პლენუმის შემადგენლობა:

მერაბ ტურავა – სხდომის თავმჯდომარე, მომხსენებელი მოსამართლე;

ევა გოცირიძე – წევრი;

გიორგი თევდორაშვილი – წვერი;

ირინე იმერლიშვილი – წევრი;

გიორგი კვერენჩხილაძე – წევრი;

ხვიჩა კიკილაშვილი – წევრი;

მანანა კობახიძე – წევრი;

ვასილ როინიშვილი – წევრი;

თეიმურაზ ტუღუში – წევრი.

სხდომის მდივანი: მარიამ ბარამიძე.

საქმის დასახელება: მოქალაქეთა პოლიტიკური გაერთიანება „საქართველოს პატრიოტთა ალიანსი“ საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ.

დავის საგანი: საქართველოს ორგანული კანონის „საქართველოს საარჩევნო კოდექსის“ 125-ე მუხლის მე-8 პუნქტის სიტყვების „იმ სუბიექტებზე, რომლებმაც შევსების გარეშე მიიღეს არანაკლებ 6 მანდატისა“ (2018 წლის 16 დეკემბრამდე მოქმედი რედაქცია) კონსტიტუციურობა საქართველოს კონსტიტუციის მე-14 მუხლთან (2018 წლის 16 დეკემბრამდე მოქმედი რედაქცია) მიმართებით.

საქმის განხილვის მონაწილეები: მოსარჩელის, მოქალაქეთა პოლიტიკური გაერთიანება „საქართველოს პატრიოტთა ალიანსის“ წარმომადგენლები - ლევან ჩხეიძე და ანდრო კიკნაველიძე; მოპასუხის, საქართველოს პარლამენტის წარმომადგენლები - ქრისტინე კუპრავა და გიორგი ჩიფჩიური; მოწმეები - საქართველოს ცენტრალური საარჩევნო კომისიის იურიდიული დეპარტამენტის სამართლებრივი უზრუნველყოფის განყოფილების უფროსი გიორგი კალანდარიშვილი; საქართველოს ცენტრალური საარჩევნო კომისიის იურიდიული დეპარტამენტის სასამართლოებთან ურთიერთობის და საარჩევნო დავების განყოფილების უფროსი გიორგი ძაგანია; ექსპერტები - გიზო მჭედლიძე და ვახტანგ ხმალაძე.

I
აღწერილობითი ნაწილი

1. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2016 წლის 18 ოქტომბერს კონსტიტუციური სარჩელით (რეგისტრაციის №853) მომართა მოქალაქეთა პოლიტიკურმა გაერთიანება „საქართველოს პატრიოტთა ალიანსმა“. №853 კონსტიტუციური სარჩელი საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2016 წლის 16 ნოემბრის №3/5/853 საოქმო ჩანაწერით მიღებულ იქნა არსებითად განსახილველად. №853 კონსტიტუციური სარჩელის არსებითი განხილვის სხდომა, ზეპირი მოსმენით, გაიმართა 2017 წლის 27 მარტს.

2. №853 კონსტიტუციურ სარჩელში საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოსათვის მომართვის სამართლებრივ საფუძვლებად მითითებულია: საქართველოს კონსტიტუციის 2018 წლის 16 დეკემბრამდე მოქმედი რედაქციის 89-ე მუხლის პირველი პუნქტის „ვ“ ქვეპუნქტი, „საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის მე-19 მუხლის პირველი პუნქტის „ე“ ქვეპუნქტი, 31-ე მუხლის პირველი პუნქტი, 39-ე მუხლის პირველი პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტი, „საკონსტიტუციო სამართალწარმოების შესახებ“ საქართველოს კანონის პირველი მუხლის მე-2 პუნქტი, მე-10 მუხლის პირველი პუნქტი და მე-16 მუხლის პირველი პუნქტი.

3. საქართველოს ორგანული კანონის „საქართველოს საარჩევნო კოდექსის“ 2018 წლის 16 დეკემბრამდე მოქმედი რედაქციის 125-ე მუხლის მე-8 პუნქტი შეიცავს დათქმას ამ მუხლის მე-6 პუნქტით დადგენილი პროცედურების შემდეგ დარჩენილი გადაუნაწილებელი მანდატების მათ ამოწურვამდე რიგრიგობით იმ სუბიექტებზე გადანაწილების შესახებ, რომლებმაც შევსების გარეშე მიიღეს არანაკლებ 6 მანდატისა. კონკრეტულად, მოსარჩელეს არაკონსტიტუციურად მიაჩნია სადავოდ გამხდარი ნორმის სიტყვები - „იმ სუბიექტებზე, რომლებმაც შევსების გარეშე მიიღეს არანაკლებ 6 მანდატისა“.

4. საქართველოს კონსტიტუციის მე-14 მუხლით (2018 წლის 16 დეკემბრამდე მოქმედი რედაქცია) დაცული იყო კანონის წინაშე ყველას თანასწორობის უფლება. „საქართველოს კონსტიტუციაში ცვლილების შეტანის შესახებ“ 2017 წლის 13 ოქტომბრის №1324-რს საქართველოს კონსტიტუციური კანონის პირველი მუხლის საფუძველზე, საქართველოს კონსტიტუცია ჩამოყალიბდა ახალი რედაქციით. საქართველოს კონსტიტუციის მოქმედი რედაქციის მე-11 მუხლის პირველი პუნქტით დაცულია სამართლის წინაშე ყველას თანასწორობის უფლება.

5. №853 კონსტიტუციური სარჩელის თანახმად, მოქალაქეთა პოლიტიკურმა გაერთიანება „საქართველოს პატრიოტთა ალიანსმა“ 2016 წლის 8 ოქტომბრის საპარლამენტო არჩევნებში დააგროვა არჩევნებში მონაწილე ამომრჩეველთა ხმების 5,01%, რაც აისახა 3,85 საპარლამენტო მანდატში. საქართველოს კონსტიტუციის 50-ე მუხლის მე-2 პუნქტის მე-2 წინადადების თანახმად (2018 წლის 16 დეკემბრამდე მოქმედი რედაქცია), „იმ საარჩევნო სუბიექტებს, რომლებიც პარლამენტის წევრთა მანდატების განაწილების შემდეგ დააგროვებენ იმაზე ნაკლები რაოდენობის მანდატებს, ვიდრე საჭიროა საპარლამენტო ფრაქციის შექმნისათვის, მანდატები საქართველოს კანონმდებლობით დადგენილი წესით შეევსებათ ფრაქციის შექმნისათვის საჭირო მინიმალურ ოდენობამდე“. კონსტიტუციის აღნიშნული დანაწესი აისახა საქართველოს საარჩევნო კოდექსში, რის საფუძველზეც, მოქალაქეთა პოლიტიკურ გაერთიანება „საქართველოს პატრიოტთა ალიანსს“ ჯამში მიეკუთვნა 6 საპარლამენტო მანდატი.

6. მოსარჩელის განმარტებით, კონსტიტუციის ზემოხსენებული დანაწესი წარმოადგენს რა პოზიტიურ დისკრიმინაციას, ემსახურება საპარლამენტო პლურალიზმის პრინციპს და მიზნად ისახავს ისეთი საარჩევნო სუბიექტების მხარდაჭერას, რომლებმაც პროპორციული სისტემით ჩატარებულ არჩევნებში გადალახეს 5%-იანი საარჩევნო ბარიერი, მაგრამ მოიპოვეს 6 საპარლამენტო მანდატზე ნაკლები. მისი თქმით, აღნიშნულ პრინციპთან შეუსაბამობაში მოდის სადავო ნორმის ის დანაწესი, რომელიც გამორიცხავს პროპორციული საარჩევნო სისტემით ჩატარებული არჩევნების შედეგად დარჩენილი გაუნაწილებელი მანდატების იმ საარჩევნო სუბიექტებისათვის გადანაწილების შესაძლებლობას, რომელთაც, აღნიშნული არჩევნების შედეგების მიხედვით, შევსების გარეშე, მიიღეს 6 საპარლამენტო მანდატზე ნაკლები. 2016 წლის 8 ოქტომბრის პროპორციული სისტემით ჩატარებული საპარლამენტო არჩევნების შედეგების თანახმად, საარჩევნო ბარიერი გადალახა სამმა საარჩევნო სუბიექტმა, ხოლო გასანაწილებელი დარჩა 17 მანდატი. გადასანაწილებელი მანდატებიდან, პირველ რიგში, 3 მანდატი საპარლამენტო ფრაქციისთვის საჭირო მანდატების ოდენობის შესაქმნელად მიეკუთვნა მოსარჩელე მხარეს, ხოლო დარჩენილი 14 მანდატი რიგითობით გადანაწილდა იმ ორ საარჩევნო სუბიექტზე, რომელთაც შევსების გარეშე მიიღეს არანაკლებ 6 საპარლამენტო მანდატი.

