თქვენ არ ეცნობით კონსტიტუციური სარჩელის/წარდგინების სრულ ვერსიას. სრული ვერსიის სანახავად, გთხოვთ, ვერტიკალური მენიუდან ჩამოტვირთოთ მიმაგრებული დოკუმენტი

1. სადავო ნორმატიული აქტ(ებ)ი

ა. უმაღლესი განათლების შესახებ“ საქართველოს კანონი

ბ. „საჯარო სამართლის იურიდიული პირის - ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის წესდების თაობაზე“ საქართველოს განათლებისა და მეცნიერების მინისტრის 2013 წლის 11 სექტემბრის N135/ნ ბრძანებით დამტკიცებული საჯარო სამართლის იურიდიული პირის - ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის წესდება“

2. სასარჩელო მოთხოვნა

3. საკონსტიტუციო სასამართლოსათვის მიმართვის სამართლებრივი საფუძვლები

საქართველოს კონსტიტუციის 31-ე მუხლის პირველი პუნქტი და მე-60 მუხლის მეოთხე პუნქტის ,,ა” ქვეპუნქტი, ,,საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ” საქართველოს ორგანული კანონის მე-19 მუხლის პირველი პუნქტის ,,ე” ქვეპუნქტი, 39-ე მუხლის პირველი პუნქტის ,,ა” ქვეპუნქტი, 31-ე და 31¹ მუხლები.

4. განმარტებები სადავო ნორმ(ებ)ის არსებითად განსახილველად მიღებასთან დაკავშირებით

ა) სარჩელი ფორმით და შინაარსით შეესაბამება „საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის 31¹ მუხლის მოთხოვნებს;

ბ) სარჩელი შეტანილია უფლებამოსილი პირის მიერ:

მოსარჩელე გიორგი გოროშიძე დავობს „საჯარო სამართლის იურიდიული პირის - ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის წესდების თაობაზე“ საქართველოს განათლებისა და მეცნიერების მინისტრის 2013 წლის 11 სექტემბრის N135/ნ ბრძანებით დამტკიცებული საჯარო სამართლის იურიდიული პირის - ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის წესდების 29-ე მე-2 პუნქტის და 31-ე მუხლის „ბ“ ქვეპუნქტის კონსტიტუციურობაზე, როგორც თბილისის ივანე ჯავახიშვილის სახელმწიფო უნივერსიტეტის ყოფილი ასოცირებული პროფესორი. ლაშა მგელაძე დავობს „უმაღლესი განათლების შესახებ“ საქართველოს კანონის 35-ე მუხლის მე-3 პუნქტის კონსტიტუციურობაზე, როგორც საქართველოს ტექნიკური უნივერსიტეტის მოქმედი ასისტენტ-პროფესორი.

სარჩელს თან ერთვის 2014 წლის 7 მარტს სსიპ „ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტს“ (დამსაქმებელი) და მოსარჩელე გიორგი გოროშიძეს (დასაქმებული) შორის გაფორმებული №889/07 ხელშეკრულება. აღნიშნული ხელშეკრულებიდან ირკვევა, რომ გიორგი გოროშიძე დაინიშნა ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის (თსუ) სოციალურ და პოლიტიკურ მეცნიერებათა ფაკულტეტის ფსიქოლოგიის მიმართულების ასოცირებული პროფესორის თანამდებობაზე. აღნიშნული ხელშეკრულების მიხედვით, ხელშეკრულება ძალაში იყო 2014 წლის 19 თებერვლიდან 2020 წლის 19 თებერვლამდე.

სარჩელს ასევე ერთვის თბილისის საქალაქო სასამართლოს მიერ განსახილველ საქმეზე, სადაც მოსარჩელე გიორგი გოროშიძეა, ხოლო მოპასუხე - თსუ, მოპასუხე მხარის მიერ 2020 წლის 13 ოქტომბერს წარდგენილი შესაგებელი, სადაც თსუ-ს წარმომადგენელი მიუთითებს: „მოსარჩელე აცხადებს, რომ ვინაიდან იგი 30 თვეზე მეტ ხანს იყო დასაქმებული თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტში, შრომის კოდექსის მიხედვით, უნდა ჩაითვალოს უვადო შრომით ურთიერთობად. აღნიშნული, რა თქმა უნდა, სამართლებრივ საფუძველს მოკლებულია, ვინაიდან უმაღლესი განათლების შესახებ საქართველოს კანონის 35-ე მუხლის მე-2 პუნქტის მიხედვით: ასოცირებული პროფესორის თანამდებობაზე შეიძლება არჩეულ იქნეს დოქტორის აკადემიური ან მასთან გათანაბრებული ხარისხის მქონე პირი, რომელსაც აქვს სამეცნიერო-პედაგოგიური მუშაობის არანაკლებ 3 წლის გამოცდილება. სახელოვნებო-შემოქმედებით უმაღლეს საგანმანათლებლო დაწესებულებაში სახელოვნებო (შემოქმედებითი) მიმართულების (გარდა თეორიული დარგებისა) ასოცირებული პროფესორის თანამდებობაზე არანაკლებ 4 წლის ვადით შეიძლება არჩეულ იქნეს დოქტორის აკადემიური ან მასთან გათანაბრებული ხარისხის მქონე პირი, რომელსაც აქვს სამეცნიერო-პედაგოგიური ან/და სახელოვნებო (შემოქმედებითი) მუშაობის არანაკლებ 4 წლის გამოცდილება. დამატებითი პირობები შეიძლება განისაზღვროს სახელოვნებო-შემოქმედებითი უმაღლესი საგანმანათლებლო დაწესებულების წესდებით.

თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის წესდების 29-ე მუხლის მიხედვით და სსიპ ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის აკადემიური პერსონალის სამსახურში მიღებისა და კონკურსის ჩატარების ერთიანი წესის მე-2 მუხლის მიხედვით, უნივერსიტეტის ასოცირებულ პროფესორად 6 (ექვსი) წლის ვადით შეიძლება არჩეული იქნეს დოქტორის ან მასთან გათანაბრებული აკადემიური ხარისხის მქონე პირი.“ შესაბამისად, ასოცირებული პროფესორის თანამდებობა არის ვადიანი. ამ შემთხვევაში მოქმედებს არა შრომის კოდექსის მე-6 მუხლი, არამედ უმაღლესი განათლების შესახებ საქართველოს კანონი, რომელიც უფრო სპეციალურია და აწესრიგებს საქართველოში უმაღლესი საგანმანათლებლო დაწესებულებების საგანმანათლებლო და საგანმანათლებლო-კვლევითი საქმიანობის განხორციელების პროცესს (შესაგებლის 4-5 გვერდები).

შესაგებელში ასევე აღნიშნულია: „მოსარჩელის მოთხოვნას წარმოადგენს თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტში ფსიქოლოგიის და განათლების მეცნიერებათა ფაკულტეტის შრომისა და ორგანიზაციული ფსიქოლოგიის ინსტიტუტში „ა“ კონტრაქტის ასოცირებული პროფესორის თანამდებობაზე აღდგენა, რისი სამართლებრივი საფუძვლებიც არ არსებობს.

თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის წესდების 31-ე მუხლის მიხედვით, აკადემიური პერსონალის თანამდებობიდან გათავისუფლების ერთ-ერთი საფუძველია ვადიანი შრომითი ხელშეკრულების ვადის გასვლა, რაც ამ შემთხვევაში არის სახეზე. მოსარჩელესთან გაფორმებული იყო შრომითი ხელშეკრულება №889/07. რომლის მიხედვითაც, ხელშეკრულების მოქმედების ვადად განისაზღვრა 2014 წლის 19 თებერვლიდან 2020 წლის 19 თებერვლამდე. ვინაიდან აღნიშნული ვადა გავიდა, არ არსებობს მოსარჩელის მოთხოვნის დაკმაყოფილების სამართლებრივი საფუძველი. ვინაიდან ასოცირებული პროფესორის თანამდებობა არ არის უვადო და მისი დაკავება შესაძლებელია მხოლოდ ღია კონკურსის წესით, როგორც ეს უმაღლესი განათლების შესახებ საქართველოს კანონის 34-ე მუხლითაა განსაზღვრული, ასევე საქართველოს შრომის კოდექსის 37-ე მუხლის პირველი პუნქტის თანახმად, შრომითი ხელშეკრულების შეწყვეტის საფუძველია შრომითი ხელშეკრულების ვადის გასვლა, როგორც ეს მოსარჩელის შემთხვევაში მოხდა. შესაბამისად, მოსარჩელის მითითება შრომის კოდექსის 38-ე მუხლის მე-8 პუნქტზე სრულიად გაუგებარია.“

ამგვარად, საქართველოს განათლების და მეცნიერების მინისტრის N135/ნ ბრძანების 29-ე მუხლის მე-2 პუნქტი 2016 წლის 1 სექტემბრამდე იმპერატიულად ითვალისწინებდა ასოცირებული პროფესორის თანამდებობაზე პირის დანიშვნას 6 წლის ვადით, 2016 წლის 1 სექტემბრის შემდეგ, თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტში ადამიანი ასოცირებული პროფესორის თანამდებობაზე შეიძლება დაინიშნოს 7 წლის ვადით. ამ ვადის გასვლის შემდეგ, პირი სამსახურიდან გათავისუფლებულად ითვლება. საქართველოს განათლების და მეცნიერების მინისტრის N135/ნ ბრძანების 29-ე მუხლის მე-2 პუნქტმა უკვე შელახა მოსარჩელეს შრომითი უფლებები. მოსარჩელესთან თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტს გაფორმებული ჰქონდა შრომითი ხელშეკრულება 6 წლის ვადით. სადავო ნორმის არ არსებობის პირობებში იმოქმედებდა შრომის კოდექსის მე-12 მუხლის მე-4 ნაწილი, რომლის მიხედვითაც, თუ შრომითი ხელშეკრულების ვადა 30 თვეზე მეტია ... მიიჩნევა, რომ დადებულია უვადო შრომითი ხელშეკრულება.“ შრომის კოდექსის მიხედვით, ორი წელსა და 6 თვეზე მეტი ვადით (30 თვე) დადებული შრომის ხელშეკრულება მიუთითებს შრომითი ურთიერთობის უვადო ხასიათზე. რომ არა სადავო ნორმა, შრომის კოდექსის მე-12 მუხლის მე-4 ნაწილის საფუძველზე, მოსარჩელესთან 6 წლის ვადით გაფორმებული შრომითი ხელშეკრულება ჩაითვლებოდა უვადოდ შრომითი ურთიერთობის დამყარებად და 2020 წლის 19 თებერვლის შემდეგ მომჩივანთან აღარ შეწყდებოდა შრომითი ხელშეკრულება. სადავო ნორმამ დაარღვია საქართველოს კონსტიტუციის 26-ე მუხლის პირველი პუნქტის მოთხოვნები, რომლის მიხედვითაც შრომის უფლებები დაცულია ორგანული კანონით. საქართველოს განათლებისა და მეცნიერების მინისტრის გასაჩივრებული ბრძანება არის კანონქვემდებარე ნორმატიული აქტი და არა პარლამენტის მიერ მიღებული ორგანული კანონი. ამის მიუხედავად, კანონქვემდებარე ნორმატიული აქტით დადგენილი იქნა გამონაკლისი ორგანული კანონით დაწესებული შრომითი უფლების გარანტიიდან. ორგანულმა კანონმა ვადიანი შრომითი ხელშეკრულების დადების შესაძლებლობა გაითვალისწინა მხოლოდ 2 წლის და 6 თვის ვადით. სადავო კანონქვემდებარე ნორმატიულმა აქტმა ეს გარანტია გაზარდა ჯერ 6 წლამდე, შემდეგ 7 წლამდე. ამგვარად, კანონქვემდებარე ნორმატიული აქტით დადგინდა ორგანულ კანონზე ნაკლები შრომითი უფლებების დაცვის გარანტია. ორგანული კანონით დადგენილი გარანტიიდან გამონაკლისი, დადგენილი უნდა იყოს ორგანული კანონითვე, რასაც ამ შემთხვევაში ადგილი არა აქვს. ორგანული კანონით დადგენილ შრომითი უფლების გარანტიაზე გამონაკლისი დადგენილია კანონქვემდებარე ნორმატიული აქტით.

სარჩელს თან ერთვის სსიპ საქართველოს ტექნიკური უნივერსიტეტის (სტუ) რექტორის 2021 წლის 5 ოქტომბრის №05-04-11/750 ბრძანებიდან სათანადო წესით (საქართველოს ტექნიკური უნივერსიტეტის ადამიანური კაპიტალის მართვის დეპარტამენტის ბეჭდით) დადასტურებული ამონაწერი (სხვა ადამიანების პერსონალური ინფორმაციის დაცვის გამო ბრძანების ასლი ვერ იქნა მოპოვებული), საიდანაც ირკვევა, რომ 2021 წლის 02 ოქტომბრიდან 2025 წლის 02 ოქტომბრამდე სტუს საინჟინრო ეკონომიკის, მედიატექნოლოგიების და სოციალურ მეცნიერებათა ფაკულტეტის ასისტენტ-პროფესორად დაინიშნა ლაშა მეგელაძე. ამ უკანასკნელის უფლებამოსილების ვადას არეგულირებს „უმაღლესი განათლების შესახებ“ საქართველოს კანონის 35-ე მუხლის მე-3 პუნქტის პირველი წინადადება, რომლის მიხედვითაც, „ასისტენტ-პროფესორის თანამდებობაზე უმაღლესი საგანმანათლებლო დაწესებულების წესდებით განსაზღვრული წესით შეიძლება არჩეულ იქნეს დოქტორის აკადემიური ან მასთან გათანაბრებული ხარისხის მქონე პირი 3 ან 4 წლის ვადით.“ ამ ნორმის არარსებობის შემთხვევაში, შრომის კოდექსის მე-12 მუხლის მე-4 პუნქტის საფუძველზე, ლაშა მეგლაძე უვადოდ იქნებოდა დანიშნული სტუს ასისტენტ-პროფესორის თანამდებობაზე. ამგვარად, სადავო ნორმამ უახლოეს მომავალში 2025 წლის 2 ოქტომბერს შესაძლოა შელახოს მოსარჩელე ლაშა მგელაძის კონსტიტუციით გარანტირებული შრომითი უფლებები (მხედველობაშია მისაღები საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ საქმეების განხილვის ხანგრძლივობაც).

