თქვენ არ ეცნობით კონსტიტუციური სარჩელის/წარდგინების სრულ ვერსიას. სრული ვერსიის სანახავად, გთხოვთ, ვერტიკალური მენიუდან ჩამოტვირთოთ მიმაგრებული დოკუმენტი

1. სადავო ნორმატიული აქტ(ებ)ი

ა. საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსი

2. სასარჩელო მოთხოვნა

3. საკონსტიტუციო სასამართლოსათვის მიმართვის სამართლებრივი საფუძვლები

“საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის მე-19 მუხლის მე-2 პუნქტი; „საერთო სასამართლოების შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის მე-7 მუხლის მე-3 პუნქტი.

4. განმარტებები სადავო ნორმ(ებ)ის არსებითად განსახილველად მიღებასთან დაკავშირებით

ა) წარდგინება შეესაბამება „საკონსტიტუციო სამართალწარმოების შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-16 მუხლით დადგენილ მოთხოვნებს;

ბ) „საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის მე-19 მუხლის მე-2 პუნქტისა და „საერთო სასამართლოების შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის მე-7 მუხლის მე-3 პუნქტის შესაბამისად, თეთრიწყაროს რაიონული სასამართლო უფლებამოსილია, წარდგინებით მიმართოს საკონსტიტუციო სასამართლოს, თუ საერთო სასამართლოში კონკრეტული საქმის განხილვისას სასამართლო დაასკვნის, რომ არსებობს საკმარისი საფუძველი, რათა ესა თუ ის კანონი ან სხვა ნორმატიული აქტი, რომელიც უნდა გამოიყენოს სასამართლომ ამ საქმის გადაწყვეტისას, შეიძლება მთლიანად ან ნაწილობრივ მიჩნეულ იქნეს საქართველოს კონსტიტუციის შეუსაბამოდ;

გ) სადავო საკითხი საკონსტიტუციო სასამართლოს განსჯადია, რადგან სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის (2009 წლის 9 ოქტომბრის კანონი) 48-ე მუხლის მე-2 ნაწილი, 48-ე მუხლის პირველი ნაწილი, მე-5 ნაწილის პირველი წინადადება, მე-7 ნაწილის პირველი წინადადება და მე-3 მუხლის მე-20 ნაწილის მე-2 წინადადება შეიძლება მიჩნეულ იქნეს საქართველოს კონსტიტუციის 31-ე მუხლის მე-4 და მე-11 პუნქტებთან შეუსაბამოდ, ხოლო იმავე კოდექსის 25-ე მუხლის მე-2 ნაწილის მე-3 წინადადება საქართველოს კონსტიტუციის 31-ე მუხლის პირველი პუნქტის მე-2 წინადადებასთან შეუსაბამოდ და სისხლის სამართლის საპროცესო კანონის არაკონსტიტუციურად ცნობა საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს პრეროგატივაა;

დ) წარდგინებაში მითითებული სადავო საკითხი არ არის გადაწყვეტილი საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ;

ე) წარდგინებაში მითითებული სადავო საკითხი არ არის გადაწყვეტილი საქართველოს კონსტიტუციით;

ვ) არ არის დარღვეული წარდგინების შეტანის კანონით დადგენილი ვადა;

ზ) სადავო ნორმატიული აქტის კონსტიტუციურობაზე მსჯელობა შესაძლებელია ნორმატიული აქტების იერარქიაში მასზე მაღლა მდგომი ნორმატიული აქტ(ებ)ის კონსტიტუციურობაზე მსჯელობის გარეშე.

5. მოთხოვნის არსი და დასაბუთება

1. თეთრიწყაროს რაიონული სასამართლოს წარმოებაშია სისხლის სამართლის საქმე გიორგი და გურამ აკოფაშვილებისა და სულიკო და ლევან ბეჟუაშვილების მიმართ საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის 126-ე მუხლის 1¹ ნაწილის „ბ“ ქვეპუნქტითა და 236-ე მუხლის მე-2 ნაწილით გათვალისწინებული დანაშაულების სავარაუდო ჩადენის ფაქტზე.

2. სისხლის სამართლის საქმის განხილვის პროცესში, კერძოდ მტკიცებულებათა გამოკვლევის ეტაპზე, დაცვის მხარემ მოწმის სახით გამოიძახა ბრალდებული გიორგი აკოფაშვილი. ბრალდების მხარემ განმარტა, რომ აუცილებელია ჩვენების მიცემამდე ბრალდებულის გაფრთხილება ცრუ ჩვენების მიცემის შემთხვევაში სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობის თაობაზე, წინააღმდეგ შემთხვევაში მას მტკიცებულების ძალა ვერ ექნება.

სამართლებრივი გარემოებები:

სადავო ნორმა (ა):

1. საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 48-ე მუხლის მე-2 ნაწილის თანახმად, სასამართლომ ფიცის დადების წინ მოწმეს უნდა [...] განუმარტოს საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის 370-ე [...] მუხლებით გათვალისწინებული სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობა.

საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის დებულებები

2. უპირველესად მნიშვნელოვანია მიმოვიხილოთ ის საკანონმდებლო ჩარჩო, რომლითაც ზოგადად უზრუნველყოფილია ბრალდებულის მიერ საკუთარი თავის დაცვის უფლება და, ამ თვალსაზისით, ჩვენების მიცემის უფლება. ამ მხრივ გასათვალისწინებელია საქართველოს სსსკ-ის შემდეგი ნორმები:

§ მე-14 მუხლის მე-2 ნაწილი - მხარეს უფლება აქვს, სასამართლოში მოითხოვოს მოწმის უშუალოდ დაკითხვა და წარადგინოს საკუთარი მტკიცებულება;

§ 38-ე მუხლის მე-6 ნაწილი - ბრალდებულს უფლება აქვს, უარი თქვას ადვოკატის მომსახურებაზე და დამოუკიდებლად დაიცვას თავი;

§ მე-3 მუხლის მე-20 ნაწილი - მოწმე არის პირი, რომელმაც შეიძლება იცოდეს სისხლის სამართლის საქმის გარემოებათა დასადგენად საჭირო მონაცემი. პირი მოწმის სტატუსსა და უფლება-მოვალეობებს იძენს სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობის თაობაზე გაფრთხილებისა და ფიცის დადების შემდეგ, ხოლო 24-ე ნაწილის თანახმად, მოწმის ჩვენება არის მოწმის მიერ სასამართლოში მიცემული ინფორმაცია სისხლის სამართლის საქმის გარემოებათა შესახებ;

§ 230-ე მუხლის პირველი და მე-2 ნაწილები - სხდომის თავმჯდომარე ბრალდებულს ასევე განუმარტავს, რომ მისი ნებაა, ბრალდებასთან დაკავშირებით ჩვენება მისცეს, როგორც მოწმემ. სხდომის თავმჯდომარე არკვევს, ცნობს თუ არა ბრალდებული თავს დამნაშავედ და თუ ცნობს – რაში. ბრალდებულს უნდა განემარტოს, რომ იგი შეზღუდული არ არის გამოძიების დროს მის მიერ ბრალის აღიარებით ან უარყოფით, რომ არ არის ვალდებული, პასუხი გასცეს დასმულ კითხვას, და რომ დუმილის უფლებით სარგებლობა არ შეიძლება მის საწინააღმდეგოდ იქნეს გამოყენებული.

