელის მოქალაქეები – თამაზ ჯანაშვილი, ნანა ჯანაშვილი და ირმა ჯანაშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-15).

როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ სადავო ნორმით დადგენილ განსხვავებულ მოპყრობას გააჩნია ლეგიტიმური მიზანი. სახელმწიფო სადავო ნორმით დადგენილი დიფერენცირებით მიზნად ისახავდა ხელფასის გამომუშავებასთან და ქონების დაგროვებასთან დაკავშირებით ქალსა და მამაკაცს შორის არსებული ისტორიული უსამართლობის აღმოფხვრას. ეს ვალდებულება მომდინარეობს კონსტიტუციის მე-11 მუხლის მე-3 პუნქტიდან. ქალსა და მამაკაცს შორის ფაქტობრივი უთანასწორობა გამოწვეულია იმით, რომ გენდერული სტერეოტიპების გავლენით, მამაკაცები წლების განმავლობაში შრომითი მოვალეობის შესრულებებისას გამოიმუშავებენ დანაზოგს ხელფასის სახით, რაც არ გააჩნიათ ქალების უმრავლესობას, იმის გამო, რომ მთელი ცხოვრება არაანაზღაურებად შრომაში გაატარეს. ამასთან კაცები, პატრიარქალური წარმოდგენების გამო, უფრო ხშირად ხდებიან უძრავი ქონების მესაკუთრეები, ძირითადად მემკვიდრეობის გზით, ვიდრე ქალები. მსხვილ ბიზნესში უფრო მეტი კაცია ჩართული ვიდრე ქალი. შესაბამისად, კაცები, ქალებთან შედარებით, სიბერეს უფრო მეტად მატერიალურად უზრუნველყოფილი ხვდებიან. ქალებსა და მამაკაცებს შორის ამ განსხვავების აღმოფხვრა უდავოდ წარმოადგენს ლეგიტიმურ მიზანს, რასაც სათანადო საფუძველიც კი გააჩნია კონსტიტუციის მე-11 მუხლის მე-3 პუნქტით გარანტირებული ვალდებულების სახით. ამგვარად, უდავოდ არსებობს დიფერენცირების ლეგიტიმური მიზანი.

იმისათვის, რომ დიფერენცირება კონსტიტუციის შესაბამისად ჩაითვალოს მარტო ლეგიტიმური მიზნის არსებობა არ კმარა. ვინაიდან სახეზეა სქესის ნიშნით დიფერენცირება და ვიყენებთ მკაცრი შეფასების ტესტს, „უფლების მზღუდავი საკანონმდებლო რეგულირება უნდა წარმოადგენდეს ღირებული საჯარო (ლეგიტიმური) მიზნის მიღწევის გამოსადეგ და აუცილებელ საშუალებას. ამავე დროს, უფლების შეზღუდვის ინტენსივობა მისაღწევი საჯარო მიზნის პროპორციული, მისი თანაზომიერი უნდა იყოს. დაუშვებელია, ლეგიტიმური მიზნის მიღწევა განხორციელდეს ადამიანის უფლების მომეტებული შეზღუდვის ხარჯზე“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2012 წლის 26 ივნისის №3/1/512 გადაწყვეტილება საქმეზე „დანიის მოქალაქე ჰეიკე ქრონქვისტი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ”, II-60).

9. გამოსადეგობა

საკონსტიტუციო სასამართლოს არაერთხელ აღუნიშნავს, რომ მოპასუხის მიერ მარტოოდენ სათანადო ლეგიტიმურ მიზანზე მითითება ვერ იქნება სადავო ნორმით დადგენილი შეზღუდვის კონსტიტუციურად მიჩნევის თვითკმარი საფუძველი. არამედ უნდა დადგინდეს, რამდენად წარმოადგენს სახელმწიფოს მიერ შერჩეული საშუალება, უფლების შემზღუდველი რეგულაცია დასახელებული ლეგიტიმური მიზნის მიღწევის გამოსადეგ საშუალებას (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2020 წლის 25 სექტემბრის N3/3/1526 გადაწყვეტილება ა(ა)იპ მოქალაქეთა პოლიტიკური გაერთიანება „ახალი პოლიტიკური ცენტრი“, ჰერმან საბო, ზურაბ გირჩი ჯაფარიძე და ანა ჩიქოვანი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ II-39),. ამ მიზნით, თანაზომიერების პრინციპის მოთხოვნას წარმოადგენს შემოწმდეს „რამდენად არსებობს ლოგიკური კავშირი საქართველოს პარლამენტის მიერ დასახელებულ ლეგიტიმურ მიზანსა და სადავო ნორმებით დადგენილ უფლების შეზღუდვის ფორმას შორის – რამდენად იძლევა სადავო ნორმები დასახელებული ლეგიტიმური მიზნის მიღწევის შესაძლებლობას“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2017 წლის 17 მაისის №3/3/600 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე კახა კუკავა საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-48).

ზემოთ წარმოდგენილი იქნა კონკრეტული სტატისტიკა მამაკაცის უწყვეტ კარიერულ ცხოვრებასა და ქალის ფრაგმენტულ კარიერულ ცხოვრების ან ამგვარი ცხოვრების არარსებობის შესახებ, ასევე სქესის ნიშნით არათანაბარი ანაზღაურების თაობაზე. სტატისტიკა ასევე მიუთითებს იმაზე, რომ მამაკაცი უფრო მეტად ხდება უძრავი ქონების მესაკუთრე ვიდრე ქალი. მსხვილ ბიზნესში კაცები მკვეთრად აღემატებიან ქალებს. შესაბამისად, ქალი, რომელმაც მთელი ცხოვრება ან ცხოვრების დიდი ნაწილი ოჯახის წევრებზე და საოჯახო მეურნეობაზე არაანაზღაურებად ზრუნვაში გაატარა, მოკლებულია თავის რჩენის შესაძლებლობას სიბერეში, როდესაც შრომითი უნარები ადამიანს ბუნებრივად უსუსტდება. ეს მაშინ, როცა მამაკაცს უწყვეტი შრომითი კარიერის, მენეჯერულ პოზიციაზე მუშაობის მაღალი ანაზღაურების გამო შესაძლოა ჰქონდეს დანაზოგი, რითაც სიბერის პირველ წლებში მოახერხებს საკუთარი თავის რჩენას. ეს მაშინ, როცა ქალი უმეტესწილად მატერიალურად დაუცველია სიბერის პირველ წლებშიც კი, თუნდაც ხელფასით დანაზოგის არ არსებობის გამო. ქალსა და მამაკაცს შორის, სოციალურ-ეკონომიკური პირობების თვალსაზრისით, ფაქტობრივად არსებული განსხვავების საკომპენსაციოდ, პარლამენტმა სწორედ უფრო მოწყვლადი ჯგუფის წარმომდგენლებისათვის - ქალებისათვის დაადგინა პენსიის - ასაკობრივი სოციალური დახმარების მიღების შესაძლებლობა 60 წლიდან, ასაკიდან, როცა იწყება სიბერე. ქალების მატერიალურ რესურსებზე წვდომის არასახარბიელო სტატისტიკის გათვალისწინებით, განსხვავებული საპენსიო ასაკი არის ფაქტობრივი უთანასწორობის კომპენსირების უდავოდ ვარგისი საშუალება.

აღნიშნული გარემოების გათვალისწინებით, სადავო ნორმით დადგენილი დიფერენცირება ლეგიტიმური მიზნის მისაღწევად აშკარად ვარგისი საშუალებაა.