7. კონსტიტუციური სარჩელის ავტორი აპელირებს საქართველოს კონსტიტუციის 50-ე მუხლის მე-2 პუნქტის პირველ წინადადებაზე (2018 წლის 16 დეკემბრამდე მოქმედი რედაქცია), რომლის თანახმად, „პროპორციული სისტემით ჩატარებული არჩევნების შედეგად პარლამენტის წევრთა მანდატები განაწილდება მხოლოდ იმ პოლიტიკურ გაერთიანებებსა და საარჩევნო ბლოკებს შორის, რომლებიც მიიღებენ არჩევნებში მონაწილე ამომრჩეველთა 5%-ს მაინც“. კონსტიტუციის აღნიშნული დანაწესი ადგენს პროპორციული სისტემით ჩატარებული არჩევნების შედეგად საპარლამენტო მანდატების განაწილების ზოგად პრინციპს, რომელიც უნდა აისახოს საარჩევნო კანონმდებლობით დადგენილ საპარლამენტო მანდატების განაწილების კონკრეტულ წესში.

8. მოსარჩელის პოზიციით, საარჩევნო კანონმდებლობით განსაზღვრული მანდატების განაწილების წესი ერთნაირი უნდა იყოს ყველა იმ საარჩევნო სუბიექტისთვის, რომელიც პროპორციული სისტემით ჩატარებულ საპარლამენტო არჩევნებში გადალახავს 5%-იან საარჩევნო ბარიერს. მისი აზრით, სადავო ნორმა დისკრიმინაციულია, რადგან არსებითად თანასწორი პირების მიმართ ადგენს უთანასწორო მოპყრობას. კერძოდ, ის საარჩევნო სუბიექტები, რომლებმაც შევსების გარეშე მოიპოვეს არანაკლებ ექვსი საპარლამენტო მანდატი, მონაწილეობენ დარჩენილი გასანაწილებელი მანდატების განაწილების პროცესში, ხოლო იმ საარჩევნო სუბიექტებს, რომლებმაც შევსების გარეშე ექვს საპარლამენტო მანდატზე ნაკლები მიიღეს, ერთმევათ მანდატების გადანაწილების პროცესში მონაწილეობის მიღების შესაძლებლობა.

9. მოსარჩელის მტკიცებით, მცირემანდატიანობა როგორც ფაქტობრივი მოცემულობა, არ შეიძლება გამოყენებულ იქნეს შესაბამისი საარჩევნო სუბიექტის უფლებების დასამცრობად. იმ შემთხვევაში, თუ კანონმდებლობაში საერთოდ არ იარსებებდა მცირემანდატიანი საარჩევნო სუბიექტებისთვის დადგენილი ზემოხსენებული საშეღავათო წესი და მოქალაქეთა პოლიტიკური გაერთიანება „საქართველოს პატრიოტთა ალიანსი“ აბსოლუტური თანასწორობის პრინციპის საწყისებზე მიიღებდა მონაწილეობას გაუნაწილებელი მანდატების გადანაწილების პროცესში, მას მიეკუთვნებოდა ექვსზე მეტი საპარლამენტო მანდატი. აღნიშნული ცხადყოფს სადავო ნორმის შეუსაბამობას კონსტიტუციის იმ დანაწესთან, რომელიც მოწოდებულია, უზრუნველყოს მცირემანდატიანი საარჩევნო სუბიექტის სამართლებრივი მდგომარეობის გაუმჯობესება და არა პირიქით − გაუარესება.

10. ყოველივე ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, მოსარჩელე მხარე მიიჩნევს, რომ სადავო სიტყვები ეწინააღმდეგება საქართველოს კონსტიტუციით განმტკიცებულ თანასწორობის უფლებას.

11. დამატებით, მოსარჩელის წარმომადგენლის მითითებით, სადავო ნორმის არსებობა წარმოშობს კონსტიტუციური კრიზისის დადგომის მაღალ რისკებს. კერძოდ, იმ შემთხვევაში, თუ პროპორციული სისტემით ჩატარებულ საპარლამენტო არჩევნებში საარჩევნო ბარიერს გადალახავენ მხოლოდ ისეთი საარჩევნო სუბიექტები, რომლებიც მიიღებენ 6 მანდატზე ნაკლებს, მაშინ საარჩევნო კანონმდებლობით დადგენილი წესის თანახმად, მათი მანდატები შეივსება 6-მდე, ხოლო დარჩენილი მანდატების გადანაწილება აღნიშნულ სუბიექტებზე ვერ მოხერხდება გასაჩივრებული რეგულაციის დანაწესიდან გამომდინარე. შესაბამისად, საპარლამენტო მანდატების უმრავლესობა გადასანაწილებელი დარჩება და ეჭვქვეშ დადგება საქართველოს პარლამენტის დაკომპლექტების საკითხი. იმავდროულად, მოსარჩელის წარმომადგენელი აპელირებს ისეთი მოცემულობის შექმნის საფრთხეზეც, რომლის ფარგლებშიც ერთი პოლიტიკური პარტია, რომელმაც მცირედით უკეთესი შედეგი აჩვენა სხვა პოლიტიკურ სუბიექტებთან შედარებით და მხოლოდ მან მოახერხა დამოუკიდებლად ფრაქციის შექმნისთვის საჭირო რაოდენობის მანდატების მოპოვება, მიიღებს გაუნაწილებელი მანდატების მთელ რაოდენობას, რამაც შესაძლოა, განაპირობოს მისთვის არაპროპორციული ძალაუფლების მინიჭება.

12. მოსარჩელის წარმომადგენელმა საქმის არსებითი განხილვის სხდომაზე აღნიშნა ისიც, რომ გაუნაწილებელი მანდატების განაწილებიდან ბარიერგადალახული საარჩევნო სუბიექტის მონაწილეობის გამორიცხვა წარმოადგენს პოლიტიკური ნიშნით მის დისკრიმინაციას, რაც არღვევს როგორც თანასწორობის უფლებას, ასევე საარჩევნო უფლების მარეგლამენტირებელ ნორმას, როგორც თანასწორი საარჩევნო უფლების დამდგენ კონსტიტუციურ დანაწესს.

13. მოსარჩელის წარმომადგენლის პოზიციით, მანდატების შევსება ფრაქციის შექმნისთვის საჭირო მანდატების ოდენობამდე და გაუნაწილებელი მანდატების განაწილება წარმოადგენს ერთმანეთისაგან დამოუკიდებელ პროცესს. ამ თვალსაზრისით, მანდატების შევსება წარმოადგენს წახალისებას მცირე პოლიტიკური პარტიებისთვის, გაუნაწილებელი მანდატების განაწილება კი წარმოადგენს არა რაიმე ტიპის პრივილეგიას, არამედ მანდატების განაწილების პროცედურის შემადგენელს. იმავდროულად, მოსარჩელის წარმომადგენლის აღნიშვნით, საქართველოს კონსტიტუცია ღიად ტოვებს მანდატების შევსების შემდგომ დარჩენილი გადაუნაწილებელი მანდატების განაწილების საკითხს. ერთი მხრივ, კონსტიტუცია არ განსაზღვრავს საკითხს, თუ რომელმა პოლიტიკურმა პარტიებმა უნდა მიიღონ აღნიშნულ პროცესში მონაწილეობა, მეორე მხრივ კი, არც იმ სუბიექტებს ასახელებს, რომლებიც ამ პროცესში მონაწილეობიდან გამორიცხულნი არიან. შესაბამისად, კონსტიტუციის ტექსტიდან შეუძლებელია იმგვარი დანაწესის ამოკითხვა, რომელიც მანდატების შევსების გამო გამორიცხავდა პოლიტიკური პარტიის მონაწილეობას დარჩენილი მანდატების განაწილების პროცესში.

14. მოპასუხე მხარის, საქართველოს პარლამენტის პოზიციით, სადავო ნორმა უზრუნველყოფს სტაბილური საპარლამენტო უმრავლესობის ფორმირებას. ამასთან, იგი ემსახურება პოლიტიკური უმცირესობის დაცვისა და საპარლამენტო პლურალიზმის შენარჩუნების იდეას დემოკრატიის პრინციპზე დაყრდნობით. აღნიშნული, ერთი მხრივ, ავალდებულებს სახელმწიფოს, დაიცვას მცირემანდატიანი სუბიექტების ინტერესები, მეორე მხრივ კი, უზრუნველყოს გონივრული ბალანსი სხვათა უფლებებისა და კანონიერი ინტერესის თვალსაზრისით.

15. მოპასუხე მხარის წარმომადგენლის მითითებით, საქართველოს კონსტიტუციის ზოგადი ნება მიმართულია პროპორციული წესით ჩატარებულ არჩევნებში სხვადასხვა მხარდაჭერის მქონე საარჩევნო სუბიექტის მიერ სხვადასხვა რაოდენობის მანდატების მიღებისაკენ. აღნიშნულიდან, კონსტიტუციის ტექსტი, გარკვეულ შემთხვევებში, თავადვე აწესებს გამონაკლისს ფრაქციის შექმნისთვის საჭირო ოდენობამდე მანდატების შევსების სახით. მოპასუხის პოზიციით, მანდატების პირველად განაწილებაზე გავლენას ახდენს არჩევნების შედეგები და, შესაბამისად, ამომრჩეველთა ხმების ოდენობა განსაზღვრავს საარჩევნო სუბიექტებისთვის მინიჭებული მანდატების ოდენობას. აღნიშნულიდან გამომდინარე, მოპასუხე არ ეთანხმება მოსარჩელის აპელირებას პოლიტიკური ნიშნით დისკრიმინაციის თაობაზე.