§ 47-ე მუხლი - სასამართლოში ჩვენების მიცემისას მოწმის სტატუსით სარგებლობენ, მისი უფლებები ენიჭებათ და მისი მოვალეობები ეკისრებათ ასევე გამომძიებელს, პროკურორს, ბრალდებულს, დაზარალებულს, ექსპერტსა და თარჯიმანს;

§ 74-ე მუხლი - ბრალდებულის ჩვენება არის მის მიერ სასამართლოში მიცემული ინფორმაცია სისხლის სამართლის საქმის გარემოებათა შესახებ. ჩვენების მიცემა ბრალდებულის უფლებაა. ბრალდებულის მიერ ჩვენების მიცემაზე უარის თქმის ან ცრუ ჩვენების მიცემის ფაქტი არ შეიძლება შეფასდეს მისი ბრალეულობის დამადასტურებელ მტკიცებულებად;

§ 38-ე მუხლის მე-4 ნაწილი - ბრალდებულს შეუძლია ნებისმიერ დროს გამოიყენოს დუმილის უფლება. თუ ბრალდებული ირჩევს დუმილის უფლებას, ეს არ შეიძლება შეფასდეს მისი ბრალეულობის დამადასტურებელ მტკიცებულებად;

§ მე-15 მუხლი - არავინ არ არის ვალდებული, ჩვენება მისცეს საკუთარი თავის ან სხვა პირთა წინააღმდეგ, რომელთა წრეც განისაზღვრება ამ კოდექსით.

საქართველოს კონსტიტუციის რელევანტური დებულებები

3. საქართველოს კონსტიტუციის 31-ე მუხლის მე-4 პუნქტის თანახმად, ბრალდებულს უფლება აქვს, მოითხოვოს თავისი მოწმეების გამოძახება და ისეთივე პირობებში დაკითხვა, როგორიც აქვთ ბრალდების მოწმეებს, ხოლო იმავე მუხლის მე-11 პუნქტის შესაბამისად, არავინ არის ვალდებული მისცეს თავისი ან იმ ახლობელთა საწინააღმდეგო ჩვენება, რომელთა წრე განისაზღვრება კანონით.

საკონსტიტუციო სასამართლოს სამართალწარმოების პრაქტიკა საქართველოს კონსტიტუციის მე-31 მუხლის მე-11 პუნქტზე (მანამდე არსებული რედაქციის 42-ე მუხლის მე-8 პუნქტი)

4. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ განმარტა, რომ თვითინკრიმინაციისგან დაცვის პრივილეგია წარმოადგენს სამართლიანი სასამართლოს უფლების ფუნდამენტურ კომპონენტს, იცავს რა პირს საკუთარი თავის წინააღმდეგ მაინკრიმინირებელი ჩვენების რაიმე ფორმით მიცემის დავალდებულებისა და იძულებისაგან. ხსენებული უფლება მჭიდრო კავშირშია არა მარტო სამართლიანი სასამართლოს უფლების სხვა კომპონენტებთან, როგორებიცაა უდანაშაულობის პრეზუმფცია და დაცვის უფლება, არამედ რიგ ფუნდამენტურ კონსტიტუციურ პრინციპებთან. თვითინკრიმინაციის იძულებისაგან დაცვა წარმოადგენს ადამიანის კონსტიტუციური უფლებებისა და თავისუფლებების უმთავრესი პრინციპის გამოძახილს, რომლის თანახმადაც, დემოკრატიულ საზოგადოებაში ადამიანი არ შეიძლება აღქმული იყოს როგორც ობიექტი, მიზნის მიღწევის საშუალება, არამედ იგი თავად უნდა იყოს ის მიზანი, ორიენტირი, რომელსაც ეფუძნება სახელმწიფოს პოლიტიკა ნებისმიერი მიმართულებით[1]. საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის მე-8 პუნქტის კონტექსტში ჩვენების მიცემა გულისხმობს ვერბალურ, წერილობით ან სხვა ნებისმიერი ფორმის ქმედებაში საკუთარი ნებელობითი ელემენტის რეალიზებას, გამოხატვას. ხოლო თვითინკრიმინაციის დაცვის პრივილეგია კრძალავს სწორედ პირის ნებაზე ზემოქმედებას, მისცეს ჩვენება რაიმე ფორმით, საკუთარი თავის წინააღმდეგ. აღნიშნულიდან გამომდინარე, ხსენებული უფლების შეზღუდვას ვერ გამოიწვევს რეგულირება, რომლის ფარგლებშიც არ ხდება პირის ნებაზე ზემოქმედება მისგან მტკიცებულების მოპოვების მიზნით[2].

ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებთა ევროპული კონვენციის რელევანტური დებულებები

5. ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა დაცვის კონვენციის მე-6 მუხლის პირველი პუნქტის შესაბამისად, [...] წარდგენილი ნებისმიერი სისხლისსამართლებრივი ბრალდების საფუძვლიანობის გამორკვევისას ყველას აქვს [...] მისი საქმის სამართლიანი [...] განხილვის უფლება [...], ხოლო მე-6 მუხლის მე-3(d) პუნქტის მიხედვით, ყოველ პირს, ვისაც ბრალად ედება სისხლის სამართლის დანაშაულის ჩადენა, აქვს, სულ მცირე, შემდეგი უფლებები: დაიკითხოს ან დააკითხვინოს ბრალდების მოწმეები და გამოაძახებინოს და დააკითხვინოს დაცვის მოწმეები ბრალდების მოწმეთა თანაბარ პირობებში.

საქართველოს კონსტიტუციის 31-ე მუხლის მე-4 და მე-11 პუნქტების მიმართება საქართველოს სსსკ-ის 48-ე მუხლის მე-2 ნაწილის იმ ნორმატიულ შინაარსთან, რომლითაც ბრალდებულს ჩვენების მიცემამდე განემარტება საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის 370-ე მუხლით გათვალისწინებული სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობა ცრუ ჩვენების მიცემისათვის.

6. უპირველესად აღსანიშნავია, რომ ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენცია და საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსი პირდაპირ ითვალისწინებენ, ხოლო საქართველოს კონსტიტუცია ეჭვგარეშეა ნაგულვებ უფლებად მოიაზრებს ბრალდებულის მიერ ჩვენების მიცემის უფლებას. ევროპული კონვენციის მე-6 მუხლის მე-3(d) პუნქტი საქართველოს კონსტიტუციის 31-ე მუხლის მე-4 პუნქტისგან განსხვავებით მიუთითებს ბრალდებულის უფლებაზე - დაიკითხოს ან [...][3] (to examine or have examined witnesses against him[4]), ხოლო საქართველოს კონსტიტუციის 31-ე მუხლში მკაფიო არ არის ბრალდებულის მიერ ჩვენების მიცემის უფლება პირველი პუნქტიდან გამომდინარეობს (სამართლიანი განხილვის უფლებიდან), თუ მე-4 პუნქტიდან (ბრალდებულს უფლება აქვს მოითხოვოს თავისი მოწმეების გამოძახება და ისეთივე პირობებში დაკითხვა, როგორიც აქვთ ბრალდების მოწმეებს). შედარებითი ანალიზით, ევროპული კონვენციის მე-6 მუხლის მე-3(d) პუნქტთან უფრო ახლოს საქართველოს კონსტიტუციის 31-ე მუხლის მე-4 პუნქტია და სასამართლოს შეფასებით სწორედ ამ პუნქტთან უნდა მოხდეს შესაბამისობის დადგენაც, თუმცა, საბოლოო ჯამში, მხოლოდ საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოა უფლებამოსილი განსაზღვროს ბრალდებულის ამ უფლების ადგილი კონსტიტუციაში.

