თქვენ არ ეცნობით კონსტიტუციური სარჩელის/წარდგინების სრულ ვერსიას. სრული ვერსიის სანახავად, გთხოვთ, ვერტიკალური მენიუდან ჩამოტვირთოთ მიმაგრებული დოკუმენტი

1. სადავო ნორმატიული აქტ(ებ)ი

ა. „ჯანმრთელობის დაცვის შესახებ საქართველოს კანონი;“

ბ. „სამოქალაქო აქტების რეგისტრაციის წესის დამტკიცების შესახებ“ საქართველოს იუსტიციის მინისტრის 2012 წლის 31 იანვრის N18 ბრძანება

2. სასარჩელო მოთხოვნა

3. საკონსტიტუციო სასამართლოსათვის მიმართვის სამართლებრივი საფუძვლები

საქართველოს კონსტიტუციის 31-ე მუხლის პირველი პუნქტი და მე-60 მუხლის მეოთხე პუნქტის ,,ა” ქვეპუნქტი, ,,საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ” საქართველოს ორგანული კანონის მე-19 მუხლის პირველი პუნქტის ,,ე” ქვეპუნქტი, 39-ე მუხლის პირველი პუნქტის ,,ა” ქვეპუნქტი, 31-ე და 31¹ მუხლები.

4. განმარტებები სადავო ნორმ(ებ)ის არსებითად განსახილველად მიღებასთან დაკავშირებით

ა) სარჩელი ფორმით და შინაარსით შეესაბამება „საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის 31¹ მუხლის მოთხოვნებს;

ბ) სარჩელი შეტანილია უფლებამოსილი პირის მიერ:

მოსარჩელე წარმოადგენს მარტოხელა კაცს, რომელსაც არ აქვს არც უშვილობის პრობლემა და არც გენეტიკური დაავადება. სადავო ნორმები მას უკრძალავს ინ ვიტრო განაყოფიერების და სუროგაციით შვილის ყოლის შესაძლებლობას. აღნიშნულიდან გამომდინარე, მოსარჩელე წარმოადგენს უფლებამოსილ პირს იდავოს სადავო ნორმების კონსტიტუციურობაზე საქართველოს კონსტიტუციის მე-15 მუხლის პირველ ნაწილთან მიმართებით.

გ)სარჩელში მითითებული საკითხი არის საკონსტიტუციო სასამართლოს განსჯადი;

დ) სარჩელში მითითებული საკითხი არ არის გადაწყვეტილი საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ;

ე) სარჩელში მითითებული საკითხი რეგულირდება კონსტიტუციის მე-15 მუხლის პირველი პუნქტით;

ვ) კანონით არ არის დადგენილი სასარჩელო ხანდაზმულობის ვადა აღნიშნული ტიპის დავისათვის და შესაბამისად, არც მისი არასაპატიო მიზეზით გაშვების საკითხი დგება დღის წესრიგში;

ზ) სადავო კანონქვემდებარე ნორმატიული აქტის კონსტიტუციურობაზე სრულფასოვანი მსჯელობა შესაძლებელია ნორმატიული აქტების იერარქიაში მასზე მაღლა მდგომი იმ ნორმატიული აქტის კონსტიტუციურობაზე მსჯელობის გარეშე, რომელიც კონსტიტუციური სარჩელით გასაჩივრებული არ არის.

5. მოთხოვნის არსი და დასაბუთება

1. სადავო ნორმების ანალიზი და სასარჩელო მოთხოვნა

მოსარჩელე მხარე სადავოდ ხდის ჯანმრთელობის დაცვის შესახებ საქართველოს კანონის 143-ე მუხლის პირველ პუნქტს და სამოქალაქო აქტების რეგისტრაციის წესის დამტკიცების შესახებ საქართველოს იუსტიციის მინისტრის 2012 წლის 31 იანვრის N18 ბრძანების მე-19 მუხლის 1¹ ნაწილის „ა“ ქვეპუნქტს საქართველოს კონსტიტუციის მე-15 მუხლის პირველ პუნქტთან მიმართებით.

„ჯანმრთელობის დაცვის შესახებ“ საქართველოს კანონის 143-ე მუხლი განსაზღვრავს იმ პირთა წრეს, რომელთაც შეუძლიათ ისარგებლონ ექსტრაკორპორული განაყოფიერებით, რომელიც თავის მხრივ მოიცავს როგორც ინ ვიტრო განაყოფიერებას, ასევე სუროგაციას. კერძოდ, 143-ე მუხლის პირველი ნაწილის მიხედვით: ექსტრაკორპორული განაყოფიერება ნებადართულია: ა) უშვილობის მკურნალობის მიზნით, აგრეთვე, ცოლის ან ქმრის მხრიდან გენეტიკური დაავადების გადაცემის რისკის არსებობისას, წყვილის ან დონორის სასქესო უჯრედების ან ემბრიონის გამოყენებით, თუ მიღებულია წყვილის წერილობითი თანხმობა; ბ) თუ ქალს არა აქვს საშვილოსნო, განაყოფიერების შედეგად მიღებული ემბრიონის სხვა ქალის („სუროგატული დედის“) საშვილოსნოში გადატანის და გამოზრდის გზით; წყვილის წერილობითი თანხმობა აუცილებელია. როგორც ვხედავთ აღნიშნული მუხლი ერთმანეთისგან განასხვავებს დამხმარე რეპროდუქციული ტექნოლოგიის ორ განსხვავებულს მეთოდს - ინ ვიტრო განაყოფიერებასა და სუროგაციას. კერძოდ, 143-ე მუხლის პირველი პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტი მოიცავს ინ ვიტრო განაყოფიერებას, ხოლო „ბ“ ქვეპუნქტი სუროგაციას.

მას შემდეგ რაც დავადგინეთ, რომ „ჯანმრთელობის დაცვის შესახებ“ კანონის 143-ე მუხლი აწესრიგებს ინ ვიტრო განაყოფიერებასა და სუროგაციას, სადავო ნორმატიული შინაარსის იდენტიფიკაციისთვის მნიშვნელოვანია განვსაზღვროთ იმ პირთა წრე, რომელთაც აღნიშნული დამხმარე რეპროდუქციული ტექნოლოგიებით სარგებლობა შეუძლიათ. „ჯანმრთელობის დაცვის შესახებ“ საქართველოს კანონის 143-ე მუხლის „ა“ ქვეპუნქტი მიუთითებს წყვილების თანხმობაზე. რაც ნიშნავს იმას, რომ ამ მუხლში ნახსენები ინ ვიტრო განაყოფიერება უნდა მოხდეს თავად წყვილის ან დონორის სასქესო უჯრედებით (ქალის შემთხვევაში კვერცხუჯრედი, კაცის შემთხვევაში სპერმა), ანუ ეს ნორმა ცოლ-ქმარს ან სხვა წყვილს უფლებას აძლევს, ინ ვიტრო განაყოფიერების გზით გამოიყენონ საკუთარი სასქესო უჯრედები ან გარეშე პირების კვერცხუჯრედით ან სპერმით მოახდინონ განაყოფიერება. „ჯანმრთელობის დაცვის შესახებ“ საქართველოს კანონის 143-ე მუხლის „ა“ ქვეპუნქტის ბენეფიციარი ყველა შემთხვევაში არის წყვილი. ამ მუხლის ბენეფიციარი, ვინც ინ ვიტრო განაყოფიერების გზით შეიძლება გახდეს მშობელი, ვერ იქნება ერთი ადამიანი. ამ ნორმის პრობლემად მიგვაჩნია ის, რომ კრძალავს ინ ვიტრო განაყოფიერებას მარტოხელა მამაკაცისათვის, რომელსაც შეიძლება არ ჰქონდეს უშვილობის პრობლემა და არც გენეტიკური დაავადება.

143-ე მუხლის „ბ“ ქვეპუნქტის მიხედვით სუროგაციით სარგებლობა შეუძლიათ მხოლოდ წყვილს. ამის დადგენა შეგვიძლია კანონის სიტყვასიტყვითი განმარტებით: 143-ე მუხლის „ბ“ ქვეპუნქტის მიხედვით სუროგაცია დასაშვებია მაშინ თუ ქალს არა აქვს საშვილოსნო რა დროსაც აუცილებელია წყვილის წერილობითი თანხმობა. შესაბამისად, მხოლოდ წყვილს შეუძლია ისარგებლოს სუროგაციით თუ ქალს არ აქვს საშვილოსნო, რის გამოც შეუძლებელია ბიოლოგიური მშობიარობა. 143-ე მუხლის „ა“ ქვეპუნქტი მამაკაცს უკრძალავს საკუთარი სპერმის დონორის კვერცხუჯრედთან შერევას, ხოლო 143-ე მუხლის „ბ“ ქვეპუნქტი, მამაკაცს უკრძალავს მისი სპერმით და დონორის კვერცხუჯრედით შექმნილი ემბრიონის სუროგატი დედის მუცელში განთავსებას.

„ჯანმრთელობის დაცვის შესახებ“ კანონის 143-ე მუხლის პირველი ნაწილის ანალიზიდან ირკვევა, რომ სუროგაციით სარგებლობის შესაძლებლობა აქვთ მხოლოდ წყვილებს. აღნიშნული დამხმარე რეპროდუქციული საშუალების გამოყენების უფლება კი არ გააჩნია მარტოხელა კაცს.

საქართველოს იუსტიციის მინისტრის 2012 წლის 31 იანვრის N18 ბრძანების მე-19 მუხლის 1¹ ნაწილის პრობლემას წარმოადგენს ის, რომ ექსტრაკორპორული განაყოფიერების უფლება აქვთ წყვილებს, ცოლ-ქმარს ან ბოლო ერთი წლის განმავლობაში ფაქტობრივად, ქორწინების რეგისტრაციის გარეშე მცხოვრებ ქალსა და კაცს. მარტოხელა მამაკაცი, იუსტიციის მინისტრის აღნიშნული ბრძანების მიხედვით, ვერ გააფორმებს ექსტრაკორპორულ ხელშეკრულებას სუროგატ დედასთან, სპერმის ან კვერცხუჯრედის დონორთან. ეს ჩანაწერიც ასევე ეწინააღმდეგება პირადი ცხოვრების უფლებას.

აღნიშნულის გათვალისწინებით, „ჯანმრთელობის დაცვის შესახებ“ საქართველოს კანონის 143-ე მუხლის და საქართველოს იუსტიციის მინისტრის 2012 წლის 31 იანვრის N18 ბრძანების მე-19 მუხლის 1¹ ნაწილის ის ნორმატიული შინაარსი, რაც მარტოხელა კაცს ართმევს ინ ვიტრო განაყოფიერების და სუროგაციით შვილის ყოლის შესაძლებლობას, ეწინააღმდეგება საქართველოს კონსტიტუციის მე-15 მუხლის პირველი პუნქტით გარანტირებული პირადი და ოჯახური ცხოვრების უფლებას.

2. უფლებით დაცული სფერო/უფლებაში ჩარევა

საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ საქმეზე თეკლა დავითულიანი საქართველოს მთავრობის წინააღმდეგ 2020 წლის 29 აპრილს მიღებულ განჩინებაში მეორე თავის მე-7 პუნქტში განაცხადა: „საქართველოს კონსტიტუციაში განხორციელებული ცვლილებების შედეგად კი, საქართველოს კონსტიტუციის მე-15 მუხლის პირველი პუნქტით გაჩნდა ზოგადი ჩანაწერი პირადი და ოჯახური ცხოვრების უფლების ხელშეუხებლობის შესახებ. ამდენად, კონსტიტუციის მოქმედ არქიტექტურაში, პირადი ცხოვრების უფლება, მათ შორის, ის უფლებრივი კომპონენტები, რომლებიც 2018 წლის 16 დეკემბრამდე კონსტიტუციის მე-16 მუხლით განმტკიცებული პიროვნების თავისუფალი განვითარების უფლების რეგულირების სფეროში ექცეოდა, დაცულია საქართველოს კონსტიტუციის მე-15 მუხლის პირველი პუნქტით. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ 2019 წლის 28 მაისის №2/1/704 გადაწყვეტილებით, პირადი ცხოვრების უფლების შემზღუდველი ნორმის კონსტიტუციურობა (რომელიც კონსტიტუციაში ცვლილებების ამოქმედებამდე იყო მიღებული არსებითად განსახილველად, პიროვნების თავისუფალი განვითარების უფლებასთან მიმართებით) შეაფასა საქართველოს მოქმედი კონსტიტუციის მე-15 მუხლის პირველ პუნქტთან და არა მე-12 მუხლთან მიმართებით. სწორედ კონსტიტუციის მე-15 მუხლის პირველი პუნქტი მიიჩნია სასამართლომ დებულებად, რომელიც იცავს 2018 წლის 16 დეკემბრამდე მოქმედი კონსტიტუციის მე-16 მუხლით დაცული პირადი ცხოვრების კომპონენტის ეკვივალენტურ უფლებას. ამდენად, 2018 წლის 16 დეკემბრამდე მოქმედი კონსტიტუციის რედაქციის მე-16 მუხლისგან განსხვავებით, მოქმედი კონსტიტუციის მე-12 მუხლის რეგულირების სფეროში არ ექცევა პირადი ცხოვრების ის ასპექტები, რომლებიც დაცულია კონსტიტუციის მე-15 მუხლის პირველი პუნქტით.”