16. მოპასუხე მხარე მიიჩნევს, რომ განსახილველ ურთიერთობაში შესადარებელ ჯგუფებს წარმოადგენენ, ერთი მხრივ, ის პოლიტიკური სუბიექტები, რომლებმაც შევსების გარეშე მიიღეს 6 მანდატი, მეორე მხრივ კი, ის სუბიექტები, რომლებსაც 6 მანდატის მოსაპოვებლად მანდატების შევსება დასჭირდათ. მოპასუხე მხარის მტკიცებით, მანდატების განაწილების მიზნებისათვის, განსხვავებული შედეგის მქონე საარჩევნო სუბიექტები არ არიან არსებითად თანასწორნი.

17. მოპასუხე მხარის მტკიცებით, თუ გაუნაწილებელი მანდატები, სადავო ნორმის საპირისპიროდ, თანაბრად განაწილდება ყველა ბარიერგადალახულ სუბიექტზე, მაღალრეიტინგული და დაბალრეიტინგული პოლიტიკური პარტიები აღმოჩნდებიან არსებითად თანასწორ მდგომარეობაში, რაც არღვევს საარჩევნო უფლების თანასწორობის პრინციპს ამომრჩეველთა ხმების თანასწორი შედეგუნარიაონობის თვალსაზრისით.

18. მოპასუხე მხარის არგუმენტაციით, საქართველოს კონსტიტუციის მოთხოვნას არ წარმოადგენს მანდატების განაწილების სხვადასხვა ეტაპზე ყველა ბარიერგადალახული საარჩევნო სუბიექტის აუცილებელი ჩართულობა. იმავდროულად, მოპასუხის წარმომადგენელი აპელირებს იმ გარემოებაზე, რომ მანდატების შევსება ფრაქციის შექმნისათვის საჭირო ოდენობამდე წარმოადგენს კონსტიტუციურ პრივილეგიას მცირემანდატიანი პოლიტიკური პარტიებისთვის. აღნიშნულისგან განსხვავებით, მანდატების რიგითობით განაწილება არ არის პრივილეგია, არამედ იგი წარმოადგენს კონსტიტუციის ნების გამოხატულებას, მანდატები მიიღონ უფრო მაღალი მხარდაჭერის მქონე პოლიტიკურმა პარტიებმა. ამასთან, პრივილეგიამინიჭებული საარჩევნო სუბიექტების მონაწილეობის გამორიცხვა გაუნაწილებელი მანდატების განაწილების პროცესიდან განპირობებულია იმ გარემოებით, რომ ადგილი არ ჰქონდეს მანდატების გადანაწილების პროპორციულობის იმაზე მეტად დარღვევას, ვიდრე მას კონსტიტუციის ტექსტი ითვალისწინებს. ამ ასპექტში მოპასუხე მიუთითებს იმას, რომ კონსტიტუციის მიერ პროპორციულობის პრინციპიდან გადახვევა არ გულისხმობს კანონმდებლის ლეგიტიმირებას, შექმნას იმგვარი საკანონმდებლო რეგულაცია, რომელიც განაგრძობს პროპორციულობის დარღვევის ხარისხის ზრდას.

19. ყოველივე აღნიშნულიდან გამომდინარე, მოპასუხე მხარე მიიჩნევს, რომ მოსარჩელის მიერ სადავოდ გამხდარი სიტყვები არ იწვევს თანასწორობის უფლების დარღვევას და, შესაბამისად, №853 კონსტიტუციური სარჩელი არ უნდა დაკმაყოფილდეს.

20. საქმეზე მოწმედ იქნა მოწვეული ცესკოს იურიდიული დეპარტამენტის სამართლებრივი უზრუნველყოფის განყოფილების უფროსი გიორგი კალანდარიშვილი. მოწმის განცხადებით, საარჩევნო კანონმდებლობა სხვადასხვა საკითხთან დაკავშირებით, იცნობს საარჩევნო სუბიექტებს შორის დიფერენცირებულ მიდგომას, რაც დისკრიმინაციას არ წარმოადგენს. ამასთან, მოწმის მითითებით, საარჩევნო სუბიექტები, რომელთაც, ერთი მხრივ, დამოუკიდებლად მოახერხეს 6 მანდატის მოპოვება, ხოლო, მეორე მხრივ, დასჭირდათ მანდატების შევსება ამ რაოდენობამდე, არ წარმოადგენენ არსებითად თანასწორ სუბიექტებს. აღნიშნულიდან გამომდინარე, მოწმე თვლის, რომ სადავო ნორმას არ გააჩნია მიმართება თანასწორობის ძირითად უფლებასთან.

21. მოწმის, საქართველოს ცენტრალური საარჩევნო კომისიის იურიდიული დეპარტამენტის სასამართლოებთან ურთიერთობის და საარჩევნო დავების განყოფილების უფროსის, გიორგი ძაგანიას პოზიციით, საქართველოს ცენტრალურმა საარჩევნო კომისიამ მანდატები საარჩევნო სუბიექტებს შორის გაანაწილა საქართველოს საარჩევნო კოდექსით დადგენილი რეგულაციის ფარგლებში. მანდატების გაუნაწილებლობის გამო პოტენციურ კონსტიტუციურ კრიზისთან მიმართებით, მოწმემ მიუთითა, რომ ცესკო ფლობს უფლებამოსილებას, მისი ნორმატიული აქტით გადაწყვიტოს იმგვარი საკითხები, რომლებიც მოწესრიგებული არ არის კანონით.

22. ექსპერტის, გიზო მჭედლიძის პოზიციით, სადავო ნორმა პრობლემურია როგორც პოლიტიკური პარტიების დისკრიმინაციის, აგრეთვე, ამომრჩეველთა დისკრიმინაციის კუთხით, რამდენადაც შესაძლოა, შეიქმნას იმგვარი ვითარება, რომლის ფარგლებშიც საარჩევნო სუბიექტთა მიღებულ ხმებს შორის მცირე განსხვავების ფონზე, ერთმა საარჩევნო სუბიექტმა მიიღოს გადაუნაწილებელი მანდატების მთელი ოდენობა. იმავდროულად, ექსპერტის განცხადებით, სადავო ნორმამ შესაძლოა, გამოიწვიოს კონსტიტუციური კრიზისი პარლამენტის დაკომპლექტების შეუძლებლობის სახით. ასეთ შემთხვევაში, რამდენადაც საარჩევნო კანონმდებლობა არ შეიცავს კონკრეტულ გადაწყვეტას, საკითხის მოწესრიგება ცესკოს მიერ მოხდება მისი ნორმატიული აქტით.

23. ექსპერტის აღნიშვნით, ბარიერგადალახულ სუბიექტებს შორის გაუნაწილებელი მანდატების გადანაწილება პროპორციული წესით მანდატების განაწილების პროცედურის ნაწილია, ხოლო აღნიშნული პროცედურიდან კონკრეტული სუბიექტის გამორიცხვა შესაძლებელია ჩაითვალოს ხსენებული სუბიექტის დისკრიმინაციად. ამავდროულად, სადავო ნორმამ რეალობაში ვერ უზრუნველყო მცირემანდატიანი სუბიექტების წახალისების კონსტიტუციური გარანტიის რეალიზება. შესაბამისად, ექსპერტი თვლის, რომ სადავო ნორმა არაკონსტიტუციურია.

24. ექსპერტის, ვახტანგ ხმალაძის განცხადებით, მანდატების შევსების კონსტიტუციური დანაწესი, თავისი არსით, არღვევს თანასწორობის პრინციპს. იმავდროულად, მისი არგუმენტაციით, აღნიშნული მექანიზმი წარმოადგენს კონსტიტუციურ პრივილეგიას, ხოლო გაუნაწილებელი მანდატების განაწილება იმ სუბიექტებს შორის, რომლებმაც დამოუკიდებლად მიიღეს, მინიმუმ, 6 მანდატი არ შეიძლება განხილულ იქნეს კონსტიტუციურ პრივილეგიად, რამდენადაც მანდატების შევსების პროცედურა წინ უსწრებს შესაბამის სუბიექტებს შორის დარჩენილი მანდატების განაწილებას და, ცალკეულ შემთხვევებში, მას შესაძლოა, ადგილი ჰქონდეს მათი მანდატების ხარჯზე.