გ) სარჩელში მითითებული საკითხი არის საკონსტიტუციო სასამართლოს განსჯადი;

დ) სარჩელში მითითებული საკითხი არ არის გადაწყვეტილი საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ

ე) სარჩელში მითითებული საკითხი რეგულირდება კონსტიტუციის 26-ე მუხლის პირველი პუნქტით;

ვ) კანონით არ არის დადგენილი სასარჩელო ხანდაზმულობის ვადა აღნიშნული ტიპის დავისათვის და შესაბამისად, არც მისი არასაპატიო მიზეზით გაშვების საკითხი დგება დღის წესრიგში;

ზ) გასაჩივრებულია როგორც კანონი, ისე კანონქვემდებარე ნორმატიული აქტი. გასაჩივრებული კანონქვემდებარე ნორმატიული აქტის კონსტიტუციურობის დადგენა შესაძლებელია იერარქიულად მაღლა მდგომი საკანონმდებლო აქტის გასაჩივრების გარეშე

„უმაღლესი განათლების შესახებ“ საქართველოს კანონის 35-ე მე-2 პუნქტის თანახმად, „ასოცირებული პროფესორის თანამდებობაზე შეიძლება არჩეულ იქნეს დოქტორის აკადემიური ან მასთან გათანაბრებული ხარისხის მქონე პირი, რომელსაც აქვს სამეცნიერო-პედაგოგიური მუშაობის არანაკლებ 3 წლის გამოცდილება. სახელოვნებო-შემოქმედებით უმაღლეს საგანმანათლებლო დაწესებულებაში სახელოვნებო (შემოქმედებითი) მიმართულების (გარდა თეორიული დარგებისა) ასოცირებული პროფესორის თანამდებობაზე არანაკლებ 4 წლის ვადით შეიძლება არჩეულ იქნეს დოქტორის აკადემიური ან მასთან გათანაბრებული ხარისხის მქონე პირი, რომელსაც აქვს სამეცნიერო-პედაგოგიური ან/და სახელოვნებო (შემოქმედებითი) მუშაობის არანაკლებ 4 წლის გამოცდილება. დამატებითი პირობები შეიძლება განისაზღვროს სახელოვნებო-შემოქმედებითი უმაღლესი საგანმანათლებლო დაწესებულების წესდებით.“ ეს ნორმა განსაზღვრავს ასოცირებული პროფესორის უფლებამოსილების ვადის მინიმუმს - არანაკლებ 4 წელს - მხოლოდ სახელოვნებო-შემოქმედებითი უმაღლესი საგანმანათლებლო დაწესებულებისათვის. „უმაღლესი განათლების შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-2 მუხლის „ჰ⁹“ ქვეპუნქტის მიხედვით, სახელოვნებო-შემოქმედებითი ან სასპორტო საგანმანათლებლო პროგრამა არის საგანმანათლებლო პროგრამა, რომლის მიზანია ხელოვნების ან სპორტის ერთ-ერთ ან რამდენიმე სპეციალობაში სპეციალისტების (მათ შორის, მხატვრის, მუსიკოსის, მსახიობის, სპორტის სფეროს სპეციალისტის და სხვა) მომზადება და მათთვის შესაბამისი სპეციალობით კვალიფიკაციის მინიჭება; „უმაღლესი განათლების შესახებ“ საქართველოს კანონის 35-ე მე-2 პუნქტი ერთის მხრივ, აღმჭურველი ხასიათისაა, ვინაიდან განსაზღვრავს ასოცირებული პროფესორის უფლებამოსილების ვადის მინიმუმს - 4 წელს, მეორეს მხრივ, თვით ამ ჩანაწერსაც კი არავითარი შემხებლობა არ აქვს თსუ-ში ასოცირებული პროფესორის უფლებამოსილების ვადასთან, ვინაიდან თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი არ არის სახელოვნებო-შემოქმედებითი უმაღლესი საგანმანათლებლო დაწესებულება (თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტში არ გვხდება სამსახიობო, სამხატვრო, სამუსიკო საგანმანათლებლო პროგრამები. თსუ-ში სტუდენტები ეუფლებიან სამართალს, სოციოლოგიას, ჟურნალისტიკას, ზუსტ და საბუნებისმეტყველო მეცნიერებებს). „უმაღლესი განათლების შესახებ“ საქართველოს კანონის 35-ე მუხლის მე-2 პუნქტი არაფერს ამბობს ისეთი უმაღლესი საგანმანათლებლო დაწესებულების ასოცირებული პროფესორის შრომითი პირობების წესდებით განსაზღვრასთან დაკავშირებით, რაც არ წარმოადგენს სახელოვნებო-შემოქმედებითს.

„უმაღლესი განათლების შესახებ“ საქართველოს კანონის 35-ე მუხლის მე-2 პუნქტი, რაც არეგულირებს ასოცირებული პროფესორის შრომით ურთიერთობასთან დაკავშირებულ საკითხებს, არც თავად განსაზღვრავს ასოცირებული პროფესორის უფლებამოსილების ვადას, არც საგანმანათლებლო დაწესებულების წესდებაზე ახდენს ამ საკითხის რეგულირების უფლებამოსილების დელეგირებას. ამით მე-2 პუნქტი 35-ე მუხლის სხვა პუნქტებისაგან მნიშვნელოვნად განსხვავდება. მაგალითად, 35-ე მუხლის პირველი პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტის მიხედვით: „პროფესორის თანამდებობაზე უმაღლესი საგანმანათლებლო დაწესებულების წესდებით განსაზღვრული ვადით შეიძლება აირჩეს დოქტორის ან მასთან გათანაბრებული აკადემიური ხარისხის მქონე პირი.” ამავე მუხლის მე-3 პუნქტის თანახმად, ასისტენტ-პროფესორის თანამდებობაზე უმაღლესი საგანმანათლებლო დაწესებულების წესდებით განსაზღვრული წესით შეიძლება არჩეულ იქნეს დოქტორის აკადემიური ან მასთან გათანაბრებული ხარისხის მქონე პირი 3 ან 4 წლის ვადით.“ მე-4 პუნქტის თანახმად, ასისტენტის თანამდებობაზე უმაღლესი საგანმანათლებლო დაწესებულების წესდებით განსაზღვრული წესით შეიძლება არჩეულ იქნეს დოქტორანტი 3 ან 4 წლის ვადით. თსუ-ს ტიპის უმაღლეს საგანმანათლებლო დაწესებულების ასოცირებულ პროფესორთან მიმართებით, „უმაღლესი განათლების შესახებ“ კანონი არც თავად განსაზღვრავს უფლებამოსილების ვადას, არც ამგვარი ვადის განსაზღვრის შესახებ დელეგირებას არ აკეთებს აღმასრულებელ ხელისუფლებაზე.

მეორეს მხრივ, ასოცირებული პროფესორის უფლებამოსილების ვადის განსაზღვრის საკანონმდებლო დელეგირებად სავარაუდოდ შეიძლება ჩაითვალოს „უმაღლესი განათლების შესახებ“ კანონის 35-ე მუხლის მე-5 პუნქტი, სადაც აღნიშნულია: „უმაღლესი საგანმანათლებლო დაწესებულების წესდებით შეიძლება განისაზღვროს პროფესიული ნიშნით კვალიფიციური პერსონალის მიერ ამ მუხლის პირველი−მე-4 პუნქტებით გათვალისწინებული აკადემიური თანამდებობების დაკავების შესაძლებლობა.“ ეს ნორმა ეხება ასოცირებულ პროფესორსაც, ვინაიდან შეიცავს მითითებას, 35-ე მუხლის მეორე პუნქტზე, რაც ასოცირებული პროფესორის შრომით ურთიერთობას არეგულირებს. მოსარჩელე მხარე არ გამორიცხავს იმას, რომ „უმაღლესი განათლების შესახებ“ კანონის 35-ე მუხლის მე-5 პუნქტი ყოფილიყო საკანონმდებლო საფუძველი, რომლითაც განათლების მინისტმა ასოცირებული პროფესორის უფლებამოსილების ვადად წესდებით 7 წელი განსაზღვრა. ნებისმიერ შემთხვევაში, მოსარჩელეს არარელევანტურად მიაჩნია საკითხი იმასთან დაკავშირებით, პარლამენტმა „უმაღლესი განათლების შესახებ“ კანონით მოახდინა თუ არა მინისტრზე ასოცირებული პროფესორის უფლებამოსილების ვადის განსაზღვრის დელეგირება. საქართველოს კონსტიტუციის 26-ე მუხლის პირველი პუნქტით, შრომით უფლებაზე შეზღუდვები წესდება ორგანული კანონით. „უმაღლესი განათლების შესახებ“ საქართველოს კანონი არ არის ორგანული კანონი. შესაბამისად, პარლამენტი მოკლებული იყო შესაძლებლობას, ჩვეულებრივი კანონით განესაზღვრა ასოცირებული პროფესორის უფლებამოსილების ვადა ან ამგვარი კანონით ამ ვადის განსაზღვრის უფლებამოსილება გადაენდო აღმასრულებელი ხელისუფლებისათვის. ვინაიდან მიმდინარე კანონმდებელს თავად არა აქვს ვადიანი შრომითი ხელშეკრულების პირობების განსაზღვრის უფლება, აქედან გამომდინარე, პარლამენტი მოკლებულია შესაძლებლობას, ამგვარი უფლებამოსილების დელეგირება, ჩვეულებრივი კანონმდებლობით, მოეხდინა აღმასრულებელ ხელისუფლებაზე. მაშინ, როცა ჩვეულებრივი კანონის მიმღებ უმრავლესობას არა აქვს შრომით უფლებებზე შეზღუდვების დაწესების უფლებამოსილება, ეს უმრავლესობა ვერ მოახდენს ამ შეზღუდვის დაწესების უფლებამოსილების დელეგირებას აღმასრულებელ ხელისუფლებაზე.

აქ სწორედ იმ შემთხვევასთან გვაქვს, როცა პარლამენტს ჩვეულებრივი კანონით თავად არ ჰქონდა შრომით უფლებასთან დაკავშირებული ვადიანი შრომითი ხელშეკრულების მოწესრიგების უფლებამოსილება, ამის მიუხედავად, პარლამენტმა ჩვეულებრივი კანონით იმ საკითხის მოწესრიგების უფლებამოსილება მიანდო აღმასრულებელ ხელისუფლებას, რისი უფლებაც თავადაც არ ჰქონდა. კონსტიტუციის 26-ე მუხლის პირველი პუნქტის ცალსახა გადაწყვეტას წარმოადგენს ის, რომ ასოცირებული პროფესორის უფლებამოსილების ვადის, დროის იმ პერიოდის, როდესაც ადამიანი სარგებლობს შრომითი უფლებებით (სამუშაოს შესრულების სანაცვლოდ იღებს ანაზღაურებას), განსაზღვრა უნდა მოხდეს არა ჩვეულებრივი კანონით ან კანონქვემდებარე ნორმატიული აქტით, არამედ მხოლოდ ორგანული კანონით.

გაურკვევლია საკითხი იმასთან დაკავშირებით, მინისტრის უფლებამოსილება - განესაზღვრა ასოცირებული პროფესორის უფლებამოსილების ვადა - არის თუ არა დელეგირებული „უმაღლესი განათლების შესახებ“ კანონით. ასეთ შემთხვევაშიც კი, სადავო ნორმა კონსტიტუციური არ ხდება. კონსტიტუციის 26-ე მუხლის პირველი პუნქტით პარლამენტს ეს საკითხი თავად ორგანული კანონით უნდა მოეწესრიგებინა ან ორგანული კანონით ამ უფლებამოსილების დელეგირება მოეხდინა აღმასრულებელ ხელისუფლებაზე, განსაკუთრებით იმის გათვალისწინებით, რომ ორგანული კანონის დონეზე არსებობს შეზღუდვა იმასთან დაკავშირებით, რომ ვადიანი ხელშეკრულებების ხანგრძლივობა 2 წელს და 6 თვეს არ შეიძლება აღემატებოდეს. სადავო კანონქვემდებარე ნორმატიული აქტით ეს ვადა 7 წლამდეა გაგრძელებული. ცხადია ისიც, რომ თავად ორგანული კანონით განათლებისა და მეცნიერების მინისტრს არ ჰქონდა ამ ხანგრძლივობის ვადიანი შრომითი ხელშეკრულების პირობის განსაზღვრის უფლებამოსილება. ხოლო „უმაღლესი განათლების შესახებ“ კანონით ამ უფლებამოსილების დელეგირება, ასეთის არსებობის შემთხვევაში, უკვე კონსტიტუციის დარღვევაა.

5. მოთხოვნის არსი და დასაბუთება

1 საქართველოს განათლებისა და მეცნიერების მინისტრის 2013 წლის 11 სექტემბრის N135/ნ ბრძანების სადავო ნორმის არსი და შრომის უფლებაში ჩარევა

ზოგადად, ადამიანის უფლების კონსტიტუციით დადგენილ ფარგლებში შეზღუდვისას კანონმდებელი ვალდებულია, დაიცვას როგორც უფლების შეზღუდვის ფორმალური, ასევე მატერიალური მოთხოვნები. „საკანონმდებლო ხელისუფლების კონსტიტუციურსამართლებრივი შეზღუდვა გულისხმობს, რომ ნებისმიერი საკანონმდებლო აქტი უნდა შეესაბამებოდეს საქართველოს კონსტიტუციის მოთხოვნებს, როგორც ფორმალური, ისე მატერიალური თვალსაზრისით“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2017 წლის 15 თებერვლის №3/1/659 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე ომარ ჯორბენაძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-27; ასევე საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2017 წლის 16 ნოემბრის N2/5/658 გადაწყვეტილება საქმეზე ომარ ჯორბენაძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ II-19). ამ სარჩელით სადავოდ არ არის ქცეული გასაჩივრებული ნორმების მატერიალურ-სამართლებრივი შესაბამისობა კონსტიტუციის 26-ე მუხლის პირველი პუნქტით გარანტირებულ შრომის უფლებასთან, არამედ დავის საგანს წარმოადგენს გასაჩივრებული ნორმების ფორმალურ-სამართლებრივი შესაბამისობა კონსტიტუციის 26-ე მუხლის პირველ პუნქტთან.