საქართველოს კონსტიტუციის მე-15 მუხლის პირველი პუნქტის მსგავსი ჩანაწერი არსებობს ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის მე-8 მუხლში, ევროპული კონვენციის მე-8 მუხლის პირველ პუნქტში აღნიშნულია: „ყველას აქვს უფლება, დაცული იყოს მისი პირადი და ოჯახური... ცხოვრება.“ როგორც საქართველოს კონსტიტუციის მე-15 მუხლის პირველ პუნქტში, ისე ევროპული კონვენციის მე-8 მუხლში გამოყენებულია ერთი და იგივე სიტყვები „პირადი და ოჯახური ცხოვრება.“ საქართველოს კონსტიტუციის მე-15 მუხლი და კონვენციის მე-8 მუხლი შესაძლოა ერთმანეთისაგან განსხვავდებოდეს ლეგიტიმური მიზნების ჩამონათვალით ან უფლებაში ჩარევის ფარგლების გათვალისწინებით, თუმცა იმის გათვალისწინებით, რომ როგორც ჩვენს კონსტიტუციაში და ევროპულ კონვენციაში ერთი და იგივე სიტყვები „პირადი და ოჯახური ცხოვრებაა“ გამოყენებული, იგულისხმება ამ ცნებებს იდენტური შინაარსი გააჩნია, სულ მცირე, ამ დავის საგნის ფარგლებთან დაკავშირებით.

შესაბამისად, უნდა გავარკვიოთ, როგორც სუროგაცია, ისე ინ ვიტრო განაყოფიერება, რამდენად არის დაცული კონვენციის მე-8 მუხლით და შესაბამისად, რამდენად მოექცევა ეს საკითხი საქართველოს კონსტიტუციის მე-15 მუხლით დაცულ სფეროში.

საქმე S.H. AND OTHERS v. AUSTRIA (http://hudoc.echr.coe.int/eng?i=001-107325) ეხებოდა იმას, რომ ავსტრიაში დაშვებული იყო ხელოვნური განაყოფიერების ჰომოლოგიური მეთოდი. ეს უკანასკნელი გულისხმობდა ინ ვიტრო განაყოფიერებისათვის მხოლოდ მეუღლეების (წყვილების) სასქესო უჯრედების (ცოლის კვერცხუჯრედი და ქმრის სპერმა) გამოყენებას (გადაწყვეტილების მე-19 პუნქტი). ავსტრიის კანონმდებლობა კრძალავდა ხელოვნური განაყოფიერების ჰეტეროლოგიური მეთოდის გამოყენებას, რომლის მიხედვითაც, ქმრის სპერმის შერევა უნდა მომხდარიყო გარეშე პირის (ქალის) კვერცხუჯრედთან) (21-ე პუნქტი). ამ საქმეში მესამე მომჩივანი იყო ქალი, რომელიც იყო სრულიად უნაყოფო. ამ ქალის ქმარს, მეოთხე მომჩივანს შეეძლო ჰყოლოდა შვილი მხოლოდ ჰეტეროლოგიური მეთოდის გამოყენებით, როცა მეოთხე მომჩივანი მამაკაცის სპერმა განაყოფიერდებოდა უცხო ქალის (დონორი) კვერცხუჯრედთან. ამ გზით შექმნილი ემბრიონის იმპლანტაცია მოხდებოდა მესამე მომჩივანის საშოში 9 თვის განმავლობაში, მშობიარობამდე. თუმცა ვინაიდან ჰეტეროლოგიური მეთოდი აკრძალული იყო, მესამე და მეოთხე მომჩივანი ვერ ახერხებდნენ დამხმარე რეპროდუქციული ტექნიკის (ინ ვიტრო განაყოფიერება) ბავშვის ყოლას (გადაწყვეტილების მე-12 და მე-14 პუნქტები).

საქმე S.H. AND OTHERS v. AUSTRIA (http://hudoc.echr.coe.int/eng?i=001-107325), ასევე განხილული იქნა სხვა შემთხვევაც, რომელიც ეხებოდა პირველ მომჩივან ქალს და მის ქმარს. პირველ მომჩივანს სჭირს ფალოპის მილებთან დაკავშირებული უნაყოფობა. მისი კვერცხუჯრედის განაყოფიერება შესაძლებელია, მაგრამ ფალოპის მილები სპერმას არ უშვებს საშვილოსნოსაკენ. ამის გამო ბუნებრივი დაფეხმძიმება არის შეუძლებელი. მომჩივანის ქმარიც უნაყოფოა (გადაწყვეტილების მე-11 პუნქტი). პირველი მომჩივანის თქმით, მას არ შეუძლია ბავშვის გაჩენა ბუნებრივი გზით, ამიტომ მისთვის ერთადერთი არის ინ ვიტრო განაყოფიერება გარეშე მამაკაცისაგან, სპერმის დონორობის გზით. ეს სამედიცინო ტექნიკა გამორიცხული იყო „ხელოვნური განაყოფიერების შესახებ“ ავსტრიის კანონის მე-3 მუხლის პირველი და მეორე პუნქტებით (გადაწყვეტილების მე-14 პუნქტი).

კანონის მე-3 მუხლის პირველი პუნქტის თანახმად, მხოლოდ ქორწინებაში ან ქორწინებასთან მიახლოებულ ურთიერთობაში მყოფი პირების კვერცხუჯრედი და სპერმა შეიძლება გამოყენებული იქნეს ხელოვნური განაყოფიერების მიზნებისათვის. გამონაკლის შემთხვევაში, როდესაც ქმარი ან პარტნიორი მამაკაცი უნაყოფოა, მესამე პირის სპერმა შეიძლება გამოყენებული იქნას ხელოვნური განაყოფიერებისათვის, სპერმის ქალის საშვილოსნო ორგანოებში შეყვანის გზით. ამა ჰქვია ინ ვივო განაყოფიერება. ყველა სხვა შემთხვევაში ინ ვიტრო განაყოფიერება დონორის სპერმით აკრძალულია (30-ე პუნქტი). ინ ვივო განაყოფიერება პირველი მოსარჩელისათვის გამოუსადეგარი იყო, ვინაიდან პირველი მომჩივანის საშოში შეყვანილი უცხო კაცის სპერმას დაზიანებული ფალოპის მილი საშვილოსნოსაკენ არ მიუშვებდა. ხელოვნური განაყოფიერება, რომლითაც, პირველი მომჩივანის კვერცხუჯრედს შეურევდნენ სხვა მამაკაცის სპერმასთან და ემბრიონს პირდაპირ საშვილოსნოში გადაუნერგავდნენ, აკრძალული იყო. კერძოდ, დასაშვები იყო ქალის საშოში მესამე პირის სპერმის ცოცხლად (ინ ვივო) შეყვანა. დაუშვებელი იყო მხოლოდ სპერმის და კვერცხუჯრედის ქალის სხეულის გარეთ გაერთიანება და ასეთი ემბრიონის ქალის საშოში გადანერგვა (გადაწყვეტილების 111-ე პუნქტი).

იცავდა თუ არა პირადი და ოჯახური ცხოვრების უფლება ხელოვნური განაყოფიერების შესაძლებლობას, ამასთან დაკავშირებით ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ S.H. AND OTHERS v. AUSTRIA საქმეზე მიღებულ გადაწყვეტილებაში განაცხადა:

ევროპული სასამართლო იმეორებს, კონვენციის მე-8 მუხლის მიზნებისათვის, „პირადი ცხოვრების“ ცნება არის ფართო. ეს ცნება, მათ შორის, მოიცავს სხვა ინდივიდებთან ურთიერთობის დამყარების და განვითარების შესაძლებლობას. ეს არის პიროვნული განვითრების უფლება, სხვაგვარად უფლება თვითგამორკვევაზე. მე-8 მუხლით დაცულ პირადი ცხოვრების სფეროში ასევე ექცევა გენდერული იდენტობის, სექსუალური ორიენტაციის და სექსუალური ცხოვრების განსაზღვრის ელემენტები. ასევე ამ უფლებით დაცულია ადამიანის გადაწყვეტილება, იყოლიოს ან არ იყოლიოს შვილი.“ (გადაწყვეტილების მე-80 პუნქტი).

დიკსონი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ საქმე ეხებოდა მომჩივანისათვის - პატიმრისა და მისი ცოლისათვის უარს, გამხდარიყვნენ მშობლები ხელოვნური განაყოფიერების გზით. ამ სასამართლომ ამ საქმეში დაადგინა, რომ გამოყენებული უნდა ყოფილიყო კონვენციის მე-8 მუხლი, ვინაიდან უარი ხელოვნურ განაყოფიერებაზე წარმოადგენდა ჩარევას პირად და ოჯახური ცხოვრების უფლებაში. პირადი ცხოვრების ცნება მოიცავს ადამიანის შესაძლებლობას, გახდეს გენეტიკური მშობელი (S.H. AND OTHERS v. AUSTRIA გადაწყვეტილების81-ე პუნქტი).

ამგვარად, ადამიანის გადაწყვეტილება, ხელოვნური განაყოფიერების გზით იყოლიოს ბავშვი, ექცევა კონვენციის მე-8 მუხლის პირველი პუნქტით დაცული პირადი და ოჯახური ცხოვრების პატივისცემის უფლების ფარგლებში. ანალოგიურად ასეთი არჩევანი ექცევა საქართველოს კონსტიტუციის მე-15 მუხლის პირველი პუნქტით დაცულ სფეროში.