10. აუცილებლობა

საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით, „გამოსადეგობასთან ერთად შემზღუდველი ღონისძიება უნდა წარმოადგენდეს შეზღუდვის აუცილებელ (ყველაზე ნაკლებადმზღუდველ) საშუალებას“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2017 წლის 17 ოქტომბრის №3/4/550 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე ნოდარ დვალი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-26). თანაზომიერების პრინციპის საწინააღმდეგოა ნებისმიერი ნორმატიული აქტი, რომელიც იმაზე მეტად ზღუდავს უფლებას, ვიდრე ეს ლეგიტიმური მიზნის მისაღწევად არის საჭირო (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2020 წლის 25 სექტემბრის N3/3/1526 გადაწყვეტილება ა(ა)იპ მოქალაქეთა პოლიტიკური გაერთიანება „ახალი პოლიტიკური ცენტრი“, ჰერმან საბო, ზურაბ გირჩი ჯაფარიძე და ანა ჩიქოვანი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ II-55).

პირველ რიგში, უნდა განვიხილოთ, რამდენად არსებობდა გენდერულად ნეიტრალური ღონისძიების დაწესების შესაძლებლობა, რომლის მიხედვითაც, 60 წლიდან პენსიას მიიღებდნენ ის მამაკაცები და ქალები, რომელბსაც სამუშაო სტაჟი არ ჰქონიათ (ან მცირე ხნიანი სამუშაო სტაჟი ჰქონდათ) და მთელი ცხოვრება ოჯახზე ზრუნვაში გაატარეს, ხოლო 65 წლიდან ის ქალები და მამაკაცები, რომელბსაც ჰქონდათ კარიერა და სიბერისათვის ფულადი დანაზოგი გააკეთეს. ეს მიდგომა მოიცავს პენსიის მიღებაზე უფლებამოსილი პირის შემოსავლების ინდივიდუალური შეფასების აუცილებლობას. ინდივიდუალური შეფასება უმეტეს შემთხვევაში კონსტიტუციურად უფრო გამართლებულია ვიდრე ბლანკეტური ღონისძიება, თუმცა არა ამ შემთხვევაში. გენდერული როლების და სოციალურ-ეკონომიკური პირობების გამო, მამაკაცების აბსოლუტური უმრავლესობა ასრულებდა ანაზღაურებად, ხოლო ქალების უმრავლესობა არაანაზღაურებად სამუშაოს, შესაბამისად, პენსიის მიღებაზე უფლებამოსილი თითოეული სუბიექტის ინდივიდუალური შეფასება, რაც მოიცავს ადმინისტრაციული წარმოების ჩატარებას, განმცხადებლის შემოსავალთან დაკავშირებული უამრავი მტკიცებულებების შეფასებას, ადმინისტრაციული რესურსის უშედეგო ხარჯვა იქნებოდა. ამგვარი ინდივიდუალური შეფასების პირობებშიც კი, 60 წლის ასაკიდან პენსიის მიღებაზე უფლებამოსილი პირიების კატეგორიაში უმთავრესად ქალები, ხოლო 65 წლის ასაკიდან პენსიიის მიღებაზე უფლებამოსილ პირთა კატეგორიაში უმთავრესად მამაკაცები მოექცეოდნენ. ამგვარად, საქმის აღნიშნული ფაქტობრივი გარემოების გათვალისწინებით, ინდივიდუალური შეფასება დაკავშირებულია ადმინისტრაციული რესურსის, ადამიანური, დროითი და ფინანსური რესურსის ფუჭ ხარჯვასთან, და ვერანაირად იქნება ნაკლებად მზღუდავი საშუალება.

ამასთან ამგვარი გენდერულად ნეიტრალური რეგულაციის აღსრულება ტექნიკურად რთული იქნებოდა იმის გათვალისწინებით, რომ ქალების უმრავლესობას აქვს ფრაგმენტული კარიერული ცხოვრება და ამის შედეგად გადახდილი გადასახადი სახელმწიფო ბიუჯეტში. ბუნდოვანი იქნებოდა საკითხი იმასთან დაკავშირებით, რა ხანგრძლივობის სამუშაო სტაჟი მოაქცევდა ქალს 60 წლის ასაკიდან პენსიის მიმღებ პირთა კატეგორიაში და რამხელა სტაჟი იქნებოდა საკმარისი საიმისოდ, რომ ქალები მოქცეულიყვნენ 65 წლის ასაკიდან პენსიის მიმღებთა კატეგორიაში. მაგალითად, პირობითად, კარიერის არქონა ან არაუმტეს სამწლიანი კარიერის არსებობის შემთხვევაში, პენსიის მიღება 60 წლის ასაკიდან და 3 წელზე მეტი ვადით სამუშაო კარიერის არსებობის შემთხვევაში პენსიის მიღება 65 წლის ასაკიდან, ისეთივე ეფექტურობით ვერ აღმოფხვრის ქალის მძიმე მდგომარეობას, როგორც სქესზე დაფუძნებული განსხვავებული საპენსიო ასაკი. 6 წლიანი ან უფრო ხანგრძლივი კარიერის ქონა, მაგრამ ქალის მიერ, მამაკაცთან შედარებით უფრო დაბალი ანაზღაურების მიღება, არ წარმოადგენს ეფექტიან საშუალებას ფაქტობრივი უსამართლობის აღმოსაფხვრელად. ნებისმიერი კრიტერიუმის დადგენა ახალი უსამართლობის გამომწვევი იქნებოდა, მაგალითად, ასეთი გადაწყვეტის შემთხვევაში, ჩვენს მიერ მოყვანილი მაგალითი რომ განვავრცოთ, დისკრიმინაციაზე დავის შესაძლებლობა ექნებოდათ ადამიანებს, რომლებსაც აქვთ 4 წლის სტაჟი და პენსიაში გადიან 65 წლის ასაკიდან, იმ ადამიანებთან შედარებით, რომლებსაც აქვთ სამი წლის სამუშაო სტაჟი და პენსიაში გადიან 60 წლის ასაკიდან. გენდერულად ნეიტრალურ ამგვარ გადაწყვეტას ნამდვილად არ შეიძლება ეწოდოს ნაკლებად მზღუდავი საშუალება. ასეთი კრიტერიუმების დადგენა იქნებოდა დისკრიმინაციული როგორც ქალების, ისე მამაკაცების ჯგუფის შიგნით. სქესი, მოცემულ შემთხვევაში, არის ადვილად ადმინისტრირებადი კრიტერიუმი, რაც ვიწროდ მიზანმიმართულია ქალების მოწყვლადობის აღმოსაფხვრელად.

არ იკვეთება სხვა ნაკლებად მზღუდავი საშუალება, რომელიც იმავე ეფექტურობით უზრუნველყოფს ლეგიტიმური მიზნის მიღწევას. სტატისტიკის გათვალისწინებით, არაპროპორციულად მაღალი მაჩვენებელი აქვს მამაკაცებს, რომელებსაც წვდომა აქვს გამომუშავებით ან მემკვიდრეობით მიღებულ ქონებაზე. გენდერულად ნეიტრალური რეგულაციის დადგენა, რომლის მიხედვითაც 60 წლის ასაკიდან დახმარებას მიიღებდა როგორც მამაკაცი, ისე ქალი, რომელსაც არა აქვს ქონება ან დანაზოგი სიბერის საწყის ეტაპზე თავის სარჩენად, ხოლო 65 წლის ასაკიდან როგორც ქალი, ისე მამაკაცი, რომელსაც აქვს დანაზოგიც და თავის სარჩენად საკმარისი უძრავი ქონება, არაეფექტიანი საშუალება იქნებოდა ღრმად გამჯდარი ფაქტობრივი გენდერული უთანასწორობის აღმოსაფხვრელად.