სადავო ნორმა - განათლებისა და მეცნიერების მინისტრის ბრძანება - ადგენს იმას, რომ ადამიანმა ასოცირებული პროფესორის თანამდებობა შეიძლება დაიკავოს 7 წლის ვადით. იმის მიუხედავად, რომ შვიდწლიანი ვადა არის საკმაოდ ხანგრძლივი, ამ რეგულაციას გააჩნია შრომის უფლების შემზღუდველი ეფექტი იმ პირისათვის, ვისაც ასოცირებული პროფესორის თანამდებობა უკავია. სადავო ნორმა 7 წლიანი ვადით ადამიანს უზღუდავს ასოცირებული პროფესორის პოზიციაზე საქმიანობის და ამის სანაცვლოდ ისეთი სოციალური ხასიათის სარგებლის მიღების შესაძლებლობას, როგორიცაა - გარანტირებული ხელფასი. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ 2016 წლის 19 აპრილის N2/2/565 გადაწყვეტილებაში საქმეზე ილია ლეჟავა და ლევან როსტომაშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ მეორე თავის 32-ე პუნქტში აღნიშნა: „ადამიანის ღირსეული ცხოვრება ხშირ შემთხვევაში მნიშვნელოვნად არის დამოკიდებული სამუშაოს შესრულებასა და ამ სამუშაოსათვის ანაზღაურების მიღებაზე, შესაბამისად, შრომითი ურთიერთობის შეწყვეტიდან მომდინარე რისკები ხშირ შემთხვევაში უფრო მტკივნეულად აისახება დასაქმებულზე, მისი კეთილდღეობა შეიძლება დიდწილად დამოკიდებულიც იყოს სამუშაოს შესრულებიდან მიღებულ ანაზღაურებაზე.“

საქართველოს კონსტიტუციის 26-ე მუხლით დაცული შრომის თავისუფლება მჭიდრო კავშირშია ადამიანის სიცოცხლესა და მის ღირსეულ ყოფასთან. როგორც წესი, მისი განხორციელება ასოცირდება და უზრუნველყოფს მატერიალურ კეთილდღეობას, თუმცა დაუშვებელია, შრომის უფლების რეალიზაცია მხოლოდ შემოსავლის მიღების წყაროდ იქნეს აღქმული. შრომის პროცესში ადამიანი ახდენს საკუთარი უნარ-ჩვევების გამოყენებას, მათ საკუთარი, საზოგადოებისა და სახელმწიფოს ინტერესების შესაბამისად წარმართვას. ეს არის პროცესი, რომლის საშუალებითაც მისი განმახორციელებელი ახდენს სოციალიზაციას, საკუთარი თავის, იდეების, შესაძლებლობების ერთგვარ რეალიზაციას. პიროვნების განვითარებისთვის არსებითია, თავი იგრძნოს საზოგადოების სრულფასოვან, საჭირო წევრად, რაც მნიშვნელოვნად განსაზღვრავს მის პიროვნებას. შესაბამისად, ეს უფლება გადაჯაჭვულია პიროვნული განვითრების უფლებასთან. შრომის თავისუფლების განხორციელება, ბუნებრივია, არა ერთადერთი, თუმცა ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ფაქტორია პირის დამოუკიდებლობისათვის“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2016 წლის 19 აპრილის N2/2/565 გადაწყვეტილება საქმეზე ილია ლეჟავა და ლევან როსტომაშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ II-35).

ამგვარად, განსაზღვრული ვადის გასვლის შემდეგ, შრომითი ურთიერთობის შეწყვეტას არა მარტო ხელფასის დაკარგვა მოჰყვება, არამედ ადამიანს წაერთმევა საკუთარი პიროვნების რეალიზაციის, უნარ-ჩვევების გამოვლენის და სოციალიზაციის შესაძლებლობაც. შრომითი უფლება იცავს ადამიანს უფლებას, ჰქონდეს შრომით ურთიერთობებში საკუთარი უნარების რეალიზაციის და ამის სანაცვლოდ, შემოსავლის სტაბილური მიღების წყარო. ვადიანი შრომითი ხელშეკრულებები გამორიცხავს ამგვარი სტაბილური შემოსავლის მიღების შესაძლებლობას. სწორედ ამიტომაც კონსტიტუციით გარანტირებული შრომის უფლება მოიაზრებს ადამიანის დაცვას განსაზღვრული ვადის გასვლის შემდეგ, სამუშაო ადგილის დაკარგვის რისკისაგან. საკონსტიტუციო სასამართლომ ილია ლეჟავას საქმეში განმარტა შრომის უფლებით დაცული სფერო: „კონსტიტუციით დაცულია არა მხოლოდ უფლება, აირჩიო სამუშაო, არამედ ასევე უფლება, განახორციელო, შეინარჩუნო და დათმო ეს სამუშაო, დაცული იყო უმუშევრობისაგან და ისეთი რეგულირებისაგან, რომელიც პირდაპირ ითვალისწინებს ან იძლევა სამსახურიდან უსაფუძვლო, თვითნებური და უსამართლო გათავისუფლების საშუალებას“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2007 წლის 26 ოქტომბრის გადაწყვეტილება №2/2-389 საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე მაია ნათაძე და სხვები საქართველოს პარლამენტისა და საქართველოს პრეზიდენტის წინააღმდეგ“, II-19; საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2016 წლის 19 აპრილის N2/2/565 გადაწყვეტილება საქმეზე ილია ლეჟავა და ლევან როსტომაშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ II-34). ამგვარად, თუკი კონსტიტუციით გარანტირებული შრომის უფლება ნიშნავს ადამიანის შესაძლებლობას - შეინარჩუნოს სამუშაო და დაცული იყოს უმუშევრობისაგან - ვადიანი შრომის ხელშეკრულება სწორედ ის არის, რაც ხელშეკრულებით გათვალისწინებული ვადის გასვლის შემდეგ, გამორიცხავს სამუშაოს შენარჩუნებას და ადამიანს უმუშევრად ტოვებს. ამ თვალსაზრისით ვადიანი შრომის ხელშეკრულება უნდა იქნეს მიჩნეული შრომის უფლებაში ჩარევად.

აქვე უდავოა ისიც, რომ დასაქმებული ნებაყოფლობით თანხმდება დამსაქმებელთან ვადიანი შრომითი ხელშეკრულების გაფორმებას. შრომის ხელშეკრულების დადებისას დასაქმებულისათვის წინასწარვეა ცნობილი, რომ განსაზღვრული ვადის გასვლის შემდეგ, ის ვერ შეინარჩუნებს კონკრეტულ სამუშაოს და დარჩება უმუშევარი. ცხადია, ამგვარი რისკები წინასწარ განჭვრეტადია დასაქმებულისათვის, სანამ ის ვადიან შრომით ურთიერთობაში შევა დამსაქმებელთან. შესაბამისად, შეიძლება ითქვას, რომ დასაქმებული ნებაყოფლობით თავის თავზე იღებს მის მიერ თავისუფალი ნების გამოვლენის საფუძველზე ვადიანი ხელშეკრულებიდან გამომდინარე რისკს, მით უმეტეს, იმ გარემოების გათვალისწინებით, რომ ადამიანის უმუშევრობისაგან დაცვაზე პასუხიმგებელია სახელმწიფო და არა დამსაქმებელი, რომელთანაც დასაქმებული კერძო სამართლებრივ ხელშეკრულებას აფორმებს. ეს ნამდვილად ასეა, თუმცა ეს გარემოება გავლენას არ ახდენს იმაზე, რომ ვადიანი შრომის ხელშეკრულებით სახეზეა შრომის უფლების შეზღუდვა. იმ გარემოებამ რომ დასაქმებული ნებაყოფლობით შევიდა ვადიან შრომით ურთიერთობაში დასაქმებულთან, შესაძლოა გავლენა მოახდინოს დაპირისპირებული ინტერესებით თანაზომიერების ტესტის გამოყენებით შემოწმების ეტაპზე, მაგრამ არა იმაზე ნებაყოფლობით დადებული ვადიანი ხელშეკრულებით ხდება თუ არა შრომით უფლებაში ჩარევა. განსაზღვრული ვადის გასვლის შემდეგ, უმუშევრობის რისკის წინასწარ განჭვრეტის და კერძო სამართლებრივი ხელშეკრულების ნებაყოფლობით დამყარებით ამ რისკის საკუთარ თავზე აღება, არ გამორიცხავს იმას, რომ შრომის უფლებაში ჩარევას ჰქონდა ადგილი. შრომის ხელშეკრულების ნებისმიერი სხვა ასპექტი დაკავშირებულია რისკის ნებაყოფლობით საკუთარ თავზე აღებასთან, ვინაიდან სახეზეა კერძო სამართლებრივი ურთიერთობა, სადაც ადამიანები კერძო ავტონომიის ფარგლებში ნებაყოფლობით კისრულობენ ვალდებულებებს, ისეთ ურთიერთობაში, რაც ადამიანის თანასწორუფლებიანობას ეფუძნება. ამის მიუხედავად, შრომის კონსტიტუციური უფლება დასაქმებულს მაინც იცავს ისეთი რისკისაგან, რაც წინასწარ იყო განჭვრეტადი შრომის ხელშეკრულების გაფორმებამდე. ამის მიზეზია ის, რომ დამსაქმებელს გააჩნია მნიშვნელოვანი საბაზრო ძალაუფლება, გავლენა მოახდინოს შრომის ხელშეკრულების პირობებზე. შრომის უფლების არსი გამოიხატება იმაში, რომ სახელმწიფომ დაიცვას დასაქმებული დამსაქმებლის დომინანტური საბაზრო ძალაუფლებისაგან, მათ შორის ვადიანი შრომითი ხელშეკრულების დადების იძულებისაგან, ცუდსა და უარესს შორის არჩევანის გაკეთებისაგან: ან დათანმხდეს ვადიან შრომით ხელშეკრულებას ან დარჩეს უმუშევარი.

ის, რომ ხელშეკრულების პირობების განსაზღვრისას კონსტიტუციის 26-ე მუხლით გარანტირებული შრომის უფლებით სახელმწიფო იცავს დასაქმებულს დამსაქმებლის საბაზრო, დომინანტური ძალაუფლების ბოროტად გამოყენებისაგან, აშკარად არის დადასტურებული საკონსტიტუციო სასამართლოს პრაქტიკითაც. საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით: „შრომითი პროცესი, თავისი ბუნებიდან გამომდინარე, დაკავშირებულია დამსაქმებლის დავალების ფარგლებში არაერთჯერადად სამუშაოს შესრულებასთან. იგი მართალია ხორციელდება ორ სამართლებრივად თანასწორ პირს შორის დადებული ხელშეკრულების საფუძველზე, თუმცა ამავე დროს ახასიათებს დაქვემდებარებული ხასიათი. შრომითი ხელშეკრულების დადებისას მხარეები მოქმედებენ საკუთარი ნების შესაბამისად, თუმცა აშკარაა, რომ დამსაქმებელს უფრო მეტი საბაზრო ძალაუფლება და შრომითი ხელშეკრულების პირობებზე მეტი გავლენის მოხდენა შეუძლია დასაქმებულთან შედარებით... შესაბამისად, შრომითი ურთიერთობის შეწყვეტიდან მომდინარე რისკები ხშირ შემთხვევაში უფრო მტკივნეულად აისახება დასაქმებულზე, მისი კეთილდღეობა შეიძლება დიდწილად დამოკიდებულიც იყოს სამუშაოს შესრულებიდან მიღებულ ანაზღაურებაზე. აღნიშნულიდან გამომდინარე, საკანონმდებლო რეგულირების არარსებობის და შრომითი ურთიერთობის ფარგლებში სრული სახელშეკრულებო თავისუფლების დადგენამ შეიძლება მნიშვნელოვნად შეუშალოს ხელი დასაქმებულის მიერ შრომის თავისუფლების უფლების განხორციელებას (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2016 წლის 19 აპრილის N2/2/565 გადაწყვეტილება საქმეზე ილია ლეჟავა და ლევან როსტომაშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ II-32).

ამავე საქმეში საკონსტიტუციო სასამართლომ ასევე განაცხადა: „შრომის თავისუფლება, უდავოდ, ფარავს პირის უფლებას, შეთანხმდეს იმ სამუშაოს შესრულებაზე, რომელიც მას სურს და მისთვის არის მისაღები, ხოლო შრომის შედეგად მიღებულ შემოსავალზე პირის სასიცოცხლო დამოკიდებულებამ შეიძლება შექმნას ვითარება, რომლის ფარგლებშიც დასაქმებული იძლებული გახდება, დათანხმდეს მისთვის შემოთავაზებულ, აშკარად კაბალურ სამუშაო პირობებს, რაც სახელშეკრულებო თავისუფლების ფარგლებში დასაქმებულისათვის სამართლებრივი თვალსაზრისით, თავისუფალი არჩევანის არსებობის მიუხედავად, რეალურად შეიძლება შრომით იძულებას წარმოადგენდეს. აღნიშნულიდან გამომდინარე, ადამიანთა შრომის თავისუფლების გარანტირებისათვის, გარკვეულ შემთხვევაში, საჭიროა შრომითი ურთიერთობების სახელმწიფოს მიერ რეგულირება, დასაქმებულის დასაცავად გარკვეული იმპერატიული ნორმების დადგენა, რომელიც დაიცავს მას დამსაქმებლის თვითნებობისაგან და გამორიცხავს დამსაქმებლის შესაძლებლობას, აიძულოს დასაქმებულები, იმუშავონ მათ ღირსებასა და შრომის თავისუფლებასთან არათავსებად პირობებში.“

ვადა არის შრომითი ხელშეკრულების არსებითი პირობა. შესაბამისად, შრომის ურთიერთობის მხარეებისათვის ვადიანი ხელშეკრულების დადების სრული თავისუფლების მიცემა, თავად სახელმწიფოს მიერ დამსაქმებლის ვადიანი ხელშეკრულებების დადების ფართო უფლებამოსილებით აღჭურვა, უარყოფითად აისახება უფრო მეტად დასაქმებულზე, ვიდრე დამსაქმებელზე, რომელსაც ამგვარი ხელშეკრულება საკუთარი მატერიალური რესურსების დაზოგვის შესაძლებლობას აძლევს, მაშინ როცა განსაზღვრული ვადის გასვლის შემდეგ, დასაქმებულს ხელფასის სახით მისაღები შემოსავლის გარეშე ტოვებს.