სადავო ნორმა ინდივიდს უზღუდავს, მეორე ნახევრის გარეშე, ინ ვიტრო განაყოფიერების ან სუროგაციის გზით შვილის ყოლის შესაძლებლობას. ამით სადავო ნორმები იჭრება კონსტიტუციის მე-15 მუხლის პირველი პუნქტით დაცულ სფეროში. „საქართველოს კონსტიტუციის მე-15 მუხლის პირველი პუნქტით გათვალისწინებული პირადი და ოჯახური ცხოვრების უფლება არ არის აბსოლუტური და შეიძლება დაექვემდებაროს გარკვეულ შეზღუდვებს. საქართველოს კონსტიტუციის მე-15 მუხლის პირველი პუნქტის მე-2 წინადადების მიხედვით, პირადი და ოჯახური ცხოვრების უფლების შეზღუდვა დასაშვებია „მხოლოდ კანონის შესაბამისად, დემოკრატიულ საზოგადოებაში აუცილებელი სახელმწიფო ან საზოგადოებრივი უსაფრთხოების უზრუნველყოფის ან სხვათა უფლებების დაცვის მიზნით“. ამრიგად, პირადი და ოჯახური ცხოვრების უფლების შეზღუდვა დაიშვება მხოლოდ კანონის საფუძველზე, დასახელებული ლეგიტიმური მიზნების მისაღწევად და თანაზომიერების პრინციპის მოთხოვნათა გათვალისწინებით.“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2019 წლის 28 მაისის გადაწყვეტილება N2/1/704 საქმეზე გიორგი ქართველიშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ თავი II პუნქტი 26)

შეზღუდვა ასევე გათვალისწინებულია საქართველოს იუსტიციის მინისტრის ბრძანებით, რაც წარმოადგენს კანონქვემდებარე ნორმატიულ აქტს. ამის მიუხედავად, მხოლოდ წყვილების მიერ ექსტრაკორპორული განაყოფიერების ჩატარება დადგენილია არა მინისტრის ბრძანებით, არამედ „ჯანმრთელობის დაცვის შესახებ“ კანონის 143-ე მუხლით. სწორედ, კანონმა აუკრძალა მარტოხელა კაცს ექსტრაკორპორული განაყოფიერებით სარგებლობის შესაძლებლობა. რაც შეეხება იუსტიციის მინისტრის ბრძანებას, ამ ნორმატიული აქტით, მხოლოდ განიმარტა ის, თუ ვინ ჩაითვლებიან წყვილებად, რომელსაც კანონით მინიჭებული აქვთ ექსტრაკორპორული განაყოფიერების უფლება. იუსტიციის მინისტრის მიერ აღნიშნული ბრძანებით ხდება კანონით დაწესებული აკრძალვის აღსრულება. ეს არის ტექნიკური და არა პრინციპული რეგულირება. ამასთან იუსტიციის მინისტრის ბრძანება გამოცემულია სამოქალაქო აქტების რეგისტრაციის მიზნებისათვის, რომლის უფლებაც საქართველოს იუსტიციის მინისტრს ჰქონდა „სამოქალაქო აქტების შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-11 მუხლის საფუძველზე. ამ ნორმის თანახმად: „ამ კანონით გათვალისწინებული ადმინისტრაციულ-სამართლებრივი აქტის გამოცემის ან ქმედების განხორციელების შესახებ განცხადების წარდგენისა და განხილვის, აგრეთვე სამოქალაქო აქტების რეგისტრაციის წესი და პირობები განისაზღვრება ამ კანონითა და საქართველოს იუსტიციის მინისტრის ბრძანებით.“ ამგვარად, დაცულია კონსტიტუციის მე-15 მუხლის პირველი პუნქტის მოთხოვნა, რომლის მიხედვითაც, პირადი და ოჯახური ცხოვრების უფლება „მხოლოდ კანონით“ იზღუდება.

ამის შემდეგ გასარკვევი დარჩა რამდენად ემსახურება შეზღუდვა კონსტიტუციის მე-15 მუხლის პირველ პუნქტში ჩამოთვლილ ერთ-ერთ ლეგიტიმურ მიზანს და რამდენად აუცილებელია შეზღუდვა დემოკრატიულ საზოგადოებაში (თანაზომიერების ტესტი).

3. თანაზომიერების ტესტი

3.1.ლეგიტიმური მიზანი

ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს პრაქტიკიდან გამომდინარე, დამხმარე რეპროდუქციული ტექნიკის (ინ ვიტრო განაყოფიერება და სუროგაცია) შეზღუდვის ლეგიტიმურ მიზნად სახელდება შემდეგი მიზნები: ექიმის პროფესიის ღირსების დაცვა და ევგენიკური სელექციის თავიდან აცილება, როცა არსებობს დაავადებული ნაყოფის მოცილების შესაძლებლობა (COSTA AND PAVAN v. ITALY 63-ე პუნქტი). ევგენიკური სელექცია, რაც მოიცავს ბავშვის ჯანმრთელობის, მისი რასის, სქესის და გარეგნობის გამო დაწუნებას, ლეგიტიმურ მიზნად დასახელდა S.H. AND OTHERS v. AUSTRIA საქმეზე გადაწყვეტილების 105-ე პუნქტში.

ექსტრაკორპორული განაყოფიერების შეზღუდვის ლეგიტიმურ არგუმენტად ასახელებენ ასევე ქალის სხეულის დაცვას კომერციალიზაციისაგან და ექსპლოატაციისაგან დაცვას. მაგალითად, S.H. AND OTHERS v. AUSTRIA საქმეზე მიღებულ გადაწყვეტილების 101-ე საქმეში ავსტრიის მთავრობა აცხადებდა: „ინ ვიტრო განაყოფიერებას ახასიათებს რისკი, რომ კვერცხუჯრედის დონორობის შემთხვევაში მოხდეს დაბალი შემოსავლის მქონე ქალის ექსპლუატაცია და დამცირება. არსებობს ასევე შესაძლებლობა, რომ ასეთ ქალს აიძულონ, რომ ჩააბაროს საკმარისზე მეტი კვერცხუჯრედი, რასაც ის არ იზამდა, გამოუვალ სიტუაციაში რომ იყოს. ქალის სხეულიდან კვერცხუჯრედის ამოღება სარისკოა და გააჩნია სერიოზული შედეგები იმ ქალის მიმართ, ვინც ამგვარ ჩარევას დაექვემდებარა. სახელმწიფომ უნდა შეამციროს ამგვარი რისკები, განსაკუთრებით მაშინ, როცა დონორი მესამე პირია.“

ქალების ექსპლოატაციისაგან დაცვა, როგორც ლეგიტიმური მიზანი დაასახელა საფრანგეთის ხელისუფლებამ საქმეზე MENNESSON v. FRANCE (http://hudoc.echr.coe.int/eng?i=001-145389). ამ საქმეში იყო ოთხი მომჩივანი, ქმარი დომენიკ მენესონი, ცოლი სილვი მენესონი, ექსტრაკორპორული გზით დაბადებული ორი გოგონა - ვალენტინა და ფიორელა მენესონები (გადაწყვეტილების მე-7 პუნქტი). ინ ვიტრო განაყოფიერების გამოყენებით ბავშვის ჩასახვის რამდენიმე წარუმატებელი მცდელობის შემდეგ, მენესონების წყვილმა გადაწყვეტეს გაეკეთებინათ ხელოვნური განაყოფიერება: დომინიკის სპერმა გაანაყოფიერეს სხვა ქალის კვერცხუჯრედთან, ამ გზით განაყოფიერებული ემბრიონი განათავსეს კიდევ სხვა ქალის საშოში. ეს ქალი ცხოვრობდა კალიფორნიის შტატში, სადაც ამ გზით ბავშვის დაბადება კანონიერია (გადაწყვეტილების მე-8 პუნქტი).

2000 წლის 1 მარტს აღმოჩნდა, რომ სუროგატი დედა ატარებდა ტყუპებს. მენესონებმა კალიფორნიელ სუროგატ დედასთან დადეს სუროგაციის ხელშეკრულება. ეს ხელშეკრულება დაამტკიცა კალიფორნიის შტატის უზენაესმა სასამართლომ. 2002 წლის 14 ივლისს კალიფორნიის უზენაესმა სასამართლომ დაადგინა, დომინიკ მენესონი იყო ტყუპების გენეტიკური მამა, სილვი მენესონი კანონიერი დედა იმ ნებისმიერი ბავშვის, რომელსაც სუროგატი დედა ოთხი თვის განმავლობაში გააჩენდა. დაბადების მოწმობაში ბავშვების დედად შეტანილი იქნებოდა სილვი მენესონი, ხოლო მამად დომინიკ მენესონი. სუროგატი დედა ბავშვებზე ყველანაირ უფლებაზე უარს აცხადებდა (მე-9 პუნქტი). მესამე მომჩივანი ვალენტინა მენესონი და მეოთხე მომჩივანი სილვი მენესონი დაიბადნენ 2000 წლის 25 ოქტომბერს (გადაწყვეტილების მე-10 პუნქტი). ტყუპებმა, ვალენტინამ და ფიორელამ მიიღეს ამერიკის მოქალაქეობა. შეერთებული შტატების ფედერალურმა ადმინისტრაციამ ტყუპებზე გასცა აშშ-ს პასპორტი, სადაც დომინიკი და სილვი მითითებული იქნა ბავშვების მშობლებად. ამ პასპორტის საფუძველზე, მენესონები დაბრუნდნენ საფრანგეთში (მე-13 პუნქტი).

სუროგაციის შეთანხმება ბათილი იყო საფრანგეთის სამოქალაქო კოდექსის მე-16 მუხლის მე-7 პუნქტის საფუძველზე. ამის გამო ფრანგულმა სასამართლოებმა მიიჩნიეს, რომ კალიფორნიაში გაფორმებული სუროგაციის შეთანხმების შედეგების გავრცელება იყო საჯარო წესრიგის საწინააღმდეგო, ვინაიდან მიზნად ისახავდა საფრანგეთის კანონმდებლობით დაწესებული იმპერატიული ნორმების გვერდის ავლას. ფრანგულმა სასამართლოებმა ბათილად ცნეს ტყუპების დაბადების მოწმობა, სადაც მამად დომინიკ მენესონი, ხოლო დედად სილვი მენესონი იყო მითითებული (გადაწყვეტილების 24-ე და 27-ე პუნქტები). ამგვარად, ფრანგული კანონმდებლობის საფუძველზე, დომინიკ და სილვი მენესონი არ ითვლებოდნენ ტყუპების მშობლებად. ამის გამო, ტყუპები ვერ იღებდნენ საფრანგეთის მოქალაქეობასაც, ვინაიდან საფრანგეთის კანონმდებლობით, პირს საფრანგეთის მოქალაქეობა ენიჭებოდა მაშინ, თუკი მისი ერთ-ერთი მშობელი მაინც იყო ფრანგი. ვინაიდან ვერ დასტურდებოდა, რომ ტყუპების ერთ-ერთი მშობელი ფრანგი იყო, ტყუპებმაც ვერ მიიღეს საფრანგეთის მოქალაქეობა (გადაწყვეტილების 70-ე პუნქტი).

ადამიანის უფლებათა ევროპულ სასამართლოში საფრანგეთის მთავრობამ განაცხადა, სუროგაციის ხელშეკრულების დადგება აკრძალულია საფრანგეთში, როგორც საჯარო წესრიგის საწინააღმდეგო გარიგება. ამავდროულად ამგვარი ხელშეკრულება არის დასჯადი ქმედება საფრანგეთში. ეს მიდგომა ეფუძნება ეთიკურ და მორალურ პრინციპს, რომლის მიხედვითაც, ადამიანის სხეული არ შეიძლება გახდეს კომერციული ბრუნვის საგანი. ასევე ბავშვები არ შეიძლება ხდებოდეს კონტრაქტის ობიექტი (გადაწყვეტილების მე-60 პუნქტი). ადამიანის სხეულის ხელშეუხებლობის პრინციპი, უფლებას აძლევს სახელმწიფოს, აკრძალოს სხეულის კომერციულ ინსტრუმენტად გამოყენების შესაძლებლობა (გადაწყვეტილების 72-ე პუნქტი).

ექსტრაკორპორული განაყოფიერების საწინააღმდეგო ლეგიტიმურ მიზნად ასევე მიიჩნევენ სამოქალაქო სტატუსის განუსხვისებლობას (მშობლის სტატუსის ერთი პირიდან მეორეზე გადაცემის აკრძალვა). სუროგაციისათვის დამახასიათებელია ის. რომ სუროგატი დედა, სხვა ქალის სასარგებლოდ უარს აცხადებს ბავშვზე. ეს სხვა არაფერია, თუ არა დედის სტატუსის ერთი პირიდან მეორეზე გადაცემა (MENNESSON v. FRANCE 27-ე პუნქტი). სამოქალაქო სტატუსის განუსხვისებლობა მჭიდროდ არის დაკავშირებული რომანულ-გერმანული სამართლის პრინციპთან mater semper certa est (ყოველთვის ნათელი უნდა იყოს, ვინ არის დედა). ეს საკითხი დეტალური მსჯელობის საგანი გახდა ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს გადაწყვეტილებაში S.H. AND OTHERS v. AUSTRIA, ჯერ ავსტრიის საკონსტიტუციო სასამართლოს, ხოლო შემდეგ ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს მხრიდან. ამ საქმეში მოპასუხე ავსტრიის ხელისუფლებამ განაცხადა, რომ ინ ვიტრო განაყოფიერება ასევე ქმნის უჩვეულო საოჯახო ურთიერთობის წარმოშობის საფრთხეს. ინ ვიტრო განაყოფიერების შემთხვევაში ხდება დედის ფუნქციის დანაწევრება: ჩნდება „გენეტიკურიი დედა“ (ქალი, რომელსაც კვრცხუჯრედი ეკუთვნის) და ბიოლოგიური დედა (ქალი, რომელსაც გენეტიკური დედის კვერცხუჯრედით განაყოფიერებულ ემბრიონს ჩაუდგამენ მუცელში და, რომელიც ბავშვს მუცლით 9 თვე ატარებს). (S.H. AND OTHERS v. AUSTRIA გადაწყვეტილების 67-ე პუნქტი).