11. ვიწრო გაგებით პროპორციულობა

უფლებაშემზღუდველი ნორმატიული წესის კონსტიტუციის მოთხოვნებთან შესაბამისად მიჩნევისათვის, საკონსტიტუციო სასამართლომ აგრეთვე უნდა გამოარკვიოს, სადავო ნორმით დადგენილი რეგულირების ფარგლებში დაცული ინტერესი, საკუთარი მნიშვნელობით, აღემატება თუ არა, შეზღუდულ ინტერესს. ამ ეტაპზე უნდა გაანალიზდეს, რამდენადაა დაცული პროპორციულობა ვიწრო გაგებით (stricto sensu), რომლის მოთხოვნაა „უფლების შეზღუდვისას კანონმდებელმა დაადგინოს სამართლიანი ბალანსი შეზღუდულ და დაცულ ინტერესებს შორის“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2022 წლის 23 დეკემბრის №2/3/1559 გადაწყვეტილება საქმეზე არჩილ მოდებაძე და ამალია ბადალიანი საქართველოს განათლების და მეცნიერების მინისტრის წინააღმდეგ, II-43).

მოცემულ შემთხვევაში უნდა შეფასდეს, პენსიის მისაღებად დაწესებული 65 წელი რამდენად მნიშვნელოვან ზიანს აყენებს მამაკაცს საიმისოდ, რომ მან გადასწონოს ქალისათვის დაწესებული შეღავათი 60 წლის ასაკიდან გავიდეს პენსიაში. უდავოა, რომ ქალისათვის უფრო ადრეული ასაკიდან სოციალური დახმარების დანიშვნა ემსახურება იმ ეკონომიკური განსხვავების აღმოფხვრას, რაც გამოწვეულია, კაცისაგან განსხვავებით, ქალის ეპიზოდური ანაზღაურებადი კარიერით ან ოჯახში არაანაზღაურებადი შრომით. სტატისტიკა ადასტურებს იმას, რომ ქალების რაოდენობა, რომლებმაც მთელი ცხოვრება ოჯახში არაანაზღაურებად შრომას მიუძღვნეს, ბევრად აღემატება იმ კაცების რაოდენობას, რომლებსაც უწყვეტი კარიერა და შესაბამისად, ხელფასიდან სიბერისათვის განკუთვნილი თანხის დაზოგვის შესაძლებლობა ჰქონდათ. დამატებით, აღსანიშნავია უძრავ ქონების ბაზარზე და მსხვილ ბიზნესში მამაკაცების დომინირებული მდგომარეობა. ეს გარემოება მიუთითებს იმაზე, სიბერის პირველი წლები - 60-დან 65 წლამდე - ეკონომიკური თვალსაზრისით უფრო მძიმე შეიძლება იყოს ქალისათვის, რომელსაც არც ხანგრძლივი კარიერის შედეგად გამომუშავებული დანაზოგი გააჩნია და არც უძრავი ქონება და მსხვილი ბიზნესი, ვიდრე მამაკაცებისათვის. არსებული სტატისტიკიდან გამომდინარე, სახელმწიფომ ივარაუდა, რომ სიბერის პირველი 5 წელი ფინანსური თვალსაზრისით შესაძლოა მძიმე აღმოჩნდეს ქალებისათვის, ვიდრე მამაკაცებისათვის.

„სახელმწიფოს გააჩნია საკმაოდ ფართო მიხედულების ზღვარი, მაშინ როდესაც საქმე უკავშირდება შეზღუდვად რესურსებს და ეკონომიკური სტრატეგიის დაგეგმარებას.“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2014 წლის 12 დეკემბრის №2/3/540 გადაწყვეტილება საქმეზე "რუსეთის მოქალაქეები - ოგანეს დარბინიანი, რუდოლფ დარბინიანი, სუსანნა ჟამკოციანი და სომხეთის მოქალაქეები - მილენა ბარსეღიანი და ლენა ბარსეღიანი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ", II-26). აღნიშნული დისკრეციის ფარგლებში სახელმწიფოს შეეძლო ევარაუდა, რომ სიბერის დასაწყისში, 60 წლის ასაკიდან ქალი უფრო მეტად დაუცველია, ვიდრე მამაკაცი დანაზოგის არქონის გამო და სწორედ ამის გამო მიიღო გადაწყვეტილება ამ ასაკიდან მისთვის დაენიშნა პენსია. მამაკაცის შემთხვევაში სახელმწიფომ ივარაუდა, რომ ამ ჯგუფის უმრავლესობას გააჩნია დანაზოგი უწყვეტი კარიერული სტაჟიდან გამომდინარე, შესაბამისად, ამ გზით მოპოვებული ფინანსური სახსრებით ისინი გაუმკლავდებიან სიბერის პირველ 5 წელს. ამ ვადის გასვლის შემდეგ, როდესაც დანაზოგი დაიხარჯება და ასაკის მატების გამო გაიზრდება მამაკაცის ცხოვრების ხარჯები, სახელმწიფო ასეთ მამაკაცს უზრუნველყოფს პენსიით. ამ სფეროში, რაც უკავშირდება ეკონომიკური პოლიტიკის დაგეგმვას, საკანონმდებლო და აღმასრულებელი ხელისუფლება სარგებლობს ფართო მიხედულებით. შესაბამისად, პარლამენტს ჰქონდა აღნიშნული დასკვნის გაკეთების შესაძლებლობა, მით უმეტეს მაშინ, როცა სტატისტიკა იძლეოდა ამგვარი დასკვნების გაკეთების შესაძლებლობას და ამის გამო, ვერ ვიტყვით იმას, რომ სახელმწიფოს მხრიდან მსგავსი დასკვნები მოკლებული იყო ყოველგვარ დასაბუთებას.

ვიწრო გაგებით, პროპორციულობის შეფასებისას საკონსტიტუციო სასამართლო განსაკუთრებულ მნიშვნელობას ანიჭებს დიფერენცირების დროებით ხასიათს და უახლოეს მომავალში შესადარებელი ჯგუფების გათანაბრების შესაძლებლობას (იხილეთ საკონსტიტუციო სასამართლოს 2020 წლის 25 სექტემბრის N3/3/1526 გადაწყვეტილება ა(ა)იპ მოქალაქეთა პოლიტიკური გაერთიანება „ახალი პოლიტიკური ცენტრი“, ჰერმან საბო, ზურაბ გირჩი ჯაფარიძე და ანა ჩიქოვანი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ მეორე თავის 71-ე პუნქტი; ასევე საკონსტიტუციო სასამართლოს 2011 წლის 18 მარტის N2/1/473 გადაწყვეტილება საქმეზე ბიჭიკო ჭონქაძე და სხვები საქართველოს ენერგეტიკის მინისტრის წინააღმდეგ მეორე თავის მე-19 პუნქტი). სადავო ნორმით, მამაკაცებისათვის მიყენებული ზიანი გამოიხატება მხოლოდ იმაში, რომ პენსიის მიღების მოცდის დრო, მათთან მიმართებაში გადაიწევს 5 წლით. დროის ხუთი წლით გადაწევა მნიშვნელოვანი ფაქტორია დიფერენცირების პროპორციულობის შესაფასებლად. შესადარებელ პირებს სამართლებრივ ურთიერთობაში თანაბარი მონაწილეობისაგან აშორებს 5 წელი. ხუთწლიანი ვადის გასვლის შემდეგ შესადარებელ ქალსა და მამაკაცს შორის არსებული განსხვავება აღმოიფხვრება. ამასთან აღსანიშნავია ის გარემოება, 65 წლის ასაკიდან მამაკაცი ზუსტად იმდენივე პენსიას მიიღებს, რასაც ქალი 60-დან 65 წლის ასაკის ჩათვლით იღებს. ამ გარემოების გათვალისწინებით, 5 წლიანი მოცდის პერიოდი არ არის იმდენად დიდი, რომ დიფერენცირება არაპროპორციულ ჩარევად აქციოს. სადავო ნორმით არ ხდება მამაკაცებისათვის ქალებისაგან განსხვავებული პენსიის დანიშვნა, ან მამაკაცებისათვის უნივერსალურ სოციალურ პენსიაზე უარის თქმა, ერთადერთი ტვირთი, რაც მამაკაცს ეკისრება არის 5 წლიანი ლოდინი იმისათვის, რომ იმავე ოდენობის პენსია მიიღოს, რასაც ქალი 60 წლის ასაკიდან იღებს.