25. ექსპერტის პოზიციით, ერთი მხრივ, ის საარჩევნო სუბიექტები, რომლებიც დამოუკიდებლად მოიპოვებენ მინიმუმ 6 მანდატს, ხოლო, მეორე მხრივ, ის საარჩევნო სუბიექტები, რომელთაც მანდატების შევსება სჭირდებათ ფრაქციის შესაქმნელად საჭირო ოდენობამდე, მანდატების შევსებამდე, წარმოადგენენ არსებითად თანასწორ სუბიექტებს, ხოლო მანდატების შევსების შემდგომ კი –არსებითად უთანასწორო სუბიექტებს. თავის მხრივ, საარჩევნო სუბიექტები, რომლებიც დამოუკიდებლად ახერხებენ, მინიმუმ, 6 მანდატის მოპოვებას, ექსპერტის პოზიციით, წარმოადგენენ არსებითად თანასწორ სუბიექტებს, მიუხედავად მათ მიერ მიღებულ მხარდაჭერას შორის პროცენტული სხვაობისა.

26. ექსპერტის პოზიციით, იმ შემთხვევაში, თუ მანდატების შევსების შემდგომ, დასახელებული კონსტიტუციური პრივილეგიით მოსარგებლე საარჩევნო სუბიექტი დარჩენილი გადაუნაწილებელი მანდატების განაწილების პროცესშიც მიიღებს მონაწილეობას, მიღებული ხმებისა და აღნიშნულის საფუძველზე მოპოვებული მანდატების თანაფარდობა და, შესაბამისად, პროპორციულობის პრინციპი იმაზე მეტად დაირღვევა, ვიდრე ეს სადავო ნორმის მოქმედების პირობებში ხდება. აღნიშნულიდან გამომდინარე, ექსპერტს სადავო ნორმა არაკონსტიტუციურად არ მიაჩნია.

II
სამოტივაციო ნაწილი

1. კონსტიტუციური დებულების ცვლილება

1. განსახილველ საქმეზე მოსარჩელე ითხოვს სადავო ნორმის კონსტიტუციურობის შემოწმებას საქართველოს კონსტიტუციის 2018 წლის 16 დეკემბრამდე მოქმედი რედაქციის მე-14 მუხლთან მიმართებით. „საქართველოს კონსტიტუციაში ცვლილების შეტანის შესახებ“ საქართველოს 2017 წლის 13 ოქტომბრის №1324-რს კონსტიტუციური კანონის პირველი მუხლის საფუძველზე, საქართველოს კონსტიტუცია ჩამოყალიბდა ახალი რედაქციით და, შესაბამისად, აღნიშნული კონსტიტუციური დებულება ძალადაკარგულია. აქედან გამომდინარე, საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლო სადავო ნორმის კონსტიტუციურობას შეაფასებს კონსტიტუციის მოქმედი რედაქციის იმ დებულებასთან მიმართებით, რომელსაც იდენტური/მსგავსი შინაარსი გააჩნია.

2. საქართველოს კონსტიტუციის 2018 წლის 16 დეკემბრამდე მოქმედი რედაქციის მე-14 მუხლით დაცული იყო კანონის წინაშე თანასწორობის უფლება. საქართველოს კონსტიტუციის მოქმედი რედაქციის არქიტექტურაში კონსტიტუციის ხსენებულ დებულებას შეესატყვისება მე-11 მუხლის პირველი პუნქტი. ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლო სადავო დებულების კონსტიტუციურობას შეაფასებს საქართველოს კონსტიტუციის მე-11 მუხლის პირველ პუნქტთან მიმართებით.

2. სადავო ნორმის ძალადაკარგულობა

3. სადავო ნორმის კონსტიტუციურობის შეფასებამდე უნდა აღინიშნოს, რომ კონსტიტუციურ სარჩელზე საკონსტიტუციო სამართალწარმოების მიმდინარეობისას, „საქართველოს ორგანულ კანონში „საქართველოს საარჩევნო კოდექსი“ ცვლილების შეტანის შესახებ“ საქართველოს 2018 წლის 21 ივლისის №3266-რს ორგანული კანონის საფუძველზე, სადავო ნორმა ამოღებულ იქნა. დასახელებული ორგანული კანონის მე-2 მუხლის მე-2 პუნქტის შესაბამისად, ცვლილება ამოქმედდა საქართველოს პრეზიდენტის მომდევნო არჩევნებში არჩეული საქართველოს პრეზიდენტის მიერ ფიცის დადებისთანავე - 2018 წლის 16 დეკემბერს. ამდენად, საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს პრაქტიკის თანახმად, საკონსტიტუციო სამართალწარმოების მიზნებისათვის გასაჩივრებული ნორმა ძალადაკარგულია. ამასთან, გასათვალისწინებელია, რომ სადავო ნორმამ ძალა დაკარგა საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ საქმის არსებითი განხილვის დასრულების შემდგომ.

4. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით, სადავო ნორმის გაუქმება/ძალადაკარგულად გამოცხადება, საკონსტიტუციო სამართალწარმოების პროცესში წარმოშობს განსხვავებულ შედეგებს საქმის მიმდინარეობის შესაბამისი ეტაპის გათვალისწინებით (იხ., საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2018 წლის 26 ივლისის №2/4/665,683 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე ნანა ფარჩუკაშვილი საქართველოს სასჯელაღსრულებისა და პრობაციის მინისტრის წინააღმდეგ“, II-3). ამასთანავე, საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს დამკვიდრებული პრაქტიკის შესაბამისად, „როდესაც სადავო ნორმის ძალადაკარგულად ცნობა/გაუქმება ხდება საკონსტიტუციო სასამართლოში საქმის განხილვის დასრულების შემდეგ (როდესაც სასამართლო იმყოფება სათათბირო ოთახში), არ არსებობს საკანონმდებლო საფუძველი საქმის შეწყვეტისთვის“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2015 წლის 24 ოქტომბრის №1/4/592 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე ბექა წიქარიშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-5).

5. ყოველივე აღნიშნულისა და იმის გათვალისწინებით, რომ „გასაჩივრებული ნორმის ძალადაკარგულ რედაქციაზე მსჯელობა წარმოადგენს მოსარჩელის უფლების დაცვის ეფექტურ და პრევენციულ საშუალებას“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2015 წლის 24 ოქტომბრის №1/4/592 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე ბექა წიქარიშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-8), საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლო მიიჩნევს, რომ განსახილველ შემთხვევაში, სადავო ნორმის ძალადაკარგულად გამოცხადება ვერ გახდება საქმის შეწყვეტის საფუძველი. შესაბამისად, საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლო გააგრძელებს სამართალწარმოებას და შეაფასებს ძალადაკარგული სადავო ნორმის კონსტიტუციურობას.

3. სადავო ნორმის შინაარსისა და სასარჩელო მოთხოვნის იდენტიფიცირება

6. №853 კონსტიტუციური სარჩელის ფარგლებში, მოსარჩელე მხარეს თანასწორობის კონსტიტუციურ უფლებასთან მიმართებით, არაკონსტიტუციურად მიაჩნია საქართველოს ორგანული კანონის „საქართველოს საარჩევნო კოდექსის“ 125-ე მუხლის მე-8 პუნქტის სიტყვები - „იმ სუბიექტებზე, რომლებმაც შევსების გარეშე მიიღეს არანაკლებ 6 მანდატისა“ (2018 წლის 16 დეკემბრამდე მოქმედი რედაქცია). სადავო ნორმის შესაბამისად, საარჩევნო სუბიექტებს შორის მანდატების განაწილებისა და გაუნაწილებელი მანდატების იმ საარჩევნო სუბიექტთათვის დამატების შემდგომ, რომლებმაც საარჩევნო ბარიერი გადალახეს, თუმცა 6-ზე ნაკლები მანდატი მიიღეს, დარჩენილი გადაუნაწილებელი მანდატები, მათ ამოწურვამდე, რიგრიგობით ნაწილდება მხოლოდ იმ სუბიექტებზე, რომლებმაც შევსების გარეშე მიიღეს არანაკლებ 6 მანდატისა.

7. მოსარჩელე მხარე მიუთითებს, რომ სადავო ნორმა დისკრიმინაციულია, რადგან არსებითად თანასწორი პირების მიმართ ადგენს უთანასწორო მოპყრობას, კერძოდ, ის საარჩევნო სუბიექტები, რომლებმაც შევსების გარეშე მოიპოვეს არანაკლებ 6 საპარლამენტო მანდატი, მონაწილეობენ დარჩენილი გასანაწილებელი მანდატების განაწილების პროცესში, ხოლო იმ საარჩევნო სუბიექტებს, რომლებმაც შევსების გარეშე 6 საპარლამენტო მანდატზე ნაკლები მიიღეს, ერთმევათ მანდატების გადანაწილების პროცესში მონაწილეობის მიღების შესაძლებლობა.