S.H. AND OTHERS v. AUSTRIA-ს საქმეში მესამე პირად ჩაერთო გერმანიის მთავრობა, რომელსაც ავსტრიის მსგავსი აკრძალვები ჰქონდა დაწესებული. გერმანიის მთავრობის წარმომადგენლებმა განაცხადეს: გერმანიის ემბრიონის დაცვის შესახებ კანონის პირველი მუხლის პირველი პუნქტის მიხედვით, სამართალდარღვევას წარმოადგენს ქალისათვის ისეთი კვერცხუჯრედის გადანერგვა, რაც მას არ ეკუთვნის (გადაწყვეტილების 69-ე პუნქტი). გერმანიის მთავრობის განმარტებით, ეს აკრძალვა მიზნად ისახავს ბავშვის კეთილდღეობის დაცვას, კერძოდ კი მისი დედის ცალსახად იდენტიფიცირებას. დედების ბიოლოგიურ და გენეტიკურ დედებად გაყოფა მოითხოვს ორი ქალის არსებობას, რომლებიც მონაწილეობენ ბავშვის შექმნაში. ორი ქალი, რომელიც არის ერთი ბავშვის დედა, წინააღმდეგობაში მოდის დედის ერთმნიშვნელოვნად განსაზღვრის პრინციპთან, რაც თავის მხრივ, საზოგადოებაში არსებული კონსესუსის არსებითი და ფუნდამენტური ასპექტია (გადაწყვეტილების 70-ე პუნქტი).

გერმანიის მთავრობამ ასევე განაცხადა, რომ ასევე არსებობს საფრთხე, რომ ბიოლოგიურმა დედამ შეისწავლოს კვერცხუჯრედის დონორის გენეტიკური წარსული, მიიჩნიოს, რომ კვერცხუჯრედის დონორი ბავშვის დაავადების მატარებელი გახდება და უარი თქვას ასეთ ბავშვზე (ევგენიკური სელექცია). კიდევ ერთი კონფლიქტი, რაც შეიძლება წარმოიშვას გენეტიკურ და ბიოლოგიურ დედას შორის, არის ის, რომ ბიოლოგიურ დედა შეიძლება დაფეხმძიმდეს დონორის კვერცხუჯრედით, მაშინ როდესაც გენეტიკური დედა თავად ვერ ახერხებს დაორსულებას ინ ვიტრო განაყოფიერებით. ამ გარემოებების გათვალისწინებით დედობის ფუნქციის დანაწევრება არის სერიოზული საფრთხე ბავშვის კეთილდღეობისათვის, ამიტომ არის დაწესებული კვერცხუჯრედის დონორობის აკრძალვა გერმანიის ემბრიონის დაცვის შესახებ კანონით.

კიდევ ერთი ლეგიტიმური მიზანი არის ბავშვის საუკეთესო ინტერესების დაცვა. დამხმარე რეპორდუქციული მეთოდის რეგულირების კონტექსტში ბავშვის საუკეთესო ინტერესი ორ ნაწილად იყოფა: პირველი, ეს არის ბავშვის უფლება, გაიგოს როგორ მოხდა მისი ჩასახვა, ვინ არის მისი გენეტიკური მშობელი, ვისი სხეულის ჭურჭლად გამოყენებით მოხდა მისი დაბადება. ბავშვის საუკეთესო ინტერესის მეორე ასპექტი არის ის, რომ რამდენად გამართლებულია ხელოვნური განაყოფიერების გზით დაბადებული ბავშვი გაზარდოს ერთმა მშობელმა.

ბავშვის საუკეთესო ინტერესის პირველი ასპექტი დღის წესრიგში დააყენა, ავსტრიის მხარდასაჭერად, მესამე პირის სახით ჩართულმა გერმანიის მთავრობამ. ამ უკანასკნელმა განაცხადა: „დედობის დანაწევრება ორ ქალს შორის ასევე ეწინააღმდეგება ბავშვის ინტერესებსაც. ერთი დედის არარსებობამ შესაძლოა საფრთხე შეუქმნას ბავშვის პიროვნულ განვითარებას, გამოიწვიოს პრობლემები, როცა ბავშვი საკუთარი ვინაობის შესახებ შეიტყობს (გადაწყვეტილები 70-ე პუნქტი). ამ ასპექტზე ისაუბრა ასევე თავად ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ H. AND OTHERS v. AUSTRIA საქმეზემიღებული გადაწყვეტილების 83-ე პუნქტში: „ევროპის საბჭოს წევრ ქვეყნებს შორის არ არსებობს კონსესუსი, ხელოვნური განაყოფიერების გზით დაბადებული ბავშვის საუკეთესო ინტერესების დაცვა ხდება სპერმის დონორის ანონიმურობის უზრუნველყოფით თუ ბავშვის უფლებით, იცოდეს იმ დონორის ვინაობა, ვისი სპერმითაც მოხდა მისი განაყოფიერება. ევროპის საბჭოს წევრ ქვეყნებს შორის ძალიან ცოტა საერთოა ამ საკითხთან დაკავშირებით და კანონმდებლობა გარადმავალ ეტაპზეა.“

ამგვარად, უნდა განისაზღვროს რამდენად არის სადავო ნორმებით დაწესებული შეზღუდვა გამოსადეგი, აუცილებელი და ვიწრო გაგებით პროპორციული ისეთი ლეგიტიმური მიზნების მისაღწევად როგორიცაა ევგენიკური სელექციის თავიდან აცილება, ქალის სხეულის კომერციალიზაციის პრევენცია, სამოქალაქო სტატუსის განუსხვისებლობის პრინციპის დაცვა, ბავშვის ინტერესების დაცვა, არ დაიტანჯოს იმით, რომ გაიგოს რომ ჰყავს რამდენიმე მშობელი (ბიოლოგიური, გენეტიკური, იურიდიული) და არ გაზარდოს ბავშვი ერთმა მშობელმა. ყველა ზემოთ ჩამოთვლილი ლეგიტიმური მიზანი ჯდება საქართველოს კონსტიტუციის მე-15 მუხლის პირველი პუნქტის მეორე წინადადებით განსაზღვრულ „სხვათა უფლებებში.“

3.2. გამოსადეგობა

H. AND OTHERS v. AUSTRIA საქმეზე ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ ევგენიკური სელექციის თავიდან აცილების, ქალის სხეულის კომერციალიზაციის, დედობის ფუნქციის დანაწერების თავიდან აცილების, ინ ვიტრო განაყოფიერების გზით დაბადებული ბავშვის მიერ თავის წარმომავლობასთან დაკავშირებული ინფორმაციასთან წვდომის და ამით გამოწვეული სტრესის თავიდან ასაცილებლად, არ დაადგინა კონვენციის მე-8 მუხლის დარღვევა.

ევროპული სასამართლო მხედველობაში იღებს იმ გარემოებას, რომ ავსტრიული კანონმდებლობა სრულად არ გამორიცხავს ხელოვნურ განაყოფიერებას, ვინაიდან უშვებს ჰომოლოგიური მეთოდის გამოყენებას. საკონსტიტუციო სასამართლოს გადაწყვეტილების მიხედვით, ხელოვნური განაყოფიერება უნდა მომხდარიყო ბუნებრივი ჩასახვის მსგავსად. განსაკუთრებით კი სამოქალაქო სამართლის პრინციპი - mater semper certa est (ყოველთვის ნათელია ვინ არის დედა) უნდა იყოს დაცული. ამით ხდება იმის თავიდან აცილება, რომ ორმა ადამიანმა არ ამტკიცოს ის, რომ არის ერთი და იმავე ბავშვის დედა. ბიოლოგიურ და გენეტიკურ დედებს შორის დავა თავიდან აცილებული უნდა იყოს. ამით სახელმწიფო ესწრაფვის, დააბალანსოს ხელოვნური განაყოფიერების სამედიცინო შესაძლებლობები საზოგადოების დიდი ნაწილის წარმოდგენებთან თანამედროვე რეპროდუქციული ჯანმრთელობის ფუნქციასთან დაკავშირებით, იმის გათვალისწინებით, რომ თანამედროვე მედიცინა წარმოშობს მგრძნობიარე ხასიათის ეთიკურ და მორალურ საკითხებს (104-ე პუნქტი).

სასამართლო დამატებით შენიშნავს, რომ ავსტრიის კანონმდებლობით დამატებით დაწესებულია სპეციფიკური გარანტიები და უსაფრთხოების ზომები, კერძოდ, ხელოვნური განაყოფიერება ტარდება განსაზღვრული სპეციალიზაციის მქონე ექიმების მიერ, რომლებსაც აქვთ სპეციფიკური ცოდნა და გამოცდილება ამ სფეროში. კანონმდებლობით აკრძალულია კვერცხუჯრედის და სპერმის დონორობა. ეს ღონისძიება მიზნად ისახავს ევგენიკური სელექციის რისკის და ღარიბი ქალის ექსპლუატაციის პოტენციური რისკების თავიდან აცილებას. ავსტრიის კანონმდებლობამ დამატებით გაითვალისწინა ღონისძიებები, რათა შეემცირებინა, კვერცხუჯრედის დონაციასთან დაკავშირებული რისკები. მთავრობა მიუთითებს ისეთ რისკზე, რაც დაკავშირებულია ისეთი სოციალური ურთიერთობის წარმომშობისაკენ, რაც განსხვავდება ბიოლოგიურისგან. სასამართლო მიუთითებს, უჩვეულო საოჯახო ურთიერთობაზე, რომელიც არ გამომდინარეობს ჩვეულებრივი მშობლისა და შვილის ურთიერთობისაგან, რაც ბიოლოგიურ კავშირს ეფუძნება. მართალია, შესაძლებელი იყო კვერცხუჯრედის დონაციით გამოწვეული პრობლემების სათანადო საკანონმდებლო რეგულირება მომხდარიყო, თუმცა სასამართლო მხედველობის მიღმა ვერ დატოვებს იმ ფაქტს, რომ ხდება დედობის დანაწევრება გენეტიკურ დედასა და იმ ქალს შორის, რომელიც ბავშვს მუცლით ატარებს. ეს შემთხვევა განსხვავდება მშვილებლისა და ნაშვილების ურთიერთობისაგან და საკითხის სრულიად ახალი ასპექტია (105-ე პუნქტი).

სასამართლო აღიარებს, რომ ავსტრიის პარლამენტს შეეძლო იმგვარი კანონის მიღება შეეძლო, რომლითაც მოხდებოდა ხელოვნური განაყოფიერება და კვერცხუჯრედის დონაციის დაშვება. ამასთან დაკავშირებით სასამართლო შენიშნავს, რომ კვერცხუჯრედის დონაცია დაშვებულია ევროპის საბჭოს სხვა ქვეყანაში. ამის მიუხედავად, კონვენციის მე-8 მუხლის ცენტრალური საკითხია არა ის, თუ განსხვავებული მოწესრიგება, რამდენად უზრუნველყოფდა უფრო სამართლიანი ბალანსის დაცვას, არამედ ის, თუ რამდენად არის სამართლიანი ბალანსი დაცული მოცემულ შემთხვევაში. ავსტრიის პარლამენტი არ გასცილებია შეფასების ზღვარს, რაც მას მინიჭებული აქვს კონვენციის მე-8 მუხლით. ამგვარი დასკვნის გაკეთებისას, სასამართლო მხედველობაში იღებს იმ გარემოებას, რომ არ არსებობს საერთო ევროპული კონსესუსი, რამდენად არის დასაშვები კვერცხუჯრედის დონაცია ინ ვიტრო განაყოფიერების მიზნებისათვის (106-ე პუნქტი).