7. მეორე მხრივ, სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 48-ე მუხლის მე-2 ნაწილის კონსტიტუციურობის საკითხი შეიძლება დადგეს თვითინკრიმინაციისაგან დაცვის პრივილეგიის კონტექსტშიც. რამეთუ მოცემული საკითხის ფარგლებში მხოლოდ ბრალდებულის შემთხვევას განვიხილავთ, ავტომატურად წამოიჭრება დუმილის უფლების საკითხიც, რაც თავისი შინაარსით უფრო ვიწროა თვითინკრიმინაციისაგან დაცვის პრივილეგიასთან შედარებით და ითვალისწინებს მხოლოდ ბრალდებულის უფლებას - არ ილაპარაკო - ვერბალური კომპონენტი. ადამიანის უფლებათა ევროპულ სასამართლოს თვითინკრიმინაციისაგან დაცვის პრივილეგიის/დუმილის უფლების საკითხი განუხილავს კონვენციის მე-6 მუხლის როგორც პირველი პუნქტის (სამართლიანი განხილვის უფლება), ისე მე-2 პუნქტის (უდანაშაულობის პრეზუმფცია) ფარგლებშიც, თუმცა ევროპული სასამართლოს პრაქტიკა ძირითადად მე-6 მუხლის პირველ პუნქტს უკავშირდება. აღსანიშნავია, რომ თავდაპირველად კონვენციის მე-7 დამატებით ოქმში მოიაზრებოდა თვითინკრიმინაციისაგან დაცვის პრივილეგიის ასახვის საკითხი, თუმცა შემდეგ გადაწყდა, რომ სპეციალური ჩანაწერი არ გაკეთებულიყო. ამის პარალელურად არსებობს სტრასბურგის სასამართლოს დადგენილი პრაქტიკა ამ საკითხზე კონვენციის მე-6 მუხლის ფარგლებში[5]. კონვენციის ტექსტისგან განსხვავებით, სადაც ეს უფლება ნაგულვებია, საქართველოს კონსტიტუციის 31-ე მუხლის მე-11 პუნქტით იგი პირდაპირ არის გათვალისწინებული, ამიტომ სადავო საკითხის გადაწყვეტისას სასამართლო რელევანტურად სწორედ კონსტიტუციის ამ პუნქტს მოიაზრებს.

8. საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 47-ე მუხლი ბრალდებულს ჩვენების მიცემის მიზნებისათვის მოწმის უფლება-მოვალეობებში აქცევს და, შესაბამისად, იმავე კოდექსის 48-ე მუხლის მე-2 ნაწილის შესაბამისად, ცრუ ჩვენების მიცემის შემთხვევაში სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობის თაობაზე (სსკ-ის 370-ე მუხლით) გაფრთხილების წესის აღსრულებასაც მოითხოვს. მიუხედავად იმისა, რომ ამავე ნაწილში მითითებულია ჩვენების მიცემაზე უარისთვის პასუხისმგებლობის შესახებ გაფრთხილების (სსკ-ის 371-ე მუხლით) ვალდებულებაც, აღნიშნული საკამათო არ არის და სსსკ-ის 74-ე მუხლში პირდაპირ მითითებულია, რომ ჩვენების მიცემა ბრალდებულის უფლებაა.

9. შესაბამისად, სადავო საკითხის ირგვლივ წამოიჭრება დილემა, უფრო სწორედ ტრილემა, რაც უკავშირდება ბრალდებულის უფლებას მისცეს ჩვენება, მის უფლებას არ მოახდინოს თვითინკრიმინაცია და დუმილის უფლებას. ის საკითხი, რომ ბრალდებულს აქვს არჩევანი ან მისცეს ჩვენება ან დუმილის უფლებით ისარგებლოს, რათა არ მოახდინოს თვითინკრიმინაცია, ამ ტრილემის გამარტივების საშუალებაა, თუმცა ამ შემთხვევაში, შესაძლოა, მნიშვნელოვანი ფაქტორების გამოტოვებაც მოხდეს.

10. უდავოა, რომ როგორც ქართული საპროცესო კანონმდებლობა, ისე ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართალი დუმილის უფლებით სარგებლობისას უარყოფითი დასკვნის (adverse inference) გამოტანის შესაძლებლობას კრძალავს. ის რომ ბრალდებულმა ისარგებლა დუმილის უფლებით არ შეიძლება ნიშნავდეს, რომ მან დანაშაული ჩაიდინა, ე.ი. დუმილის უფლებით სარგებლობის ფაქტი არ შეიძლება გამოყენებულ იქნეს მისი ბრალეულობის დამადასტურებელ მტკიცებულებად. თუმცა, რასაკვირველია, ასევე მარტივად არ იჭრება პრობლემა, რომელსაც დაცვის უფლება და ამ უფლებაზე უარი, უფრო სწორედ, უფლებაზე უარის „იძულება“ თუ „ვალდებულება“ წარმოშობს.

11. თუკი წარმოვიდგენთ, რომ ბრალდებულს აქვს ჩვენების მიცემის ან დუმილის უფლება იმ თვალსაზრისით, რომ ერთი მეორის ალტერნატივაა, ხოლო ამავდროულად ბრალდებულის ცრუ ჩვენება დანაშაულია, მაშინ ნიშანდობლივი იქნება, რომ უმეტესწილად ბრალდებულები დუმილის უფლებას გამოიყენებენ მაშინ, როდესაც არჩევანი დანაშაულის აღიარებასა და ცრუ ჩვენების მიცემას შორის მოუწევთ, რომლისთვისაც სხვათა შორის მკაცრი სასჯელია გათვალისწინებული (სსკ-ის 370-ე მუხლი: 1. მართლმსაჯულებისათვის ხელის შეშლა, რაც გამოიხატა [...] მოწმის [...] მიერ [...] ცრუ ჩვენების მიცემით [...] სასამართლოში, – ისჯება თავისუფლების აღკვეთით ვადით ოთხ წლამდე. 2. იგივე ქმედება, ჩადენილი ანგარებით ან სხვა პირადი მოტივით, – ისჯება თავისუფლების აღკვეთით ვადით ორიდან ექვს წლამდე. 3. ამ მუხლის პირველი ნაწილით გათვალისწინებული ქმედება, განხორციელებული სისხლის სამართლის საქმეზე, რომელშიც ბრალდებულს ბრალი ედება მძიმე ან განსაკუთრებით მძიმე დანაშაულის ჩადენაში, – ისჯება თავისუფლების აღკვეთით ვადით სამიდან შვიდ წლამდე.). თუკი სსკ-ის 370-ე მუხლის ბრალდებულის მიმართ აღსრულებაზე ვიმსჯელებთ, რომლის [ბრალდების] ერთეული შემთხვევები ფიქსირდება საქართველოში, ყურადღება უნდა გავამახვილოთ, რომ ამ დანაშაულის ერთ-ერთი მაკვალიფიცირებელი გარემოება ცრუ ჩვენების პირადი მოტივით მიცემაა, ხოლო ბრალდებულის ცრუ ჩვენება სხვა არაფერია თუ არა პირადი მოტივით ნაკარნახევი ნაბიჯი, რათა თავი დააღწიოს სასჯელს. გარდა ამისა, ფაქტიურად, ნაკლებად მძიმე დანაშაულების (სასჯელის სახით 5 წლამდე თავისუფლების აღკვეთაა გათვალისწინებული) შემთხვევაში ბრალდებულები დადუმდებიან, ვიდრე ჩვენების მიცემის უფლებას გამოიყენებენ, ვინაიდან პირადი მოტივით მიცემული ცრუ ჩვენებისათვის უფრო მაღალი სასჯელია მოსალოდნელი. შესაბამისად, ამ პრინციპის დამკვიდრებით,დუმილის უფლების არჩევისას, დამნაშავედ ყოფნის პრეზუმფცია უფრო მაღალი იქნება, ვიდრე ამ უფლებით უბრალო სარგებლობის. სხვათა შორის, საქმეში Mitchell v. United States (1999) მოსამართლე სკალიამ განსხვავებულ აზრში აღნიშნა, რომ „თუ მე ვკითხავ შვილს, უყურა თუ არა ფილმს, რომელიც ავუკრძალე და ის დადუმდება, მისი დუმილის მნიშვნელობა ნათელი იქნება“. მხედველობიდან ისიც არ უნდა გამოგვრჩეს, რომ საქართველოში გარკვეული სისხლის სამართლის საქმეები ნაფიც მსაჯულთა მიერ განიხილება. თუკი დუმილის უფლებისგან უარყოფითი დასკვნა არასწორია, მაშინ ამ ალტერნატივის მიერ შექმნილი პრეზუმფცია, თავის მხრივ, სჯის უფლების განხორციელებასაც. მიუხედავად იმისა, რომ სისხლის სამართლის კოდექსი ფორმალურად ბრალდებულს სჯის უფრო მეტად ცრუ ჩვენებისთვის, ვიდრე ჩვენების მიცემისთვის, შეიძლება ითქვას, რომ ფაქტობრივად იგი ისჯება დუმილის უფლებიდან გამომდინარე უარყოფითი დასკვნის გამო. ეს დილემა ამ გამონათქვამშიც კარგად ჩანს suppressio veri suggestio falsi - სიმართლის დამალვა სიცრუის მანიშნებელია. ვინ უფრო მეტი დააშავა, ბრალდებულმა, რომელმაც ცრუ ჩვენება მისცა და დამნაშავედ ცნეს თუ იმ ბრალდებულმა, რომელმაც დუმილის უფლება აირჩია და დაცვა საერთოდ არ განახორციელა, ეს ამ საკითხის კიდევ სხვა მხარეა.