არ გამოირიცხება ერთეული შემთხვევა, სადავო ნორმამ დააზიანოს მამაკაცი, რომელიც მთელი ცხოვრების განმავლობაში ბავშვების მოვლით იყო დაკავებული, არ ჰქონია არც კარიერა, არ შეუძენია უძრავი ქონება და დაუმსახურებელი პრივილეგია მიანიჭოს ქალს, რომელსაც აქვს მენეჯერულ პოზიციებზე მუშაობის უწყვეტი სტაჟი, რის შედეგადაც დააგროვებს დიდძალ ქონებას, რაც საკმარისია უზრუნველი სიბერისათვის. ასეთი ქალი და მამაკაცი წარმოადგენს უმცირესობას, ვინაიდან არსებული სტატისტიკა მიუთითებს იმაზე, რომ ქალების უმრავლესობა ეწევა საოჯახო მეურნეობასთან დაკავშირებულ არაანზღაურებად საქმიანობას, ხოლო მამაკაცების უმრავლესობას დომინანტური მდგომარეობა უკავია უძრავი ქონების ბაზარზე და გააჩნია უწყვეტი კარიერული სტაჟი.

კონსტიტუციის მე-11 მუხლის მე-3 პუნქტი ავალდებულებს სახელმწიფოს, არსებულ სტატისტიკაზე დაფუძნებით, გამოიყენოს გენდერულად მგრძნობიარე ზოგადი ხასიათის ღონისძიებები, თუკი ერთი სქესის წარმომადგენელების მიმართ ადგილი აქვს სისტემურ, მასშტაბურ და ისტორიული ხასიათის ფაქტობრივ უთანასწორობას, თუნდაც სახელმწიფოს განსაკუთრებული ღონისძიების მიღმა აღმოჩნდნენ, საპირისპირო გენდერული ჯგუფის წარმომადგენლები, რომლებიც ასევე საჭიროებენ ამგვარ დაცვას. მაგალითად, როგორც თეორიულად, ისე პრაქტიკულად, შესაძლოა არსებობდეს იზოლირებული შემთხვევები, როცა ქალისაგან ძალადობას განიცდის მამაკაცი, თუმცა ასეთი ინდივიდუალური შემთხვევები კითხვის ნიშნის ქვეშ ვერ დააყენებს „ოჯახში ძალადობის და ქალთა მიმართ ძალადობის შესახებ“ კანონის კონსტიტუციურობას, რომელიც მიმართულია ექსკლუზიურად ქალთა მიმართ სისტემური და ფართოდ გავრცელებული ძალადობის აღმოსაფხვრელად და არ ეხება ძალადობის მსხვერპლ მამაკაცებს, თუ ამ მამაკაცის მიმართ ძალადობას არ ახორციელებს მისი ოჯახის წევრი ქალი. ბუნებრივია, ასეთ შემთხვევაში ქალის მხრიდან ოჯახის არაწევრ მამაკაცზე ძალადობა მოექცევა არა ქალთა მიმართ წინააღმდეგ მიმართულ სპეციალურ, არამედ ზოგადი სისხლის სამართლებრივ კანონმდებლობაში. როგორც ადამიანის უფლებების ევროპულმა სასამართლომ განაცხადა: „სახელმწიფოს კონვენციის შესაბამისად, შეუძლია წინასწარ განსაზღვრულ სიტუაციებთან მიმართებაში გამოიყენოს ზოგადი ხასიათის ღონისძიება იმის მიუხედავად, ინდივიდუალურ შემთხვევებში ამგვარი ზოგადი ღონისძიებები მძიმე შემთხვევებს იწვევს.“

აქედან გამომდინარე, სახელმწიფოს ქალთა მიმართ სისტემური უთანასწორობის აღმოსაფხვრელად შეუძლია შექმნას ზოგადი კანონმდებლობა, თუნდაც ინდივიდუალურ შემთხვევებში, ამგვარი კანონმდებლობით გათვალისწინებული დაცვის მიღმა აღმოჩნდნენ მამაკაცები, რომლებსაც ისევე ესაჭიროებათ დაცვა, როგორც იმ ქალებს, ვისკენაც ეს საკანონმდებლო აქტი არის მიმართული. შესაბამისად, სადავო ნორმების კონსტიტუციურობაზე გავლენას ვერ მოახდენს ის ერთეული შემთხვევები, როცა მამაკაცი მთელს ცხოვრებას ოჯახში არაანაზღაურებად შრომას უთმობს და სახელმწიფოსაგან პენსიას მაინც 65 წლის ასაკიდან იღებს, ხოლო მენეჯერული მუშაობის გამოცდილების მქონე ქალი, რომელსაც გააჩნია დანაზოგი, უძრავი ქონება და მსხვილი ბიზნესი, პენსიას იღებს 60 წლის ასაკიდან. ასეთი ერთეული შემთხვევები კითხვის ნიშნის ქვეშ ვერ აყენებს სპეციალური ზომების აუცილებლობას, როდესაც სტატისტიკა საპირისპირო შემთხვევების უმრავლესობაზე მიუთითებს.

მართალია, ამ საქმეში დავის საგანს წარმოადგენს ქალებისათვის მამაკაცებთან შედარებით ნაადრევი პენსიის გაცემა და არა ის, რომ 65 წელი მამაკაცებისათვის ძალიან დაგვიანებულია პენსიის მისაღებად, ამის მიუხედავად, იმისათვის რომ დიფერენცირებამ პროპორციულობის ტესტის მოთხოვნებს უპასუხოს, საჭიროა არსებობდეს უთანასწორობის დამაბალანსებელი ალტერნატივები, რაც 5 წლის განმავლობაში, 65 წლის ასაკის მიღწევამდე, ქალთან შედარებით მამაკაცის არახელსაყრელ მდგომარეობას შეამსუბუქებს. ამგვარი დამაბალანსებელი ალტერნატივების გარეშე პენსიის მისაღებად ქალისათვის 60 წლის ასაკის დაწესება, ხოლო მამაკაცისათვის 65 წლის ასაკის დაწესება ვერ უპასუხებს პროპორციულობის მოთხოვნებს, იმის გათვალისწინებით, რომ მართლაც შეიძლება არსებობდეს დაბალი შემოსავლის მქონე მამაკაცი, რომელსაც 60-დან 65 წლამდე სჭირდება საარსებო მინიმუმით უზრუნველყოფა.