ევროპულმა სასამართლომ ბავშვის საუკეთესო ინტერესებით გაამართლა, ინ ვივო დონაციის გარდა, გარეშე პირის სპერმის სხვა ფორმით დონორობა. ევროპულმა სასამართლომ გადაწყვეტილების 113-ე პუნქტში განაცხადა: „ამ აკრძალვის დაწესებისას მხედველობაში იქნა მიღებული ადამიანის ღირსება, ამგვარად ჩასახული ბავშვის კეთილდღეობა. არსებობდა ბავშვზე უარყოფითი ზეგავლენის ... საფრთხეც.“

ევგენიკური სელექცია არ ჩაითვალა საკმარის ლეგიტიმურ მიზნად საქმეზე COSTA AND PAVAN v. ITALY (http://hudoc.echr.coe.int/eng?i=001-112993), სადაც ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ დაადგინა კონვენციის მე-8 მუხლის დარღვევა. ამ საქმეში მომჩივანები (ცოლ-ქმარი) დაავადებული იყვნენ გენეტიკური დაავადება - მუკოვისციდოზით. ამ დაავადებით ეყოლა შვილი მომჩივანს (მე-8 პუნქტი). ცოლ-ქმარს სურს სხვა ადამიანის სპერმის და კვერცხუჯრედის შერევით განაყოფიერებული ემბრიონით გენეტიკური დაავადებისაგან ჯანმრთელი შვილის ყოლა, თუმცა იტალიური კანონმდებლობა კრძალავდა ემბრიონზე ამგვარი გამოკვლევის ჩატარებას, სანამ ქალის ორგანიზმში მისი გადანერგვა არ მოხდებოდა. მიზანი იყო ის, რომ ცოლ ქმარს არ დაეწუნებინათ არაჯანმრთელი ემბრიონი და ამით არ მომხდარიყო ევგენიკური სელექცია, არჩევანის გაკეთება ჯანმრთელ და არაჯანმრთელ ემბრიონებს შორის. თუკი ემბრიონს გადაიტანდნენ ქალის სხეულში და აღმოჩნდებოდა, რომ ემბრიონი იყო დაავადებული, ქალს ჰქონდა აბორტის გზით ორსულობის შეწყვეტის შესაძლებლობა. პრობლემა იყო ის, რომ არ არსებობდა ემბრიონის ქალის სხეულში გადანერგვამდე, მასზე დიაგნოსტირების ჩატარების შესაძლებლობა. ასეთი გამოკვლევა არსებობდა მხოლოდ მას შემდეგ, რაც ემბრიონი ქალის სხეულში მოხვდებოდა.

ევროპული სასამართლო მხედველობაში იღებს იმას, რომ იტალიური კანონმდებლობა არ არის თანმიმდევრული ამ კუთხით. ერთი მხრივ, კანონი ზღუდავს ჯანმრთელი ემბრიონის იმპლანტაციას იმ ქალის საშოში, რომელიც გენეტიკური დაავადების მატარებელია, მეორე მხრივ, უფლებას აძლევს ქალს, აბორტის გზით მოიცილოს დაავადებული ნაყოფი (65-ე პუნქტი).

ნათელია რა შედეგებს იწვევს ეს კანონი ადამიანის პირადი და ოჯახური ცხოვრების მიმართ. იმისათვის, რომ დაცული იყოს ადამიანის უფლება, იყოლიოს ბავშვი, რომელიც არ არის დაავადების მატარებელი, ერთადერთი შესაძლებლობა ამისთვის არის ბუნებრივი გზით დაორსულება და შემდეგ ფეხმძიმობის შეწყვეტა, თუ პრენატალური ტესტი აჩვენებს, რომ ნაყოფი არის არაჯანსაღი. ამ მიზეზით მომჩივანმა უკვე გაიკეთა აბორტი 2010 წელს (გადაწყვეტილების 65-ე პუნქტი).

სასამართლო იგნორირებას ვერ გაუკეთებს მომჩივანის შფოთს, რაც გამოწვეულია დიაგნოსტირების არ არსებობის გამო შემდეგი შვილის ყოლის იმედის დაკარგვით. ამას თან ერთვის რისკი, რომ ბუნებრივი გზით ჩასახული ბავშვი იქნება დაავადების მატარებელი და მას მოყვება სამედიცინო ჩვენების საფუძველზე აბორტთან დაკავშირებული ტანჯვა (გადაწყვეტილების 66-ე პუნქტი).

აღსანიშნავია ის, გარემოება, რომ კანონმდებლობა არანაირ შეზღუდვებს არ აწესებს ევგენიკური სელექციის თავიდან ასაცილებლად, როცა წყვილები სარგებლობენ სხვისი სპერმით ან კვერცხუჯრედით. სადავო ნორმა ითვალისწინებს წყვილების მიერ სხვისი სასქესო უჯრედების (სპერმის ან კვერცხუჯრედის) ან სულაც ემბრიონის გამოყენებას. არაფერი არ კრძალავს იმას, რომ წყვილმა უარი თქვას, დაავადების მატარებელი ემბრიონის ან სასქესო უჯრედის გამოყენებაზე. ქართველი კანონმდებლის მიზანი არ არის, ის რომ ინ ვიტრო განაყოფიერებისას აღკვეთოს ევგენიკური სელექცია, რაც ამ სამედიცინო მეთოდით სარგებლობენ წყვილები. ამ პირობებში, ძალიან არათანმიმდევრული იქნებოდა, ევგენიკური სელექცია გამხდარიყო ლეგიტიმური მიზანი მაშინ, როცა კანონმდებელმა ერთ ადამიანს აუკრძალა ინ ვიტრო განაყოფიერებით სარგებლობის შესაძლებლობა. აქედან გამომდინარე, სადავო ნორმით დაწესებული აკრძალვა არის გამოუსადეგარი ევგენიკური სელექციის თავიდან ასაცილებლად.

შეზღუდვა ასევე გამოუსადეგარია ისეთი ლეგიტიმური მიზნის მისაღწევად, როგორიცაა ქალის სხეულის კომერციალიზაციის და ექსპლოატაციის თავიდან აცილება. პრობლემა, რომ სუროგატმა დედამ არ აიღოს გასამრჯელო ან კვერცხუჯრედის დონორმა საჭიროზე მეტი რაოდენობის კვერცხუჯრედი არ ჩააბაროს, თანხის მიღების სანაცვლოდ, იარსებებს იმის მიუხედავად, ექსტრაკორპორული განაყოფიერების უფლება წყვილებს ექნებათ თუ მარტოხელა მამაკაცს. დღეს მოქმედი კანონმდებლობით, წყვილებს შეუძლიათ ფულის სანაცვლოდ დაიქირავონ სუროგატი დედა. ამავე წყვილს აქვს შესაძლებლობა დიდი რაოდენობის თანხები ხარჯონ დონორი ქალის სხეულიდან საჭიროზე მეტი რაოდენობის კვერცხუჯრედის ამოსაღებად. მოცემულ შემთხვევაში სახელმწიფო ვერ ხედავს იმ პრობლემას, რომ დაბალი შემოსავლის მქონე ქალები თანხმდებიან თანხის გადახდის სანაცვლოდ სუროგაციას ან კვერცხუჯრედის ჩაბარებას. სახელმწიფოს ქალის სხეულის ექსპლოატაციის და კომერცილიზაციის საფრთხეს ვერ ხედავს მაშინ, როცა წყვილებს ამ მიზნით შეუძლიათ ფული გადაუხადონ სუროგატ დედას ან კვერცხუჯრედის დონორს. შესაბამისად, ეს პრობლემა არც შემცირდება და არც გაიზრდება მაშინ, თუ მარტოხელა მამაკაცს ექნება სუროგატი დედის მომსახურებით სარგებლობის შესაძლებლობა. ასვე მარტოხელა მამაკაცს ექნება ინ ვიტრო განაყოფიერების მიზნით სხვა ქალის კვერცხუჯრედის გამოყენების შესაძლებლობა.

თუკი სახელმწიფოს სურს ქალის სხეულის კომერციალიზაციის პრევენციის ლეგიტიმური მიზნის მიღწევა, ამისათვის როგორც წყვილებს, ისე მარტოხელა ადამიანებს უნდა შეუზღუდოს სუროგაციის ან კვერცხუჯრედის ჩაბარების სანაცვლოდ თანხის გადახდის შესაძლებლობა. სახელმწიფომ შესაძლოა ასევე იფიქროს კომერციული სუროგაციის აკრძალვაზე, ეს მისი დისკრეციული უფლებამოსილებაა. ასევე შესაძლოა შეიზღუდოს ქალის მხრიდან მისი კვერცხუჯრედის დონორობის რაოდენობა. იმ პირობებში როცა წყვილებს აქვთ ფულის გადახდის სანაცვლოდ კომერციული სუროგაციით ან კვერცხუჯრედის ყიდვის შესაძლებლობა და მარტოხელა ადამიანს არა, ლეგიტიმური მიზანი - თავიდან იქნეს აცილებული ქალის სხეულის კომერციალიზაცია და ექსპლუატაცია - არ არის მიღწეული.

„სამოქალაქო აქტების რეგისტრაციის წესის დამტკიცების შესახებ“ საქართველოს იუსტიციის მინისტრის 2012 წლის 31 იანვრის N18 ბრძანების მე-19 მუხლის პირველი პუნქტის „ბ“ ქვეპუნქტი ითვალისწინებს სუროგატ დედას, წყვილს და როგორც სპერმის, ისე კვერცხუჯრედის დონორს შორის ხელშეკრულების დადებას, რომლითაც განისაზღვრება საკითხი იმასთან დაკავშირებით, თუ ვინ იქნება ბავშვის მშობელი. ეს ხელშეკრულება სანოტარო წესით უნდა იყოს დადასტურებული. საქართველოს კანონმდებლობით ამგვარი ხელშეკრულების დადების შესაძლებლობა მიუთითებს იმაზე, რომ მენესონების საქმეში ფრანგული კანონმდებლობისაგან განსხვავებით, საქართველოს კანონმდებლობით, სამოქალაქო სტატუსი (დედობა ან მამობა) არ არის განუსხვისებელი. საკითხი იმის თაობაზე, თუ ვინ არიან ექსტრაკორპორული განაყოფიერების გზით დაბადებული ბავშვის მშობლები და ვისი შვილია ექსტრაკორპორული განაყოფიერების გზით დაბადებული ბავშვი, უკვე წარმოადგენს სამოქალაქო ხელშეკრულების საგანს. შესაბამისად, მარტოხელა ადამიანისათვის ექსტრაკორპორული განაყოფიერების აკრძალვა იმ მოტივი, რომ ბავშვის მშობლობა განუსხვისებელი უფლებაა და არ შეიძლება წარმოადგენდეს სამოქალაქო გარიგების საგანს, ყოველგვარ აზრს მოკლებულია. იმის გათვალისწინებით, რომ წყვილებს აქვს ამგვარი ხელშეკრულების დადების შესაძლებლობა და სამოქალაქო სტატუსის ერთი პირიდან მეორეზე გადაცემის შესაძლებლობა, არ შეიძლება მარტოხელა კაცს აეკრძალოთ ექსტრაკორპორული განაყოფიერებით სარგებლობის შესაძლებლობა, ვინაიდან ეს დაკავშირებულია სამოქალაქო გარიგების დადებასთან და მშობლის სტატუსის ერთი პირიდან მეორეზე გადაცემასთან.

