სსიპ "სრულიად საქართველოს მუსლიმთა უმაღლესი სასულიერო სამმართველო" საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ
დოკუმენტის ტიპი | კონსტიტუციური სარჩელი |
ნომერი | N1728 |
კოლეგია/პლენუმი | II კოლეგია - , , |
ავტორ(ებ)ი | სსიპ "სრულიად საქართველოს მუსლიმთა უმაღლესი სამართველო" |
თარიღი | 14 სექტემბერი 2022 |
თქვენ არ ეცნობით კონსტიტუციური სარჩელის/წარდგინების სრულ ვერსიას. სრული ვერსიის სანახავად, გთხოვთ, ვერტიკალური მენიუდან ჩამოტვირთოთ მიმაგრებული დოკუმენტი
1. სადავო ნორმატიული აქტ(ებ)ი
ა. საქართველოს კანონი „უმაღლესი განათლების შესახებ“
2. სასარჩელო მოთხოვნა
სადავო ნორმა | კონსტიტუციის დებულება |
---|---|
“უმაღლესი განათლების შესახებ“ საქართველოს კანონის 475-ე მუხლის პირველი და მეორე პუნქტის და ამავე კანონის მე-2 მუხლის „ვ“ პუნქტის ის ნორმატიული შინაარსი, რომელიც მხოლოდ საქართველოს სამოციქულო ავტოკეფალურ მართლმადიდებელ ეკლესიას ანიჭებს უმაღლესი საღვთისმეტყველო საგანმანათლებლო დაწესებულების სტატუსით საგანმანათლებლო საქმიანობის განხორციელების უფლებას. “უმაღლესი განათლების შესახებ“ საქართველოს კანონის 475-ე მუხლის პირველი პუნქტის ის ნორმატიული შინაარსი, რომელიც მხოლოდ საქართველოს სამოციქულო ავტოკეფალურ მართლმადიდებელ ეკლესიას ანიჭებს მისი რელიგიის (მართლმადიდებლობის) შესაბამისი საღვთისმეტყველო პროგრამების განხორციელების შესაძლებლობას; |
საქართველოს კონსტიტუციის მე-11 მუხლის პირველი პუნქტი. |
3. საკონსტიტუციო სასამართლოსათვის მიმართვის სამართლებრივი საფუძვლები
საქართველოს კონსტიტუციის მე-60 მუხლის მე-4 პუქტის „ა“ ქვეპუნქტი, "საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის მე-19 მუხლის პირველი პუნქტის "ე" ქვეპუნქტი, 39-ე მუხლის პირველი პუქტის "ბ" ქვეპუნქტი.
4. განმარტებები სადავო ნორმ(ებ)ის არსებითად განსახილველად მიღებასთან დაკავშირებით
სარჩელი მიღებულ უნდა იქნეს არსებითად განსახილველად, რადგან არ არსებობს “საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ" საქართველოს კანონის 313 მუხლით გათვალისწინებული საკონსტიტუციო სასამართლოში სარჩელის არსებითად განსახილველად არ მიღების საფუძველი, კერძოდ:
ა) ფორმით და შინაარსით შეესაბამება ,,საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ" კანონის 311 მუხლით დადგენილ მოთხოვნებს - სარჩელში წარმოდგენილია ყველა ის ინფორმაცია და დაცულია ყველა ის ფორმალური და შინაარსობრივი მოთხოვნა, რომელსაც ეს მუხლი ადგენს. მათ შორის, სარჩელის დასაბუთებულობა, კერძოდ კი ის, თუ რატომ არის მოსარჩელე მხარის მიერ მითითებული სადავო ნორმები (მათი კონკრეტული ნორმატიული შინაარსი) საქართველოს კონსტიტუციის მე-11 მუხლის პირველი პუნქტით დაცული თანასწორობის უფლების დარღვევის წყარო, რომ მათ აქვთ პირდაპირი მიმართება აღნიშნულ კონსტიტუციურ უფლებასთან, ქვევით წარმოვადგინეთ.
ბ) სარჩელი შემოტანილია უფლებამოსილი პირის მიერ.
მოსარჩელე არის იურიდიული პირი სსიპ ,,საქართველოს სრულიად მუსლიმთა სამმართველო, საქართველოში რეგისტრირებული რელიგიური ორგანიზაცია, რომელსაც ხელმძღვანელობს მირტაგ ასადოვი. აღნიშნული რელიგიური ორგანიზაციის ხელმძღვანელმა მირტაგ ასადოვმა განცხადებით მიმართა 2016 წლის 22 იანვარს სსიპ განათლების ხარისხის განვითარების ეროვნულ ცენტრს. მოცემული განცხადება შეეხებოდა ისალამური სასულიერო საგანმანათლებლო დაწესებულების გახსნის უფლების მინიჭებას, ანუ ავტორიზაციას. უფრო კონკრეტულად, მუსლიმთა სამმართველოს სურს, რომ დააფუძნოს უმაღლესი საგანმანათლებლო დაწესებულება, რომელშიც სტუდენტები ისწავლიან თეოლოგიას, ღვთისმსახურებას და სხვა მსგავსი შინაარსის მქონე პროფესიებს. აღნიშნულის განსახორციელებლად კი მათ სჭირდებათ უმაღლესი საგანმანათლებლო დაწესებულების სტატუსის მოპოვება, რასაც სსიპ განათლების ხარისხის განვითარების ეროვნული ცენტრი ახორციელებს. უნდა აღინიშნოს, რომ ხარისხის განვითარების ეროვნულმა ცენტრმა მირტაგ ასადოვს 2016 წლის 22 თებერვლის წერილობით პასუხში მიუთითა, რომ “უმაღლესი განათლების შესახებ” საქართველოს კანონის 47 (5) -ე მუხლის თანახმად, საღვთისმეტყველო საგანმანათლებლო პროგრამების განხორციელების უფლება აქვთ მხოლოდ მართლმადიდებლურ საღვთისმეტყველო საგანმანათლებლო დაწესებულებებს, რაც გამომდინარეობს კონსტიტუციური შეთანხმებიდან. განათლების ხარისხის ცენტრმა ასევე ყურადღება გაამახვილა იმ გარემოებაზე, რომ ავტორიზებული საგანმანათლებლო დაწესებულების დაარსება და სახელმწიფოს მიერ აღიარებული განათლების დამადასტურებელი დოკუმენტის გაცემა შესაძლებელია ზოგადი, პროფესიული ან უმაღლესი საგანმანათლებლო დაწესებულების სტატუსის ფორმით (ანუ იმ ჩვეულებრივი წესით, რომელიც მოქმედებს ზოგადად საგანმანათლებლო დაწესებულებებისათვის).