საკონსტიტუციო სასამართლოს უკვე ჰქონდა შესაძლებლობა, დაედგინა, რომ 70 წლის ასაკში ადამიანს იმდენად არ უქვეითდება ფიზიკური და ინტელექტუალური უნარები, რომ ვერ შეძლოს მეცნიერებათა აკადემიის პრეზიდენტის და ვიცე-პრეზიდენტის მოვალეობის შესრულება (იხილეთ საკონსტიტუციო სასამართლოს 2018 წლის 22 თებერვლის N2/2/863 გადაწყვეტილება საქმეზე გუჩა კვარაცხელია, გივი ცინცაძე, გიორგი თავაძე, ელიზბარ ჯაველიძე და სხვები (სულ 17 მოსარჩელე) საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ), ხოლო 65 წელი არ არის ის ასაკი, როცა ადამიანი კარგავს ფიზიკურ და ინტელექტუალურ უნარს დაიკავოს აკადემიური თანამდებობა სახელმწიფო უმაღლეს საგანმანათლებლო დაწესებულებაში (იხილეთ საკონსტიტუციო სასამართლოს 2023 წლის 23 თებერვლის N1/4/1691 განჩინება საქმეზე გიორგი გოროშიძე და ინდიკო აბაშიძე საქართველოს პარლამენტის, საქართველოს განათლებისა და მეცნიერების მინისტრისა და სსიპ - ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის აკადემიური საბჭოს წინააღმდეგ ). მართალია, 60 წლიდან იწყება სიბერე, ამის მიუხედავად 60-დან 65 წლამდე პერიოდი არ არის ის ასაკი, როცა მამაკაცი კარგავს განათლებისა და მეცნიერების სფეროში როგორც მენეჯერული, ისე აკადემიური საქმიანობის განხორციელების უნარს. საგანმანათლებლო და კვლევითი დაწესებულებები ღია ამ ასაკობრივი კატეგორიის პირებისათვის საარსებო მინიმუმზე მეტის გამომუშავებისათვის.

იგივე შეიძლება ითქვას საჯარო სამსახურზეც. სამხედრო და ცალკეული ძალოვანი სამსახურის პოზიციის გამოკლებით, 60-დან 65 წლამდე ასაკის მამაკაცს შეუზღუდავად შეუძლია დაიკავოს ან შეინარჩუნოს ნებისმიერი თანამდებობა საჯარო სამსახურში, თუკი ეს არ უკავშირდება იმ თანამდებობას, რაც არა სოციალური პენსიის არამედ სახელმწიფო კომპენსაციის მიღების საფუძველია 65 წლის ასაკიდან. აღსანიშნავია ის გარემოება, რომ 60-დან 65 წლამდე ქალი, რომელიც „პენსიის შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-17 მუხლის პირველი პუნქტის „ბ“ ქვეპუნქტის საფუძველზე დაიწყებს ანაზღაურებად საჯარო საქმიანობას, შეუწყდება პენსიის გაცემა. „პენსიის შესახებ“ კანონის მე-4 მუხლის „გ“ ქვეპუნქტით საჯარო საქმიანობა განმარტებულია, როგორც სახელმწიფო სამსახურსა და საჯარო სამსახურში, მათ შორის, საჯარო სამართლის იურიდიულ პირში (გარდა პოლიტიკური და რელიგიური ორგანიზაციებისა, ზოგადსაგანმანათლებლო დაწესებულებებისა, პროფესიული და უმაღლესი საგანმანათლებლო დაწესებულებებისა, სამეცნიერო-კვლევითი დაწესებულებებისა, საქართველოს მეცნიერებათა ეროვნული აკადემიისა, საქართველოს სოფლის მეურნეობის მეცნიერებათა აკადემიისა, მუზეუმებისა, ბიბლიოთეკებისა, სკოლა-პანსიონებისა, ადრეული და სკოლამდელი აღზრდისა და განათლების, სკოლისგარეშე და სააღმზრდელო საქმიანობის განმახორციელებელი დაწესებულებებისა), განხორციელებული შრომითი ანაზღაურებადი საქმიანობა.“ ამგვარად, 60-დან 65 წლამდე მამაკაცს შეუძლია მუშაობის დაწყება განათლების სამინისტროს ამა თუ იმ დეპარტამენტში, სოციალური მომსახურების სააგენტოში ან სერვისების განვითარების სააგენტოში და ამ გზით იქონიოს შემოსავალი ხელფასის სახით, ეს მაშინ, როცა იმისათვის, რომ 60-დან 65 წლის ასაკის ქალმა აღნიშნულ ადმინისტრაციულ ორგანოებში დაიწყოს მუშაობა ან შეინარჩუნოს ამ ადმინისტრაციულ ორგანოებში თანამდებობა, უარი უნდა თქვას პენსიაზე. ეს არის დამაბალანსებელი მექანიზმი, რაც პენსიის მიღების ასაკთან დაკავშირებით ქალისა და მამაკაცის მიმართ განსხვავებულ მოპყრობას აბალანსებს და განსხვავებული საპენსიო ასაკის დაწესებას ხდის პროპორციულს.

შრომის კოდექსის მე-2 მუხლის მე-3 ნაწილი კრძალავს დისკრიმინაციას შრომით და წინასახელშეკრულებო ურთიერთობებში, მათ შორის, ვაკანსიის შესახებ განცხადების გამოქვეყნებისას და შერჩევის ეტაპზე კრძალავს ასაკის ნიშნით დისკრიმინაციას. ეს ნორმა უკრძალავს დამსაქმებელს უარი უთხრას 60-დან 65 წლამდე მამაკაცს სამსახურში აყვანაზე ან სამსახურიდან გაათავისუფლოს ის მხოლოდ და მხოლოდ მისი ასაკის გამო. სამოქალაქო საპროცესო კოდექსი და „დისკრიმინაციის ყველა ფორმის აღმოფხვრის შესახებ” კანონი სთავაზობს 60-დან 65 წლამდე მამაკაცს დაცვის სპეციალურ გარანტიას და პროცედურებს შრომით ან წინასახელშეკრულებო ურთიერთობაში დისკრიმინაციის შემთხვევაში. სამოქალაქო საპროცესო კოდექსის 3632 მუხლის მე-3 ნაწილის თანახმად, 60-დან 65 წლამდე კაცს, რომელიც ასაკის ნიშნით დისკრიმინაციის მსხვერპლი გახდა, შეუძლია სასამართლოს მეშვეობით მოითხოვოს: დისკრიმინაციული ქმედების შეწყვეტა ან/და მისი შედეგების აღმოფხვრა; მორალური ან/და მატერიალური ზიანის ანაზღაურება. ამასთან სამოქალაქო საპროცესო კოდექსის 363³ მუხლი აწესებს მტკიცების ტვირთის გადანაწილების განსაკუთრებულ წესს, რომლის მიხედვითაც, „სარჩელის აღძვრისას პირმა სასამართლოს უნდა წარუდგინოს ფაქტები და შესაბამისი მტკიცებულებები, რომლებიც დისკრიმინაციული ქმედების განხორციელების ვარაუდის საფუძველს იძლევა, რის შემდეგაც მოპასუხეს ეკისრება იმის მტკიცების ტვირთი, რომ დისკრიმინაცია არ განხორციელებულა.“

არსებული კანონმდებლობით, 60-დან 65 წლამდე მამაკაცისათვის ხელმისაწვდომია სამუშაო ადგილები როგორც საჯარო, ისე კერძო სექტორებში. მამაკაცის შემთხვევაში არც რაიმე ისეთი ფაქტობრივი და არა სამართლებრივი ბარიერი არ იკვეთება, რაც მას ხელს შეუშლის, ჰქონდეს წვდომა სამუშაო ადგილზე, განსაკუთრებით კი 60-დან 65 წლამდე. მართალია, 60 წლიდან იწყება ადამიანის სიბერე, თუმცა 60-დან 65 წელი არ არის ისეთი ასაკობრივი პერიოდი, როცა ამ ჯგუფის წარმომადგენელთა უმრავლესობას უქვეითდება როგორც საჯარო, ისე კერძო სექტორში სამუშაოს შესასრულებლად აუცილებელი უნარები, ეს არ გულისმოხბს მხოლოდ საოფისე ან ინტელექტუალურ სამუშაოს. 60-დან 65 წლამდე ადამიანი ადვილად შეძლებს საშუალო ფიზიკური დატვირთვის სამუშაოს შესრულებას. ნებისმიერ შემთხვევაში, შრომის კოდექსი არ ადგენს კონკრეტულ ასაკობრივ ზღვარს, რომლის მიღწევისას კერძო დამსაქმებელს წარმოეშობა უფლება, სამსახურიდან გაათავისუფლოს 60-დან 65 წლამდე ასაკის ადამიანი. იგივე შეიძლება ითქვას, საჯარო სამსახურში არსებულ თანამდებობების უმრავლესობაზე, გარდა თავდაცვის, სამართალდამცავი ორგანოების და სახანძრო სამსახურისა. ამ უკანასკნელ სექტორებში მოქმედებს ზღვრული ასაკი.