8. ყოველივე ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, განსახილველი საქმის ფარგლებში, საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ უნდა განმარტოს საქართველოს კონსტიტუციით განსაზღვრული სამართლის წინაშე თანასწორობის უფლების არსი და შეაფასოს, რამდენად იწვევს ამ უფლების შეზღუდვას ბარიერგადალახული საარჩევნო სუბიექტისათვის მანდატების 6-მდე შევსების შემდგომ დარჩენილი გაუნაწილებელი მანდატების მხოლოდ იმ საარჩევნო სუბიექტებზე განაწილება, რომლებმაც შევსების გარეშე მოიპოვეს არანაკლებ 6 მანდატი. სამართლის წინაშე თანასწორობის უფლების შეზღუდვის ფაქტის დადგენის შემთხვევაში კი, საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლო შეაფასებს სადავო ნორმის კონსტიტუციურობას.

4. საქართველოს კონსტიტუციის მე-11 მუხლის პირველი პუნქტით დაცული სფერო

9. საქართველოს კონსტიტუციის მე-11 მუხლის პირველი პუნქტი განამტკიცებს სამართლის წინაშე ყველა ადამიანის თანასწორობის კონსტიტუციურ ნორმა-პრინციპს და აკრძალულად აცხადებს დისკრიმინაციას რასის, კანის ფერის, სქესის, წარმოშობის, ეთნიკური კუთვნილების, ენის, რელიგიის, პოლიტიკური ან სხვა შეხედულებების, სოციალური კუთვნილების, ქონებრივი ან წოდებრივი მდგომარეობის, საცხოვრებელი ადგილის ან სხვა ნიშნის მიხედვით. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს არაერთგზის მიუთითებია ხსენებული კონსტიტუციური დანაწესის მნიშვნელობაზე დემოკრატიული და სამართლებრივი სახელმწიფოს ფორმირებასა და განმტკიცებაში, რამდენადაც „კანონის წინაშე თანასწორობის უზრუნველყოფის ხარისხი ობიექტური კრიტერიუმია ქვეყანაში დემოკრატიისა და ადამიანის უფლებების უპირატესობით შეზღუდული სამართლის უზენაესობის ხარისხის შეფასებისათვის“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2010 წლის 27 დეკემბრის №1/1/493 გადაწყვეტილება საქმეზე „მოქალაქეთა პოლიტიკური გაერთიანებები „ახალი მემარჯვენეები“ და „საქართველოს კონსერვატიული პარტია“ საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II – 1).

10. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს პრაქტიკის შესაბამისად, თანასწორობის კონსტიტუციური უფლების მიზანს არ წარმოადგენს პირთა აბსოლუტური თანასწორობის მიღწევა ან/და მათი ხელოვნური გათანაბრება. „თანასწორობის იდეა ემსახურება შესაძლებლობების თანასწორობის უზრუნველყოფას, ანუ ამა თუ იმ სფეროში ადამიანების თვითრეალიზაციისთვის ერთნაირი შესაძლებლობების გარანტირებას“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2010 წლის 27 დეკემბრის №1/1/493 გადაწყვეტილება საქმეზე „მოქალაქეთა პოლიტიკური გაერთიანებები: „ახალი მემარჯვენეები“ და „საქართველოს კონსერვატიული პარტია“ საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-1). ამდენად, თანასწორობის უფლება „მოიცავს სახელმწიფოს ვალდებულებას, უზრუნველყოს ადამიანების მიმართ თანაბარი მოპყრობა. ამ უკანასკნელის ფუნქცია კი შედარებადი პირების მიმართ ერთნაირი მოთხოვნების დაწესებაში, თანაბარი შესაძლებლობების შექმნის ვალდებულებაში გამოიხატება“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2023 წლის 9 ივნისის №2/4/1351 გადაწყვეტილება საქმეზე „ციალა პერტია საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-5).

11. მაშასადამე, კანონის წინაშე თანასწორობის კონსტიტუციური პრინციპის ზოგადი დატვირთვა ვლინდება სახელმწიფოს დავალდებულებაში „არ განასხვაოს ადამიანები ერთმანეთისგან და ფორმალურად არ დაუდგინოს განსხვავებული სამართლებრივი რეჟიმი, არ დააკისროს მათ განსხვავებული, არათანაბარი სამართლებრივი ტვირთი. შესაბამისად, თანასწორობის უფლების ამ ასპექტის შელახვას ადგილი ექნება მაშინ, როდესაც სახეზეა არსებითად თანასწორი პირების მიმართ განსხვავებული მოპყრობა“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2023 წლის 9 ივნისის №2/4/1351 გადაწყვეტილება საქმეზე „ციალა პერტია საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-6). თანასწორობის უფლების ზემოაღნიშნული გაგება ემყარება უნივერსალური თანასწორობის პრინციპს და მის ფარგლებში, პირდაპირი დიფერენცირებისას, ცალკეულ სამართლებრივ ურთიერთობასთან მიმართებით, მოქმედებს შესადარებელი სუბიექტების არსებითად თანასწორობის პრეზუმფცია, გარდა იმ შემთხვევებისა, როდესაც იკვეთება კონკრეტული გარემოება, რაც წარმოაჩენს პირების განსხვავებულად განხილვის საჭიროებას (იხ., საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2023 წლის 9 ივნისის №2/4/1351 გადაწყვეტილება საქმეზე „ციალა პერტია საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-7, 8).

12. იმავდროულად, საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით, ცალკეულ შემთხვევაში, იდენტური უფლებრივი რეჟიმის დამდგენი ნორმატიული მოცემულობა ფაქტობრივი მოქმედების ეფექტით, შესაძლოა, იწვევდეს პირთა არაპირდაპირ დისკრიმინაციას ამა თუ იმ ნიშნის მიხედვით. მოცემულ შემთხვევას, რომლის ფარგლებშიც ადგილი აქვს ფორმით ნეიტრალურ, თუმცა დისკრიმინაციული შედეგის მქონე მოპყრობას მყარი ნიშნით იდენტიფიცირებულ პირთა ჯგუფის მიმართ, საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლო, ასევე მიიჩნევს დისკრიმინაციად, თუმცა პირდაპირი დისკრიმინაციის აკრძალვისაგან განსხვავებით, მას არ ანიჭებს თანასწორობის უნივერსალური პრინციპის ხასიათს (იხ., საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2023 წლის 9 ივნისის №2/4/1351 გადაწყვეტილება საქმეზე „ციალა პერტია საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-10, 11).

13. როგორც აღინიშნა, საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს არაერთხელ განუმარტავს ისიც, რომ თანასწორობის უფლების დატვირთვა არ გულისხმობს პირთა ხელოვნური, მექანიკური გათანაბრებისთვის ნიადაგის შექმნას. აღნიშნულის გათვალისწინებით, „არაპირდაპირ დისკრიმინაციას შეიძლება ადგილი ჰქონდეს, მხოლოდ განსაკუთრებულ შემთხვევაში, თანასწორობის კონსტიტუციური უფლებისათვის გამორჩეულად მნიშვნელოვანი ნიშნით დიფერენცირებისას. თანასწორობის უფლების შეზღუდვა შესაძლოა გამოიწვიოს იმგვარმა ნეიტრალურმა ნორმამ/რეგულაციამ, რომელიც განსხვავებულ შედეგებში ტრანსფორმირდება მყარად იდენტიფიცირებადი ნიშნის ქვეშ გაერთიანებულ ადამიანთა ჯგუფის მიმართ. ამასთან, კონკრეტული ჯგუფის შესადარებელ სუბიექტად მიჩნევისთვის, არაპირდაპირი დისკრიმინაციის დასასაბუთებლად ვერ გამოდგება, ცვლადი ფაქტობრივი გარემოებების გავლენით ჩამოყალიბებულ პირთა განსხვავებულ მდგომარეობაზე მითითება. მსგავსი დაცვა შესაძლოა შეეხოს მხოლოდ იმ ჯგუფებს, რომლებიც მკვეთრად გამოყოფილი, პიროვნებასთან მყარად დაკავშირებული ნიშნის ქვეშ ერთიანდებიან და მათი განსხვავებულ მდგომარეობაში აღმოჩენა, კონკრეტული ჯგუფის მიმართ კუთვნილება, არ წარმოადგენს ცვლადი ფაქტობრივი გარემოებებისა თუ პირთა მიერ გაკეთებული სხვადასხვა პერსონალური არჩევანის გამო ჩამოყალიბებულ მოცემულობას. სწორედ ამგვარი ჯგუფების მიმართ უარყოფითი შედეგების გამომწვევი ნორმა შესაძლოა ქმნიდეს, არაპირდაპირი დისკრიმინაციის მოტივით, მისი არაკონსტიტუციურად მიჩნევის საფუძველს“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2023 წლის 9 ივნისის №2/4/1351 გადაწყვეტილება საქმეზე „ციალა პერტია საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-13).