აღნიშნულის გათვალისწინების მოსარჩელე არის რეალური მსხვერპლი და განსხვავებით საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიისგან/საქართველოს საპატრიარქოსგან, მას არ ეძლევა თანასწორი უფლება, დაარსოს უმაღლესი სასულიერი დაწესებულება. შესაბამისად, იგი არის უფლებამოსილი, იდავოს სადავო ნორმების კონსტიტუციურობაზე.
გ) სარჩელში მითითებული საკითხები საკონსტიტუციო სასამართლოს განსჯადია, რადგან „საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის მე-19 მუხლის „ე“ ქვეპუნქტის მიხედვით: „საკონსტიტუციო სასამართლო... უფლებამოსილია განიხილოს და გადაწყვიტოს... საქართველოს კონსტიტუციის მეორე თავის საკითხებთან მიმართებით მიღებული ნორმატიული აქტების კონსტიტუციურობის საკითხი“.
დ) სარჩელში მითითებული არცერთი საკითხი არ არის გადაწყვეტილი საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ;
ე) კანონით არ არის დადგენილი სასარჩელო ხანდაზმულობის ვადა და შესაბამისად, არც მისი არასაპატიო მიზეზით გაშვების საკითხი დგება დღის წესრიგში;
ვ) სადავო კანონქვემდებარე ნორმატიულ აქტის კონსტიტუციურობაზე სრულფასოვანი მსჯელობა შესაძლებელია ნორმატიული აქტების იერარქიაში, მასზე მაღლა მდგომი იმ ნორმატიული აქტის კონსტიტუციურობაზე მსჯელობის გარეშე, რომელიც კონსტიტუციური სარჩელით გასაჩივრებული არ არის.
5. მოთხოვნის არსი და დასაბუთება
ფაქტები:
2016 წლის 22 იანვარს საჯარო სამართლის იურიდიული პირის სტატუსის მქონე რელიგიური ორგანიზაციის - „მუსლიმთა უმაღლესი სასულიერო სამმართველოს“ - თავმჯდომარე მირტაგ ასადოვმა სსიპ „განათლების ხარისხის განვითარების ეროვნულ ცენტრს“ მიმართა განცხადებით იმის გასარკვევად, ჰქონდა თუ არა ისლამური სასულიერო (უმაღლესი) საგანმანათლებლო დაწესებულების გახსნის უფლება, რაზეც სსიპ „განათლების ხარისხის განვითარების ეროვნული ცენტრისგან“ მიიღო უარყოფითი პასუხი. პასუხის საფუძვლად მათ მიერ გამოგზავნილ წერილში მითითებული იყო ის, რომ „უმაღლესი განათლების შესახებ“ საქართველოს კანონის 475-ე მუხლით განსაზღვრული საღვთისმეტყველო საგანმანათლებლო პროგრამების განხორციელების უფლება აქვთ მხოლოდ მართლმადიდებელ საღვთისმეტყველო საგანმანათლებლო დაწესებულებებს, რაც გამომდინარეობს საქართველოს სახელმწიფოსა და საქართველოს სამოციქულო ავტოკეფალურ მართლმადიდებელ ეკლესიას შორის დადებული კონსტიტუციური შეთანხმებიდან. წერილში ასევე აღნიშნული იყო იმის შესახებ, რომ თუკი მირტაგ ასადოვს სურდა ავტორიზებული საგანმანათლებლო დაწესებულების სტატუსით საგანმანათლებლო საქმიანობის განხორციელება და სახელმწიფოს მიერ აღიარებული განათლების დამადასტურებელი დოკუმენტის გაცემა, ეს შესაძლებელი იყო ზოგადი, პროფესიული ან უმაღლესი საგანმანათლებლო დაწესებულების სტატუსის ფორმით.
2020 წლის 27 მარტს მირტაგ ასადოვმა კვლავ მიმართა სსიპ „განათლების ხარისხის განვითარების ეროვნულ ცენტრს“ ანალოგიურ საკითხზე, რაზეც პასუხად მიიღო, რომ „უმაღლესი განათლების შესახებ“ საქართველოს კანონის 475 მუხლის შესაბამისად, უმაღლესი საღვთისმეტყველო საგანმანათლებლო დაწესებულების სტატუსით საგანმანათლებლო საქმიანობის გახორციელების უფლება აქვს მხოლოდ საპატრიარქოს. რაც შეეხება მირტაგ ასადოვის მიერ ამავე წერილში მითითებული საგნების სწავლების შესაძლებლობას, ცენტრმა ამასთან დაკავშირებით განმარტა, რომ კონკრეტულ უმაღლეს საგანმანათლებლო პროგრამებში საგნების შეთავაზების გადაწყვეტილებას იღებს თავად საგანმანათლებლო დაწესებულება, თუმცა აღნიშნული პროგრამა უნდა შეესაბამებოდეს განათლებისა და მეცნიერების მინისტრის 2016 წლის 18 მაისის No40/ნ ბრძანებასა და „ზოგადი განათლების შესახებ“ საქართველოს კანონს.