60-დან 65 წლამდე ასაკის მამაკაცი, რომელიც ვერ ახერხებს სამუშაოს შოვნას ვერც საჯარო, ვერც კერძო სექტორში, არ რჩება სახელმწიფო სოციალური დაცვის სისტემის მიღმა. „სოციალური დახმარების შესახებ“ საქართველოს მთავრობის 2006 წლის 28 ივლისის #145 დადგენილების მე-6 მუხლის მე-3 პუნქტის თანახმად: საარსებო შემწეობის ოდენობა განისაზღვრება:

ა) ოჯახი, რომლის სარეიტინგო ქულაც 30001–ზე ნაკლებია – განისაზღვრება 60 ლარით ოჯახის ყველა წევრზე;

ბ) ოჯახი, რომლის სარეიტინგო ქულაა 30001 და მეტი, მაგრამ ნაკლებია 57001 ქულაზე – განისაზღვრება 50 ლარით ოჯახის ყველა წევრზე;

გ) ოჯახი, რომლის სარეიტინგო ქულაა 57001 და მეტი, მაგრამ ნაკლებია 60001 ქულაზე – განისაზღვრება 40 ლარით ოჯახის ყველა წევრზე;

დ) ოჯახი, რომლის სარეიტინგო ქულაა 60001 და მეტი, მაგრამ ნაკლებია 65001 ქულაზე – განისაზღვრება 30 ლარით ოჯახის ყველა წევრზე;

ამგვარად, 60-დან 65 წლამდე უმუშევარი მამაკაცი სიღარიბის შესაბამისი მაჩვენებლის გათვალისწინებით სახელმწიფოსაგან ინდივიდუალურად, ოჯახის დანარჩენი წევრებისაგან დამოუკიდებლად, მიიღებს საარსებო შემწეობას 60-დან 30 ლარამდე.

„საყოველთაო ჯანდაცვაზე გადასვლის მიზნით გასატარებელ ზოგიერთ ღონისძიებათა შესახებ“ საქართველოს მთავრობის 2013 წლის 21 თებერვლის #36 დადგენილების მე-4 მუხლის „ი4ბ“ ქვეპუნქტით, სოციალურად დაუცველი ოჯახები, რომელთა სარეიტინგო ქულა 70 000-ზე ნაკლებია, ხოლო ამავე მუხლის „ი4გ“ ქვეპუნქტით, ის ოჯახები, რომელთა სარეიტინგო 70 000-დან 100 000-მდეა, ჩართულნი არიან საყოველთაო ჯანდაცვის სხვადასხვა პროგრამაში.

60-დან 65 წლამდე მამაკაცის შესაძლებლობა დასაქმდეს კერძო სექტორში და საჯარო სექტორში, მათ შორის ისეთ საჯარო სამსახურში, სადაც საქმიანობა ამავე ასაკის ქალი ვერ მოახერხებს პენსიის შეწყვეტის გარეშე, აბალანსებს განსხვავებული საპენსიო ასაკის დაწესებასთან დაკავშირებულ დიფერენცირებას, რაც მხოლოდ 5 წლით აშორებს შესადარებელ პირებს სამართლებრივ ურთიერთობაში აბსოლუტურად თანასწორი მონაწილეობის შესაძლებლობისაგან. განსხვავებული საპენსიო ასაკის დადგენას აქვს მკვეთრად გამოხატული მიზანი, შეამსუბუქოს ქალების მოწყვლადობა, რაც სტატისტიკის მიხედვით, ფრაგმენტული კარიერული წარსულით, უძრავი ქონების ბაზარზე და მსხვილი მეწარმეობის სფეროში სუსტი პოზიციით არის განპირობებული. სადავო ნორმა შეიცავს არახელსაყრელ მდგომარეობაში ჩაყენებული მამაკაცისთვის მიყენებული ზიანის დაბალანსების უამრავ ალტერნატივას, რაც შრომით ბაზარზე დარჩენის ან მასში შესვლის სამართლებრივ გარანტიებში გამოიხატება, ასევე განსაკუთრებით მოწყვლადი 60-დან 65 წლამდე მამაკაცებისათვის უზრუნველყოფილია საარსებო შემწეობა და სახელმწიფოს ხარჯზე ცალკეული სამედიცინო მომსახურების მიღების შესაძლებლობა. ამგვარად, დაცულია თანაზომიერების ტესტის მეოთხე მოთხოვნა - ვიწრო გაგებით, პროპორციულობა, სახელმწიფომ სამართლიანად დააბალანსოს წინააღმდეგობაში მყოფი ორი კერძო ინტერესი.

12. დასკვნა

ქალებს მამაკაცებისაგან განსხვავებით, გააჩნიათ ფრაგმენტული კარიერა, რაც მათ ხელს უშლის სიღარიბისათვის თანხის დაზოგვაში. ქალები სუსტად არიან წარმოდგენილნი უძრავი ქონების ბაზარზე, რაც ეფუძნება სტერეოტიპულ შეხედულებებს „გვარის გამგრძელებლისათვის“ ქონების მემკვიდრეობით გადაცემის აუცილებლობას. ამ პრობლემის აღმოსაფხვრელად სახელმწიფოს, კონსტიტუციის მე-11 მუხლის მე-3 პუნქტის საფუძველზე, ჰქონდა განსაკუთრებული ღონისძიების გამოყენების უფლებამოსილება, ქალებისათვის ნაადრევი, 60 წლიდან საპენსიო ასაკის დადგენის უფლებამოსილების ჩათვლით. განსხვავებული მოპყრობა ემსახურება ლეგიტიმური მიზნის - წარსულში არსებული უსამართლობის კორექტირება - მიღწევას, არის ამ მიზნის მისაღწევად ვარგისი, აუცილებელი და, ვიწრო გაგებით, პროპორციული საშუალება.