ის გარემოება, რომ ვადიანი შრომითი ხელშეკრულებები არის ტვირთი შრომის უფლების სუბიექტზე, შრომით ურთიერთობაში ნაკლები საბაზრო ძალაუფლების მქონე დასაქმებულზე, ამაზე მეტყველებს პარლამენტის ძალისხმევა - ორგანული კანონის - შრომის კოდექსის მე-12 მუხლის მე-4 ნაწილით შეეზღუდა ვადიანი შრომითი ხელშეკრულებების შემთხვევები. ამ ნორმის საფუძველზე, თუკი დასაქმებულთან იდება ვადიანი შრომითი ხელშეკრულება 30 თვეზე მეტიხანს, პირი სამსახურში უვადოდ მიღებულად ითვლება (უვადო ხელშეკრულების არსებობის სამართლებრივი პრეზუმცია). საქართველოს პარლამენტის მხრიდან ამ ნორმის მიღება წარმოადგენს კონსტიტუციის 26-ე მუხლის პირველი პუნქტით, შრომის უფლებიდან გამომდინარე მისთვის დაკისრებული პოზიტიური ვალდებულების რეალიზაციას - იმპერატიული ნორმის საფუძველზე დაიცვას შრომით ურთიერთობაში ნაკლები საბაზო ძალაუფლების მქონე დასაქმებული ხანგრძლივი ვადიანი შრომითი ურთიერთობისაგან. ორგანული კანონით - შრომის კოდექსის მე-12 მუხლის მე-4 ნაწილით პარლამენტის მიერ გადადგმული ნაბიჯი ნათლად მიუთითებს იმაზე, რომ ვადიანი შრომითი ხელშეკრულებები არის ტვირთი დასაქმებულის შრომით უფლებაზე, რაც განსაზღვრული ვადის გასვლის შემდეგ ზღუდავს დასაქმებულის უფლებას, შეინარჩუნოს სამუშაო ადგილი და დაცული იყოს უმუშევრობისაგან (კონსტიტუციის 26-ე მუხლით გარანტირებული შრომის უფლების შინაარსი).

ამგვარად, სადავო კანონქვემდებარე ნორმატიული აქტით ასოცირებულ პროფესორთან 7 წლიანი შრომითი ხელშეკრულების დადებით ადგილი აქვს შრომის უფლებაში ჩარევას. გასარკვევია საკითხი იმასთან დაკავშირებით, მოცემულ შემთხვევაში, შრომის უფლების შეზღუდვის კონსტიტუციურობის შესამოწმებლად რამდენად უნდა იქნეს გამოყენებული კონსტიტუციის 26-ე მუხლის პირველი პუნქტი. ამ კითხვაზე დადებითი პასუხის შემთხვევაში, უნდა გაირკვეს როგორია კონსტიტუციის 26-ე მუხლის პირველი პუნქტის ფორმალური კონსტიტუციურ-სამართლებრივი მოთხოვნები და რამდენად მოდის მასთან შესაბამისობაში სადავო ნორმა.

2. ვრცელდება თუ არა კონსტიტუციის 26-ე მუხლის პირველი პუნქტი საჯარო სამართლის იურიდიული პირის უმაღლესი საგანმანათლებლო დაწესებულების ასოცირებულ პროფესორზე

განათლებისა და მეცნიერების მინისტრის №135/ნ ბრძანების დანართის მე-3 მუხლის თანახმად, თსუ დაფუძნებულია საჯარო სამართლის იურიდიული პირის სამართლებრივი ფორმით, რომლის საქმიანობაზე სახელმწიფო კონტროლს, ამ წესდებითა და კანონმდებლობით დადგენილი წესით, ახორციელებს საქართველოს განათლების და მეცნიერების, სამინისტრო. „უმაღლესი განათლების შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-11 მუხლის პირველი პუნქტის თანახმად, „სახელმწიფო უმაღლესი საგანმანათლებლო დაწესებულების სტატუსის მოპოვების მიზნით აფუძნებს საჯარო სამართლის იურიდიულ პირს ან კერძო სამართლის არასამეწარმეო (არაკომერციულ) იურიდიულ პირს.“ ამავე მუხლის მე-2 პუნქტის თანახმად, საჯარო სამართლის იურიდიული პირის − უმაღლესი საგანმანათლებლო დაწესებულების (გარდა ქუთაისის საერთაშორისო უნივერსიტეტისა, აგრეთვე სამხედრო, საზღვაო, სახელოვნებო-შემოქმედებითი და სასპორტო უმაღლესი საგანმანათლებლო დაწესებულებებისა) სახელმწიფო კონტროლს ახორციელებს განათლებისა და მეცნიერების სამინისტრო „საჯარო სამართლის იურიდიული პირის შესახებ“ საქართველოს კანონითა და ამ კანონით დადგენილი წესებით, ხოლო საჯარო სამართლის იურიდიული პირების − სამხედრო, საზღვაო, სახელოვნებო-შემოქმედებითი და სასპორტო უმაღლესი საგანმანათლებლო დაწესებულებების სახელმწიფო კონტროლს ახორციელებენ შესაბამისი ორგანოები.

მოსარჩელეები როგორც გიორგი გოროშიძე, ლაშა მგელაძე დასაქმებული იყო (არის) საჯარო სამართლის იურიდიულ პირში - უმაღლეს საგანმანათლებლო დაწესებულებაში, რომელიც დაფუძნებული იყო სახელმწიფოს მიერ, მეტიც, განათლებისა და მეცნიერების სამინისტრო ახორციელებს ამ დაწესებულებაზე სახელმწიფო კონტროლს. ეს გარემოება რამდენად აქცევს თსუ-ს ან სტუს საჯარო დაწესებულებად, რომელშიც წარმოშობილი შრომითი ურთიერთობა უნდა შემოწმდეს 25-ე მუხლის პირველი პუნქტით და არა 26-ე მუხლის პირველი პუნქტით?

საკონსტიტუციო სასამართლოს პრაქტიკის მიხედვით, „კონსტიტუციის 26-ე მუხლის პირველი პუნქტი არის ნორმა, რომელიც იცავს შრომის უფლებას“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2007 წლის 26 ოქტომბრის №2/2/389 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე მაია ნათაძე და სხვები საქართველოს პარლამენტისა და საქართველოს პრეზიდენტის წინააღმდეგ“, II-23). ხოლო საქართველოს კონსტიტუციის 25-ე მუხლი, რომლის მიხედვითაც „საქართველოს ყოველ მოქალაქეს უფლება აქვს დაიკავოს ნებისმიერი საჯარო თანამდებობა, თუ იგი აკმაყოფილებს კანონმდებლობით დადგენილ მოთხოვნებს“, ეს დებულება საჯარო სამსახურში შრომით საქმიანობასთან დაკავშირებით ქმნის კონსტიტუციურ გარანტიებს. მოცემული კონსტიტუციური წესრიგის პირობებში, მცდარი იქნებოდა შრომითი ურთიერთობის სრული სპექტრის კონსტიტუციის 26-ე მუხლით დაცულ სფეროში მოქცევა. ცალსახაა ის გარემოება, რომ კონსტიტუცია შრომითი ურთიერთობების გარკვეული სეგმენტის მოწესრიგებას, კერძოდ, საქმიანობას სახელმწიფო დაწესებულებებში, მიუხედევად იმისა, რომ აღნიშნული თავისი არსით წარმოადგენს შრომით საქმიანობას, უკავშირებს კონსტიტუციის 25-ე მუხლით დაცულ სფეროს (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2013 წლის 27 დეკემბრის N2-9-556 საოქმო ჩანაწერი საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე ია უჯმაჯურიძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-3).

ის გარემოება, რომ შრომითი საქმიანობის სპეციფიკური სეგმენტი დაცულია სპეციალურად კონსტიტუციის 25-ე მუხლით, გამორიცხავს ამ სეგმენტის დასაცავად კონსტიტუციის 26-ე მუხლზე აპელირების შესაძლებლობას. ,,იმ შემთხვევაში, როდესაც რომელიმე ერთი უფლების ცალკეული უფლებრივი კომპონენტისთვის კონსტიტუციით გათვალისწინებულია სპეციალური რეგულაცია, უფლებაში ჩარევის განსხვავებული შინაარსი და ფარგლები, ეჭვგარეშეა, რომ ასეთ დროს ამ უფლებაში ჩარევის კონსტიტუციურობა შესაძლებელია და უნდა შეფასდეს მხოლოდ მის მარეგულირებელ სპეციალურ ნორმასთან მიმართებით, წინააღმდეგ შემთხვევაში, შეუძლებელი იქნება კონსტიტუციურობის საკითხის სწორად გადაწყვეტა” (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2008 წლის 19 დეკემბრის N1/7/454 განჩინება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე ლევან სირბილაძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ”, II-4). შესაბამისად, იმ შემთხვევაში, როდესაც შეზღუდვა მიემართება სახელმწიფო თანამდებობის დაკავების უფლებას, მისი შეფასება მოხდება კონსტიტუციის 25-ე და არა 26-ე მუხლთან მიმართებით (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2014 წლის 19 თებერვლის N1/1/569 საოქმო ჩანაწერი საქმეზე დავით კანდელაკი, ნატალია დვალი, ზურაბ დავითაშვილი, ემზარ გოგუაძე, გიორგი მელაძე და მამუკა ფაჩუაშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ II-24).

,„საჯარო თანამდებობა“ არის კონსტიტუციური ტერმინი, რომელიც უნდა განიმარტოს მისი ავტონომიური კონსტიტუციური მნიშვნელობით, მისი ბუნებისა და კონსტიტუციურ-სამართლებრივი დატვირთვის გათვალისწინებით“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2014 წლის 19 თებერვლის №1/1/569 საოქმო ჩანაწერი საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები - დავით კანდელაკი, ნატალია დვალი, ზურაბ დავითაშვილი, ემზარ გოგუაძე, გიორგი მელაძე და მამუკა ფაჩუაშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-25). „კონსტიტუციის 25-ე მუხლის მიზნებისთვის სახელმწიფო სამსახური არის პროფესიული საქმიანობა სახელმწიფო და ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოებში, სხვა საჯარო ფუნქციის განხორციელების მიზნით ჩამოყალიბებულ ინსტიტუციებში“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2014 წლის 11 აპრილის №1/2/569 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები - დავით კანდელაკი, ნატალია დვალი, ზურაბ დავითაშვილი, ემზარ გოგუაძე, გიორგი მელაძე და მამუკა ფაჩუაშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-3).

კონსტიტუციის 25-ე მუხლის პირველი პუნქტით და 26-ე მუხლის პირველი პუნქტით დაცული სფეროების გამიჯვნას ამ კონკრეტულ შემთხვევაში განსაკუთრებული მნიშვნელობა გააჩნია. საქართველოს კონსტიტუციის 25-ე მუხლის პირველი პუნქტის მიხედვით, „საქართველოს ყოველ მოქალაქეს აქვს უფლება დაიკავოს ნებისმიერი საჯარო თანამდებობა, თუ იგი აკმაყოფილებს კანონმდებლობით დადგენილ მოთხოვნებს. საჯარო სამსახურის პირობები განისაზღვრება კანონით.“ როგორც კონსტიტუციის ტექსტიდან ჩანს, საჯარო სამსახურში თანამდებობის დაკავების, სამსახურებრივი უფლებამოსილების შეუფერხებელი განხორციელების, თანამდებობიდან გათავისუფლებისაგან დაცვის უფლება შეიძლება შეიზღუდოს მიმდინარე კანონით. ეს მაშინ, როცა კონსტიტუციის 26-ე მუხლის პირველი პუნქტის თანახმად, „უფლება შრომის უსაფრთხო პირობებზე და სხვა შრომითი უფლებები დაცულია ორგანული კანონით.“ როცა საჯარო სექტორში შრომის უფლებების შეზღუდვა დასაშვებია ჩვეულებრივი კანონით, კერძო სექტორში ეს უნდა მოხდეს მხოლოდ ორგანული კანონით. სწორედ ამიტომ ფორმალური კონსტიტუციურ-სამართლებრივი კონტროლის თვალსაზრისით, დავის საგნის გათვალისწინებით, გადამწყვეტი მნიშვნელობა აქვს კონსტიტუციის 25-ე და 26-ე მუხლებით დაცული სფეროების გამიჯვნას.

საკონსტიტუციო სასამართლოს უკვე ჰქონდა შესაძლებლობა, ემსჯელა, რამდენად ჰქონდა მიმართება საჯარო სამართლის იურიდიულ პირში - უმაღლეს საგანმანათლებლო დაწესებულებაში თანამდებობაზე საქმიანობას კონსტიტუციის 25-ე მუხლთან. ეს დავა ეხებოდა უნივერსიტეტის წარმომადგენლობით, მმართველობით და ხელმძღვანელ თანამდებობაზე პირის არჩევას. საკონსტიტუციო სასამართლოს პოზიცია იყო ის, რომ კონსტიტუციის 25-ე მუხლის პირველი პუნქტი არ ვრცელდება საჯარო სამართლის იურიდიული პირის ხელმძღვანელობით და ადმინისტრაციულ თანამდებობაზე. ეს სარჩელი ეხება არა ადმინისტრაციულ, არამედ უმაღლეს საგანმანათლებლო დაწესებულებაში წმინდა აკადემიური თანამდებობის დაკავებას. შესაბამისად, მოცემულ შემთხვევაში კონსტიტუციის 25-ე მუხლის გამოყენება კიდევ უფრო მეტად არალოგიკური იქნება, იმის გათვალისწინებით, რომ ეს მუხლი არ გამოიყენება ხელმძღვანელ თანამდებობაზე.

2017 წლის 28 დეკემბრის N2/18/759 განჩინება საქმეზე თორნიკე გერლიანი, თამარ ონიანი, ელისაბედ შენგელია და სხვები საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ ეხებოდა უნივერსიტეტის აკადემიურ საბჭოში და ფაკულტეტის საბჭოში სტუდენტების წევრებად არჩევას. მოსარჩელეები იყვნენ თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის სტუდენტები, რომლებიც წარმოადგენდნე „აუდიტორია-115“-ის წევრებს. მოსარჩელეები აცხადებდნენ, რომ სტუდენტური თვითმმართველობის წევრებისაგან განსხვავებით არ ჰქონდათ შესაძლებლობა, არჩეული ყოფილიყვნენ უმაღლესი საგანმანათლებლო დაწესებულების აკადემიური საბჭოს წევრებად და ჰყოლოდათ საკუთარი წარმომადგენელი ძირითადი საგანმანათლებლო ერთეულის (ფაკულტეტის) საბჭოში (განჩინების პირველი თავის მე-5 პუნქტი). მოსარჩელეები დავობდნენ იმის თაობაზე, რომ ამით ირღვეოდა კონსტიტუციის 25-ე მუხლის პირველი პუნქტი (განჩინების პირველი თავის მე-4 პუნქტი). მოსარჩელეები მიიჩნევენ, რომ სსიპ უმაღლესი საგანმანათლებლო დაწესებულების ძირითადი საგანმანათლებლო ერთეულის საბჭოს წევრობა წარმოადგენს სახელმწიფო თანამდებობას კონსტიტუციის 25-ე მუხლის მიზნებისთვის. შესაბამისად, აღნიშნული თანამდებობის დაკავების შესაძლებლობა უნდა ჰქონდეს ყველა სტუდენტს განურჩევლად იმისა, არის თუ არა იგი სტუდენტური თვითმმართველობის წევრი (განჩინების პირველი თავის მე-9 პუნქტი).