სადავო ნორმები, როგორც უფლების შეზღუდვის წყარო
მიგვაჩნია, რომ “უმაღლესი განათლების შესახებ“ საქართველოს კანონის 475-ე მუხლის პირველი და მეორე პუნქტისა და ამავე კანონის მე-2 მუხლის „ვ“ პუნქტის ის ნორმატიული შინაარსი, რომელიც მხოლოდ საქართველოს სამოციქულო ავტოკეფალურ მართლმადიდებელ ეკლესიას ანიჭებს უმაღლესი საღვთისმეტყველო საგანმანათლებლო დაწესებულების სტატუსით საგანმანათლებლო საქმიანობის განხორციელების შესაძლებლობას, არღვევს სხვა რელიგიური ორგანიზაციების კონსტიტუციურ უფლებას. აღნიშნული მოსაზრება ეფუძნება იმას, რომ „უმაღლესი განათლების შესახებ“ საქართველოს კანონში მოცემული მოწესრიგებით საპატრიარქოს გარდა სხვა რელიგიურ გაერთიანებებს არ შეუძლიათ უმაღლესი სასულიერო დაწესებულების სტატუსით განახორციელონ საგანმანათლებლო საქმიანობა. ამას მოწმობს სსიპ „განათლების ხარისხის განვითარების ეროვნული ცენტრის“ პოზიციაც, რომელიც სწორედაც „უმაღლესი განათლების შესახებ“ საქართველოს კანონის 475-ე მუხლის საფუძველზე გამორიცხავს საპატრიარქოს გარდა სხვა რელიგიური გაერთიანების მიერ უმაღლესი საღვთისმეტყველო სასწავლების დაარსებისა და რელიგიური საგანმანათლებლო პროგრამების სწავლების შესაძლებლობას. თავის მხრივ, „უმაღლესი განათლების შესახებ“ საქართველოს კანონის სისტემური ანალიზი ცხადჰყოფს, რომ უმაღლესი საღვთისმეტყველო საგანმანათლებლო დაწესებულების სტატუსით საგანამანათლებლო საქმიანობის გახორციელება მართლმადიდებელი ეკლესიის გარდა სხვა არცერთ რელიგიურ ორგანიზაციას რომ არ შეუძლია, სწორედ 475-ე მუხლის პირველი და მეორე პუნქტიდან და ამავე კანონის მე-2 მუხლის „ვ“ პუნქტებიდან იკითხება.
აღნიშნულ ნორმაში საღვთისმეტყველო საგანმანათლებლო პროგრამების განმახორციელებელ სუბიექტად მხოლოდ მართლმადიდებლური საღვთისმეტყველო უმაღლესი საგანმანათლებლო დაწესებულებაა დასახელებული. შესაბამისად, სხვა რელიგიური ორგანიზაციები მოკლებულნი არიან იმის შესაძლებლობას, რომ თავადაც დააარსონ საღვთისმეტყველო უმაღლესი საგანმანათლებლო დაწესებულება სადაც ისინი საღვთისმეტყველო საგანმანათლებლო პროგრამებს განახორციელებენ. აღსანიშნავია ისიც, რომ „უმაღლესი განათლების შესახებ“ საქართველოს კანონში ცალკე თავი (IV1) ეთმობა მართლმადიდებლურ საღვთისმეტყველო უმაღლეს საგანმანათლებლო დაწესებულებებს. სხვა რელიგიური ორგანიზაციების შემთხვევაში, ცხადია, აღნიშნულს არ აქვს ადგილი, რამდენადაც კანონი არც ახსენებს მათ. მოსარჩელის მიერ გასაჩივრებული სხვა ნორმები შეეხება ან უკვე დაარსებული მართლმადიდებლური უმაღლესი საღვთისმეტყველო საგანმანათლებლო დაწესებულების პრივილეგიებს (მაგალითისთვის, მართლმადიდებლური საღვთისმეტყველო უმაღლესი საგანმანათლებლო დაწესებულების რეორგანიზაციასა და ლიკვიდაციაზე მოქმედებს განსხვავებული წესი და მხოლოდ პატრიარქს აქვს ასეთი გადაწყვეტილების მიღების შესაძლებლობა), ან მათი დაფუძნების საკითხს თუმცა ისე, რომ მათში მხოლოდ და მხოლოდ მართლმადიდებლური უმაღლესი საღვთისმეტყველო საგანმანათლებლო დაწესებულების სტატუსით საგანმანათლებლო საქმიანობის განხორციელების შესაძლებლობა არ იკითხება. სწორედ ამიტომ, მიგვაჩნია, რომ უმაღლესი საღვთისმეტყველო საგანმანათლებლო დაწესებულების სტატუსით საგანმანათლებლო საქმიანობის განხორციელების შესაძლებლობის ნაწილში უფლების შეზღუდვის წყაროს წარმოადგენს „უმაღლესი განათლების შესახებ“ საქართველოს კანონის 475-ე მუხლი.