შეზღუდვის ლეგიტიმურ მიზნად ასევე ვერ დასახელდება დედობის ფუნქციის დანაწევრება ბიოლოგიურ და გენეტიკურ დედას შორის და უჩვეულო ოჯახური ურთიერთობები, რაც შეეწინააღმდეგება ბავშვის საუკეთესო ინტერესებს. „ჯანმრთელობის დაცვის შესახებ“ კანონის 143-ე მუხლის „ა“ ქვეპუნქტის თანახმად, „ექსტრაკორპორული განაყოფიერება ნებადართულია: უშვილობის მკურნალობის მიზნით, აგრეთვე, ცოლის ან ქმრის მხრიდან გენეტიკური დაავადების გადაცემის რისკის არსებობისას, წყვილის ან დონორის სასქესო უჯრედების ან ემბრიონის გამოყენებით, თუ მიღებულია წყვილის წერილობითი თანხმობა;“ დონორის სასქესო უჯრედებში იგულისხმება როგორც კვერცხუჯრედი და სპერმა. ამ ნორმის მიხედვით, შესაძლებელია, კვერცხუჯრედი ეკუთვნოდეს ერთ ქალს (დონორს), ხოლო ამ კვერცხუჯრედით განაყოფიერებული ემბრიონი გადაიტანონ სხვა ქალის სხეულში. ამ სიტუაციაში ხდება დედობის ორ ქალს შორის დანაწევრება, თუმცა ამ შემთხვევაში, სახელმწიფო ვერ ხედავს საფრთხეს ბავშვის საუკეთესო ინტერესებისათვის. ინ ვიტრო განაყოფიერების კიდევ ერთი მეთოდი, რასაც წყვილები იკეთებენ, არის ის, რომ დონორის სპერმა „ჯანმრთელობის დაცვის შესახებ“ კანონის 141-ე მუხლის „ა“ ქვეპუნქტის თანახმად, შეჰყავთ სხვა კაცის ცოლის სხეულში. ამ გზით დაბადებულ ბავშვს ჰყავს ორი მამა - გენეტიკური და სამართლებრივი (გენეტიკური დედის ქმარი). უჩვეულო ოჯახური ურთიერთობის და მშობლის ფუნქციის დაქუცმაცების თავიდან აცილების გარანტია ამ შემთხვევაში არის ის, რომ „ჯანმრთელობის დაცვის შესახებ“ კანონის 141-ე მუხლის „ა“ ქვეპუნქტის თანახმად, დონორს არა აქვს განაყოფიერების შედეგად დაბადებული ბავშვის მამად ცნობის უფლება; ისევე როგორც კვერცხუჯრედის დონორს არა აქვს ბავშვის დედად ყოფნის უფლება სამოქალაქო აქტების რეგისტრაციის წესის დამტკიცების შესახებ საქართველოს იუსტიციის მინისტრის 2012 წლის 31 იანვრის N18 ბრძანების მე-19 მუხლის მესამე პუნქტის მიხედვით. ამგვარად, არ წარმოიშობა უჩვეულო ოჯახური ურთიერთობა და ბავშვს არ ეყოლება ერთ დედაზე ან ერთ მამაზე მეტი. შესაბამისად, არსებობს ბიოლოგიურ, გენეტიკურ და სამართლებრივ მშობლებს შორის კონფლიქტის თავიდან აცილების შესაძლებლობა.

გარდა ამისა, მოქმედი სამართლებრივი ჩარჩო უზრუნველყოფს ბავშვის საუკეთესო ინტერესების დაცვას იმით, რომ არ გაიგოს რომ ის ექსტრაკორპორული განაყოფიერების შედეგად იქნა დაბადებული. „სამოქალაქო აქტების რეგისტრაციის წესის დამტკიცების შესახებ“ საქართველოს იუსტიციის მინისტრის 2012 წლის 31 იანვრის N18 ბრძანების მე-19 მუხლის მეოთხე პუნქტის თანახმად, „დაბადების სამოქალაქო აქტის ჩანაწერში ბავშვის მშობლად დონორის ან სუროგატული დედის მითითება დაუშვებელია.“ ამგვარად, სამოქალაქო რეესტრის მონაცემების საფუძველზე ვერც ბავშვი, ვერც გარეშე მყოფი პირები ვერ გაიგებენ ბავშვის ექსტრაკორპორული განაყოფიერების გზით დაბადების თაობაზე. ამით დაცულია ბავშვის საუკეთესო ინტერესები.

რაც შეეხება ბავშვის ერთი მშობლის მიერ გაზრდას, ამ კუთხით აღსანიშნავია „ჯანმრთელობის შესახებ“ საქართველოს კანონის 141-ე მუხლის „ა“ ქვეპუნქტი:

„განაყოფიერება დონორის სპერმით ნებადართულია:

ა) უშვილობის გამო, ქმრის მხრიდან გენეტიკური დაავადების გადაცემის რისკის არსებობისას, ან მარტოხელა ქალის განაყოფიერებისათვის, თუ მიღებულია უშვილო წყვილის ან მარტოხელა ქალის წერილობითი თანხმობა. ბავშვის დაბადების შემთხვევაში უშვილო წყვილი ან მარტოხელა ქალი ითვლება მშობლებად, აქედან გამომდინარე პასუხისმგებლობით და უფლებამოსილებით. დონორს არა აქვს განაყოფიერების შედეგად დაბადებული ბავშვის მამად ცნობის უფლება;“

ამგვარად, საქართველოს კანონმდებლობა უკვე ითვალისწინებს მარტოხელა დედის მიერ ბავშვის გაზრდის შესაძლებლობას. მარტოხელა მშობლის მიერ ბავშვის გაზრდა არ არის საფრთხე ბავშვისათვის, ამის მიუხედავად, თუნდაც არსებობდეს ეს ლეგიტიმური მიზანი, შეზღუდვა არის ამ ლეგიტიმური მიზნის მისაღწევად გამოსადეგი საშუალება. უნდა ვივარაუდოთ, რომ წყვილები უფრო მეტად არიან სოციალურად უზრუნველყოფილი, იმავდროულად უკეთ ინაწილებენ ბავშვის აღზრდის ფუნქციას, ვიდრე ამას მარტოხელა მშობელმა შეიძლება გაართვას თავი. შესაძლო ამ მოსაზრების გამო დააწესა კანონმდებელმა ამგვარი შეზღუდვა. ორი მშობლის არსებობა მიიჩნია ბავშვის საუკეთესო ინტერესად. სხვაგვარად ძნელი ასახსნელია, რატომ აქვს წყვილებს ექსტრაკორპორული განაყოფიერების უფლება განსხვავებით მარტოხელა მამისგან.

აქედან გამომდინარე, უნდა ითქვას, რომ სადავო ნორმით დადგენილი შეზღუდვა არის ბავშვის საუკეთესო ინტერესის ამ ასპექტის მიღწევის ვარგისი საშუალება.

3.3 აუცილებლობა

არ იკვეთება, რა შეიძლება იყოს უფრო ნაკლებად მზღუდავი საშუალება, ვიდრე ხელოვნური განაყოფიერების უფლების მხოლოდ წყვილებისათვის მიცემა, ხოლო მარტოხელა მამაკაცისათვის ამ შესაძლებლობის წართმევა ისეთი ლეგიტიმური მიზნის მისაღწევად, როგორიცაა ბავშვისათვის ორივე მშობლის - დედისა და მამის ყოლის მისაღწევად, სადაც ასეთი შესაძლებლობა არსებობს. აღსანიშნავია, რომ შეზღუდვა არ ვრცელდება მარტოხელა დედაზე, რომელსაც სხვა ქალის (სუროგატი დედის ან კვერცხუჯრედის დონორის) გარეშე, სპერმის დონორობით შეუძლია ბავშვის ყოლა. ღონისძიება ამ თვალსაზრისით არ არის ბლანკეტური მარტოხელა მშობლების მიმართ. ითვალისწინებს გამონაკლისებს იმ შემთხვევებისათვის, როდესაც ნაკლები სამედიცინო მანიპულაციებია შესაძლებელი: კერძოდ, საჭიროა მხოლოდ უცხო მამაკაცის სპერმის ქალის სხეულში ხელოვნურად შეყვანა. ამ ქმედებას მოჰყვება ბავშვის დაბადება. სახელმწიფომ აკრძალვა ძალაში დატოვა იმ მამაკაცზე, რომელსაც ერთდროულად სჭირდება ორი ქალი: პირველი ქალი, რომლისგანაც კვერცხუჯრედს აიღებენ და მეორე ქალი, რომელშიც მამობის მაძიებელი მამაკაცის სპერმით და დონორის კვერცხუჯრედით განაყოფიერებულ ემბრიონს მოათავსებენ.

აუცილებლობის ეტაპზე მოწმდება ის, თუ რამდენად ხისტია შეზღუდვა, რამდენად არსებობს დაწესებული აკრძალვიდან გამონაკლისი. რაც უფრო მეტად ბლანკეტურია შეზღუდვა, მით უფრო ნაკლებია იმის შესაძლებლობა, შეზღუდვამ აუცილებლობის ტესტის მოთხოვნა გადალახოს (იხილეთ საკონსტიტუციო სასამართლოს გადაწყვეტილება საქმეზე კონსტანტინე გამსახურდია საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ მეორე თავის 46-ე პუნქტი). უნდა ითქვას, რომ მოცემულ შემთხვევაში მარტოხელა მშობლების მიმართ კანონმდებლობით დაწესებული შეზღუდვა არ არის ბლანკეტური. გამონაკლისია დაწესებული მარტოხელა დედებისათვის, რომლებსაც შვილის ყოლისათვის ესაჭიროებათ მხოლოდ დონორის სპერმა.

ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ ასევე განაცხადა, რომ ხელოვნური განაყოფიერება არის მგრძნობიარე სფერო, რაც წარმოშობს სერიოზულ მორალურ წუხილებს და სოციალური მიმღებლობის საკითხებს (S.H. AND OTHERS v. AUSTRIA მე-100 პუნქტი). როდესაც საქმე ეხება მგრძნობიარე მორალურ და ეთიკურ საკითხს, სახელმწიფოს შეფასების ფარგლები არის ფართო (MENNESSON v. FRANCE 77-ე პუნქტი). საკონსტიტუციო სასამართლომ ასევე განაცხადა: „მიზნის მიღწევის ღონისძიებების შერჩევისას სახელმწიფოს გარკვეული მიხედულების ფარგლები გააჩნია.“ (მოქალაქეთა პოლიტიკური გაერთიანება „ახალი პოლიტიკური ცენტრი“, ჰერმან საბო, ზურაბ გირჩი ჯაფარიძე და ანა ჩიქოვანი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ მეორე თავის 57-ე პუნქტი). „ამასთან, უნდა აღინიშნოს, რომ საკონსტიტუციო სასამართლოს ფუნქციას არ წარმოადგენს იმის შეფასება, თუ კონკრეტულად რომელი ღონისძიების გამოყენება იქნებოდა საუკეთესო ან უფრო მეტად მიზანშეწონილი დასახელებული ლეგიტიმური მიზნების მისაღწევად.“ (ზურაბ ჯაფარიძე და ვახტანგ მეგრელიშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ გადაწყვეტილების მეორე თავის 27-ე პუნქტი).

კანონმდებლის შეფასების ფართო ზღვარის გათვალისწინებით, ასევე იმ გარემოების მხედველობაში მიღებით, რომ შეუძლებელია რაიმე უფრო ნაკლებად მზღუდავი ღონისძიებით ისეთი მიზნის მიღწევა, როგორიცაა ბავშვის უფლება, ჰყავდეს როგორც დედა, ისე მამა, სადავო ნორმით დაწესებული შეზღუდვა აკმაყოფილებს აუცილებლობის მოთხოვნებსაც.

3.4 ვიწრო გაგებით პროპორციულობა

ხელოვნური განაყოფიერების გზით დაბადებული ბავშვის, მამის გარეშე, დიდი ხნის განმავლობაში, დედის მიერ გაზრდას, შეეხო ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო საქმეზე DICKSON v. THE UNITED KINGDOM (http://hudoc.echr.coe.int/eng?i=001-83788). საქმე ეხებოდა პატიმრისათვის ხელოვნური განაყოფიერების გზით ბავშვის ყოლაზე უარს. უარის ერთ-ერთი მიზეზი იყო ის, რომ ხელოვნური განაყოფიერების გზით დაბადებული ბავშვი გაიზრდებოდა დიდი ხნის განმავლობაში მამის გარეშე, დედასთან. ამ საქმის ფაქტობრივი გარემოებები არის შემდეგი:

1994 წელს პირველი მომჩივანი დამნაშავედ იქნა ცნობილი მკვლელობისათვის (მთვრალი მამაკაცის სიკვდილამდე ცემა) და მიესაჯა უვადო თავისუფლების აღკვეთა, თხუთმეტი წლის შემდეგ სასჯელის გადასინჯვის შესაძლებლობით. მომჩივანი ყველაზე ადრე შეიძლება გათავისუფლდეს 2009 წელს. მომჩივანს არ ჰყავს ბავშვები.