12. ჩვენების მიცემაზე უარის თქმის უფლებასა და ცრუ ჩვენებისთვის სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობის თაობაზე გაფრთხილებას შორის არჩევანი რომ დამაბნეველია ბრალდებულისთვის, ამაზე ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს პრაქტიკაც მეტყველებს: ამასთან, ერთი მხრივ, განმცხადებელს განუმარტეს საკუთარი თავის წინააღმდეგ ჩვენების მიცემაზე უარის თქმის უფლება, ხოლო, მეორე მხრივ, გააფრთხილეს ჩვენების მიცემაზე უარის თქმისათვის სისხლის სამართლებრივი პასუხისმგებლობის შესახებ, რასაც იგი შეიძლებოდა დაებნია, განსაკუთრებით ადვოკატის არარსებობის პირობებში[6].

13. ამ თვალსაზრისით, მყიფეა ზღვარი ბრალდებულის უსამართლო დილემის წინაშე დაყენებასა და მტკიცებულებათა კეთილსინდისიერი შეფასების ხელშეწყობას შორის. სისხლის სამართლის პროცესის მთავარი მიზანი მაინც იმის დადგენაა ჩაიდინა თუ არა ბრალდებულმა დანაშაული და იმ პირობებში, როცა ეს ფაქტი ადამიანებმა უნდა დაადგინონ, შეცდომებიც მოსალოდნელია. ძირითადად ორის სახის შეცდომა: მცდარი დადებითი, როცა უდანაშაულოს მსჯავრდება ხდება და მცდარი ნეგატიური, როცა დამნაშავის გამართლება ხდება. ერთი მათგანის გაზრდის ალბათობა კი მხოლოდ მეორეს შემცირების ხარჯზეა შესაძლებელი. ბუნებრივია, სისხლის სამართლის პოლიტიკის განსაზღვრის მიზანი ორივეს შემცირება უნდა იყოს, თუმცა ბრალდებულის უფლებების გაძლიერება იმ თვალსაზრისით, რომ მცდარი დადებითი შემცირდეს უფრო პრიორიტეტულია. ამ პათოსს უჭერს მხარს ბრიტანელი იურისტისა და მოსამართლის უილიამ ბლექსტოუნის ცნობილი გამონათქვამი: „უმჯობესია ათი უდანაშაულო გათავისუფლდეს, ვიდრე ერთი უდანაშაულო დაისაჯოს“[7].

14. ცრუ ჩვენებისთვის სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობა პროცესუალურ ჭრილშიც პრობლემურია. ბრალდებულის მიერ საკუთარი თავის დაცვის უფლებაზე უარი ნიშნავს წარმომადგენლის (ადვოკატის) მეშვეობით დაცვის განხორციელებას, რაც პირდაპირი გაგებით ძვირია. ბრალდებული, რომელსაც ადვოკატი არ ჰყავს და, მაგალითად, პატიმარია, ფაქტობრივად მოკლებულია მტკიცებულებების შეკრების შესაძლებლობას (ვერ გამოკითხავს მოწმეებს, ვერ ჩაატარებს სხვა საგამოძიებო მოქმედებებს), სხვათა შორის, იმ ბრალდებულებს, რომლებიც პატიმრობაში არიან, ამჟამად მოქმედი კანონმდებლობით ავტომატური ხელმისაწვდომობა სავალდებულო დაცვაზე არ აქვთ, არსებული მდგომარეობა კი მათ ჩვენების მიცემისაგან თავის შეკავებასაც აიძულებს და ფაქტობრივად ბრალდებულები რჩებიან დაცვის უფლების გარეშე. ბრალდებულის აქტიურობამ ბრალდების მოწმეების ჯვარედინი დაკითხვისას, საბოლოოდ კი დუმილის უფლებით სარგებლობამ, შეიძლება აბსოლუტურად გაუგებარი გახადოს მისი პოზიცია. ალბათ ამ შემთხვევაშიც ბრალდებულებს იმით მოუწევთ „თავის დამშვიდება“, რომ დაუშვებელია დუმილის უფლებიდან უარყოფითი დასკვნის გამოტანა.

15. ცალსახაა, რომ ქართული სამართლებრივი სისტემა ხელს უწყობს ბრალდებულების მიერ დუმილის უფლებით სარგებლობას და მკაცრ სანქციებს მსუსხავი ეფექტი აქვს ბრალდებულების მიდრეკილებაზე მისცენ ჩვენება, არადა ამ სისტემის შეცვლა უფრო მეტ ბრალდებულს წაახალისებს მისცენ ჩვენება, რაც ხელს შეუწყობს სიზუსტეს, ჩართულობას, ლეგიტიმურობასა და თანასწორობას. ბრალდებულები ხშირად თავად არიან კრიტიკული წყარო მომხდარის, მათთვის ამ შეზღუდვის მოხსნით უფრო მეტად რეალიზდება ის, რომ ბრალდებული განვიხილოთ, როგორც პროცესის სუბიექტი და არა ობიექტი, მათი ჩართულობა ავტომატურად მეტ ლეგიტიმურობას შესძენს პროცესს, რადგან ბრალდებულებს მეტი შესაძლებლობა ექნებათ გაახმაურონ მათი ვერსია მოხდარის შესახებ, და ბოლოს, ამით, ასევე უზრუნველყოფილი იქნება რეალური თანასწორობა და შეჯიბრებითობა, რადგან პროცესში ორივე მხარე იქნება ჩართული[8].