ამ მხრივ, მნიშვნელოვანია იმის განსაზღვრა, ხომ არ არის უფლების შეზღუდვის წყარო საქართველოს სახელმწიფოსა და საქართველოს სამოციქულო ავტოკეფალურ მართლმადიდებელ ეკლესიას შორის 2002 წელს გაფორმებული კონსტიტუციური შეთანხმება, თუმცა სანამ აღნიშნული დოკუმენტის შინაარსობრივ განხილვაზე გადავალთ აუცილებელია გავიხსენოთ მისი მიღების ისტორიაც.
დამოუკიდებლობის მოპოვების შემდგომ სახელმწიფოსა და საქართველოს მართლმადიდებლურ ეკლესიას შორის სამართლებრივი ურთიერთობის განსაზღვრის საკითხი მალევე წამოიჭრა. მათ შორის კონსტიტუციური შეთანხმების დადების იდეა 1990-იანი წლებიდან წმინდა საყდრის მიერ კონკორდატების დადების პრაქტიკის მიბაძვით გაჩნდა. თუმცა საქართველოს კონსტიტუციის თავდაპირველი, 1995 წლის 24 აგვისტოს რედაქციის მე-9 მუხლი მხოლოდ რელიგიის თავისუფლების უზრუნველყოფის გარანტიას ითვალისწინებდა და არაფერს ამბობდა სახელმწიფოსა და საქართველოს მართლმადიდებლურ ეკლესიას შორის კონსტიტუციური შეთანხმების დადების თაობაზე.
უნდა აღინიშნოს ის, რომ სახელმწიფოსა და საქართველოს მართლმადიდებლურ ეკლესიას შორის კონსტიტუციური შეთანხმების დადების ინიცირების პროცესს საკმაოდ დიდი პოლემიკა უძღვოდა წინ, თუმცა საბოლოოდ ზემოთაღნიშნული მაინც განხორციელდა საქართველოს პრეზიდენტის მიერ. საქართველოს კონსტიტუციაში 2001 წელს განხორციელებულმა ცვლილებებმა უკვე განსაზღვრა სახელმწიფოსა და საქართველოს მართლმადიდებლურ ეკლესიას შორის სამართლებრივი ურთიერთობის კონსტიტუციური შეთანხმებით მოწესრიგების საკითხი.
თავად კონსტიტუციური შეთანხმების პროექტზე მუშაობა 2 წლის განმავლობაში მიმდინარეობდა. მას ხელმოწერამდე სამართლებრივი ექსპერტიზა ჩაუტარდა ევროსაბჭოსა და ვენეციის კომისიის მიერ, რის შედეგადაც ტექსტი საგრძნობლად შეიცვალა და დაიხვეწა. საბოლოოდ კონსტიტუციური შეთანხმება დაიდო 2002 წლის 14 ოქტომბერს, სვეტიცხოვლის საპატრიარქო ტაძარში. მას ხელი საქართველოს პრეზიდენტმა ედუარდ შევარდნაძემ და სრულად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქმა ილია II-მ მოაწერეს. საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის წმინდა სინოდმა კონსტიტუციური შეთანხმება 2002 წლის 17 ოქტომბერს, ხოლო საქართველოს პარლამენტმა ამა წლის 22 ოქტომბერს დაამტკიცა.[1]
მოცემული კონსტიტუციური შეთანხმების მე-5 მუხლის მე-2 პუნქტის თანახმად: „სახელმწიფო და ეკლესია კანონმდებლობით განსაზღვრული წესით ორმხრივად და გათანაბრებულად აღიარებენ შესაბამისი სასწავლო დაწესებულებების მიერ გაცემულ განათლების დამადასტურებელ დოკუმენტებს, სამეცნიერო ხარისხებსა და წოდებებს.“ ამ ნორმის გონივრული განმარტებით მისგან მინიმუმ ის შინაარსი ნამდვილად იკითხება, რომ სახელმწიფო ვალდებულია, აღიაროს მართლმადიდებლური საგანმანათლებლო დაწესებულებების მიერ გაცემული განათლების დამადასტურებელი დოკუმენტი, სამეცნიერო ხარისხები და წოდებები თუმცა ძნელია, ამავრდოულად, მისგან ამოვიკითხოთ ის შინაარსი, რომ გამორიცხულია სახელმწიფოს შესაძლებლობა, მართლმადიდებელი ეკლესიის გარდა სხვა რელიგიური ორგანიზაციების საგანმანათლებლო დაწესებულებების მიერ გაცემული დიპლომი, სამეცნიერო ხარისხი და წოდება აღიაროს. ამგვარ შესაძლებლობას ნორმის მხოლოდ სიტყვასიტყვითი წაკითხვა ცალსახად არ იძლევა - მასში გამოყენებული არცერთი ტერმინი (როგორიც შეიძლებოდა ყოფილიყო „მხოლოდ“, „გამორიცხულია“ და ა.შ) არ მიუთითებს ნორმის ასეთ შინაარსზე. ვფიქრობთ, ერთადერთი რამ რაც შესაძლოა მხარს უჭერდეს ექსკლუზიურობას თავად ცალკეულ რელიგიურ ორგანიზაციასა და სახელმწიფოს შორის შეთანხმების დადების მიზნობრიობაშია. სავსებით ლოგიკურია, ერთი რელიგიური ორგანიზაცია სწორედ იმ მიზნით დებდეს სახელმწიფოსთან შეთანხმებას, რომ იმგვარი შესაძლებლობა მიიღოს, რითიც სხვა რელიგიური ორგანიზაციები ვერ ისარგებლებენ. თუმცა ამის საპირისპიროდ არსებობს რიგი არგუმენტები:
2002 წელს საკონსტიტუციო სასამართლოს მიმართა ზურაბ აროშვილმა, რომელიც ითხოვდა „საქართველოს სახელმწიფოსა და საქართველოს სამოციქულო ავტოკეფალურ მართლმადიდებელ ეკლესიას შორის” კონსტიტუციური შეთანხმების მე-6 მუხლის მე-6 პუნქტის არაკონსტიტუციურად ცნობას საქართველოს კონსტიტუციის მე-14 და მე-19 მუხლებთან მიმართებით[2]. ამ ნორმის თანახმად: „სახელმწიფო ეკლესიასთან შეთანხმებით იძლევა ნებართვას ან ლიცენზიას, ეკლესიის ოფიციალური ტერმინოლოგიისა და სიმბოლიკის გამოყენებაზე, აგრეთვე, საღვთისმსახურო პროდუქციის დამზადებაზე, შემოტანასა და მიწოდებაზე”. სასამართლომ მიიჩნია, რომ სადავო ნორმა არ აყენებდა არათანაბარ მდგომარეობაში მართლმადიდებელ ეკლესიასა და სხვა რელიგიურ ორგანიზაციებს. მან აღნიშნა: „ნებისმიერ რელიგიურ ორგანიზაციას საქართველოში საქართველოს ეკლესიის თანაბრად აქვს უფლება ყოველგვარი ნებართვის გარეშე გამოიყენოს საკუთარი სიმბოლიკა, ტერმინოლოგია, საღვთისმსახურო პროდუქცია ... ყველა სხვა რელიგიურ ორგანიზაციას უფლება აქვს თავისუფლად (შეუზღუდავად) აწარმოოს და მიაწოდოს საკუთარი საღვთიმსახურო პროდუქცია [...].“[3] სადავო ნორმა შინაარსობრივად საერთოდ არ ეხება სხვა რელიგიური ორგანიზაციების მიერ საკუთარი ტერმინოლოგიისა და სიმბოლიკის გამოყენების, საღვთისმსახურო პროდუქციის დამზადების, შემოტანისა და მიწოდების შესაძლებლობას და შესაბამისად, ამგვარი აკრძალვის ამოკითხვა არალოგიკური იქნება.აღნიშნული პრობლემა ანალოგიურია იმ პრობლემისა, რის წინაშეც ჩვენ ვდგავართ. სასამართლომ 2002 წლის განჩინებაში ისე იმსჯელა სარჩელის დასაშვებობის საკითხზე, რომ ზემოთ წამოჭრილი პრობლემური (ჩვენი გადმოსახედიდან) ნორმატიული შინაარსი არც კი განუხილავს. თუკი ის კონსტიტუციური შეთანხმების მე-6 მუხლის მე-6 პუნქტის განმარტებისას მასში, მათ შორის, ამოიკითხავდა იმ შინაარსს, რომ სახელმწიფოს, ამასთანავე, აკრძალვა აქვს დაწესებული, სხვა რელიგიური ორგანიზაციების მიმართ ანალოგიური ნებართვა ან ლიცენზია არ გასცეს, მაშინ, გონივრულია, ვივარაუდოთ, რომ არა თუ ახსენებდა, არამედ - მე-14 მუხლით ან თუნდაც მე-19 მუხლით დაცულ უფლებებში ჩარევას დაადგენდა. კერძოდ, ლიცენზიის გაცემის ვალდებულების მხოლოდ მართლმადიდებელი ეკლესიის მიმართ აღება და სხვების მიმართ ანალოგიური ვალდებულების აღების გამორიცხვა, ცალსახად მართლმადიდებელი ეკლესიის მაპრივილეგირებელი და თანასწორობის უფლების შემზღუდველი გამოვიდოდა. მეტიც, თუკი ლიცენზიაა განმსაზღვრელი იმისა, შეძლებენ თუ არა ერთი რელიგიური ორგანიზაციის, პირობითად, სიმბოლიკით, მისი ნებართვის გარეშე, სხვები სარგებლობას ან თუნდაც მისი ანალოგიური საღვთისმსახურო პროდუქციის შემოტანას, მაშინ ამ ნორმის ამგვარი წაკითხვის შემთხვევაში ის ცალსახად აღმსარებლობის თავისუფლების შემზღუდველიც გამოდის და მოსარჩელე კი სადავო ნორმის არაკონსტიტუციურად ცნობას სწორედ ორივე კონსტიტუციური მუხლის მიმართ ითხოვდა. „საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის 2002 წლის 12 თებერვლის რედაქციის 26-ე მუხლის მე-3 პუნქტის თანახმად: „ნორმატიული აქტის შემოწმებისას საკონსტიტუციო სასამართლო მხედველობაში იღებს სადავო ნორმის არა მარტო სიტყვასიტყვით მნიშვნელობას, არამედ მასში გამოხატულ ნამდვილ აზრსა და მისი გამოყენების პრაქტიკას, აგრეთვე შესაბამისი კონსტიტუციური ნორმის არსს.“ როგორც ზემოთ აღინიშნა, სასამართლომ მართალია განჩინებაში თუმცაღა კატეგორიულად აღნიშნა: „სადავო ნორმა [..] არ ზღუდავს კონსტიტუციის მე-14 და მე-19 მუხლებით აღიარებულ მოქალაქეთა უფლებებს, მიუხედავად მათი რელიგიური კუთვნილებისა.“ მნიშვნელოვანია, რომ იმ პერიოდში სადავო ნორმების ნორმატიული შინაარსის კონსტიტუციურობის შემოწმება არ ხდებოდა.