14. ზემოაღნიშნულ შემთხვევებთან ერთად, საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს დამკვიდრებული პრაქტიკით, დისკრიმინაციად მიიჩნევა არა მხოლოდ არსებითად თანასწორი პირების მიმართ თანასწორი მოპყრობა, არამედ თანასწორობის უფლებასთან ასევე შეუთავსებელია არსებითად უთანასწორო პირების მიმართ თანასწორი მოპყრობა (იხ., საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2014 წლის 4 თებერვლის №2/1/536 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები - ლევან ასათიანი, ირაკლი ვაჭარაძე, ლევან ბერიანიძე, ბექა ბუჩაშვილი და გოჩა გაბოძე საქართველოს შრომის, ჯანმრთელობისა და სოციალური დაცვის მინისტრის წინააღმდეგ“, II-10). ასეთ შემთხვევაში, „მართალია, კონკრეტული რეგულაცია არის ნეიტრალური, არ ითვალისწინებს განსხვავებულ მოპყრობას, თუმცა ნორმის ადრესატს, სწორედ პირთან მყარად დაკავშირებული ნიშნიდან გამომდინარე, გააჩნია განსხვავებული მოპყრობის მოთხოვნის უფლება. მნიშვნელოვანია, რომ ეს უკანასკნელი სახელმწიფოსთვის არ გულისხმობს რაიმე სახის პოზიტიური ქმედების განხორციელების ან მათ შედეგებში ფაქტობრივად გათანაბრების დავალდებულებას. იგი წარმოადგენს ისეთივე ფუნდამენტურ და ფუძემდებლურ ასპექტს თანასწორობის უფლებისთვის, როგორიც ზემოთ განხილული, პირდაპირი დისკრიმინაციის აკრძალვა. ამ დროს ადამიანებს ან ადამიანთა ჯგუფებს გააჩნიათ განსხვავებულად მოპყრობის მოთხოვნის უფლება სწორედ მათ შესაძლებლობებში და არა შედეგებში გათანაბრების მიზნით“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2023 წლის 9 ივნისის №2/4/1351 გადაწყვეტილება საქმეზე „ციალა პერტია საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-14).

15. ყოველივე ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლო საქართველოს კონსტიტუციის მე-11 მუხლის პირველ პუნქტთან მიმართებით შეაფასებს ისეთ შემთხვევებს, როგორებიცაა: „ა) სახელმწიფო არსებითად თანასწორ პირებს, ნებისმიერი ნიშნის საფუძველზე, ეპყრობა განსხვავებულად; ბ) სახელმწიფოს მიერ დადგენილი, ფორმალურად თანასწორი მოპყრობა ფაქტობრივად იწვევს პირთან მყარად დაკავშირებული, კონსტიტუციურად მნიშვნელოვანი ნიშნით იდენტიფიცირებადი რომელიმე ჯგუფის (არაპირდაპირ) დიფერენცირებას; გ) როდესაც სახეზეა პირთან მყარად დაკავშირებული ნიშანი, რომლის გამოც ისინი კონკრეტულ სამართლებრივ ურთიერთობასთან მიმართებით, მიჩნეული უნდა იქნენ არსებითად არათანასწორად და წარმოეშობათ განსხვავებული მოპყრობის მოთხოვნის უფლება“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2023 წლის 9 ივნისის №2/4/1351 გადაწყვეტილება საქმეზე „ციალა პერტია საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-15).

16. შესაბამისად, საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ უნდა დაადგინოს, რამდენად მიეკუთვნება მოსარჩელე მხარის მიერ იდენტიფიცირებული პრობლემა რომელიმე ზემოაღნიშნულ მოცემულობას. განსახილველ შემთხვევაში, მოსარჩლე არ მიუთითებს და არც სადავო ნორმიდან იკვეთება, რომ სადავო ნორმით დადგენილი მოპყრობა რამენაირად უკავშირდება პირთან მყარად დაკავშირებულ, კონსტიტუციურად მნიშვნელოვან ნიშანს. შესაბამისად, ცხადია, რომ სახეზე არ არის არაპირდაპირი დისკრიმინაცია ანდა არსებითად უთანასწორო პირთა თანასწორი მოპყრობა. აღნიშნულიდან გამომდინარე, საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლო შეაფასებს, რამდენად ხდება პირთა პირდაპირი დიფერენცირება.

5. საქართველოს კონსტიტუციის მე-11 მუხლის პირველი პუნქტით დაცულ სფეროში ჩარევა

17. როგორც აღინიშნა, სამართლის წინაშე ყველა ადამიანის თანასწორობის კონსტიტუციური ნორმა-პრინციპის განმტკიცებით, საქართველოს კონსტიტუცია მიისწრაფვის, თანაბარი შესაძლებლობების მინიჭების საშუალებით უზრუნველყოს პირთა თანაბარი წვდომა ამა თუ იმ სიკეთეზე. თანასწორობის უფლება არ მოითხოვს „ბუნებისა და შესაძლებლობების განურჩევლად, ყველა ადამიანის ერთსა და იმავე პირობებში მოქცევას. მისგან მომდინარეობს მხოლოდ ისეთი საკანონმდებლო სივრცის შექმნის ვალდებულება, რომელიც ყოველი კონკრეტული ურთიერთობისათვის არსებითად თანასწორთ შეუქმნის თანასწორ შესაძლებლობებს, ხოლო უთანასწოროებს პირიქით“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2011 წლის 18 მარტის №2/1/473 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე ბიჭიკო ჭონქაძე და სხვები საქართველოს ენერგეტიკის მინისტრის წინააღმდეგ“, II-2). საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს პრაქტიკა ერთმნიშვნელოვნად მიუთითებს იმაზე, რომ „კონსტიტუციის მიზანია პირთა შესაძლებლობების გამოვლენის ხელშემშლელი ფაქტორების ნეიტრალიზება და არა შედეგების თანასწორობის ხელოვნური უზრუნველყოფით წარმატების მისაღწევად ადამიანის შრომის უგულებელყოფა, პირის საკუთარი განვითარებისა და წარმატების დამსახურების მიხედვით მიღწევის იგნორირება“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2020 წლის 25 სექტემბრის №3/3/1526 გადაწყვეტილება საქმეზე „ა(ა)იპ მოქალაქეთა პოლიტიკური გაერთიანება „ახალი პოლიტიკური ცენტრი“, ჰერმან საბო, ზურაბ გირჩი ჯაფარიძე და ანა ჩიქოვანი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-28).

18. თანასწორობის ძირითადი უფლების ხსენებულ ბუნებასთან შესაბამისია თანაბარი სასტარტო პირობების ფარგლებში, პირთა ინდივიდუალური ძალისხმევის საფუძველზე მიღწეული შედეგების ურთიერთგანსხვავებული ხასიათი, რაც პირთათვის მინიჭებული თანაბარი შესაძლებლობების განსხვავებული ხარისხის წარმატებით გამოყენებითაა განპირობებული. „თანაბარი შანსები იქნება თუ არა თანაბრად გამოყენებული, დამოკიდებულია კონკრეტული პირების უნარებზე. უნარების სახელმწიფოს ძალისხმევით გათანაბრების მცდელობა კი, უმეტესწილად, თავად იწვევს დისკრიმინაციას“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2010 წლის 27 დეკემბრის №1/1/493 გადაწყვეტილება საქმეზე „მოქალაქეთა პოლიტიკური გაერთიანებები: „ახალი მემარჯვენეები“ და „საქართველოს კონსერვატიული პარტია“ საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-1).

19. აღსანიშნავია, რომ თანასწორობის უფლების ზემოაღნიშნული ბუნება რელევანტურობას ინარჩუნებს, საარჩევნო პროცესის ფარგლებში, საარჩევნო სუბიექტთა მიმართ ჩამოყალიბებული საკანონმდებლო სივრცისადმი. ამ თვალსაზრისით, საარჩევნო პროცესთან მიმართებით, თანასწორობის კონსტიტუციური გარანტიის არსი სახელმწიფოს აკისრებს ვალდებულებას, თანაბარი შესაძლებლობების მინიჭების საშუალებით, საარჩევნო პროცესში წარმატების მიღწევის თანაბარი პირობების შექმნით უზრუნველყოს სხვადასხვა საარჩევნო სუბიექტის ამომრჩეველთა მხარდაჭერის მოპოვების შანსების თანასწორ საწყისებზე დაფუძნება.