ამ საქმეში საკონსტიტუციო სასამართლოს უნდა დაედგინა, უნივერსიტეტის აკადემიური საბჭოს წევრის და ფაკულტეტის საბჭოს წევრის თანამდებობა რამდენად იყო საჯარო თანამდებობა კონსტიტუციის 25-ე მუხლის პირველი პუნქტის მიზნებისათვის. საკონსტიტუციო სასამართლოს პასუხი ამ კითხვაზე იყო უარყოფითი.

საკონსტიტუციო სასამართლოს თქმით: „საბჭოს (აკადემიური და ფაკულტეტის საბჭო) კანონით დადგენილი ფუნქციების ანალიზი მიუთითებს, რომ იგი მნიშვნელოვან როლს ასრულებს უმაღლესი საგანმანათლებლო დაწესებულების ძირითადი საგანმანათლებლო ერთეულის მართვის პროცესში. აღნიშნულ ორგანოს გააჩნია მთელი რიგი ხელმძღვანელობითი და ადმინისტრაციული ფუნქციები უმაღლესი საგანმანათლებლო საქმიანობის განმახორციელებელ დაწესებულებაში. შესაბამისად, უნდა დადგინდეს თავად უმაღლესი საგანმანათლებლო საქმიანობის განხორციელება წარმოადგენს თუ არა საჯარო ფუნქციის განხორციელებას.“ (საკონსტიტუციო სასამართლოს 2017 წლის 28 დეკემბრის N2/18/759 განჩინება საქმეზე თორნიკე გერლიანი, თამარ ონიანი, ელისაბედ შენგელია და სხვები საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ II-16)

გერლიანის საქმეზე საკონსტიტუციო სასამართლომ აღნიშნა: „ქვეყანაში განათლების ხელმისაწვდომობის უზრუნველყოფა და განათლების დონის ზრდა, სახელმწიფოს წინაშე არსებულ უმნიშვნელოვანეს საჯარო ამოცანას წარმოადგეს. შესაბამისად, ამ მიმართულებით, სახელმწიფოს, რა თქმა უნდა, გააჩნია გარკვეული ქმედებების განხორციელების ვალდებულება. ამავე დროს, განათლების სექტორის მართვა სრული მოცულობით არ წარმოადგენს საჯარო უფლებამოსილების ნაწილს. აშკარაა, რომ საგანმანათლებლო სერვისის მიწოდება, ხშირ შემთხვევაში, შეიძლება კერძო ინიციატივის ნაწილი იყოს, მათ შორის, წარმოადგენდეს სამეწარმეო საქმიანობასაც. ამდენად, ის ფაქტი, რომ საზოგადოების განათლება მნიშვნელოვან საჯარო ამოცანას წარმოადგენს, უმაღლესი საგანმანათლებლო დაწესებულების მმართველს თავისთავად ვერ აქცევს საჯარო უფლებამოსილების განმახორციელებელ პირად. ზოგადად, საჯარო ინტერესის ნაწილი შეიძლება იყოს, მათ შორის, კერძო პირების მიერ თავიანთი საქმიანობის სათანადოდ წარმართვა (მაგალითად, ფინანსური სექტორის სტაბილური ფუნქციონირება, სამშენებლო სექტორში უსაფრთხოების დაცვა და ა.შ.). ამა თუ იმ სფეროში საჯარო ინტერესის არსებობა და სახელმწიფოს მიერ მისი რეგულირება, რა თქმა უნდა, ამ სფეროში მოქმედ თითოეულ პირს საჯარო პირად არ აქცევს. აღნიშნულიდან გამომდინარე, სადავო ნორმით გათვალისწინებული თანამდებობების სახელმწიფო თანამდებობად მიჩნევის საკითხი უნდა გადაწყდეს თავად საქმიანობის ბუნებიდან გამომდინარე და არა საგანმანათლებო დაწესებულების დამფუძნებლის ვინაობის ან სამართლებრივ სტატუსზე მითითებით.“ (საკონსტიტუციო სასამართლოს 2017 წლის 28 დეკემბრის N2/18/759 განჩინება საქმეზე თორნიკე გერლიანი, თამარ ონიანი, ელისაბედ შენგელია და სხვები საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ II-17).

საქართველოს კანონმდებლობა აყალიბებს უმაღლესი განათლების სფეროში თითოეული სახელმწიფო ორგანოს კომპეტენციასა და ფუნქციებს. კერძოდ, „უმაღლესი განათლების შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-5 მუხლის თანახმად, საქართველოს პარლამენტი განსაზღვრავს უმაღლესი განათლების პოლიტიკისა და მართვის ძირითად მიმართულებებს და იღებს შესაბამის საკანონმდებლო აქტებს, აგრეთვე პერიოდულად ისმენს საქართველოს განათლებისა და მეცნიერების მინისტრის ანგარიშს უმაღლესი განათლების სფეროში სახელმწიფო პოლიტიკის გატარების, ფინანსური საქმიანობისა და სახელმწიფო პროგრამების შესრულების შესახებ. ამავე კანონის მე-6 მუხლის პირველი პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტის მიხედვით, საქართველოს მთავრობა ახორციელებს სახელმწიფო პოლიტიკას უმაღლესი განათლების სფეროში, ხოლო მე-7 მუხლის პირველი პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტი ადგენს, რომ საქართველოს განათლებისა და მეცნიერების სამინისტრო ატარებს ერთიან პოლიტიკას უმაღლესი განათლების სფეროში (საკონსტიტუციო სასამართლოს 2017 წლის 28 დეკემბრის N2/18/759 განჩინება საქმეზე თორნიკე გერლიანი, თამარ ონიანი, ელისაბედ შენგელია და სხვები საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ II-18).

უდავოა, რომ უმაღლესი განათლების პოლიტიკის განსაზღვრა, იმპლემენტაცია და მის შესრულებაზე გარე კონტროლი ნამდვილად წარმოადგენს საჯარო მნიშვნელობის ფუნქციის განხორციელებას. თუმცა, მნიშვნელოვანია არ მოხდეს განათლების სექტორში სახელმწიფო პოლიტიკის შემუშავების, იმპლემენტაციისა და საგანმანათლებო დაწესებულების მართვის ერთმანეთში აღრევა. სახელმწიფო უნივერსიტეტის ფუნქცია შემოიფარგლება მხოლოდ უმაღლესი საგანმანათლებლო საქმიანობის განხორციელებით (საკონსტიტუციო სასამართლოს 2017 წლის 28 დეკემბრის N2/18/759 განჩინება საქმეზე თორნიკე გერლიანი, თამარ ონიანი, ელისაბედ შენგელია და სხვები საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ II-19).

საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით „კერძო სამართლებრივ ურთიერთობებში სახელმწიფო არ წარმოადგენს საჯარო უფლებამოსილების განმახორციელებელ სუბიექტს და განიხილება ამ ურთიერთობის მონაწილე სხვა სუბიექტების თანასწორად“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2016 წლის 29 სექტემბრის N3/4/641 გადაწყვეტილება საქმეზე „ქუთაისის სააპელაციო სასამართლოს კონსტიტუციური წარდგინება „აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის ქონების მართვისა და განკარგვის შესახებ“ აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის კანონის მე-19 მუხლის მე-3 პუნქტის კონსტიტუციურობის თაობაზე“, II-19). სახელმწიფო უმაღლესი საგანმანათლებლო დაწესებულების მიერ განხორციელებული საქმიანობა კერძო ინიციატივის ფარგლებში საგანმანათლებო სერვისის მიწოდების ანალოგიურია. იგი თავისი არსით, იგივე საქმიანობას ახორციელებს, რასაც კერძო უმაღლესი სასწავლო დაწესებულება. ამ თვალსაზრისით, უმაღლესი საგანმანათლებლო დაწესებულება მისი განსაკუთრებული ბუნების წყალობით, შესაძლოა, განხილულ იყოს როგორც ძირითადი უფლებების სუბიექტი და არა როგორც მათი ადრესატი. იგი წარმოადგენს არა საჯარო ხელისუფლების განმახორციელებელ ორგანოს, არამედ საჯარო რეგულირებას დაქვემდებარებულ პირს, რომელიც სხვა კერძო უნივერსიტეტების მსგავსად უზრუნველყოფს სტუდენტებისთვის განათლების სერვისის მიწოდებას (საკონსტიტუციო სასამართლოს 2017 წლის 28 დეკემბრის N2/18/759 განჩინება საქმეზე თორნიკე გერლიანი, თამარ ონიანი, ელისაბედ შენგელია და სხვები საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ II-20).

„უმაღლესი განათლების შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-2 მუხლის „კ“ ქვეპუნქტის თანახმად, ასოცირებული პროფესორი არის უმაღლესი საგანმანათლებლო დაწესებულების აკადემიური თანამდებობა. ასოცირებული პროფესორი მონაწილეობს სასწავლო პროცესში და ხელმძღვანელობს სტუდენტების სასწავლო და სამეცნიერო-კვლევით მუშაობას; ამავე მუხლის „ი“ ქვეპუნქტის თანახმად, ასისტენტ-პროფესორი არის უმაღლესი საგანმანათლებლო დაწესებულების აკადემიური თანამდებობის მქონე პირი, რომელიც თავისი კომპეტენციის შესაბამისად მონაწილეობს სასწავლო და სამეცნიერო-კვლევით პროცესში; ამგვარად, საჯარო სამართლის იურიდიული პირის ასოცირებული პროფესორი და ასისტენტ-პროფესორი უშუალოდ მონაწილეობს განათლების სერვისის სტუდენტებისათვის მიწოდებაში, ისევე როგორც ამას კერძო უნივერსიტეტის ასოცირებული და ასისტენტ პროფესორი ახორციელებს. უმაღლესი განათლების სერვისის ჯეროვნად მიწოდება მართალია განსაკუთრებული ინტერესის საგანია და ექვემდებარება სახელმწიფოსაგან სათანადო რეგულირებას, ამის მიუხედავად, ამ სერვისის უშუალო მიმწოდებელი არ უნდა იქნეს მიჩნეული „საჯარო თანამდებობის პირად.“ უდავოა ის, ფაქტი, რომ თსუ და სტუ არის სახელმწიფოს მიერ შექმნილი საჯარო სამართლის იურიდიული პირი, თუმცა განათლების სერვისი თავისი ბუნებით, კერძო სამართლებრივი ურთიერთობის სფეროა, სადაც სახელმწიფო, თსუ-ს სტუს მეშვეობით არ ახორციელებს საჯარო სამართლებრივ უფლებამოსილებას და ამ უფრთიერთობაში მონაწილეობს სხვა კერძოსამართლებრივი სუბიექტების თანაბრად. იმის გამო, რომ განათლება არის კერძოსამართლებრივი ხასიათის სერვისი, საკონსტიტუციო სასამართლომ გერლიანის საქმეში საჯარო თანამდებობად არ მიიჩნია ამ სერვისის მიმწოდებელი საჯარო სამართლის იურიდიული პირის ხელმძღვანელობითი და ადმინისტრაციული ფუნქციის მქონე პირი, მით უმეტეს, კონსტიტუციის 25-ე მუხლის მიზნებისათვის, საჯარო თანამდებობის პირად ვერ იქნება მიჩნეული ასოცირებული პროფესორი ისევე როგორც პროფესორი, ასისტენტ-პროფესორი ან ასისტენტი, რომლებიც არათუ არ ახორციელებენ განათლების სერვისის ხელმძღვანელობას ან ადმინისტრირებას, არამედ უშუალოდ არიან ჩართული ამ სერვისის მომხმარებლამდე (სტუდენტებმადე) მიტანაში.

შესაბამისად, ასოცირებული პროფესორი და ასისტენტ პროფესორი კერძო სამართლებრივ ურთიერთობაში იმყოფება საჯარო სამართლის იურიდიულ პირთან - უმაღლეს საგანმანათლებლო დაწესებულებასთან და მის ფუნქციას წარმოადგენს მომხმარებლისათვის ისეთი კერძო სამართლებრივი სერვისის მიწოდება, როგორიცაა უმაღლესი განათლება. აკადემიური თანამდებობა არ ითვლება საჯარო თანამდებობად. აქედან გამომდინარე, დამსაქმებლის საჯარო სამართლებრივი სტატუსის მიუხედავად, ასოცირებული პროფესორი და ასისტენტ-პროფესორი არ წარმოადგენს საჯარო თანამდებობის პირს კონსტიტუციის 25-ე მუხლის პირველი პუნქტის მიზნებისათვის. შესაბამისად, სადავო ნორმას არა აქვს მიმართება აღნიშნულ კონსტიტუციურ დებულებასთან. ამიტომ სადავო ნორმის ფორმალური კონსტიტუციური კონტროლი უნდა განხორციელდეს კონსტიტუციის 26-ე მუხლის პირველ პუნქტთან მიმართებაში.