16. ამ საკითხზე აღსანიშნავია ამერიკის შეერთებული შტატების გამოცდილებაც, კერძოდ, აშშ-ის სასჯელის გაიდლაინების 3C1.1 პუნქტი, რომელიც მართლმსაჯულების განხორციელების ხელშეშლას ეხება, ბრალდებულის მიერ ცრუ ჩვენების მიცემის შემთხვევაში სასჯელის ორი დონით გაზრდის შესაძლებლობას იძლევა.[9]საქმეში Griffin v. California (1965) უზენაესმა სასამართლომ განმარტა, რომ დუმილის უფლების ბრალდებულის საწინააღმდეგოდ გამოყენება არღვევდა კონსტიტუციის მე-5 შესწორებით დადგენილ თვითინკრიმინაციისაგან დაცვის პრივილეგიას. საქმეში Rock v. Arkansas (1987) აშშ-ის უზენაესმა სასამართლომ განაცხადა, რომ შეჯიბრებითი პროცესის განვითარების კვალდაკვალ უდავოა, რომ სისხლის სამართლის საქმეში ბრალდებულს უფლება აქვს, თავის დასაცავად, როგორც მოწმემ მისცეს ჩვენება, რაც ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი უფლებაა სათანადო სამართალწარმოებისათვის სამართლიან შეჯიბრებით პროცესში. საქმეში Nix v. Whiteside (1986) აშშ-ის უზენაესმა სასამართლომ განმარტა, რომ როგორიც არ უნდა იყოს ჩვენების მიცემის კონსტიტუციური უფლება, ელემენტარულია, რომ ეს უფლება არ ვრცელდება ცრუ ჩვენების მიცემაზე. აღსანიშნავია, რომ მოცემულ საქმეში სასამართლომ დაადგინა, რომ ბრალდებულის უფლება ადვოკატზე, არ ვრცელდებოდა იმ შემთხვევაზე, როდესაც იგი იძლევა ცრუ ჩვენებას და გაამართლა ადვოკატის მიერ ბრალდებულის დაცვაზე უარი, რაც ასევე კარგად აჩვენებს ზოგადად აშშ-ის პრაქტიკას განსახილველი საკითხისადმი. ამ თვალსაზრისით მნიშვნელოვანი საქმეა United States v. Dunnigan (1993). ამ საქმეში სააპელაციო სასამართლომ შეცვალა პირველი ინსტანციის სასამართლოს გადაწყვეტილება და დაადგინა, რომ ცრუ ჩვენების გამო ბრალდებულისთვის სასჯელის გაზრდა იყო არაკონსტიტუციური, რადგან იგი შეუწყნარებელ ტვირთს ქმნიდა ბრალდებულის მიერ ჩვენების მიცემის უფლების საპირისპიროდ, თუმცა უზენაესმა სასამართლომ დაადგინა ცრუ ჩვენების გამო სასჯელის გაზრდის კონსტიტუციურობა. დანიგანის საქმის შემდეგ სასამართლოების ნაწილი სასჯელის გაზრდას ვალდებულებად მიიჩნევს, ხოლო ნაწილი - დისკრეციად[10].

სადავო ნორმა (ბ):

17. საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 48-ე მუხლის პირველი ნაწილის თანახმად, სასამართლოში მოწმე დებს რელიგიური ან არარელიგიური მნიშვნელობის მქონე ფიცს, იმავე მუხლის მე-5 ნაწილის პირველი წინადადების შესაბამისად, თუ მოწმე აცხადებს, რომ იგი თავისი რწმენისა თუ სხვა მოსაზრებათა გამო უარს ამბობს ფიცის დადებაზე, მაშინ მან ჩვენება უნდა მისცეს ფიცის შემცვლელი დადასტურების განხორციელებით, ხოლო იმავე მუხლის მე-7 ნაწილის პირველი წინადადების მიხედვით, ბრალდებულის მიერ მოწმის სახით ჩვენების მიცემამდე დადებული ფიცი არ ხელყოფს მის უფლებას, არ მისცეს მამხილებელი ჩვენება საკუთარი თავის ან ახლო ნათესავის წინააღმდეგ.

საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის დებულებები

18. წინამდებარე განჩინების მე-4 პუნქტში მითითებულ ნორმებთან ერთად გასათვალისწინებელია საქართველოს სსსკ-ის შემდეგი ნორმები:

§ 48-ე მუხლის მე-6 ნაწილი - მოწმის მიერ ფიცის დადების ან ფიცის შემცვლელი დადასტურების განხორციელების ფაქტი დასტურდება მის მიერ ფიცის ან დადასტურების ტექსტზე ხელმოწერით;

§ 48-ე მუხლის მე-7 ნაწილის პირველი წინადადება - ბრალდებულის მიერ მოწმის სახით ჩვენების მიცემამდე დადებული ფიცი არ ხელყოფს მის უფლებას, არ მისცეს მამხილებელი ჩვენება საკუთარი თავის ან ახლო ნათესავის წინააღმდეგ.

საქართველოს კონსტიტუციის რელევანტური დებულებები

19. საქართველოს კონსტიტუციის 31-ე მუხლის მე-4 პუნქტის თანახმად, ბრალდებულს უფლება აქვს, მოითხოვოს თავისი მოწმეების გამოძახება და ისეთივე პირობებში დაკითხვა, როგორიც აქვთ ბრალდების მოწმეებს, ხოლო იმავე მუხლის მე-11 პუნქტის შესაბამისად, არავინ არის ვალდებული მისცეს თავისი ან იმ ახლობელთა საწინააღმდეგო ჩვენება, რომელთა წრე განისაზღვრება კანონით.

ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებთა ევროპული კონვენციის რელევანტური დებულებები

20. ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა დაცვის კონვენციის მე-6 მუხლის პირველი პუნქტის შესაბამისად, [...] წარდგენილი ნებისმიერი სისხლისსამართლებრივი ბრალდების საფუძვლიანობის გამორკვევისას ყველას აქვს [...] მისი საქმის სამართლიანი [...] განხილვის უფლება [...], ხოლო მე-6 მუხლის მე-3(d) პუნქტის მიხედვით, ყოველ პირს, ვისაც ბრალად ედება სისხლის სამართლის დანაშაულის ჩადენა, აქვს, სულ მცირე, შემდეგი უფლებები: დაიკითხოს ან დააკითხვინოს ბრალდების მოწმეები და გამოაძახებინოს და დააკითხვინოს დაცვის მოწმეები ბრალდების მოწმეთა თანაბარ პირობებში.

საქართველოს კონსტიტუციის 31-ე მუხლის მე-4 და მე-11 პუნქტების მიმართება საქართველოს სსსკ-ის 48-ე მუხლის პირველი ნაწილის, მე-5 ნაწილის პირველი წინადადებისა და მე-7 ნაწილის პირველი წინადადების იმ ნორმატიულ შინაარსთან, რომლითაც ბრალდებული ჩვენების მიცემამდე დებს რელიგიური ან არარელიგიური მნიშვნელობის ფიცს ან ფიცის შემცვლელი დადასტურებით სარგებლობს და აღნიშნული არ ხელყოფს მის უფლებას არ მისცეს თვითმამხილებელი ჩვენება.

21. როგორც უკვე აღინიშნა, საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის მე-3 მუხლის მე-20 ნაწილის თანახმად, სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობის თაობაზე გაფრთხილების პარალელურად ფიცის დადება ის მეორე კომპონენტია, რომელიც სისხლის სამართლის პროცესში მოწმის სტატუსს განსაზღვრავს. მიუხედავად იმისა, რომ ფიცის დადებაზე (ან დადასტურებაზე) უარი რაიმე სახის პასუხისმგებლობას არ იწვევს იგი აუცილებელ პირობას წარმოადგენს, რათა პირმა მოწმის სახით მისცეს ჩვენება და, ამდენად, მისი ინფორმაცია მტკიცებულებად იქნეს აღქმული.