უკანასკნელ გადაწყვეტილებებში[4], რომლებიც მართლმადიდებელი ეკლესიისთვის მინიჭებულ პრივილეგიებს შეეხებოდა, საკონსტიტუციო სასამართლომ ერთგვარად განაზოგადა ის, რაც 2002 წელს მან საქმეზე „მოქალაქე ზურაბ აროშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ" მიღებულ განჩინებაში აღნიშნა. კერძოდ, საკონსტიტუციო სასამართლომ განმარტა: „ეკლესიისთვის გარკვეული უფლების მინიჭება არ გულისხმობს იმავე უფლებით სხვა რელიგიური ორგანიზაციების მიერ სარგებლობის ხელშეშლას. მნიშვნელოვანია, რომ აღნიშნულზე საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ მიუთითა 2002 წლის 22 ნოემბრის განჩინებაში.“[5] თავის მხრივ, ეს განჩინება ზემოთ უკვე მიმოხილული იქნა - სწორედ ამ დასაბუთებით მივიდა სასამართლო ამ განჩინების გამოტანისას სადავონორმის არაშემზღუდველობამდე.
და ბოლოს, კონსტიტუციურ შეთანხმებაში არსებობს რიგი ნორმები, რომლებიც, დავას არ უნდა იწვევდეს, რომ ექსკლუზიურად მართლმადიდებელ ეკლესიას არ ანიჭებს კონკრეტულ შესაძლებლობას ისე, რომ სხვა რელიგიური ორგანიზაციების მიერ მისით სარგებლობას გამორიცხავდეს, რადგან საწინააღმდეგო განმარტება კონსტიტუციურ და საერთაშორისო სამართლებრივ სტანდარტებთან პირდაპირ და ცხადად მოვიდოდა წინააღმდეგობაში. მაგალითისთვის, კონსტიტუციური შეთანხმების მე-4 მუხლის პირველი პუნქტის თანახმად: „სასულიერო პირი თავისუფლდება სამხედრო ვალდებულებისაგან.“ ცხადია, ეს არ გამორიცხავს იმას, რომ არამართლმადიდებელი სასულიერო პირებიც განთავისუფლდნენ სამხედრო ვალდებულებისგან, როგორც ეს ფაქტობრივადაც ასეა. ასევე, კონსტიტუციური შეთანხმების მე-6 მუხლის პირველი პუნქტის თანახმად: „ეკლესიის საკუთრება და სხვა ქონებრივი უფლებები დაცულია კანონით. ეკლესიის საკუთრებაში შეიძლება იყოს ნებისმიერი ქონება, რომელიც არ არის აკრძალული საქართველოს კანონმდებლობით.“ რა თქმა უნდა, ცხადად კონსტიტუციასთან და საერთაშორისო სამართლებრივ სტანდარტებთან შეუსაბამო იქნებოდა იმის თქმა, რომ ეს ექკლუზივია, მართლმადიდებელი ეკლესიისთვის მინიჭებული და რომ ის ისე უნდა იქნეს განმარტებული, რომ სხვა რელიგიური ორგანიზაციების საკუთრება და სხვა ქონებრივი უფლებები დაცული არაა. აღსანიშნავია ისიც, რომ დიდი ხნის განმავლობაში სახელმწიფო საბჭოთა კავშირის დროს მიყენებული ზიანის ანაზღაურების მიზნით კონკორდატის საფუძველზე მხოლოდ მართლმადიდებელ ეკლესიას აფინანსებდა ბიუჯეტიდან, ხოლო 2014 წლიდან მან მთავრობის დადგენილების საფუძველზე დაიწყო კიდევ ოთხი რელიგიური ორგანიზაციის დაფინანსება.
ამრიგად, ზემოთ მითითებული მსჯელობის გათვალისწინებით კონსტიტუციურ შეთანხმებაში არსებული ჩანაწერი მე-5 მუხლის სახით არ შეიძლება მივიჩნიოთ შეზღუდვის წყაროდ.
დასაბუთება:
ამრიგად, მოსარჩელე მხარეს მიაჩნია, რომ “უმაღლესი განათლების შესახებ“ საქართველოს კანონის 475-ე მუხლის პირველი და მეორე პუნქტის და ამავე კანონის მე-2 მუხლის „ვ“ პუნქტის ის ნორმატიული შინაარსი, რომელიც მხოლოდ საქართველოს სამოციქულო ავტოკეფალურ მართლმადიდებელ ეკლესიას ანიჭებს უმაღლესი საღვთისმეტყველო საგანმანათლებლო დაწესებულების სტატუსით საგანმანათლებლო საქმიანობის განხორციელების უფლებას, ასევე - “უმაღლესი განათლების შესახებ“ საქართველოს კანონის 475-ე მუხლის პირველი პუნქტის ის ნორმატიული შინაარსი, რომელიც მხოლოდ საქართველოს სამოციქულო ავტოკეფალურ მართლმადიდებელ ეკლესიას ანიჭებს მისი რელიგიის შესაბამისი საღვთისმეტყველო პროგრამების განხორციელების შესაძლებლობას, ხოლო ამგვარ შესაძლებლობებსს მოკლებულნი არიან სხვა რელიგიური ორგანიზაციები, დისკრიმინაციულია და, შესაბამისად, ეწინააღმდეგება საქართველოს კონსტიტუციის მე-11 მუხლის პირველ პუნქტს.