3. კონსტიტუციის 26-ე მუხლის პირველი პუნქტის ფორმალურ-სამართლებრივი მოთხოვნები და საქართველოს განათლებისა და მეცნიერების მინისტრის 2013 წლის 11 სექტემბრის N135/ნ ბრძანების სადავო ნორმის შესაბამისობა მასთან

შრომის უფლების შეზღუდვის ფორმალურ-სამართლებრივი სტანდარტი დადგენილია საკონსტიტუციო სასამართლოს 2021 წლის 11 თებერვლის №1/1/1505,1515,1516,1529 გადაწყვეტილებაში საქმეზე პაატა დიასამიძე, ედუარდ მარიკაშვილი და ლიკა საჯაია საქართველოს პარლამენტისა და საქართველოს მთავრობის წინააღმდეგ. ამ საქმეში დავის საგანს წარმოადგენდა „საზოგადოებრივი ჯანმრთელობის დაცვის შესახებ“ საქართველოს კანონის 45³ მუხლის მე-2 პუნქტის „ბ“ ქვეპუნქტი, რომლის მიხედვითაც, განსაზღვრულია, თუ რა ჩაითვლება საკარანტინო ღონისძიებებად, კერძოდ, საკარანტინო ღონისძიებებია, მათ შორის, „საზოგადოებრივი ჯანმრთლების დაცვის შესახებ კანონით“ ან/და ამ კანონის შესაბამისად მიღებული/გამოცემული ნორმატიული აქტით განსაზღვრული ღონისძიებები, რომლებიც დროებით გამოიყენება პანდემიის ან/და საზოგადოებრივი ჯანმრთელობისთვის განსაკუთრებით საშიში ეპიდემიის დროს მოსახლეობის ჯანმრთელობის დაცვის მიზნით და შეიძლება გულისხმობდეს საქართველოს სხვა ნორმატიული აქტებით დადგენილისგან განსხვავებულ მოწესრიგებას, მათ შორის, შესაბამისი შეზღუდვების დროებით დაწესებას, მათ შორის შრომის უფლებასთან მიმართებაში (პაატა დიასამიძის საქმეზე მიღებული გადაწყვეტილების პირველი თავის მე-3 პუნქტი). მოსარჩელე მხარე მიიჩნევდა, რომ შრომის უფლების შემზღუდველ საკარანტინო ღონისძიების დაწესების დელეგირება უნდა მომხდარიყო არა ჩვეულებრივი კანონით არამედ ორგანული კანონით (პაატა დიასამიძის საქმეზე მიღებული გადაწყვეტილების მეორე თავის 62-ე პუნქტი)

საკონსტიტუციო სასამართლომ პაატა დიასამიძის საქმეზე მიღებულ გადაწყვეტილებაში განაცხადა: „საქართველოს კონსტიტუციის 26-ე მუხლი განსაზღვრავს, რომ ორგანული კანონით უნდა ხდებოდეს შრომის უსაფრთხო პირობებისა და სხვა შრომითი უფლებების დაცვა. სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპიდან გამომდინარე, შრომით უფლებებთან დაკავშირებული კანონმდებლობა, როგორც ფორმალური, ისე მატერიალური თვალსაზრისით, უნდა შეესაბამებოდეს კონსტიტუციის მოთხოვნებს. ამ კუთხით, უნდა დადგინდეს, რამდენად აკმაყოფილებს საქართველოს კონსტიტუციის მოთხოვნებს ორგანული კანონით მოსაწესრიგებელი საკითხის ორდინარული კანონით დელეგირება აღმასრულებელ ხელისუფლებაზე.“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2021 წლის 11 თებერვლის №1/1/1505,1515,1516,1529 გადაწყვეტილება საქმეზე პაატა დიასამიძე, გიორგი ჩიტიძე, ედუარდ მარიკაშვილი და ლიკა საჯაია საქართველოს პარლამენტისა და საქართველოს მთავრობის წინააღმდეგ II-68).

საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით, „ორგანული კანონი, თავისი არსით, განსაკუთრებული მნიშვნელობის სამართლებრივ აქტს წარმოადგენს. საქართველოს კონსტიტუცია ამომწურავად განსაზღვრავს საკითხთა ნუსხას, რომელიც აუცილებლად უნდა მოწესრიგდეს ორგანული კანონით. ხსენებულ საკითხთა განსაკუთრებული მნიშვნელობიდან გამომდინარე, მისი მიღებისათვის განსხვავებული, ჩვეულებრივ კანონთან შედარებით მაღალი ლეგიტიმაცია არის მოთხოვნილი“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2017 წლის 16 ნოემბრის №2/5/658 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე ომარ ჯორბენაძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-25). ორგანული კანონის კონსტიტუციური დატვირთვა მის მაღალ კონსტიტუციურ მნიშვნელობაზე მიუთითებს. მისი ასეთი დანიშნულებით არის განპირობებული პარლამენტის მიერ ორგანული კანონის პროექტის მისაღებად უფრო მაღალი კვორუმის მოთხოვნაც (იხ. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2016 წლის 29 დეკემბრის №3/5/768,769,790,792 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს პარლამენტის წევრთა ჯგუფი(დავით ბაქრაძე, სერგო რატიანი, როლანდ ახალაია, ლევან ბეჟაშვილი და სხვები, სულ 38 დეპუტატი), საქართველოს მოქალაქეები - ერასტი ჯაკობია და კარინე შახპარონიანი, საქართველოს მოქალაქეები - ნინო კოტიშაძე, ანი დოლიძე, ელენე სამადბეგიშვილი და სხვები, აგრეთვე საქართველოს პარლამენტის წევრთა ჯგუფი (ლევან ბეჟაშვილი, გიორგი ღვინიაშვილი, ირმა ნადირაშვილი, პეტრე ცისკარიშვილი და სხვები, სულ 38 დეპუტატი) საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-121).

ამასთანავე, „ორგანული კანონის მისაღებად ჩვეულებრივზე უფრო მაღალი კვორუმის არსებობა უკავშირდება გადაწყვეტილების მიღების პოლიტიკურ პროცესს. აღნიშნულის მიზანია, კონსტიტუციითვე განსაზღვრულ საკითხებზე პოლიტიკური გადაწყვეტილების მიღებისას არსებობდეს ხალხის მიერ არჩეულ წარმომადგენელთა შორის ფართო კონსენსუსი. საკანონმდებლო ორგანოს მიერ მიღებული აქტის ლეგიტიმაცია განისაზღვრება არა სამართლებრივი დასაბუთებით, არამედ პარლამენტის წევრთა ხმების რაოდენობით. შესაბამისად, რაც უფრო მაღალი კვორუმია განსაზღვრული კონკრეტული საკანონმდებლო აქტის მისაღებად, მით უფრო მაღალია მისი ლეგიტიმაციის ხარისხიც“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2016 წლის 29 დეკემბრის №3/5/768,769,790,792 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს პარლამენტის წევრთა ჯგუფი(დავით ბაქრაძე, სერგო რატიანი, როლანდ ახალაია, ლევან ბეჟაშვილი და სხვები, სულ 38 დეპუტატი), საქართველოს მოქალაქეები - ერასტი ჯაკობია და კარინე შახპარონიანი, საქართველოს მოქალაქეები - ნინო კოტიშაძე, ანი დოლიძე, ელენე სამადბეგიშვილი და სხვები, აგრეთვე, საქართველოს პარლამენტის წევრთა ჯგუფი (ლევან ბეჟაშვილი, გიორგი ღვინიაშვილი, ირმა ნადირაშვილი, პეტრე ცისკარიშვილი და სხვები, სულ 38 დეპუტატი) საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-124). შესაბამისად, კონსტიტუციური მითითება, რომელიც კანონმდებელს განუსაზღვრავს გარკვეული საკითხების ორგანული კანონით მოწესრიგების ვალდებულებას, გულისხმობს მოთხოვნას, რომ ეს საკითხები სწორედ დადგენილი მაღალი კვორუმით, შესაბამისად - მაღალი ლეგიტიმაციის მქონე ორგანული კანონის ფორმით უნდა იქნეს მიღებული (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2021 წლის 11 თებერვლის №1/1/1505,1515,1516,1529 გადაწყვეტილება საქმეზე პაატა დიასამიძე, გიორგი ჩიტიძე, ედუარდ მარიკაშვილი და ლიკა საჯაია საქართველოს პარლამენტისა და საქართველოს მთავრობის წინააღმდეგ II-70).

ამავე დროს, აღსანიშნავია, რომ საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს დამკვიდრებული პრაქტიკის თანახმად, ამა თუ იმ საკითხის ორგანული კანონით ან კანონით მოწესრიგებაზე მითითება, თავისთავად, არ გამორიცხავს პარლამენტის შესაძლებლობას, მოახდინოს საკითხის რეგულირების უფლებამოსილების დელეგირება სხვა ორგანოზე (იხ. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2016 წლის 20 ივლისის №3/3/763 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს პარლამენტის წევრთა ჯგუფი (დავით ბაქრაძე, სერგო რატიანი, როლანდ ახალაია, გიორგი ბარამიძე და სხვები, სულ 42 დეპუტატი) საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-75-78). მსგავსი მიდგომა განპირობებულია იმით, რომ, მათ შორის, ორგანული კანონით მოსაწესრიგებელ საკითხებთან მიმართებაშიც შეიძლება წარმოიშვას ტექნიკურ-პროცედურულ საკითხებზე სწრაფი და ეფექტიანი გადაწყვეტილებების მიღების საჭიროება. მაგალითად, შრომის უფლებასთან მიმართებით, საქართველოს პარლამენტს პრინციპულად არ მოეთხოვება, თავად მოახდინოს შრომის უფლებების სრულყოფილად რეალიზაციასთან დაკავშირებული უკლებლივ ყველა საკითხის რეგულირება. ამგვარად, კონსტიტუციაში იმაზე მითითება, რომ ესა თუ ის კონკრეტული საკითხი ორგანული კანონით საჭიროებს მოწესრიგებას, არ გამორიცხავს ამ სფეროს რეგულირების პროცესში პარლამენტის გარდა სხვა ორგანოების ჩართულობას. თუმცა გადაწყვეტილება უფლებამოსილების დელეგირების შესახებ მიღებულ უნდა იქნეს ისეთივე მაღალი ლეგიტიმაციის მქონე სამართლებრივი აქტით, როგორითაც ეს მოხდებოდა იმ შემთხვევაში, თუკი პარლამენტი არ მოახდენდა შესაბამისი უფლებამოსილების სხვა ორგანოზე დელეგირებას და თავად გადაწყვეტა საკითხის მოწესრიგებას (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2021 წლის 11 თებერვლის №1/1/1505,1515,1516,1529 გადაწყვეტილება საქმეზე პაატა დიასამიძე, გიორგი ჩიტიძე, ედუარდ მარიკაშვილი და ლიკა საჯაია საქართველოს პარლამენტისა და საქართველოს მთავრობის წინააღმდეგ II-71).

განსახილველ შემთხვევაში მოპასუხე მხარემ განმარტა, რომ შრომით უფლებებთან დაკავშირებული საკითხები მოწესრიგებულია საქართველოს ორგანული კანონით „საქართველოს შრომის კოდექსით“, რომლის პირველი მუხლის პირველი პუნქტიც მიუთითებს, რომ გარკვეულ საკითხთა მოწესრიგება შესაძლოა მოხდეს სპეციალური კანონმდებლობით (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2021 წლის 11 თებერვლის №1/1/1505,1515,1516,1529 გადაწყვეტილება საქმეზე პაატა დიასამიძე, გიორგი ჩიტიძე, ედუარდ მარიკაშვილი და ლიკა საჯაია საქართველოს პარლამენტისა და საქართველოს მთავრობის წინააღმდეგ II-71). „უმაღლესი განათლების შესახებ“ კანონი უდავოდ არის სპეციალური კანონი ასოცირებული პროფესორის შრომით ხელშეკრულებებთან მიმართებაში. ამის მიუხედავად, როგორც საკონსტიტუციო სასამართლომ აღნიშნა დიასამიძის საქმეში: როდესაც საქართველოს პარლამენტი ამგვარი სპეციალური, მაგრამ ჩვეულებრივი კანონით ახდენს შრომითი ურთიერთობის მოწესრიგებას, ამით პარლამენტი ახდენს კონკრეტული საკითხის მოსაწესრიგებლად უფლებამოსილების დელეგირებას საკუთარ თავზე.

„საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ მკაფიოდ განმარტა, რომ ორგანული კანონით მოსაწესრიგებელი საკითხების კანონით მოწესრიგება გაუმართლებელია, თუნდაც კონკრეტული საკითხის კანონით მოწესრიგების შესაძლებლობაზე თავად ორგანული კანონი მიუთითებდეს, რამდენადაც ასეთ პირობებში ხდება ორგანული კანონით მოსაწესრიგებელი საკითხების შედარებით დაბალი ლეგიტიმაციის აქტით მოწესრიგების უფლებამოსილების საკუთარ თავზე დელეგირება (იხ. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2017 წლის 16 ნოემბრის №2/5/658 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე ომარ ჯორბენაძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-28). ამდენად, საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლო ვერ გაიზიარებს მოპასუხე მხარის პოზიციას დელეგირების ამგვარი მექანიზმის კონსტიტუციასთან თავსებადობის შესახებ. ამ მხრივ, გასათვალისწინებელია, რომ ამა თუ იმ საკითხის ორგანული კანონით რეგულირებაზე მითითებით, საქართველოს კონსტიტუცია მოითხოვს, რომ შესაბამის საკითხთა გადაწყვეტა უნდა ხდებოდეს უფრო მაღალი ლეგიტიმაციის პირობებში, პარლამენტის წევრთა მეტი რაოდენობის მხარდაჭერით. ორგანული კანონით მოსაწესრიგებელი საკითხის კანონით მოწესრიგების ანუ ფაქტობრივად საკუთარ თავზე უფლებამოსილების დელეგირების ლეგიტიმურად გამართლებული მიზანი ვერ იქნება პროცედურულ-ტექნიკურ საკითხთა რეგულირების სხვა ორგანოსათვის გადაცემის გზით საქართველოს პარლამენტის გადატვირთულობის პრევენცია ან დროული გადაწყვეტილების მიღებით ეფექტიანი მმართველობის განხორციელება. ამგვარი დელეგირების ერთადერთი ლოგიკური ახსნა შესაძლოა იყოს საკანონმდებლო ორგანოს სურვილი, გვერდი აუაროს საკითხის მოწესრიგებას ორგანული კანონის მიღებისათვის კონსტიტუციით დადგენილი წესით. ამგვარი გადაწყვეტა კი შეუთავსებელია როგორც უფლებამოსილების დელეგირების ზოგად ფუნქციასა და მიზნებთან, ისე შესაბამისი კონკრეტული საკითხის ორგანული კანონმდებლობით მოწესრიგების კონსტიტუციურ ლოგიკასთან (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2021 წლის 11 თებერვლის №1/1/1505,1515,1516,1529 გადაწყვეტილება საქმეზე პაატა დიასამიძე, გიორგი ჩიტიძე, ედუარდ მარიკაშვილი და ლიკა საჯაია საქართველოს პარლამენტისა და საქართველოს მთავრობის წინააღმდეგ II-72).

კანონმდებელი ვალდებულია კანონის გამოცემის გზით თავად მოაწესრიგოს მნიშვნელოვანი საკითხების ნორმატიული სფერო და უფლებამოსილია სპეციფიკური, ტექნიკური ხასიათის საკითხების მოწესრიგების პრეროგატივა გადაანდოს საქართველოს მთავრობას, როგორც საქართველოს პარლამენტის ნდობით მოსარგებლე, მისგან ლეგიტიმაციის მქონე და მის წინაშე ანგარიშვალდებულ ორგანოს. აღმასრულებელი ხელისუფლების მიერ იმგვარი შინაარსის საკითხების დარეგულირება, რომელთა გადაწყვეტაც ფართო პოლიტიკურ დებატებს არ მოითხოვს და ძირითადი უფლებებით სარგებლობაზე სისტემურ გავლენას არ ახდენს, არ ეწინააღმდეგება წარმომადგენლობითი დემოკრატიის იდეას (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2021 წლის 11 თებერვლის №1/1/1505,1515,1516,1529 გადაწყვეტილება საქმეზე პაატა დიასამიძე, გიორგი ჩიტიძე, ედუარდ მარიკაშვილი და ლიკა საჯაია საქართველოს პარლამენტისა და საქართველოს მთავრობის წინააღმდეგ II-8).