22. ამ თვალსაზრისით, ფიცის დადების პროცედურა, რომელიც სისხლის სამართლის პროცესში უფრო მეტად ტრადიციული ბოჭვის ინსტრუმენტს წარმოადგენს, თავის თავში გარკვეული წნეხის მატარებელიცაა, ვინაიდან თუ მოწმის სახით გამოცხადებულმა პირმა უარი განაცხადა ფიცის დადებაზე ან დადასტურებაზე (1) ეს შეიძლება შეფასდეს ჩვენების მიცემაზე უარის თქმად, რომლისთვისაც გათვალისწინებულია პასუხისმგებლობა საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის 371-ე მუხლით (ეს მომენტი ბრალდებულთან არ მოქმედებს) და (2) ბრალდებულის მიერ ჩვენების მიცემის კონტექსტში, იგი შეიძლება აღმოჩნდეს იგივე ტიპის დამაბრკოლებელი გარემოება ჩვენების მიცემის უფლების რეალიზაციის საპირისპიროდ, როგორიც ცრუ ჩვენებისათვის პასუხისმგებლობის შესახებ გაფრთხილება. მით უმეტეს, საქართველოს სსსკ-ის 48-ე მუხლის მე-7 ნაწილის ჩანაწერი, თითქოს ფიცის დადება არ ხელყოფს ბრალდებულის უფლებას, არ მისცეს მამხილებელი ჩვენება საკუთარი თავის ან ახლო ნათესავის წინააღმდეგ, თავის მხრივ, კანონმდებლის მხრიდან იმის აღიარებაცაა, რომ ფიცის დადების მიუხედავად (მთელი შეგნებით იტყვით მხოლოდ სიმართლეს და არაფერს დამალავთ) ბრალდებული ვალდებული არ არის ილაპარაკოს სიმართლე.

23. ამასთან აღსანიშნავია, რომ სსსკ-ის 48-ე მუხლის მე-7 ნაწილს აქვს მე-2 წინადადებაც: „ჩვენების მიცემაზე უარი არ შეიძლება შეფასდეს ბრალდებულის ბრალეულობის დამადასტურებელ მტკიცებულებად“. ამდენად, თუ კანონმდებელი აქაც იმავეს გულისხმობდა, რომ ბრალდებულს უფლება აქვს მისცეს ჩვენება ან უარი თქვას მასზე (ანუ უარი თქვას ფიცის დადებაზეც), მაშინ გაუგებარია პირველი წინადადების სიტყვათწყობა - „დადებული ფიცი“, ხოლო თუ ამ ნორმის რეალური შინაარსიც დუმილის უფლების ალტერნატივაზე მიანიშნებს, მაშინ იგივე პრობლემას ვაწყდებით, რაზეც სასამართლომ ზევით უკვე იმსჯელა და ამ თვალსაზრისითაც აღნიშნული შესაძლოა მიჩნეულ იქნეს არაკონსტიტუციურად.

24. მართალია, უშუალოდ ამ კონტექსტში არ უმსჯელია, თუმცა ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ განმარტა, რომ ჩვენების მიცემამდე ფიცის დადება ხელყოფს თვითინკრიმინაციისაგან დაცვის პრივილეგიას და ჩვენების მიცემამდე ფიცის დადების ვალდებულება ცრუ ჩვენებისთვის სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობის საფრთხის გამო [ბრადებულისთვის] წარმოადგენდა ზემოქმედების ფორმას[11].

სადავო ნორმა (გ):

25. საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის მე-3 მუხლის მე-20 ნაწილის მე-2 წინადადების თანახმად, პირი მოწმის სტატუსსა და უფლება-მოვალეობებს იძენს სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობის თაობაზე გაფრთხილებისა და ფიცის დადების შემდეგ.

საქართველოს კონსტიტუციის რელევანტური დებულებები

26. საქართველოს კონსტიტუციის 31-ე მუხლის მე-4 პუნქტის თანახმად, ბრალდებულს უფლება აქვს, მოითხოვოს თავისი მოწმეების გამოძახება და ისეთივე პირობებში დაკითხვა, როგორიც აქვთ ბრალდების მოწმეებს, ხოლო იმავე მუხლის მე-11 პუნქტის შესაბამისად, არავინ არის ვალდებული მისცეს თავისი ან იმ ახლობელთა საწინააღმდეგო ჩვენება, რომელთა წრე განისაზღვრება კანონით.

ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებთა ევროპული კონვენციის რელევანტური დებულებები

27. ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა დაცვის კონვენციის მე-6 მუხლის პირველი პუნქტის შესაბამისად, [...] წარდგენილი ნებისმიერი სისხლისსამართლებრივი ბრალდების საფუძვლიანობის გამორკვევისას ყველას აქვს [...] მისი საქმის სამართლიანი [...] განხილვის უფლება [...], ხოლო მე-6 მუხლის მე-3(d) პუნქტის მიხედვით, ყოველ პირს, ვისაც ბრალად ედება სისხლის სამართლის დანაშაულის ჩადენა, აქვს, სულ მცირე, შემდეგი უფლებები: დაიკითხოს ან დააკითხვინოს ბრალდების მოწმეები და გამოაძახებინოს და დააკითხვინოს დაცვის მოწმეები ბრალდების მოწმეთა თანაბარ პირობებში.

საქართველოს კონსტიტუციის 31-ე მუხლის მე-4 და მე-11 პუნქტების მიმართება საქართველოს სსსკ-ის მე-3 მუხლის მე-20 ნაწილის მე-2 წინადადების იმ ნორმატიულ შინაარსთან, რომლის მიხედვითაც, ბრალდებული მოწმის სტატუსსა და უფლება-მოვალეობებს მხოლოდ სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობის თაობაზე გაფრთხილებისა და ფიცის დადების შემდეგ იძენს.

28. სასამართლო აღნიშნავს, რომ ეს უკანასკნელი დებულება მჭიდრო კავშირშია ერთი მხრივ, ბრალდებულის ცრუ ჩვენებისთვის სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობის თაობაზე გაფრთხილებისა და, მეორე მხრივ, ფიცის დადების წესის აღსრულებასთან და ორივე მათგანი ამ ძირითადი წესიდან გამომდინარეობს. ამდენად სასამართლოს იმავე არგუმენტაციით მიაჩნია, რომ საქართველოს სსსკ-ის მე-3 მუხლის მე-20 ნაწილის მე-2 წინადადება შეიძლება მიჩნეულ იქნეს საქართველოს კონსტიტუციის 31-ე მუხლის მე-4 და მე-11 პუნქტებთან შეუსაბამოდ.

სადავო ნორმა (დ):

29. საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 25-ე მუხლის მე-2 ნაწილის მე-3 წინადადების თანახმად, მოსამართლე უფლებამოსილია გამონაკლის შემთხვევაში მხარეებთან შეთანხმების შედეგად დასვას დამაზუსტებელი კითხვა, თუ ეს აუცილებელია სამართლიანი სასამართლოს უზრუნველსაყოფად.

საქართველოს კონსტიტუციის რელევანტური დებულება

საქართველოს კონსტიტუციის 31-ე მუხლის პირველი პუნქტის მე-2 წინადადების თანახმად, საქმის სამართლიანი [...] განხილვის უფლება უზრუნველყოფილია.

ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებთა ევროპული კონვენციის რელევანტური დებულებები

30. მე-6 მუხლის (სამართლიანი სასამართლო განხილვის უფლება) პირველი პუნქტის თანახმად, [...] წარდგენილი ნებისმიერი სისხლისსამართლებრივი ბრალდების საფუძვლიანობის გამორკვევისას ყველას აქვს [...] მისი საქმის სამართლიანი [...] განხილვის უფლება [...].

საქართველოს კონსტიტუციის 31-ე მუხლის მე-2 პუნქტის მიმართება საქართველოს სსსკ-ის 25-ე მუხლის მე-2 ნაწილის მე-3 წინადადების სიტყვებთან „მხარეთა თანხმობის შემთხვევაში“.

31. ვინაიდან წინამდებარე კონსტიტუციური წარდგინების მთავარი ქვაკუთხედი მოწმის დაკითხვაა, სასამართლოს მიზანშეწონილად მიაჩნია ამ პროცესთან დაკავშირებული სხვა დებულების კონსტიტუციურობის საკითხიც წამოჭრას, რაც გარდაუვლად უკავშირდება მას და მოსამართლის მიერ შეკითხვის დასმის უფლებას უკავშირდება.

32. უპირველესად აღსანიშნავია, რომ საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსში გამოყენებული ტერმინები - „სამართლიანი სასამართლო“, „სამართლიანი პროცესი“ და საქართველოს კონსტიტუციის 31-ე მუხლის პირველ პუნქტში აღნიშნული „სამართლიანი განხილვის უფლება“ გარკვეულ სიცხადეს მაინც საჭიროებენ. საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსი მხოლოდ ერთგან, სწორედ 25-ე მუხლის მე-2 ნაწილში ახსენებს ტერმინს „სამართლიანი სასამართლო“, ხოლო ტერმინს - „სამართლიანი პროცესი“ - ასევე მხოლოდ ერთგან, მე-8 მუხლში, რომელიც ტერმინოლოგიურად უფრო ახლოსაა საქართველოს კონსტიტუციის 31-ე მუხლის პირველ პუნქტთან - „სამართლიანი განხილვის უფლება“, რაც Fair Trial-ის თარგმანის ინტერპრეტაციაა - პროცესი/განხილვა, რაც, თავის მხრივ, ტერმინოლოგიურად შეესაბამება ევროპული კონვენციის მე-6 მუხლს. ამდენად, საამართოს შეფასებით, სსსკ-ის 25-ე მუხლში აღნიშნული ტერმინიც - „სამართლიანი სასამართლო“, მოწყვეტილი ვერ იქნება ზემოაღნიშნულ აქტებში ასახულ ბრალდებულის უფლებას და იდენტურად უნდა იქნეს განმარტებული.

33. ზოგადად სამართლიანი სასამართლოს უფლება ორგვარად შეიძლება იქნეს ინტერპრეტირებული, როგორც დანაშაულის კონტროლი, რომელიც ძირითად აქცენტს აკეთებს მართლმსაჯულების შედეგზე და როგორც ჯეროვანი მართლმსაჯულება, რომელიც საპროცესო მართლმსაჯულების კონცეფციას წარმოადგენს.

34. უნდოდა თუ არა კანონმდებელს ტერმინისათვის „სამართლიანი სასამართლო“ უფრო მეტი მნიშვნელობა მიენიჭებინა სსსკ-ის 25-ე მუხლის მიზნებისთვის, ვიდრე ამას მხოლოდ საპროცესო მართლმსაჯულების კონცეფცია მოიცავს ძნელი სათქმელია, თუმცა ამ მუხლით, ერთადერთი გამონაკლისი იქნა დაშვებული სისხლის სამართლის პროცესში მტკიცებულებათა „მოპოვების“ კონტექსტში შეჯიბრებითობის პრინციპიდან გადახვევის თვალსაზრისით და სასამართლოს როლი შეზღუდულად, მაგრამ მაინც იქნა შემოტანილი. შეჯიბრებით პროცესში დისონანსის შეტანით ამ უიშვიათესი გამონაკლისის გამართლება კი სწორედ სამართლიანი სასამართლოს უზრუნველყოფა გახდა. ჯერ კიდევ 1975 წელს პლენუმის (მანამდე კომისიის) გადაწყვეტილებაში აღინიშნა, რომ კანონის უზენაესობის პრინციპი განმარტავს კონვენციის მე-6 მუხლის პირველ პუნქტს - სამართლიანი განხილვის უფლებას[12].

35. სსსკ-ის 25-ე მუხლის ხსენებული ჩანაწერით, კანონმდებელი შეეცადა გარკვეული ბალანსი შეეტანა შეჯიბრებით პროცესსა და სამართლიანი სასამართლოს უფლებას შორის და გადაწყვეტილების ერთადერთი მიმღებისთვის, რომელიც სასამართლოა, გარკვეული შესაძლებლობა მიეცა სამართლიანი სასამართლოს უფლების აღსრულება მისთვის უფრო ხელშესახებიც გაეხადა.

36. სსსკ-ის 25-ე მუხლის მე-2 ნაწილი სასამართლოს ამ უფლებით სარგებლობისას სამმაგი პირობით ზღუდავს, კერძოდ: (1) ეს უნდა იყოს გამონაკლისი შემთხვევა, თუ ეს აუცილებელია სამართლიანი სასამართლოს უზრუნველსაყოფად; (2) ეს უნდა იყოს მხარეებთან შეთანხმების შედეგი, შესაბამისად, თუ რომელიმე მხარე არ იქნება თანახმა, მოსამართლე შეკითხვას ვერ დასვამს და (3) ეს უნდა იყოს თავისი არსით დამაზუსტებელი შეკითხვა, შესაბამისად, მიმართული უნდა იყოს არა ახალი შეკითხვის დასასმელად, არამედ უნდა აზუსტებდეს ისეთ საკითხს, რაც მოწმემ უკვე განაცხადა. ამ სამი პირობიდან ორი (პირველი და მესამე) მოსამართლეზეა დამოკიდებული, ხოლო ერთი (მეორე) - მხარეებზე.

37. სწორედ აქ წამოიჭრება ყველაზე პრობლემური საკითხი, რაც მოსამართლის მიერ ამ უფლებით სარგებლობას უკავშირდება. მოსამართლე, რომელიც მიიჩნევს, რომ მოწმის პასუხი ბუნდოვანია, მხარეები არ ცდილობენ სიცხადე შეიტანონ მასში, ხოლო მოსამართლე მიიჩნევს, რომ, მაგალითად, აღნიშნული კონკრეტული საკითხის გარკვევა არსებითად უკავშირდება დანაშაულის შემადგენლობის (ან მაკვალიფიცირებელი გარემოების) რომელიმე ნიშანს და არსებული ბუნდოვანი პასუხის პირობებში ბრალდებულის საუარესო გადაწყვეტილების მიღებაა შესაძლებელი და მას სურს შეკითხვის დასმა, ხოლო ბრალდების მხარე არ არის თანახმა, მოსამართლის მიერ გამოხატული სურვილი, რომელიც, თავის მხრივ, კანონის მიხედვით, სამართლიანი სასამართლოს უზრუნველყოფის აუცილებლობითაა განპირობებული, გააჩენს პრეზუმფციას, რომ ამ შეკითხვის დაუსმელობით სამართლიანი სასამართლო ვერ იქნება უზრუნველყოფილი. აღნიშნულის შედეგად, პირველ რიგში, მოსამართლისთვის, რომელმაც გადაწყვეტილება უნდა მიიღოს, გაჩნდება მოცემულობა, როდესაც მან ვერ უზრუნველყო სამართლიანი სასამართლო, სულ მცირე, მისი ფუნქციიდან გამომდინარე.