20. იმავდროულად, ცხადია, რომ არჩევნების, როგორც კონკურენტული და პლურალისტური პროცესის იმანენტური მახასიათებლების გათვალისწინებით, მის ბუნებასთან იმთავითვე შეუთავსებელია შესაძლებლობების თანასწორობის მიღმა მონაწილე სუბიექტთა ხელოვნური შედეგობრივი გათანაბრების მიღწევა. აღნიშნული შინაარსს გამოაცლიდა არჩევნებს, როგორც პოლიტიკურ კონკურენციაზე დაფუძნებულ ინსტიტუტს, რომელიც იმთავითვე მოწოდებულია, გამოავლინოს მასში მონაწილე სუბიექტთაგან წარმატებული და ნაკლებად წარმატებული მონაწილეები და სწორედ აღნიშნული დამსახურების საფუძველზე მიანიჭოს მათ სახალხო ლეგიტიმაციის შესაბამისი ხარისხი. თავის მხრივ, საარჩევნო პროცესში მიღწეული წარმატების ხარისხი მიღებული ხმების შესაბამისად იზომება და სწორედ იმაზეა დამოკიდებული, თუ რამდენად ეფექტიანად გამოიყენებენ ცალკეული სუბიექტები მათთვის კანონმდებლობით მინიჭებულ შესაძლებლობებს. საარჩევნო პროცესის ზოგადი ლოგიკის თანახმად, ის საარჩევნო სუბიექტი, რომელიც მისი უნარების, პოლიტიკური ტაქტიკისა და სტრატეგიის გათვალისწინებით, მისთვის მინიჭებულ შესაძლებლობებს უკეთესად გამოიყენებს, პოლიტიკურ კონკურენციაში სხვა სუბიექტებს დაჯაბნის და, შესაბამისად, მეტ მხარდაჭერასაც მიიღებს, რაც, პრაქტიკული გაგებით, მის მიერ მეტი მანდატის მოპოვებას გულისხმობს.

21. საარჩევნო პროცესის ფარგლებში თანასწორობის უფლების განხილული დატვირთვა შესაბამისობაშია კონსტიტუციური კანონმდებლის გადაწყვეტასთან - საქართველოს პარლამენტის ფორმირება მოახდინოს პროპორციული წესით. ამ მხრივ, აღსანიშნავია, რომ საქართველოს კონსტიტუციის 2018 წლის 16 დეკემბრამდე მოქმედი რედაქციის 50-ე მუხლის მე-2 პუნქტი პროპორციული სისტემით ჩატარებული არჩევნების შედეგად მანდატებს ანაწილებდა იმ საარჩევნო სუბიექტებს შორის, რომლებიც მიიღებდნენ არჩევნებში მონაწილე ხმების 5%-ს მაინც. კონსტიტუციის დღეს მოქმედი რედაქციის არქიტექტურაში, 37-ე მუხლის მე-6 პუნქტის სახით, კონსტიტუციური კანონმდებლის მიდგომა - პროპორციული საარჩევნო სისტემის ფარგლებში გაანაწილოს საპარლამენტო მანდატები, კვლავ შენარჩუნებულია. უფრო მეტიც, კონსტიტუციის მოქმედი რედაქცია, წინასაგან განსხვავებით, 2024 წლის საპარლამენტო არჩევნებიდან, პროპორციული სისტემის საფუძველზე ანაწილებს საპარლამენტო მანდატების მთელ ოდენობას - 150 მანდატს. თავის მხრივ, მანდატების პროპორციული განაწილება გულისხმობს მათ მინიჭებას ამა თუ იმ სუბიექტებისათვის მათ მიერ მიღებული ხმების შესაბამისად და ბუნებრივად გულისხმობს მეტი მანდატის იმ სუბიექტისათვის მინიჭების შესაძლებლობას, რომელმაც მეტი ხმა მიიღო. ამდენად, საქართველოს კონსტიტუციით დამკვიდრებული პროპორციული სისტემა იზიარებს მიდგომას, მეტი ხმის მეტ მანდატად გარდასახვასთან დაკავშირებით.

22. იმავდროულად, საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლო ხაზგასმით აღნიშნავს, რომ წინამდებარე სადავო საკითხის გადაწყვეტისას, მის შესაფასებელ მოცემულობას არ წარმოადგენს ის, თუ რამდენად მოახდინა კანონმდებელმა საქართველოს კონსტიტუციის მიერ მანდატების პროპორციულად განაწილებაზე გაკეთებული არჩევანის სრულყოფილი რეალიზება საპარლამენტო მანდატების განაწილების სხვადასხვა ეტაპზე, რამდენადაც პროპორციულობის საწყისებზე დაფუძნებული საარჩევნო ხმის უფლების თანასწორობასთან დაკავშირებული უფლებრივი გარანტიები საქართველოს კონსტიტუციის არქიტექტურაში სამართლის წინაშე ყველა ადამიანის თანასწორობის ნორმა-პრინციპისაგან დამოუკიდებლად არსებობს. კერძოდ, საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს პრაქტიკის შესაბამისად, ხალხის ნების თავისუფალი და თანასწორი ასახვა სახელმწიფო ხელისუფლების ფორმირების პროცესში, ამასთან, გარანტიების შექმნა მოქალაქეებისთვის, რათა მათ, ერთი მხრივ, ჰქონდეთ თანაბარი წვდომა არჩევნებზე, მეორე მხრივ კი, თანაბარი გავლენა იქონიონ არჩევნების შედეგებზე, საარჩევნო უფლებასთან, საქართველოს კონსტიტუციის 24-ე მუხლთან მიმართებით შესაფასებელ მოცემულობას წარმოადგენს (იხ., საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2015 წლის 22 მაისის №1/3/547 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები უჩა ნანუაშვილი და მიხეილ შარაშიძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-4,5).

23. ყოველივე ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, საქართველოს კონსტიტუციის ზოგადი ნება იმთავითვე მიმართულია, უზრუნველყოს საპარლამენტო მანდატების პროპორციული განაწილება, რაც გამოიხატება განსხვავებული მხარდაჭერის მქონე საარჩევნო სუბიექტებისათვის განსხვავებული ოდენობის მანდატების მინიჭებაში. იმავდროულად, შესაძლებელია, მანდატების პროპორციული განაწილების კონსტიტუციის მიერ შერჩეული გადაწყვეტიდან გამონაკლისები თავად კონსტიტუციითვე იყოს გათვალისწინებული. მაგალითად, საქართველოს კონსტიტუციის 2018 წლის 16 დეკემბრამდე მოქმედი რედაქციის 50-ე მუხლის მე-2 პუნქტი ექსპლიციტურად ითვალისწინებდა ბარიერგადალახული, მცირემანდატიანი საარჩევნო სუბიექტებისათვის მანდატების შევსებას ფრაქციის შექმნისთვის საჭირო მინიმალურ ოდენობამდე, რაც წარმოადგენდა მანდატების პროპორციული განაწილების ზოგადი გაგებიდან გადახვევას, თუმცა ემსახურებოდა მცირემანდატიანი საარჩევნო სუბიექტების უმაღლესი წარმომადგენლობითი ორგანოს საქმიანობაში ეფექტიანად ჩართვის ხელშემწყობ ინსტრუმენტს, რაც თავად კონსტიტუციურმა კანონმდებელმა მიიჩნია დაცვის ღირს სიკეთედ.

24. თავის მხრივ, განსახილველ საქმეზე, მოსარჩელე მხარისათვის პრობლემურია 77 საპარლამენტო მანდატის პროპორციულად განაწილებისა და მცირემანდატიანი პოლიტიკური სუბიექტებისათვის ფრაქციის შექმნისთვის საჭირო მინიმალურ ოდენობამდე მანდატების შევსების შემდგომ დარჩენილი გადაუნაწილებელი მანდატების განაწილების პროცესიდან იმ სუბიექტთა გამორიცხვა, რომელთაც მანდატების შევსება დასჭირდათ. მოსარჩელე მხარე მიიჩნევს, რომ მანდატების განაწილების წესი მსგავსი უნდა იყოს ყველა ბარიერგადალახული სუბიექტებისათვის და, შესაბამისად, მასში ერთნაირად უნდა მონაწილეობდნენ, ერთი მხრივ, ის საარჩევნო სუბიექტები, რომელთაც დამოუკიდებლად მოახერხეს, მინიმუმ, ფრაქციის შექმნისთვის საჭირო მანდატების რაოდენობის მოპოვება, მეორე მხრივ კი, ის საარჩევნო სუბიექტები, რომლებსაც მანდატები შეევსოთ ფრაქციის შექმნისთვის საჭირო ოდენობამდე. მაშასადამე, ფაქტობრივად, მოსარჩელე მოითხოვს, სახელმწიფო იდენტურად მოეპყროს განსხვავებული მხარდაჭერის მქონე საარჩევნო სუბიექტებს და მათ თანაბრად გაუნაწილოს გადაუნაწილებელი მანდატები. იმავდროულად, მოსარჩელე მხარე აღნიშნულის სამართლებრივ საფუძვლად სწორედ სამართლის წინაშე ყველა ადამიანის თანასწორობის დამდგენ ნორმას მიიჩნევს.

25. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს პრაქტიკის შესაბამისად, „კონსტიტუციური უფლებების შინაარსზე, ისევე როგორც კონსტიტუციური უფლების აღსაწერად გამოყენებულ ტერმინთა მნიშვნელობაზე, ზეგავლენას ვერ მოახდენს ის, თუ როგორ ხდება კანონმდებლობით მათი რეგლამენტაცია. საკონსტიტუციო სასამართლოსათვის კანონი შესაფასებელ მოცემულობას წარმოადგენს და არა კონსტიტუციური სტანდარტების განმსაზღვრელ ინსტრუმენტს“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2015 წლის 15 სექტემბრის №3/2/646 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე გიორგი უგულავა საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-5). შესაბამისად, მოსარჩელის მითითება გაუნაწილებელი მანდატების განაწილების პროცესის მიღმა გარკვეული სუბიექტის დატოვების თაობაზე, per se, სადავო ნორმის საქართველოს კონსტიტუციით დადგენილი ღირებულებათა წესრიგის, თანასწორობის ძირითადი უფლების არსისა და მისი მოთხოვნების პრიზმაში შეფასების გარეშე, არ წარმოადგენს სხვადასხვა სუბიექტის დიფერენცირების თვითკმარ ინდიკატორს.

26. ამ თვალსაზრისით, როგორც აღინიშნა, არჩევნები პოლიტიკურ კონკურენციაზე დაფუძნებული პროცესია, რომლის ფარგლებშიც სხვადასხვა საარჩევნო სუბიექტი, ამომრჩეველთა მხარდაჭერის მოპოვების გზით, სახელმწიფო ხელისუფლების განხორციელების პროცესში ჩაბმისთვის იბრძვის. იმავდროულად, ზემოთ დადგინდა, რომ საქართველოს კონსტიტუციის ლოგიკა მიმართულია მიღებული ხმების მანდატებად გარდასახვის პროცესის პროპორციულობის საწყისებზე დაფუძნებისკენ, საიდანაც გამომდინარეობს განსხვავებული მხარდაჭერის მქონე სუბიექტებისათვის განსხვავებული ოდენობის მანდატების მინიჭება. თავის მხრივ, ნათელია, რომ, ერთი მხრივ, ის საარჩევნო სუბიექტები, რომლებმაც მიიღეს, მინიმუმ, ფრაქციის შექმნისთვის საჭირო მანდატების ოდენობა, მეორე მხრივ კი, ის საარჩევნო სუბიექტები, რომლებსაც მანდატების შევსება დასჭირდათ, ერთმანეთისაგან სწორედ ამომრჩეველთა მხარდაჭერის ხარისხით განსხვავდებიან. სადავო რეგულირების პირობებში, გაუნაწილებელი მანდატების განაწილების პროცესში მონაწილეობენ მხოლოდ ის საარჩევნო სუბიექტები, რომლებმაც დამოუკიდებლად მოახერხეს ფრაქციის შექმნისთვის საჭირო მანდატების მოპოვება. მაშასადამე, კანონმდებელი უფრო მეტი მანდატის მოპოვების შესაძლებლობას ანიჭებს ამომრჩეველთა უფრო მაღალი მხარდაჭერის მქონე საარჩევნო სუბიექტებს.

27. მოცემულობა, რომლის ფარგლებშიც, მეტი მხარდაჭერის მქონე სუბიექტები მეტი ოდენობის მანდატებს მიიღებენ, თანასწორობის უფლების მიზნებისათვის, კანონმდებლის მხრიდან, განსხვავებული მხარდაჭერის მქონე სუბიექტთა დიფერენცირებაზე არ მეტყველებს, არამედ იგი ბუნებრივად წარმოადგენს საქართველოს კონსტიტუციის გაცხადებულ მოთხოვნას. უფრო მეტიც, მოსარჩელის არგუმენტაციის გაზიარების შემთხვევაში, განსხვავებული მხარდაჭერის მქონე სუბიექტებისათვის გაუნაწილებელი მანდატების თანაბრად განაწილების მიდგომის კონსტიტუციასთან შესაბამისობის დაშვებით, ფაქტობრივი თვალსაზრისით, ადგილი ექნება განსხვავებული მხარდაჭერის მქონე სუბიექტთა ხელოვნურ გათანაბრებას შედეგებში, რომელიც არათუ არ გამომდინარეობს თანასწორობის ძირითადი უფლებიდან, არამედ წარმოადგენს მისი იდეური არსის ურთიერთსაპირისპირო მოცემულობას, რამდენადაც, როგორც არაერთხელ აღინიშნა, თანასწორობის უფლების პირთა ხელოვნური გათანაბრების ინსტრუმენტად გამოყენება, შესაძლებლობების თანასწორობის მიღმა, ფაქტობრივი განსხვავებების მიუხედავად, შედეგობრივი თანასწორობის მიღწევა თავად წარმოადგენს თანასწორობის ძირითადი უფლებიდან გადახვევას და წარმოშობს პირთა გაუმართლებელი განსხვავების რისკებს.

28. მაშასადამე, სადავო ნორმით დადგენილი დანაწესი, შედარებით მეტი საარჩევნო ხმის მფლობელ საარჩევნო სუბიექტებს მეტი მანდატის მიღების შესაძლებლობას ანიჭებს. იმავდროულად, ნათელია ისიც, რომ მოსარჩელის მოთხოვნა არ უკავშირდება, მაგალითად, გაუნაწილებელი მანდატების პროპორციულად განაწილებას ან/და თანაბარი მხარდაჭერის მქონე სუბიექტთათვის თანაბარი რაოდენობის მანდატის მინიჭებას, პირიქით, მოსარჩელე მხარე, რომელიც მიღებული მხარდაჭერის თანაფარდობით, მნიშვნელოვნად განსხვავდება სხვა ბარიერგადალახული საარჩევნო სუბიექტებისაგან, ფაქტობრივად, მოითხოვს იდენტურ მოპყრობასა და მხარდაჭერას შორის არსებული სხვაობის იგნორირებით, მათთან თანაბარი რაოდენობის მანდატების მიღებას.

29. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლო ხაზგასმით აღნიშნავს, რომ საარჩევნო სუბიექტებს საარჩევნო კანონმდებლობა აღჭურავს არჩევნებში წარმატების მიღწევისა და მანდატების მოპოვების თანასწორი შესაძლებლობებით. აღნიშნულის საფუძველზე, თითოეულ საარჩევნო სუბიექტს, მათ შორის, მოსარჩელეს, შესაძლებლობა გააჩნია, საარჩევნო პროცესში მინიჭებული ბერკეტების სხვაზე უკეთ გამოყენების გზით, მოიპოვოს სხვაზე მეტი მანდატი. თანასწორობის ძირითადი უფლების რესურსი განსახილველ ურთიერთობასთან მიმართებით, სწორედ ამგვარი გარემოს ფორმირების უზრუნველყოფით ამოიწურება.

30. ყოველივე ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლო მიიჩნევს, რომ სადავო რეგულირების პირობებში ადგილი არ აქვს პირთა მიმართ დიფერენცირებული მოპყრობის გამოყენებას საქართველოს კონსტიტუციის მე-11 მუხლის პირველი პუნქტის მიზნებისათვის, რაც გამორიცხავს მისი დისკრიმინაციულობის შეფასებას საქართველოს კონსტიტუციის მე-11 მუხლის პირველ პუნქტთან მიმართებით.

III
სარეზოლუციო ნაწილი

საქართველოს კონსტიტუციის მე-60 მუხლის მე-4 პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტის და მე-5 პუნქტის, „საქართველოს კონსტიტუციაში ცვლილების შეტანის შესახებ“ 2017 წლის 13 ოქტომბრის №1324-რს საქართველოს კონსტიტუციური კანონის მე-2 მუხლის მე-4 პუნქტის, „საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის მე-19 მუხლის პირველი პუნქტის „ე“ ქვეპუნქტის, 21-ე მუხლის პირველი, მე-5 და მე-11 პუნქტების, 25-ე მუხლის პირველი, მე-3 და მე-6 პუნქტების, 27-ე მუხლის მე-5 პუნქტის, 29-ე მუხლის მე-2 და მე-7 პუნქტების, 39-ე მუხლის პირველი პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტის, 43-ე და 44-ე მუხლების საფუძველზე,

საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლო
ა დ გ ე ნ ს:

1. არ დაკმაყოფილდეს №853 კონსტიტუციური სარჩელი („მოქალაქეთა პოლიტიკური გაერთიანება „საქართველოს პატრიოტთა ალიანსი“ საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“).

2. გადაწყვეტილება ძალაშია საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს ვებგვერდზე გამოქვეყნების მომენტიდან.

3. გადაწყვეტილება საბოლოოა და გასაჩივრებას ან გადასინჯვას არ ექვემდებარება.

4. გადაწყვეტილების ასლი გაეგზავნოს მხარეებს, საქართველოს პრეზიდენტს, საქართველოს მთავრობას და საქართველოს უზენაეს სასამართლოს.

5. გადაწყვეტილება დაუყოვნებლივ გამოქვეყნდეს საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს ვებგვერდზე და გაეგზავნოს „საქართველოს საკანონმდებლო მაცნეს“.

პლენუმის წევრები:

მერაბ ტურავა

ევა გოცირიძე

გიორგი თევდორაშვილი

ირინე იმერლიშვილი

გიორგი კვერენჩხილაძე

ხვიჩა კიკილაშვილი

მანანა კობახიძე

ვასილ როინიშვილი

თეიმურაზ ტუღუში