მოცემულ შემთხვევაში, განათლებისა და მეცნიერების სამინისტროზე, როგორც აღმასრულებელი ხელისუფლების ორგანოზე ასოცირებული პროფესორის უფლებამოსილების ვადის განსაზღვრის გადანდობა მოხდა სავარაუდოდ „უმაღლესი განათლების შესახებ“ საქართველოს კანონის 35-ე მუხლის მე-5 პუნქტის საფუძველზე (თუმცა გადაჭრით ამის მტკიცება ძალიან ძნელია). „უმაღლესი განათლების შესახებ“ საქართველოს კანონის 35-ე მუხლის მე-5 პუნქტი რომც ახდენდეს განათლებისა და მეცნიერების მინისტრზე ასოცირებული პროფესორის უფლებამოსილების ვადის განსაზღვრის საკითხის მოწესრიგების კომპეტენციის დელეგირებას, როგორც დიასამიძის საქმიდან ჩანს, ეს უნდა ჩაითვალოს პარლამენტის მიერ ორგანული კანონით უფლებამოსილების საკუთარ თავზე დელეგირებად, საკონსტიტუციო სასამართლომ დიასამიძის საქმეზე კონსტიტუციის 26-ე მუხლის პირველი პუნქტით დაუშვებლად მიიჩნია ორგანული კანონის - შრომის კოდექსის პირველი მუხლის პირველი ნაწილის საფუძველზე, შრომის უფლების შემზღუდველი ნორმის საკითხის მინდობა ჩვეულებრივი კანონისათვის, მოცემულ შემთხვევაში „უმაღლესი განათლების შესახებ“ კანონისათვის, რაც ორდინალური და არა ორგანული კანონია. იმავდროულად, დიასამიძის საქმიდან გამომდინარე დაუშვებელია, ჩვეულებრივი კანონმდებლის მიერ ორგანული კანონმდებლიდან მინიჭებული უფლებამოსილების აღმასრულებელი ხელისუფლებისათვის გადაცემა. თუკი შრომის უფლებასთან დაკავშირებული საკითხი იმდენად სპეციფიკური და ტექნიკურია, რომ ეს საკითხი შესაძლოა მოწესრიგებული იყოს აღმასრულებელი ხელისუფლების ნორმატიული აქტით, მაშინ თავად ორგანული კანონით უნდა მოხდეს ამ უფლებამოსილების აღმასრულებელი ხელისუფლებისათვის დელეგირება.

თუკი მივიჩნევთ იმას, რომ ასოცირებული პროფესორის უფლებამოსილების ვადა არის ტექნიკური/პროცედურული ხასიათის, მაშინ დასაშვებია აღმასრულებელ ხელიოსუფლებაზე ამ საკითხის მოწესრიგების უფლებამოსილების დელეგირება, თუმცა ამგვარი დელეგირება უნდა მოხდეს არა ჩვეულებრივი კანონით არამედ ორგანული კანონით. დიასამიძის საქმე კრძალავს თუნდაც ორგანული კანონით სამართლებრივი ურთიერთობის რეგულირების უფლებამოსილების ჩვეულებრივი კანონისათვის გადანდობას, თუკი კონსტიტუციის მიხედვით ესა თუ ის საკითხი ორგანული კანონით უნდა მოწესრიგდეს, თუმცა სრულიად დასაშვებია შრომის უფლების ტექნიკური საკითხების რეგულირების უფლებამოსილების მინიჭება აღმასრულებელი ხელისუფლებისათვის მოხდეს ორგანული კანონით. აღმასრულებელ ხელისუფლებაზე უფლებამოსილების დელეგირების მიზანია ის, რომ პარლამენტი განიტვირთოს იმგვარ საკითხებზე მუშაობისაგან, რაც არ არის პრინციპული, განსაკუთრებული საზოგადოებრივ-პოლიტიკური ინტერესის საგანი, იმისათვის რომ პარლამენტმა საკანონმდებლო საქმიანობის გარდა სხვა ფუნქციების შესრულება შეძლოს.

როგორც საკონსტიტუციო სასამართლომ განაცხადა: პარლამენტის მიერ კანონით მოსაწესრიგებელი საკითხის დელეგირება, ხშირ შემთხვევაში, აუცილებელია და პრაქტიკული საჭიროებებით არის ნაკარნახევი. კერძოდ, უფლების შეზღუდვასთან დაკავშირებული ყველა საკითხის საქართველოს პარლამენტის მიერ მოწესრიგებამ შესაძლოა, საკანონმდებლო ხელისუფლების პარალიზება/შეფერხება გამოიწვიოს და წარმოშვას ინსტიტუციური პრობლემები. საქართველოს კონსტიტუცია მოითხოვს, რომ მნიშვნელოვან პოლიტიკურ-სამართლებრივ საკითხებზე გადაწყვეტილებებს იღებდეს საქართველოს პარლამენტი, როგორც ქვეყნის უმაღლესი წარმომადგენლობითი და ქვეყნის საშინაო და საგარეო პოლიტიკის ძირითადი მიმართულებების განმსაზღვრელი საკანონმდებლო ორგანო. აღნიშნული უზრუნველყოფს, მნიშვნელოვან, პრინციპულ საკითხებზე გადაწყვეტილების მიღებისას, ხალხის მიერ არჩეულ წარმომადგენელთა შორის გარკვეული პროცედურით დადგენილი თანხმობის არსებობას. საკანონმდებლო ხელისუფლების ფუნქციონირების სპეციფიკიდან გამომდინარე, თითქმის შეუძლებელია, უფლების რეგულირებასთან დაკავშირებული ყველა, მათ შორის, პროცედურული/ტექნიკური საკითხის კანონით მოწესრიგება მოხდეს პარლამენტში დადგენილი პროცედურული წესების საფუძველზე (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2019 წლის 2 აგვისტოს N1/7/1275 გადაწყვეტილება საქმეზე ალექსანდრე მძინარაშვილი საქართველოს კომუნიკაციების ეროვნული კომისიის წინააღმდეგ II-30).

მძინარაშვილის საქმეზე საკონსტიტუციო სასამართლოს თქმითვე: „გარკვეული საკითხების მოწესრიგების უფლებამოსილების დელეგირება ასევე შესაძლოა, გამართლებული იყოს საკანონმდებლო ტექნიკის თვალსაზრისითაც. ბუნებრივია, საკითხის კანონით დარეგულირება ქმნის სტაბილურობის უფრო მაღალ გარანტიებს, თუმცა ზოგიერთი საკითხის გადაწყვეტა საჭიროებს მოქნილ საკანონმდებლო მექანიზმს. ამ თვალსაზრისით უფლებამოსილების დელეგირება ხელს უწყობს მარტივ ნორმატიულ ცვლილებებს იმ სფეროებში, რომლებიც მოითხოვს ხშირ მოდიფიკაციას, გამარტივებული პროცედურების საფუძველზე რეგულირების შეცვლილ გარემოებებზე მორგებას. ამასთან, მოწესრიგების უფლებამოსილების დელეგირება შესაძლოა, ასევე გამართლებული იყოს ამა თუ იმ საკითხზე სწრაფი გადაწყვეტილების მიღების მოტივითაც. ამგვარად, გარკვეულ შემთხვევებში, პარლამენტის მიერ კანონით მოსაწესრიგებელი საკითხის დელეგირება არის ლეგიტიმური და აუცილებელი (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2019 წლის 2 აგვისტოს N1/7/1275 გადაწყვეტილება საქმეზე ალექსანდრე მძინარაშვილი საქართველოს კომუნიკაციების ეროვნული კომისიის წინააღმდეგ II-31).

როგორც ჩანს პარლამენტმა ასოცირებული პროფესორის უფლებამოსილების ვადა მიიჩნია ტექნიკურ/პროცედურულ საკითხად და სწორედ ამიტომ, სავარაუდოდ, მოახდინა მის დადგენის უფლებამოსილების დელეგირება მოპასუხე მინისტრზე. მინისტრის ერთპიროვნულად მიღებული ნორმატიული აქტი იძლევა შეცვლილ გარემოებებზე. სწრაფი რეაგირების შესაძლებლობას. ტექნიკური საკითხებზე მუშაობისაგან პარლამენტის განტვირთვის და სპეციფიკური ურთიერთობის აღმასრულებელი ხელისუფლების მიერ ერთპიროვნულად რეგულირების აუცილებლობის ინტერესი არ ამართლებს იმას, რომ პარლამენტმა ორგანული კანონის საფუძველზე საკუთარ თავს გადაანდოს მიმდინარე კანონმდებლობით ორგანული კანონით მოსაწესრიგებელი საკითხის რეგულირების უფლებამოსილება. ამგვარი ქმედება შეუთავსებელია უფლებამოსილების დელეგირების ლეგიტიმურ ინტერესთან - განიტვირთოს პარლამენტი ტექნიკურ საკითხებზე მუშაობისაგან და ტექნიკური საკითხები მძიმე პროცესუალური ბარიერების გარეშე სწრაფად გადაწყდეს აღმასრულებელი ხელისუფლების ნორმატიული აქტებით. როცა პარლამენტი ორგანული კანონით მოსაწესრიგებელ საკითხს ჩვეულებრივი კანონით აწესრიგებს, არც ტექნიკური საკითხების პარლამენტისაგან განტვირთვა არ ხდება, არც ტექნიკურ საკითხზე სწრაფი რეგულაციის დადგენას აქვს ადგილი. ამის ნაცვლად პარლამენტის მხრიდან ხდება კონსტიტუციური მოთხოვნისათვის გვერდის ავლა - პარლამენტი საკითხს, რომლის გადასაწყვეტადაც მაღალი კვორუმია საჭირო, წყვეტს დეპუტატთა შედარებით ნაკლები ხმებით, რაც საკმარისია ჩვეულებრივი, მაგრამ არა ორგანული კანონის მისაღებად.

ამ საქმეში სწორედ ასეთ შემთხვევასთან გვაქვს საქმე: პარლამენტმა შრომის კოდექსის პირველი მუხლის პირველი პუნქტის საფუძველზე თავის თავზე სპეციალური, მაგრამ არა ორგანული „უმაღლესი განათლების შესახებ“ კანონით მოახდინა ასოცირებული პროფესორის უფლებამოსილების ვადის განსაზღვრის კომპეტენციის დელეგირება, ხოლო შემდეგ, „უმაღლესი განათლების შესახებ“ კანონის 35-ე მუხლის მე-5 პუნქტით ამ საკითხის მოწესრიგების უფლებამოსილება მიანიჭა მინისტრს. ეს არის ის, რის გამოც საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ კონსტიტუციის 26-ე მუხლის პირველი პუნქტის დარღვევა დაადგინა დიასამიძის საქმეზე.

აქვე აღსანიშნავია ის გარემოება, რომ „უმაღლესი განათლების შესახებ“ კანონის 35-ე მუხლის მე-5 პუნქტი ცხადად არ ითვალისწინებს ასოცირებული პროფესორის უფლებამოსილების ვადის მინისტრის მიერ მიღებული წესდებით დადგენის შესაძლებლობას. აღნიშნული ნორმის მიხედვით: „უმაღლესი საგანმანათლებლო დაწესებულების წესდებით შეიძლება განისაზღვროს პროფესიული ნიშნით კვალიფიციური პერსონალის მიერ ამ მუხლის პირველი−მე-4 პუნქტებით გათვალისწინებული აკადემიური თანამდებობების დაკავების შესაძლებლობა. ამ შემთხვევაში პირის კვალიფიკაცია შეიძლება დასტურდებოდეს პროფესიული გამოცდილებით, სპეციალური მომზადებით ან/და პუბლიკაციებით. შესაბამისი კვალიფიკაციის მქონედ ითვლება პირი, რომელსაც აქვს პროგრამით გათვალისწინებული სწავლის შედეგების გამომუშავებისათვის აუცილებელი კომპეტენცია.“ ეს ნორმა სავარაუდოდ გულისხმობს წესდებით ისეთი საკითხის გათვალისწინებას თუ რა სახის მოთხოვნებს უნდა აკმაყოფილებდეს კონკრეტულ უნივერსიტეტში ასოცირებული პროფესორობის მაძიებელი პირი და არა მაინცდამაინც ასოცირებული პროფესორის უფლებამოსილების ვადას. ეს ნორმა ძალიან ბუნდოვანია საიმისოდ, რომ გაირკვეს საკითხი იმის თაობაზე, უნივერისტეტის წესდებამ მხოლოდ ასოცირებული პროფესორობის კანდიდატის საკვალიფიკაციო მოთხოვნები უნდა განსაზღვროს თუ ამასთან ერთად ასოცირებული პროფესორის უფლებამოსილების ვადაც.