38. სასამართლო რამდენიმე მაგალითს მოიყვანს თავისი პრაქტიკიდან, რაც უფრო თვალსაჩინოდ წარმოაჩენს ამ საკითხის რეალურ, ხელშესახებ და არა აბსტრაქტულ პრობლემატიკას. ერთ-ერთ საქმეზე სწორედ მოსამართლის დამაზუსტებელ შეკითხვებს მოჰყვა მოწმის ის პასუხები, რომლებიც განსხვავდებოდა მანამდე ბრალდების მხარის მიერ დაკითხვისას სასამართლოსადმი მოწოდებულ ინფორმაციისგან და რამაც განაპირობა ბრალდებულის გამართლება (იხ. საქმე #1/2-16). კიდევ ერთი საქმე, სადაც სწორედ მოსამართლის დამაზუსტებელ შეკითხვებს მოჰყვა დანაშაულის კვალიფიკაციისა და მოსალოდნელი სასჯელის მნიშვნელოვანი ცვლილება ეხებოდა შემთხვევას, როდესაც ბრალდების მხარემ ზოგადი და მხოლოდ ბრალდების დამტკიცებისთვის (მისთვის სასარგებლო პოზიციიდან) და არა ზოგადად რეალური ვითარების აღდგენისთვის ხელშემწყობი დაკითხვა განახორციელა, რითაც ფაქტობრივად მტკიცებულებებით გაამყარა წარდგენილი ბრალდება, თუმცა სასამართლომ იმ საქმეშიც დაინახა დამაზუსტებელი შეკითხვით ჩართვის საჭიროება და ამ შეკითხვებზე მოწმეთა პასუხებმა განაპირობა სამართლიანი სასამართლოს განხორციელება (იხ. საქმე #1/38-18). ამგვარი არაერთი მაგალითის მოყვანა შეიძლება ალბათ საქართველოს საერთო სასამართლოების პრაქტიკიდან.

39. მოსამართლისათვის ამ უფლების მინიჭებით, კანონმდებელი აზღვევს ბრალდებულს სამართლიანი სასამართლოს უფლებით სარგებლობით. საქმის განხილვისას მთავარი შემფასებელი და გადაწყვეტილების მიმღები მოსამართლეა, შესაბამისად, საბოლოოდ მაინც ის განსაზღვრავს იმ გარემოებებს, რასაც მნიშვნელობა აქვს საქმეზე გადაწყვეტილების მიღებისათვის, რაც კიდევ უფრო ზრდის ამ უფლებით თავისუფლად სარგებლობის ღირებულებას.

დასკვნა:

ყოველივე ზემოაღნიშნულის გათვალისწინებით, სასამართლოს მიაჩნია, რომ:

ა) საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 48-ე მუხლის მე-2 ნაწილის ის ნორმატიული შინაარსი, რომლითაც ბრალდებულს ჩვენების მიცემამდე განემარტება საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის 370-ე მუხლით გათვალისწინებული სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობა ცრუ ჩვენების მიცემისათვის, შესაძლოა მიჩნეულ იქნეს საქართველოს კონსტიტუციის 31-ე მუხლის მე-4 და მე-11 პუნქტებთან შეუსაბამოდ;

ბ) საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 48-ე მუხლის პირველი ნაწილის, იმავე მუხლის მე-5 ნაწილის პირველი წინადადებისა და იმავე მუხლის მე-7 ნაწილის პირველი წინადადების ის ნორმატიული შინაარსი, რომელიც ბრალდებულს ჩვენების მიცემისას ავალდებულებს ფიცის დადებას ან ფიცის შემცვლელი დადასტურების განხორციელებას და რომ აღნიშნული არ ხელყოფს ბრალდებულის თვითინკრიმინაციისაგან დაცვის პრივილეგიას შესაძლოა, მიჩნეულ იქნეს საქართველოს კონსტიტუციის 31-ე მუხლის მე-4 და მე-11 პუნქტებთან შეუსაბამოდ;

გ) საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის მე-3 მუხლის მე-20 ნაწილის მე-2 წინადადების ის ნორმატიული შინაარსი, რომლის მიხედვითაც ბრალდებული მოწმის სტატუსსა და უფლება-მოვალეობებს იძენს სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობის თაობაზე გაფრთხილებისა და ფიცის დადების შემდეგ, შესაძლოა მიჩნეულ იქნეს საქართველოს კონსტიტუციის 31-ე მუხლის მე-4 და მე-11 პუნქტებთან შეუსაბამოდ;

დ) საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 25-ე მუხლის მე-2 ნაწილის მე-3 წინადადების სიტყვები - „მხარეებთან შეთანხმების შედეგად“ შესაძლოა მიჩნეულ იქნეს საქართველოს კონსტიტუციის 31-ე მუხლის პირველი პუნქტის მე-2 წინადადებასთან - „საქმის სამართლიანი [...] განხილვის უფლება უზრუნველყოფილია“ - შეუსაბამოდ.

[1] იხ.: საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2018 წლის 14 დეკემბრის გადაწყვეტილება საქმეზე: საქართველოს მოქალაქე ტიტიკო ჩორგოლიანი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ, #1/4/809, II-41.

[2] იხ.: იქვე, II-42.

[3] იხ.: ოფიციალური თარგმანი:

[4] იხ.: კონვენციის ინგლისურენოვანი ტექსტი:

[5] Harris, O'Boyle, and Warbrick: Law of the European Convention on Human Rights, third edition, 2014, გვ. 422-426.

[6] ix.: CASE OF SHABELNIK v. UKRAINE, (no. 16404/03), 19 February 2009, par. 59-60; ix. agreTve: CASE OF HEANEY AND McGUINNESS v. IRELAND, (no. 34720/97), 21 December 2000, par. 47-59; CASE OF SERVES v. FRANCE, (82/1996/671/893), 20 October 1997, par. 43-47.

[7] MAKING DEFENDANTS SPEAK, Ted Sampsell-Jones, Minnesota Law Review, April, 2009.

[8] შეადარე: MAKING DEFENDANTS SPEAK, Ted Sampsell-Jones, Minnesota Law Review, April, 2009.

[9] იხ.: ვებ-გვერდზე:

[10] MAKING DEFENDANTS SPEAK, Ted Sampsell-Jones, Minnesota Law Review, April, 2009.

[11] იხ. AFFAIRE BRUSCO c. FRANCE, (Requête n^o 1466/07), 14 octobre 2010, პარ. 50, 52. აგრეთვე იხ. სამართლებრივი შეჯამება ინგლისურ ენაზე:

[12] იხ.: GOLDER v. THE UNITED KINGDOM, COURT (PLENARY), (Application no. 4451/70), 21 February 1975, პარ. 34.

6. კონსტიტუციური სარჩელით/წარდგინებით დაყენებული შუამდგომლობები

შუამდგომლობა სადავო ნორმის მოქმედების შეჩერების თაობაზე: არა

შუამდგომლობა პერსონალური მონაცემების დაფარვაზე: არა

შუამდგომლობა მოწმის/ექსპერტის/სპეციალისტის მოწვევაზე: არა

შუამდგომლობა/მოთხოვნა საქმის ზეპირი მოსმენის გარეშე განხილვის თაობაზე: არა

კანონმდებლობით გათვალისწინებული სხვა სახის შუამდგომლობა: არა