1999 წელს პირველი მომჩივანმა ციხის შიდა ინტერანეტ ქსელით გაიცნო მეორე მომჩივანი, რომელიც ასევე იხდიდა სასჯელს. 2001 წელს მომჩივანები დაქორწინდნენ. მეორე მომჩივანს უკვე ჰყავს სამი შვილი წინა ურთიერთობებიდან (გადაწყვეტილების მე-11 პუნქტი).

ვინაიდან მომჩივანებს ჰქონდათ შვილის ყოლის სურვილი, პირველმა მომჩივანმა მიმართა ხელოვნური განაყოფიერების დაწესებულებას. 2002 წლის დეკემბერს იგივე მოთხოვნით მიმართა შესაბამის დაწესებულებას მეორე მომჩივანმაც. მომჩივნები მიუთითებდნენ მათი ურთიერთობის ხანგრძლივ ხასიათზე და იმ ფაქტზე, რომ პირველი მომჩივანის ყველაზე ადრე გათავისუფლების და მეორე მომჩივანის ასაკის გათვალისწინებით, რთული იყო მათ ერთობლივი შვილი ჰყოლოდათ ხელოვნური განაყოფიერების გარეშე (მე-12 პუნქტი).

2003 წლის 28 მაისს მომჩივანმა მიიღო უარის წერილი სახელმწიფო მდივნისაგან. ერთ-ერთი მიზეზი, რის გამოც სახელმწიფო მდივანმა უარი განაცხადა ხელოვნურ განაყოფიერებაზე იყო ის, რომ ბავშვი თავისი ცხოვრების მნიშვნელოვან წლებს გაატარებს მამის გარეშე (გადაწყვეტილების მე-14 პუნქტი).

ამ საქმეში ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო დადგა იმის წინაშე, რომ პატიმრის პირადი და ოჯახური ცხოვრება დაებალანსებინა ბავშვის საუკეთესო ინტერესთან, გაზრდილიყო დედასთან და მამასთან ერთად. ამ საქმეში მომჩივანმა ეჭვქვეშ დააყენა ბავშვის საუკეთესო ინტერესის არსებობა. მომჩივანისათვის გაუგებარი იყო ის, თუ როგორ უნდა მომხდარიყო ბავშვის საუკეთესო ინტერესების დაცვა იმით, რომ ეს ბავშვი საერთოდ არ დაბადებულიყო (გადაწყვეტილების 54-ე პუნქტი). ამ ორი ინტერესის დაბალანსებასთან დაკავშირებით ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ განაცხადა:

ევროპული სასამართლო იზიარებს იმ მოსაზრებას, რომ როდესაც სახელმწიფოები შეიმუშავებენ და ახორციელებენ პოლიტიკას კონვენციის მე-8 მუხლის მე-2 პუნქტის მიხედვით, უნდა ითვალისწინებდნენ ბავშვის კეთილდღეობის ინტერესებს. ხელოვნური განაყოფიერების გზით ბავშვის ყოლა არის ადამიანის პირადი და ოჯახური ცხოვრების უფლების განხორციელების საგანი. სახელმწიფოს აქვს პოზიტიური ვალდებულება, უზრუნველყოს ბავშვის ინტერესების ეფექტური დაცვა. ამის მიუხედავად, ბავშვის კეთილდღეობის დაცვის ინტერესი არ მიდის ისე შორს, ხელი შეუშალოს მშობლებს, ხელოვნური განაყოფიერების გზით მიაღწიონ ბავშვის დაბადებას. ბავშვის მეორე მშობელს ჰქონდა შესაძლებლობა, ქმრის გათავისუფლებამდე, მარტო აღეზარდა ბავშვი (გადაწყვეტილების 76-ე პუნქტი).

ამ საქმეში კონვენციის მე-8 მუხლი დადგინდა იმის გამო, რომ კოლიზიაში მყოფი ინტერესები გადაწონა იმ გარემოებამ, რომ პატიმრისათვის ხელოვნური განაყოფიერება იყო ბავშვის ყოლის ერთადერთი საშუალება (გადაწყვეტილების 84-ე პუნქტი). მართლაც, ხშირად ასაკის ან დაქორწინების შესაძლებლობის არარსებობის გამო, ხელოვნური განაყოფიერების ჩატარება არის ბავშვის ყოლის ერთადერთი საშუალება. ამ ინტერესს ვერ გადაწონის ბავშვის საუკეთესო ინტერესის დაცვა, რაც გამოიხატება ორივე მშობლის ყოლაში. ერთ მშობელს შესაძლოა ჰქონდეს ისეთი შესაძლებლობა, რამაც სრულად უზრუნველყოს ახლად დაბადებული ბავშვის ემოციური, ფსიქოლოგიური და მატერიალური მოთხოვნილებების დაკმაყოფილება. ამ პირობებში, ბავშვის საუკეთესო ინტერესი, ვერ იქნება საკმარისი პირობა, ხელი შეუშალოს მარტოხელა კაცს ან ქალს, გახდნენ მშობლები ხელოვნური განაყოფიერების გზით.

ამგვარად, სადავო ნორმით დაწესებული შეზღუდვა არის არაპროპორციული ისეთი ლეგიტიმური მიზნის მისაღწევად, როგორიც არის ბავშვის საუკეთესო ინტერესების დაცვა. შესაბამისად, სადავო ნორმა ეწინააღმდეგება კონსტიტუციის მე-15 მუხლის პირველ პუნქტს, ვინაიდან მოსარჩელის პირადი და ოჯახური ცხოვრების უფლების შეზღუდვა არ არის აუცილებელი დემოკრატიულ საზოგადოებაში სხვათა უფლებების დასაცავად.

4 ბავშვების ტრეფიკინგის თავიდან აცილება, როგორც ლეგიტიმური მიზანი

მოსარჩელის აზრით, ლეგიტიმურ მიზნად შეიძლება დასახელებული იყოს სუროგაციით დაბადებული ბავშვების ტრანსნაციონალური ტრეფიკინგის პრევენცია. მოპასუხემ შეიძლება არგუმენტად მოიყვანოს, რომ 1 წლის განმავლობაში ქორწინებაში მყოფი პირებისგან ან ფაქტობრივ თანაცხოვრებაში მყოფ პირებისგან განსხვავებით მარტოხელა კაცის სურვილი სუროგაციით სარგებლობაზე შეიძლება შეიცავდეს რისკებს რომ სუროგაციით დაბადებული ბავშვი ტრანსნაციონალური ტრეფიკინგის მსხვერპლი გახდება.

მოსარჩელე მხარე იზიარებს, რომ სუროგაციით დაბადებული ბავშვების ტრანსნაციონალური ტრეფიკინგის პრევენცია შესაძლოა წარმოადგენდეს დიფერენცირების ლეგიტიმურ მიზანს. ეს საფრთხე ასევე ჯდება კონსტიტუციის მე-15 მუხლის პირველი ნაწილით განსაზღვრულ სხვათა უფლებების დაცვის ლეგიტიმურ მიზანში. მოცემულ შემთხვევაში სახელმწიფო იცავს ბავშვის თავისუფლების და სიცოცხლის უფლებას. ტრეფიკინგის წინააღმდეგ ბრძოლა ასევე დაკავშირებულია საზოგადოებრივი უსაფრთხოების დაცვასთან, რაც დანაშაულის პრევენციასაც გულისხმობს.

ის რომ სახელმწიფოს გააჩნია ლეგიტიმური მიზანი, ეს არ ნიშნავს რომ ამისთვის მას ნებისმიერი მზღუდავი საშუალების გამოყენება შეუძლია. მაშინ როდესაც სახელმწიფოს მიერ დასახული მიზნის მიღწევა ადამიანის უფლებებში ჩარევის ხარჯზე ხდება, სახელმწიფომ გამოსადეგი, ყველაზე ნაკლებად მზღუდავი და ვიწროდ პროპორციული საშუალება უნდა გამოიყენოს.

4.1. გამოსადეგობა

თუკი ქორწინება არის ქალსა და მამაკაცს შორის მტკიცე კავშირი, რაც შეიძლება მიუთითებდეს შვილის ყოლის განზრახვაზე, იმავეს ვერ ვიტყვით იმ წყვილებზე, რომლებიც იუსტიციის მინისტრის ბრძანებით რეგისტრირდებიან კონკრეტულ მისამართზე და რეგისტრაციიდან ერთი წლის განმავლობაში აქვთ ექსტრაკორპორული განაყოფიერების გზით შვილის ყოლის შესაძლებლობა. ბავშვის გაყიდვის მიზნით, ამ წყვილებს, აქვთ შესაძლებლობა დარეგისტრირდნენ კონკრეტულ მისამართზე, დაელოდონ ერთწლიანი ვადის გასვლას (რაც არც ისე დიდია, რომ ტრანსნაციონალურ ტრეფიკინგში ჩართულ პირებს მისი ლოდინი არ უღირდეთ), ამის შემდეგ გაიარონ ინ ვიტრო ან სუროგაციის პროცედურა, იყოლიონ შვილი, რომელსაც მოგვიანებით გაიყვანენ ქვეყნის გარეთ და გაყიდიან. ექსტრაკორპორული განაყოფიერების უფლების წართმევა მარტოხელა მამაკაცისათვის და ამგვარი უფლების მიცემა ერთი წლის განმავლობაში კონკრეტულ მისამართზე მცხოვრები წყვილისთვის, არ არის მიზნის - ბავშვის ტრეფიკინგის თავიდან აცილების ვარგისი საშუალება.

4.2. აუცილებლობა

უფრო ნაკლებად მზღუდავი საშუალებას, ვიდრე ქორწინება და ერთი წლის განმავლობაში წყვილების კონკრეტულ მისამართზე რეგისტრირებული წყვილებისათვის ექსტრაკორპორული განაყოფიერების უფლების მინიჭებაა, მოსარჩელე ვერ ხედავს.

4.3. ვიწრო გაგებით პროპორციულობა

რაც შეეხება, ვიწრო გაგებით, პროპორციულობას. შესაძლოა მართლაც არსებობდნენ მარტოხელა კაცები, რომლებიც სუროგაციას არა ექსტრაკორპორული გზით დაბადებული ბავშვის აღზრდის მიზნით გამოიყენებენ, არამედ სუროგაციით დაბადებულ ბავშვებს ჩართავენ ტრანსნაციონალურ ტრეფიკინგში. აღნიშნული ქმედების აღკვეთისა და პრევენციის მიზნით, სახელმწიფომ მარტოხელა მამაკაცს აღნიშნულ ურთიერთობაში შესვლის გზები სრულად კი არ უნდა დაუხშოს, არამედ უნდა გამონახოს გონივრული ბალანსი, რომელიც დაიცავს მარტოხელა კაცის ინტერესს, ჰყავდეთ ბავშვი, ასევე უზრუნველყოფს ტრანსნაციონალური ტრეფიკინგის პრევენციასაც. სახელმწიფო აღჭურვილია შესაძლებლობებით, აკონტროლოს სუროგაციის გზით დაბადებული ბავშვების მდგომარეობა როგორც ქვეყნის შიგნით, ასევე ქვეყნის გარეთ იმ ქვეყნების თავდაცვისა და უსაფრთხოებაზე პასუხისმგებელ დაწესებულებებთან კომუნიკაციის გზით, რომლებიც დანაშაულის აღკვეთასა და პრევენციაზე არიან პასუხისმგებელნი. მართალია, სამართალდამცავი მექანიზმები არის უფრო ხარჯიანი საშუალება, სხვა ქვეყნის სამართალდამცავ სტრუქტურებთან თანამშრომლობა დაკავშირებულია მნიშვნელოვან ადმინისტრაციულ სირთულეებთან, თუმცა ამ საშუალებით ბავშვებით საერთაშორისო ვაჭრობის წინააღმდეგ ბრძოლა არ არის შეუძლებელი. როდესაც ერთ მხარეს დგას პირადი და ოჯახური ცხოვრების უფლება და მარტოხელა ადამიანის უკანასკნელი იმედი, გახდეს მშობელი, ხოლო მეორე მხარეს, ტრანსნაციონალური ტრეფიკინგის საფრთხე, ადმინისტრაციული რესურსების დაზოგვა არ არის სათანადო ინტერესი, რის გამოც, სასწორის პინა პირადი და ოჯახური ცხოვრების უფლების საწინააღმდეგოდ შეიძლება გადაიხაროს. მაშინ, როდესაც სახელმწიფო დანაშაულის პრევენციის მიზნით მარტოხელა კაცს ბლანკეტურად უკრძალავს ექსტრაკორპორული განაყოფიერების გზით ბავშვის ყოლას, სახელმწიფო ცდილობს თავი აარიდოს საკუთარ ვალდებულებას, დაიცვას მისი მოქალაქეების ინტერესები როგორც ქვეყნის შიგნით, ასევე მის საზღვრებს გარეთ და არაპროპორციულად ზღუდავს მარტოხელა ადამიანების უფლებებს. საკონსტიტუციო სასამართლოს თქმით, „ტექნიკური/ადმინისტრაციული სირთულეები არ შეიძლება ქმნიდეს საკმარის საფუძველს უფლების ბლანკეტურად ... შეზღუდვისათვის. ადმინისტრაციული სირთულეების ზიდვის ტვირთი ეკისრება სახელმწიფოს.“[1]