მოსარჩელის არგუმენტაციაში გამოყენებული იქნება, მათ შორის, საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ განვითარებული პრაქტიკა საქართველოს კონსტიტუციის მე-14 მუხლთან (2018 წლის 16 დეკემბრამდე მოქმედი რედაქცია) დაკავშირებით. საქართველოს კონსტიტუციის დღეს მოქმედ რედაქციაში თანასწორობის უფლებას განამტკიცებს მე-11 მუხლის პირველი პუნქტი, რომლის შინაარსიც დარჩა უცვლელი (არაერთ გადაწყვეტილებაში აქვს აღნიშნული სასამართლოს, რომ კონსტიტუციის მოქმედი რედაქციის მე-11 მუხლის პირველ პუნქტსა და მანამდე მოქმედი რედაქციის მე-14 მუხლს აქვთ მსგავსი/იდენტური შინაარსი[6]), შესაბამისად, საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ საქართველოს კონსტიტუციის მე-14 მუხლთან (2018 წლის 16 დეკემბრამდე მოქმედი რედაქცია) დაკავშირებით განვითარებული პრაქტიკა კვლავ რელევანტურია.
საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით, „თანასწორობის იდეა არის ერთ-ერთი საყრდენი ღირებულებათა სისტემისა, რომლის დამკვიდრების მიზნით და სულისკვეთებითაც იქმნებოდა სახელმწიფოთა კონსტიტუციები. კანონის წინაშე თანასწორობა – ეს არ არის მხოლოდ უფლება, ეს არის კონცეფცია, პრინციპი, რომელსაც ეფუძნება სამართლებრივი სახელმწიფო და დემოკრატიული ღირებულებები“.[7]
საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით: საქართველოს კონსტიტუციის მე-14 მუხლის ძირითადი არსი და მიზანი არის „ანალოგიურ, მსგავს, საგნობრივად თანასწორ გარემოებებში მყოფ პირებს სახელმწიფო მოეპყროს ერთნაირად, არ დაუშვას არსებითად თანასწორის განხილვა უთანასწოროდ და პირიქით“.[8] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს არაერთხელ აღუნიშნავს, რომ სადავო ნორმის კონსტიტუციის მე-14 მუხლთან შესაბამისობაზე მსჯელობისას უნდა გამოიკვეთოს შესადარებელი ჯგუფები და განისაზღვროს, რამდენად წარმოადგენენ ისინი არსებითად თანასწორ სუბიექტებს კონკრეტულ სამართლებრივ ურთიერთობასთან მიმართებით. „ისინი ამა თუ იმ შინაარსით, კრიტერიუმით მსგავს კატეგორიაში ანალოგიურ გარემოებებში უნდა ხვდებოდნენ, არსებითად თანასწორნი უნდა იყვნენ კონკრეტულ ვითარებასა თუ ურთიერთობებში“.[9] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით, კონსტიტუციის მე-14 მუხლით დაცული თანასწორობის უფლების შეზღუდვას ადგილი ექნება მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ ხორციელდება არსებითად თანასწორი პირების მიმართ უთანასწორო მოპყრობა ან არსებითად უთანასწორო პირების მიმართ თანასწორი მოპყრობა.[10]
საქართველოს სამოციქულო ავტოკეფალური მართლმადიდებელი ეკლესია და სხვა რელიგიური ორგანიზაციები, მათ შორის, სრულიად საქართველოს მუსლიმთა უმაღლესი სასულიერო სამმართველო მოცემულ ურთიერთობაში წარმოადგენენ არსებითად თანასწორ პირებს. კერძოდ, საქართველოს სახელმწიფოსა და საქართველოს სამოციქულო ავტოკეფალურ მართლმადიდებელ ეკლესიას შორის დადებული კონსტიტუციური შეთანხმების შესაბამისად, საქართველოს სამოციქულო ავტოკეფალური მართლმადიდებელი ეკლესია წარმოადგენს რელიგიურ ორგანიზაციას, რომელიც ახორციელებს რელიგიურ საქმიანობას და სადავო ნორმის საფუძველზე მას აქვს უფლება, დააფუძნოს უმაღლესი საღვთისმეტყველო საგანმანათლებლო დაწესებულება, სადაც შეასწავლის ისეთ საღვთისმეტყველო პროგრამებს, როგორიცაა თეოლოგიის საგანმანათლებლო პროგრამა, საეკლესიო არქიტექტურის საგანმანათლებლო პროგრამა, საეკლესიო მუსიკისა და საეკლესიო მუსიკათმცოდნეობის საგანმანათლებლო პროგრამა და ა.შ, ხოლო სახელმწიფო ამ პროგრამების გავლის შემდეგ გასცემს დიპლომებს, რითიც აღიარებს პირთა მიერ მიღებულ განათლებას. თავის მხრივ, მაგალითისთვის, სსიპ „სრულიად საქართველოს მუსლიმთა უმაღლესი სასულიერო სამმართველო“ არის ასევე ერთ-ერთი საჯარო სამართლის იურიდიული პირის ორგანიზაციული ფორმით რეგისტრირებული რელიგიური ორგანიზაცია, ხოლო ამ რელიგიურ ორგანიზაციას, მსგავსად ასევე სხვა რელიგიური ორგანიზაციებისა, არ შეუძლია დააფუძნოს საღვთისმეტყველო საგანმანათლებლო დაწესებულება, სადაც საღვთისმეტყველო პროგრამებს შეასწავლის (მაგალითისთვის, „სრულიად საქართველოს მუსლიმთა უმაღლესი სასულიერო სამმართველოს“ სურვილია, ასეთ დაწესებულებაში შეასწავლოს ისლამური ფსიქოლოგია, ისლამური ფილოსოფია, ისლამური ხელოვნებათმცოდნეობა და სხვ.), რომელთა გავლის დამადასტურებელ დიპლომსაც შემდგომში სახელმწიფო გასცემს. საღვთისმეტყველო პროგრამების სწავლება რელიგიის თავისუფლების, კერძოდ კი მისი ერთ-ერთი ასპექტის - ე.