სარჩელის დაკმაყოფილებაზე უარი არ გულისხმობს იმას, რომ დიფერენცირება კონსტიტუციურად სამუდამოდ გამართლებული იქნება. თუკი აღმოიფხვრება სტერეოტიპები და სოციალურ-ეკონომიკური პირობები, რის შედეგადაც გაიზრდება ქალების დასაქმების, თანაბარი ანაზღაურების მაჩვენებელი, არანაზღაურებადი ტვირთი თანაბრად გადანაწილდება ქალებსა და კაცებს შორის, იარსებებს საკონსტიტუციო სასამართლოს პლენუმის მიერ ამ გადაწყვეტილების დაძლევის შესაძლებლობა. როგორც საკონსტიტუციო სასამართლომ საქმეზე ზურაბ ჯაფარიძე და ვახტანგ მეგრელიშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ მიღებულ 2018 წლის 30 ივლისის N1/3/1282 გადაწყვეტილების მე-40 პუნქტში განაცხადა: „კონსტიტუცია, როგორც სახელმწიფოს ძირითადი კანონი, რომელიც აფუძნებს ადამიანის ძირითად უფლებებსა და თავისუფლებებს, ცოცხალი ორგანიზმია, ისეთი სამართლებრივი მოცემულობა, რომელიც მუდამ ვითარდება ქვეყანაში არსებული რეალიებისა და გამოწვევების, ისევე როგორც ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო სამართლის განვითარების თანამედროვე მოთხოვნებისა და ტენდენციების შესაბამისად.. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ დროის მოთხოვნების შესატყვისად უნდა განმარტოს კონსტიტუციის ადამიანის უფლებათა მარეგულირებელი დებულებები, მათი შინაარსობრივი ფარგლები და გამოიყენოს არა სტატიკური, არამედ დინამიკური განმარტების მეთოდი, ასახოს მუდმივად ცვლადი სამართლებრივი თუ კულტურული რეალიები, ადამიანთა მიერ უფლებრივი განცდები და მათი აღქმა. შესაბამისად, ამა თუ იმ უფლების ესა თუ ის ნორმატიული რეგულირება, რაც წლების წინ შესაძლოა არ ყოფილიყო მიჩნეული კონსტიტუციური უფლების დარღვევად, დროთა განმავლობაში შეიძლება სწორედ ასეთად იქნეს განხილული, რა თქმა უნდა, ყველა ლეგიტიმური ინტერესის სათანადო გათვალისწინებისა და მათ შორის სამართლიანი ბალანსის განუხრელი დაცვის პირობით”

შესაძლოა საქართველოშიც დადგეს დრო, როცა განსხვავებული საპენსიო ასაკი - 60 წელი ქალებისათვის, ხოლო 65 წელი -მამაკაცებისათვის - ჩაითვლება თანასწორობის უფლების დარღვევად, ისევე როგორც ევროპის ზოგიერთ ქვეყანაში ეს დრო უკვე დადგა, თუმცა საქართველოში დღეს არსებული სოციალურ-ეკონომიკური პირობები არ იძლევა ამგვარი დასკვნის გაკეთების შესაძლებლობას. ამ ეტაპზე, საქართველოში, ზოგიერთი ევროპული ქვეყნისაგან განსხვავებული სოციალურ-ეკონომიკური რეალობაა, რაც პასუხობს პატრიარქალური საზოგადოებისათვის დამახასიათებელ ტრადიციებს და აუცილებელს ხდის ამგვარ განსაკუთრებულ ზომებს. არსებული სოციალურ-ეკონომიკური რეალობიდან გამომდინარე, განსხვავებული საპენსიო ასაკის დაწესების შესაძლებლობას უშვებს 1978 წლის 19 დეკემბრის ევროკავშირის საბჭოს 79/7/EEC დირექტივაც (რაც ქალისა და მამაკაცის დისკრიმინაციას კრძალავს). შეუძლებელია იმის თქმა, როდის შეიცვლება არსებული სოციალურ-ეკონომიკური პირობები, რაც საკონსტიტუციო სასამართლოს ამ საკითხის სხვაგვარად შეფასების შესაძლებლობას მისცემს. საქართველოს რეალობაში არაფერი მიუთითებს იმაზე, რომ მე-20 საუკუნის პირველ ნახევარში დაწესებულემა განსაკუთრებულმა გენდერულმა ღონისძიებამ დრო მოჭამა. ამ ეტაპზე კი განსხვავებული საპენსიო ასაკი ქალსა და კაცს შორის აშკარად კონსტიტუციურია.

[1] https://www.historyandpolicy.org/policy-papers/papers/the-scandal-of-womens-pensions-in-britain-how-did-it-come-about

[2] Pensions at a Glance 2021 : OECD and G20 Indicators https://www.oecd-ilibrary.org/sites/304a7302-en/index.html?itemId=/content/component/304a7302-en

[3] https://tradingeconomics.com/albania/retirement-age-men

[4] https://www.oecd.org/els/public-pensions/PAG2021-country-profile-Argentina.pdf

[5] https://www.oecd.org/els/public-pensions/PAG2021-country-profile-Austria.pdf

[6] https://jam-news.net/almost-half-of-azerbaijans-population-does-not-live-to-retirement-age/

[7] https://take-profit.org/en/statistics/retirement-age-men/belarus/

[8] https://www.oecd.org/els/public-pensions/PAG2021-country-profile-Brazil.pdf

[9] https://take-profit.org/en/statistics/retirement-age-men/bulgaria/

[10] https://www.oecd.org/els/public-pensions/PAG2021-country-profile-Chile.pdf

[11] https://www.oecd.org/els/public-pensions/PAG2021-country-profile-China.pdf

[12] https://www.oecd.org/els/public-pensions/OECD-Pension-Policy-Notes-Colombia.pdf

[13] https://ec.europa.eu/social/main.jsp?catId=1104&langId=en&intPageId=4462

[14] https://www.ssa.gov/policy/docs/progdesc/ssptw/2018-2019/americas/cuba.html

[15] https://www.oecd.org/els/public-pensions/PAG2019-country-profile-Czech-Republic.pdf

[16] https://www.ssa.gov/policy/docs/progdesc/ssptw/2018-2019/asia/iran.html

[17] https://www.oecd.org/els/public-pensions/PAG2017-country-profile-Israel.pdf

[18] https://www.oecd.org/els/public-pensions/PAG2019-country-profile-Japan.pdf

[19] https://take-profit.org/en/statistics/retirement-age-men/kazakhstan/

[20] https://www.ssa.gov/policy/docs/progdesc/ssptw/2018-2019/asia/kyrgyzstan.html

[21] https://www.ssa.gov/policy/docs/progdesc/ssptw/2018-2019/africa/libya.html

[22] https://www.oecd.org/els/public-pensions/PAG2021-country-profile-Lithuania.pdf

[23] https://take-profit.org/en/statistics/retirement-age-men/moldova/

[24] https://bdeex.com/pensions/montenegro/

[25] https://www.iopsweb.org/resources/40561423.pdf

[26] https://www.oecd.org/els/public-pensions/PAG2021-country-profile-Poland.pdf

[27] https://take-profit.org/en/statistics/retirement-age-men/romania/

[28] https://take-profit.org/en/statistics/retirement-age-men/russia/

[29] https://take-profit.org/en/statistics/retirement-age-men/serbia/

[30] https://www.oecd.org/els/public-pensions/PAG2017-country-profile-Switzerland.pdf

[31] https://take-profit.org/en/statistics/retirement-age-men/tajikistan/

[32] https://take-profit.org/en/statistics/retirement-age-men/turkmenistan/

[33] https://www.oecd.org/els/public-pensions/PAG2021-country-profile-Turkey.pdf

[34] https://take-profit.org/en/statistics/retirement-age-men/uzbekistan/

[35] https://www.ssa.gov/policy/docs/progdesc/ssptw/2018-2019/americas/venezuela.html

[36] ILO, “Gender gaps in the social insurance system”/ “Adapting social insurance to women’s life courses: A gender impact assessment of Viet Nam” report, 2014

[37] Kellner G., “What is the Retirement Age for Women?“, 2022. https://retirable.com/advice/lifestyle/retirement-age-for-women

[38] Kalev A., “How “Neutral” Layoffs Disproportionately Affect Women and Minorities”, Harvard Business Review, 2016. https://hbr.org/2016/07/how-neutral-layoffs-disproportionately-affect-women-and-minorities

[39] Prabhakar R., “The Gender Pension Gap”, 2022. https://commonslibrary.parliament.uk/research-briefings/cbp-9517/

[40] Kellner G., “What is the Retirement Age for Women?“, 2022. https://retirable.com/advice/lifestyle/retirement-age-for-women