მაშინ როდესაც სუროგაციის გზით დაბადებული ბავშვი საქართველოს ტერიტორიაზე იმყოფება შესაბამისი უწყებები ვალდებულნი არიან, იზრუნონ იმაზე, რომ ბავშვი არ გახდეს ტრეფიკინგის მსხვერპლი. ამასთან, არსებობს საქართველოს იუსტიციის მინისტრისა და საქართველოს შინაგან საქმეთა მინისტრის 2016 წლის 11 აპრილისა და 2016 წლის 5 აპრილის ერთობლივი N133-N144 ბრძანება საქართველოში ექსტრაკორპორული განაყოფიერების(სუროგაციის) გზით დაბადებული ბავშვის საქართველოდან გასვლის წესის დამტკიცების თაობაზე, რომელიც განსაზღვრავს საქართველოში ექსტრაკორპორული გზით დაბადებული ბავშვის საქართველოდან გასვლის პროცედურას, პირობებსა და საქართველოდან გასვლის უფლების შეზღუდვის საფუძვლებს ბავშვთა უფლებების დაცვისა და ბავშვთა ტრეფიკინგის თავიდან აცილების მიზნით. აღნიშნული ბრძანებიდან ირკვევა, რომ საქართველოს იუსტიციის სამინისტროს მმართველობის სფეროში მოქმედი საჯარო სამართლის იურიდიული პირი - სახელმწიფო სერვისების განვითარების სააგენტო საქართველოში ექსტრაკორპორული განაყოფიერების(სუროგაციის) გზით ბავშვის დაბადების თაობაზე სამედიცინო დაწესებულებებისგან მიღებული შეტყობინებების საფუძველზე უზრუნველყოფს ექსტრაკორპორული გზით დაბადებული ბავშვების აღრიცხვას. აღნიშნულ ინფორმაციაზე წვდომა აქვს საქართველოს შინაგან საქმეთა სამინისტროს. ბაზაში ხდება იმგვარი მონაცემების ასახვა, როგორიცაა: ბავშვის სახელი და გვარი, პირადი ნომერი, მოქალაქეობა, დაბადების თარიღი, სქესი, მშობლებად მისათითებელი პირების სახელი და გვარი, პირადი ნომერი, სამგზავრო ან/და პირადობის დამადასტურებელი სხვა დოკუმენტის საიდენტიფიკაციო მონაცემები, მოქალაქეობა და დაბადების თარიღი. აღნიშნული ბრძანების მე-5 მუხლის მე-2 ნაწილის მიხედვით, თუ... სააგენტოს მონაცემთა ბაზაში დაცული ინფორმაციის საფუძველზე ირკვევა, რომ ბავშვი, რომელიც პირველად ტოვებს საქართველოს ტერიტორიას, არის საქართველოში ექსტრაკორპორული განაყოფიერების (სუროგაციის) გზით დაბადებული და მისი დაბადების სამოქალაქო აქტის ჩანაწერში, რომელიც გაცემულია სააგენტოს მიერ, ორივე მშობელი მითითებული არ არის, ან მის სახელზე სააგენტოს მიერ არ არის რეგისტრირებული დაბადების სამოქალაქო აქტი, საქართველოს შინაგან საქმეთა სამინისტროს უფლებამოსილი თანამშრომელი ვალდებულია, მიიღოს გადაწყვეტილება ბავშვის საქართველოდან გაყვანაზე (საზღვრის გადაკვეთაზე) უარის თქმის შესახებ. როგორც ვხედავთ, საქართველოს იუსტიციის სამინისტრო და საქართველოს შინაგან საქმეთა სამინისტრო უზრუნველყოფენ ექსტრაკორპორული გზით (სუროგაცია) დაბადებული ბავშვების აღრიცხვას და მათ მიერ საზღვრის კვეთის კონტროლს. იმ შემთხვევაში, თუ საზღვრის კვეთისას სუროგაციის გზით დაბადებული ბავშვის მონაცემები, ასევე მონაცემები მათ მშობლების შესახებ არასწორადაა მითითებული შინაგან საქმეთა სამინისტროს უფლებამოსილი თანამშრომელი ვალდებულია, არ დაუშვას ბავშვისთვის საზღვრის გადაკვეთა. აღნიშნული ბრძანების ანალიზიდან შეგვიძლია გამოვარკვიოთ, სახელმწიფოს ყოველთვის აქვს ინფორმაცია ექსტრაკორპორალური გზით დაბადებული ბავშვის საზღვრის კვეთის შესახებ. მას ასევე აქვს ინფორმაცია იმასთან დაკავშირებით თუ ვისთან ერთად ტოვებს ბავშვი საზღვარს, რომელი ქვეყნის მოქალაქეები არიან ისინი და რომელი მონაცემებით შეიძლება მათი იდენტიფიცირება. ამ მონაცემებზე დაყრდნობით ნებისმიერი ეჭვის შემთხვევაში, ანდა ეჭვის არ არსებობის პირობებშიც კი შეუძლია იმ ქვეყანას მიაწოდოს ინფორმაცია, რომელ ქვეყანაშიც ხდება ექსტრაკორპორული გზით(სუროგაციით) დაბადებული ბავშვის გადაყვანა. ამგვარად, სახელმწიფოს ხელთ აქვს შესაძლებლობა რეალური კონტროლი განახორციელოს ექსტრაკორპორული გზით დაბადებული ბავშვის როგორც ქვეყნის შიგნით, ასევე ქვეყნის გარეთ გადაადგილებაზე და მოახდინოს ტრანსნაციონალური ტრეფიკინგის პრევენცია.

ტრეფიკინგის საფრთხე, როგორც ლეგიტიმური მიზანი, დასახელებული იქნა საკონსტიტუციო სასამართლოს 2015 წლის 25 ნოემბრის საოქმო ჩანაწერში საქმეზე ლევან გვათუა საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ. ეს საქმე ეხებოდა ემოციური კავშირის მქონე არანათესავი დონორისაგან სხეულის ორგანოს გადანერგვას. მოპასუხე მხარემ ამგვარი დონორისაგან ადამიანის სხეულის ორგანოს გადანერგვის აკრძალვის ლეგიტიმურ მიზნად დაასახელა სწორედ ადამიანის სხეულის ორგანოებით ვაჭრობის თავიდან აცილება. ამასთან დაკავშირებით, საკონსტიტუციო სასამართლომ N3/9/682 საოქმო ჩანაწერის მეორე თავის მე-10 პუნქტში მიუთითა, რომ სადავო ნორმის მოქმედების შეჩერება არ იწვევს ადამიანის ორგანოებით ვაჭრობის ლეგალიზებას და მოქმედი კანონმდებლობა ითვალისწინებს ადამიანის ორგანოებით ვაჭრობის პრევენციის არაერთ სხვა მექანიზმს. ამავე საოქმო ჩანაწერის მე-11 პუნქტის თანახმად, „სადავო ნორმის მოქმედების შეჩერება, მართალია, შესაძლებელია ქმნიდეს ადამიანის ორგანოებით ვაჭრობის საფრთხეს და აღნიშნულ საფრთხესთან ბრძოლის მიმართულებით საჭიროებდეს სახელმწიფოს მეტ ძალისხმევას, თუმცა მოქმედი კანონმდებლობა აღნიშნულ საფრთხესთან ბრძოლის სხვა ქმედით მექანიზმებსაც ითვალისწინებს, რამაც უნდა უზრუნველყოს დონორის სიცოცხლისა და ჯანმრთელობის დაცვა.“

ამ საქმის მსგავსად. სადავო ნორმის არაკონსტიტუციურად ცნობის შემთხვევაში არ ხდება ბავშვით ვაჭრობის დანაშაულის დეკრიმინალიზაცია. სისხლის სამართლის კოდექსის 143² მუხლი ითვალისწინებს არასრულწლოვანით ვაჭრობის (ტრეფიკინგის) დანაშაულს, სისხლის სამართლის კოდექსის 143² მუხლი ძალაში რჩება სადავო ნორმების არაკონსტიტუციურად ცნობის შემთხვევაში. იმავდროულად, არსებობს სუროგაციის გზით დაბადებული ბავშვის სიცოცხლის, ჯანმრთელობის და თავისუფლების სხვა უფრო ეფექტური მექანიზმი, რაც მარტოხელა მამაკაცისათვის სუროგაციის აკრძალვის გარეშე უზრუნველყოფს ტრეფიკინგის თავიდან აცილებას.

აღნიშნულის გათვალისწინებით, მაშინ როდესაც სახელმწიფო ფლობს ეფექტურ მექანიზმებს სუროგაციის გზით დაბადებული ბავშვების ტრანსნაციონალური ტრეფიკინგისგან პრევენციისთვის, დიფერენცირებული ჯგუფებისთვის სუროგაციით სარგებლობის აკრძალვა წარმოადგენს დისკრიმინაციას, ვინაიდან ის არის უფლების არაპროპორციული შეზღუდვის საშუალება. სწორედ ამიტომ, ვითხოვთ „ჯანმრთელობის დაცვის შესახებ“ საქართველოს კანონის 143-ე მუხლის იმ ნორმატიული შინაარსის არაკონსტიტუციურად ცნობას, რომელიც მარტოხელა კაცს უკრძალავს ექსტრაკორპორული განაყოფიერებით სარგებლობას, კონსტიტუციის მე-15 მუხლის პირველ პუნქტთან მიმართებაში. ასევე ვითხოვთ, სამოქალაქო აქტების რეგისტრაციის წესის დამტკიცების შესახებ საქართველოს იუსტიციის მინისტრის 2012 წლის 31 იანვრის N18 ბრძანების მე-19 მუხლის 1¹ ქვეპუნქტის არაკონსტიტუციურად ცნობას საქართველოს კონსტიტუციის მე-15 მუხლის პირველ პუნქტთან მიმართებით.

[1] საკონსტიტუციო სასამართლოს 2015 წლის 28 ოქტომბრის #2/5/560 გადაწყვეტილება საქმეზე მოქალაქე ნოდარ მუმლაური საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ მეორე თავის 29-ე პუნქტი

6. კონსტიტუციური სარჩელით/წარდგინებით დაყენებული შუამდგომლობები

შუამდგომლობა სადავო ნორმის მოქმედების შეჩერების თაობაზე: არა

შუამდგომლობა პერსონალური მონაცემების დაფარვაზე: არა

შუამდგომლობა მოწმის/ექსპერტის/სპეციალისტის მოწვევაზე: არა

შუამდგომლობა/მოთხოვნა საქმის ზეპირი მოსმენის გარეშე განხილვის თაობაზე: არა

კანონმდებლობით გათვალისწინებული სხვა სახის შუამდგომლობა: არა