იმის მიუხედავად, „უმაღლესი განათლების შესახებ“ კანონის 35-ე მუხლის მე-5 პუნქტი ახდენს თუ არა მინისტრზე წესდებით ასოცირებული პროფესორის უფლებამოსილების ვადის განსაზღვრის კომპეტენციის დელეგირებას, განათლებისა და მეცნიერების მინისტრის ამ სარჩელით სადავოდ ქცეული ნორმები ორივე შემთხვევაში არაკონსტიტუციურია. იმ შემთხვევაში, თუკი ჩავთლით, რომ მინისტრმა სადავო ნორმა „უმაღლესი განათლების შესახებ“ კანონის 35-ე მუხლის მე-5 პუნქტის საფუძველზე მიიღო, ეს ნიშნავს იმას, რომ პარლამენტმა საკუთარ თავზე მოახდინა იმგვარი უფლებამოსილების დელეგირება, რაც გულისხმობს ორგანული კანონით გადასაწყვეტი საკითხების ჩვეულებრივი კანონით რეგულირებას;. ამასთან ადგილი აქვს პარლამენტის მიერ ჩვეულებრივი კანონით აღმასრულებელი ხელისუფლებისათვის ისეთი საკითხის რეგულირების უფლებამოსილების დელეგირებას, რომლის დელეგირებაც ორგანული კანონით უნდა მომხდარიყო. ეს გარემოება არაკონსტიტუციურად ხდის მინისტრის მიერ იმ საკითხის რეგულირებას, რისი უფლებამოსილებაც მან ჩვეულებრივი კანონით მიიღო და არა ორგანული კანონით. მოცემულ შემთხვევაში პარლამენტმა ასოცირებულ პროფესრთან ვადიანი ხელშეკრულების დადების საკითხის დელეგირება მინისტრზე მოახდინა არა ორგანული კანონით, არამედ ჩვეულებრივი კანონით. ჩვეულებრივი კანონის საფუძველზე კი მინისტრი მოკლებული იყო ასოცირებულ პროფესრთან უნივერსიტეტის მიერ გასაფორმებელი ხელშეკრულების ვადის განსაზღვრის შესაძლებლობას, თუკი ეს ვადა აღემატება, შრომის კოდექსით განსაზღვრულ, 2 წელს და 6 თვეს. სადავო ნორმის საფუძველზე მინისტრმა ასოცირებულ პროფესორთან შრომის ხელშეკრულების ვადად განსაზღვრა 7 წელი და არა 2 წელი და 6 თვე ან ამაზე მცირე ვადა. თუკი დავუშვებთ იმას, რომ „უმაღლესი განათლების შესახებ“ კანონის 35-ე მუხლის მე-5 პუნქტით პარლამენტმა მინისტრს ასოცირებულ პროფესორთან შრომის ხელშეკრულების ვადის განსაზღვრის უფლებამოსილება მისცა, მაშინ მოცემულ შემთხვევაში მინისტრს უნდა ემოქმედა შრომის კოდექსის მე-12 მუხლის მე-4 ნაწილით დადგენილ ფარგლებში - მას ასოცირებული პროფესორთან გასაფორმებელი ხელშეკრულების ხანგრძლივობა უნდა განესაზრვრა 30 თვემდე ვადით ან უვადოდ. ამის ნაცვლად, ორგანული კანონის მხრიდან, სათანადო დელეგირების არ არსებობის პირობებში, მოპასუხე მინისტრმა თსუ-ს ასოცირებული პროფესორის უფლებამოსილების ვადად დაადგინა ჯერ 6 წელი, შემდეგ 7 წელი. ამგვარი გადაწყვეტა ეწინააღმდეგება კონსტიტუციის 26-ე მუხლის პირველი პუნქტით დადგენილ ფორმალურ მოთხოვნას, რომლის მიხედვითაც შრომის უფლებებზე შეზღუდვის დაწესება დასაშვებია ორგანული კანონით.

მოპასუხე მინისტრის ნორმები არაკონსტიტუციურია იმ შემთხვევაშიც, თუკი მივიჩნევთ, „უმაღლესი განათლების შესახებ“ კანონის 35-ე მუხლის მე-5 პუნქტი არ ახდენს მინისტრზე ასოცირებული პროფესორის უფლებამოსილების ვადის განსაზღვრის საკითხის მოწესრიგების დელეგირებას. ასეთ შემთხვევაში მინისტრს არ ჰქონდა უფლება, თავისი ნორმატიული აქტით მოეწესრიგებინა ის ურთიერთობა, რომლის დარეგულირებაც კონსტიტუციის 26-ე მუხლის პირველი პუნქტით ორგანული კანონით არის დასაშვები, მით უმეტეს იმის გათვალისწინებით, რომ ორგანულ კანონში არსებულ იმპერატიულ დანაწესთან წინააღმდეგობაში მოდის სადავო ნორმაში არსებული რეგულირება. ორგანული კანონის, შრომის კოდექსის მე-12 მუხლის მე-4 პუნქტით იკრძალება 2 წელზე და 6 თვეზე მეტი ვადით დასაქმებულთან ვადიანი შრომის ხელშეკრულების დადება. მინისტრის სადავო ბრძანება ითვალისწინებს დასაქმებულთან ვადიანი შრომითი ხელშეკრულების დადებას 7 წლის ვადით და არა 2 წლის და 6 თვის ფარგლებში, როგორც ეს შრომის კოდექსშია გათვალისწინებული. შრომის კოდექსის მე-12 მუხლის მე-4 ნაწილი არის ბლანკეტური და ამ წესიდან კანონმდებელი არავითარ გამონაკლისს არ აწესებს, მათ შორის არც ასოცირებული პროფესორებთან მიმართებაში. შრომის კოდექსის მე-12 მუხლის მე-4 პუნქტი კრძალავს დასაქმებულებთან ვადიანი შრომის ხელშეკრულების გაფორმებას 2 წელზე და 6 თვეზე მეტი ვადით, მით უმეტეს 7 წლით, როგორც ეს სადავო ნორმაშია მითითებული. იმპერატიული და ბლანკეტურია შრომის კოდექსის მე-12 მუხლის მე-4 პუნქტის ის დანაწესიც, რომლის მიხედვითაც, თუკი შრომის ხელშეკრულება იდება 30 თვეზე მეტი ვადით, შრომის ხელშეკრულება უვადოდ დადებულად ითვლება. 30 თვეზე მეტი ვადით დადებული ხელშეკრულობის უვადოობის სამართლებრივი პრეზუმფციიდან გამონაკლისს არც თავად შრომის კოდექსი არ ადგენს და ორგანული კანონი ასოცირებულ პროფესორებთან მიმართებაში ამგვარი გამონაკლისის დაწესების უფლებამოსილებას არც განათლებისა და მეცნიერების მინისტრს არ ანიჭებს.

ამგვარად, მინისტრის ბრძანებით ასოცირებულ პროფესორთან 7 წლის ვადით შრომის ხელშკრულების დადების უფლებამოსილება არათუ გამომდინარეობს შრომის კოდექსიდან ან სხვა ორგანული კანონიდან, არამედ ამის შესაძლებლობა პირდაპირ გამორიცხულია შრომის კოდექსის მე-12 მუხლის მე-4 პუნქტით. რის გამოც, სადავო ნორმა ფორმალურ-სამართლებრივად ეწინააღმდეგება კონსტიტუციის 26-ე მუხლის პირველ პუნქტს.

აღნიშნული გარემოების გათვალისწინებით, ვითხოვთ „საჯარო სამართლის იურიდიული პირის - ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის წესდების თაობაზე“ საქართველოს განათლებისა და მეცნიერების მინისტრის 2013 წლის 11 სექტემბრის N135/ნ ბრძანების სადავო ნორმების კონსტიტუციის 26-ე მუხლის პირველ პუნქტთან მიმართებაში არაკონსტიტუციურად და შესაბამისად, ძალადაკარგულად ცნობას.

4. „უმაღლესი განათლების შესახებ“ საქართველოს კანონის 35-ე მუხლის მე-3 პუნქტის პირველი წინადადების შესაბამისობა კონსტიტუციის 26-ე მუხლის პირველ პუნქტთან

„უმაღლესი განათლების შესახებ“ საქართველოს კანონის 35-ე მუხლის მე-3 პუნქტის პირველი წინადადება ასისტენტ-პროფესორის უფლებამოსილების ასაკს განსაზღვრავს 3-დან 4 წლამდე. უმაღლეს საგანმანათლებლო დაწესებულებას კანონი აძლევს დისკრეციას, ამ კატეგორიის აკადემიური პერსონალის უფლებამოსილების ვადად განსაზღვროს 3 ან 4 წელი. უნდა ითქვას, რომ როგორც ერთი, ისე მეორე ვადა ეწინააღმდეგება კონსტიტუციის 26-ე მუხლის პირველი პუნქტით დადგენილ ფორმალურ-სამართლებრივ მოთხოვნებს, რომლის მიხედვითაც, შრომის უფლებაზე დაწესებული შეზღუდვა განსაზღვრული უნდა იყოს არა ჩვეულებრივი კანონით, არამედ ორგანული კანონით. მოცემულ შემთხვევაში, ასისტენტ-პროფესორთან მიმართებაში შრომითი ურთიერთობის ხანგრძლივობა განსაზღვრულია არა ორგანული კანონით, არამედ ჩვეულებრივი კანონით. სადავო „უმაღლესი განათლების შესახებ“ საქართველოს კანონის 35-ე მუხლის მე-3 პუნქტის პირველი წინადადება გვხვდება არა ორგანულ კანონში, არამედ ორდინალურ კანონში.

3 ან 4 წლიანი ვადის გასვლა იწვევს დასაქმებულთან შრომითი ხელშეკრულების შეწყვეტას. მართალია, ხელშეკრულების ისეთ არსებით პირობას, როგორცაა შრომითი ურთიერთობის ვადა, ძირითადად კანონმდებელი განსაზღვრავს და ამით თითქოს იცავს დასაქმებულს დამსაქმებლის თვითნებობისაგან, თუმცა სადავო ნორმა დამსაქმებელს უტოვებს ორ არჩევანს - დასაქმებულთან შრომითი ხელშეკრულება დადოს 3 ან 4 წლით, ამის მიუხედავად, ნათელია ისიც, რომ სამი ან ოთხი წლის ვადის გასვლის შემდეგ ასისტენტ-პროფესორის თანამდებობაზე დანიშნული ადამიანი რჩება როგორც აკადემიური თანამდებობის, ისე შემსოავლის წყაროს გარეშე. ეს გარემოება უარყოფითად აისახება დასაქმებულზე. საქართველოს კონსტიტუციის 26-ე მუხლის პირველი პუნქტის გადაწყვვეტას წარმოადგენს, რომ დასაქმებულზე ასეთი უარყოფითი გავლენის მქონე რეგულაცია უნდა იყოს დადგენილი მაღალი საპარლამენტო კვორუმით, ორგანული კანონის მიღების გზით. ამ შემთხვევაში, დასაქმებულზე უარყოფითი გავლენის მქონე რეგულაცია მიღებულია არა ორგანული კანონით, არამედ ჩვეულებრივი კანონით.

ამასთან სადავო ნორმამ, ორდინალურმა კანონმა ასისტენტ-პროფესორთან მიმართებაში დაადგინა იმაზე საზიანო გამონაკლისი, ვიდრე ეს ორგანული კანონით იყო ნებადართული. ორგანული კანონის - შრომის კოდექსის მე-12 მუხლის მეოთხე ნაწილით, ვადიანი შრომითი ხელშეკრულების დადება დასაშვებია 30 თვისთ (2 წლით და 6 თვის ვადით). ორგანული კანონი ამ წესიდან არ უშვებს რაიმე გამონაკლისს. უფრო მეტიც, თუკი შრომის ხელშეკრულებაში ან თანამდებობაზე დანიშვნის ბრძანებაში მითითებულია 30 თვეზე მეტი ვადა, ორგანული კანონი ადგენს პრეზუმციას, რომ ხელშეკრულება უვადოდ არის დადებული. სადავო ნორმა, ორდინალური კანონით აქარწყლებს იმ პრეზუმციას, რაც ორგანული კანონით არის დადგენილი და 30 თვეზე მეტი ვადის - 3 ან 4 წლის - გასვლის შემდეგ, ითვალისწინებს ასისტენტ-პროფესორისათვის უფლებამოსილების შეწყვეტას.

სადავო ნორმით უმაღლესი საგანმანათლებლო დაწესებულებისათვის მინიჭებული დისკრეციის ფარგლები კონსტიტუციის 26-ე მუხლის პირველი პუნქტის მოთხოვნასთან ფორმალურ-სამართლებრივ შესაბამისობაში იქნებოდა იმ შემთხვევაში, ასისტენტ-პროფესორის უფლებამოსილების ვადა 30 თვეზე მეტი რომ არ ყოფილიყო. ამის ნაცვლად, სადავო ნორმით უმაღლესი საგანმანათლებლო დაწესებულის დისკრეციული უფლებამოსილების ფარგლებში გასაკეთებელი ორი არჩევანიდან ორივე არის 30 თვეზე მეტი, რაც ორგანული კანონით არ არის ნებადართული. ამით „უმაღლესი განათლების შესახებ“ საქართველოს კანონის 35-ე მუხლის მე-3 პუნქტის პირველი წინადადება ეწინააღმდეგება კონსტიტუციის 26-ე მუხლის პირველი პუნქტის შემდეგ სიტყვებს: „უფლება შრომის უსაფრთხო პირობებზე და სხვა შრომითი უფლებები დაცულია ორგანული კანონით.“

ორგანული კანონის - შრომის კოდექსის პირველი მუხლის პირველი ნაწილის თანახმად, ეს კანონი აწესრიგებს საქართველოს ტერიტორიაზე შრომით და მის თანმდევ ურთიერთობებს, თუ ისინი განსხვავებულად არ რეგულირდება სხვა სპეციალური კანონით. „უმაღლესი განათლების შესახებ“ საქართველოს კანონის 35-ე მუხლის მე-3 ნაწილის პირველი წინადადება, შრომის კოდექსთან შედარებით, უდავოდ წარმოადგენს სპეციალურ კანონს ასისტენტ-პროფესორთან მიმართებაში. ამის მიუხედავად, ჯორბენაძის N2/5/658 გადაწყვეტილების მეორე თავის 28-ე პუნქტით დადგენილი სტანდარტის თანახმად, პარლამენტს ეკრძალება საკუთარ თავზე უფლებამოსილების დელეგირება - ორგანული კანონით მოსაწესრიგებელი საკითხის დაბალი პოლიტიკური ლეგიტიმაციის მქონე ორდინალური კანონით მოწესრიგება. ჯორბენაძის საქმიდან გამომდინარე, ორგანული კანონის - შრომის კოდექსის პირველი მუხლის პირველი ნაწილი ვერ გაამართლებს დაბალი ლეგიტიმაციის მაგრამ სპეციალური კანონით შრომის უფლების ისეთი ასპექტის რეგულირებას, რაც ორგანული კანონით უნდა იყოს მოწესრიგებული. მოპასუხის ეს არგუმენტი საკონსტიტუციო სასამართლომ უკვე უარყო 2021 წლის 11 თებერვლის №1/1/1505,1515,1516,1529 გადაწყვეტილებაში საქმეზე პაატა დიასამიძე, ედუარდ მარიკაშვილი და ლიკა საჯაია საქართველოს პარლამენტისა და საქართველოს მთავრობის წინააღმდეგ საქმეში.

აღნიშნული გარემოების გათვალისწინებით, ვითხოვთ „უმაღლესი განათლების შესახებ“ საქართველოს კანონის 35-ე მუხლის მესამე პუნქტის პირველი წინადადების არაკონსტიტუციურად და შესაბამისად, ძალადაკარგულად ცნობას.

6. კონსტიტუციური სარჩელით/წარდგინებით დაყენებული შუამდგომლობები

შუამდგომლობა სადავო ნორმის მოქმედების შეჩერების თაობაზე: არა

შუამდგომლობა პერსონალური მონაცემების დაფარვაზე: არა

შუამდგომლობა მოწმის/ექსპერტის/სპეციალისტის მოწვევაზე: არა

შუამდგომლობა/მოთხოვნა საქმის ზეპირი მოსმენის გარეშე განხილვის თაობაზე: არა

კანონმდებლობით გათვალისწინებული სხვა სახის შუამდგომლობა: არა