[41] NCPSSM, “Women and Retirement: The Gender Gap Persists: Why Women Face a Gender Gap in Retirement Savings”, 2021, https://www.ncpssm.org/documents/issue-briefs/women-and-retirement-the-gender-gap-persists/

[42] ESCAP, “Ensuring income security for older women in Asia-Pacific: Designing gender-responsive pension systems”, 2019, https://www.unescap.org/resources/social-development-policy-brief-designing-gender-responsive-pension-systems

[43] NCPSSM, “Women and Retirement: The Gender Gap Persists: Why Women Face a Gender Gap in Retirement Savings”, 2021, https://www.ncpssm.org/documents/issue-briefs/women-and-retirement-the-gender-gap-persists/

[44] Calasanti T., “Gender Disparities in Life Satisfaction After Retirement: The Roles of Leisure, Family, and Finances”, The Gerontologist, Volume 61, Issue 8, 2021. https://academic.oup.com/gerontologist/article/61/8/1277/6128717

[45]Kellner G., “What is the Retirement Age for Women?“, 2022. https://retirable.com/advice/lifestyle/retirement-age-for-women

[46] Prabhakar R., “The Gender Pension Gap”, 2022. https://commonslibrary.parliament.uk/research-briefings/cbp-9517/

[47] ESCAP, “Ensuring income security for older women in Asia-Pacific: Designing gender-responsive pension systems”, 2019, https://www.unescap.org/resources/social-development-policy-brief-designing-gender-responsive-pension-systems

[48] იქვე.

[49] https://www.oecd.org/els/public-pensions/PAG2021-country-profile-Austria.pdf

[50] Dessimirova D., Bustamante M. A., “Policy Department for Economic, Scientific and Quality of Life Policies Directorate-General for Internal Policies. The gender gap in pensions in the EU”, 2019, https://www.europarl.europa.eu/committees/en/supporting-analyses/sa-highlights

[51] DIRECTORATE GENERAL FOR INTERNAL POLICIES, POLICY DEPARTMENT C: CITIZENS' RIGHTS AND CONSTITUTIONAL AFFAIR “Gender Gap in Pensions: Looking ahead”, 2017, P. 17

[52] იქვე.

[53] Arza C., “THE GENDER DIMENSIONS OF PENSION SYSTEMS: Policies and constraints for the protection of older women”, UN WOMEN, 2015, P.3

[54] Pensionsmyndigheten, “Theoretical gender gaps in pensions”, 2017, P. 21-26. https://www.pensionsmyndigheten.se/

[55] DIRECTORATE GENERAL FOR INTERNAL POLICIES, POLICY DEPARTMENT C: CITIZENS' RIGHTS AND CONSTITUTIONAL AFFAIR “Gender Gap in Pensions: Looking ahead”, 2017, P. 34

[56] იქვე. P. 32

[57] UN CEDAW, General Recommendation no. 25: Article 4, paragraph 1 of the Convention (temporary special measures), 30th session, 2004

[58] UN CEDAW, General Recommendation No. 27 on Older Women and Protection of Their Human Rights, CEDAW/c/GC/27, 16 December, 2010

[59] UN CEDAW, General Recommendation No. 17: Measurement and Quantification of the Unremunerated Domestic Activities of Women and Their Recognition in the Gross National Product, 10th Session, 1991

[60] იქვე, პარ. “a”

[61] გაეროს ქალთა ორგანიზაცია, მოკლე მიმოხილვა: ზრუნვის დროა: ქალების აუნაზღაურებელი ზრუნვის შრომა და უთანასწორობის კრიზისი საქართველოში, 2022, გვ. 4, იხ. https://georgia.unwomen.org/sites/default/files/2022-12/GTUS%20thematic%20brief%20GEO%20for%20web%20%283%29.pdf

[62] Time Use Survey in Georgia: 2020-2021 | Publications | UN Women – Georgia

[63] Time to care: Unpaid work and gender inequality in Georgia | Publications | UN Women – Georgia

[64] Time Use Survey in Georgia: 2020-2021 | Publications | UN Women – Georgia

[65] UN women REGULATORY IMPACT ASSESSMENT C156 – WORKERS WITH FAMILY RESPONSIBILITIES CONVENTION მე-17 გვერდი https://iset-pi.ge/storage/media/other/2022-03-10/89bafb80-a0a4-11ec-b9dd-59c45f27d00d.pdf

[66] UN women REGULATORY IMPACT ASSESSMENT C156 – WORKERS WITH FAMILY RESPONSIBILITIES CONVENTION მე-18 გვერდი https://iset-pi.ge/storage/media/other/2022-03-10/89bafb80-a0a4-11ec-b9dd-59c45f27d00d.pdf

[67] UN women REGULATORY IMPACT ASSESSMENT C156 – WORKERS WITH FAMILY RESPONSIBILITIES CONVENTION მე-18 გვერდი https://iset-pi.ge/storage/media/other/2022-03-10/89bafb80-a0a4-11ec-b9dd-59c45f27d00d.pdf

[68] UN women REGULATORY IMPACT ASSESSMENT C156 – WORKERS WITH FAMILY RESPONSIBILITIES CONVENTION მე-19 გვერდი https://iset-pi.ge/storage/media/other/2022-03-10/89bafb80-a0a4-11ec-b9dd-59c45f27d00d.pdf

[69] UN women REGULATORY IMPACT ASSESSMENT C156 – WORKERS WITH FAMILY RESPONSIBILITIES CONVENTION მე-19 გვერდი https://iset-pi.ge/storage/media/other/2022-03-10/89bafb80-a0a4-11ec-b9dd-59c45f27d00d.pdf

[70] https://www.geostat.ge/ka/modules/categories/683/dasakmeba-umushevroba

[71] შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციის (ILO) განმარტებით, უმუშევრად ითვლება ის, ვინც აქტიურად ეძებს სამუშაოს და მზად არის თითქმის დაუყოვნებლივ დაიწყოს მუშაობა.

[72] Women’s Economic Inactivity and Engagement in the Informal Sector in Georgia | Publications | UN Women- Georgia

[73] https://georgia.unwomen.org/en/digital-library/publications/2018/12/womens-economic-inactivity-and-engagement-in-the-informal-sector-in-georgia

[74] Analysis of the Gender Pay Gap and Gender Inequality in the Labor Market in Georgia|Publications|UN Women – Georgia

[75] Gender Pay Gap|GeoStat

[76] შესწორებულ სახელფასო სხვაობის გაანგარიშებისას, გრდა ქალისა და კაცის საშუალო ხელფასისა, ისეთი მაჩვენებლებია გათვალისწინებული, როგორიცაა დასაქმების სექტორი, პოზიცია, განათლება, სამუშაო გამოცდილება და ა. შ.

[77] Wages|GeoStat

[78][78] Wages|GeoStat

[79] Analysis of the Gender Pay Gap and Gender Inequality in the Labor Market in Georgia|Publications|UN Women – Georgia

[80] Wages|GeoStat

[81] პილოტური კვლევა გენდერულად დიფერენცირებული მონაცემების შეგროვებაზე აქტივების ფლობასა და მეწარმეობაზე https://www.geostat.ge/media/13803/EDGE-Report-GEO-Final.pdf გვ.55

[82] გენდერული თანასწორობის მუდმივმოქმედი საპარლამენტო საბჭო, „თემატური მოკვლევა ქალებისა და გოგოებისთვის ფინანსურ რესურსებზე ხელმისაწვდომობის შესახებ“, 2022 გვ. 71.

[83] WED Assessment |Publications |UN WOMEN

[84] Women And Men In Georgia 2022|GeoStat