წ Forum Externum-ის - გამოვლინებაა, ხოლო სახელმწიფოს მიერ მათი აღიარება და გავლის დამადასტურებელი დიპლომების გაცემა ერთგვარი პრივილეგიაა, რაც, მათ შორის, საშუალებას აძლევს ამ დიპლომების მქონე პირებს, დასაქმდნენ სხვადასხვა პოზიციებზე, სადაც შესაბამისი მოთხოვნებია კანდიდატთათვის განსაზღვრული, ასევე ჩააბარონ საქართველოს ან სხვა ქვეყნის საგანმანათლებლო დაწესებულებებში უფრო მაღალი აკადემიური საფეხურის პროგრამაზე, სადაც მოთხოვნად სახელმწიფოს მიერ ავტორიზებული საღვთისმეტყველო პროგრამის გავლაა დაწესებული (თუნდაც იქ, სადაც არა აუცილებლად საღვთისმეტყველო პროგრამის გავლაა წინაპირობა, არამედ - ზოგადად, სახელმწიფოს მიერ აღიარებული ბაკალავრის ხარისხის ან მასთან გათანაბრებული ხარისხის გავლა) და ა.შ. ყოველივე ეს ცხადჰყოფს იმას, რომ არა მხოლოდ მართლმადიდებელ ეკლესიას, არამედ - ყველა რელიგიურ ორგანიზაციას აქვს ინტერესი, ჰქონდეს უმაღლესი საღვთისმეტყველო საგანმანათლებლო დაწესებულების სტატუსით საგანმანათლებლო საქმიანობის განხორციელების შესაძლებლობა. ამასთანავე, განსხვავებით უმაღლესი (არასაღვთისმეტყველო) საგანმანათლებლო დაწესებულებისა, რომლის სტატუსით საგანმანათლებლო საქმიანობის განხორციელებას ალტერნატივად სთავაზობდა სსიპ „განათლების ხარისხის განვითარების ეროვნული ცენტრი“ მოსარჩელეს, უმაღლეს საღვთისმეტყველო საგანმანათლებლო დაწესებულებებზე სხვა პრივილეგიებიც ვრცელდება, რის მიმართაც, ცხადია, ყველა რელიგიურ ორგანიზაციას აქვს ინტერესი. ამგვარი პრივილეგიის გამოხატულებაა, მაგალითისთვის, ის, რომ, „უმაღლესი განათლების შესახებ“ საქართველოს კანონის 565-ე მუხლის მიხედვით, ამ დაწესებულებებზე ავტორიზაციის განსხვავებული წესი ვრცელდება. მათ შორის, საქართელოს განათლებისა და მეცნიერების მინისტრის 2010 წლის 1 ოქტომბერის N99/ნ ბრძანების თანახმად უნივერსიტეტის სტატუსის მაძიებლისთვის ავტორიზაციის საფასური შეადგენს 20 000 ლარს მაშინ, როცა საქართველოს განათლებისა და მეცნიერების მინისტრის 2011 წლის 16 აგვისტოს N135/ნ ბრძანების მიხედვით, ის დაწესებულება, რომელიც ახორციელებს მხოლოდ საღვთისმეტყველო საგანმანათლებლო პროგრამებს, თავისუფლდება ავტორიზაციის საფასურის გადახდისგან. ამრიგად, საქართველოს სამოციქულო ავტოკეფალური მართლმადიდებელი ეკლესია და სხვა რელიგიური ორგანიზაციები, მათ შორის სსიპ „სრულიად საქართველოს მუსლიმთა უმაღლესი სასულიერო სამმართველო“, განსახილველ ურთიერთობაში წარმოადგენენ არსებითად თანასწორ პირებს, ხოლო სადავო ნორმა არათანასწორად ეპყრობა მათ, შესაბამისად, ადგილი აქვს ჩარევას მათს საქართველოს კონსტიტუციის მე-11 მუხლის პირველი პუნქტით დაცულ თანასწორობის უფლებაში.
მოსარჩელე მხარე სადავოდ ხდის “უმაღლესი განათლების შესახებ“ საქართველოს კანონის 475-ე მუხლის პირველი და მეორე პუნქტისა და ამავე კანონის მე-2 მუხლის „ვ“ პუნქტის იმ ნორმატიული შინაარსის კონსტიტუციურობას, რომელიც მხოლოდ საქართველოს სამოციქულო ავტოკეფალურ მართლმადიდებელ ეკლესიას ანიჭებს უმაღლესი საღვთისმეტყველო საგანმანათლებლო დაწესებულების სტატუსით საგანმანათლებლო საქმიანობის განხორციელების უფლებას და ასევე 475-ე მუხლის პირველი პუნქტის იმ ნორმატიული შინაარსის კონსტიტუციურობას, რომელიც მხოლოდ მოცემული რელიგიის შესაბამისი საღვთისმეტყველო პროგრამების განხორციელების შესაძლებლობას იძლევა. ამრიგად, მიგვაჩნია, რომ ასევე არაკონსტიტუციურია ამ ნორმის ის შინაარსი, რომლის თანახმადაც მხოლოდ ქრისტიანული და არა - სხვა რელიგიის შესაბამისი საგნების სწავლებაა შესაძლებელი. არამართლმადიდებელი რელიგიური ორგანიზაციისთვის დისკრიმინაციული მოპყრობის პრობლემა ვერ აღმოიფხვრება მხოლოდ იმ ნორმატიული შინაარსის არაკონსტიტუციურად ცნობით, რომელიც ექსკლუზიურად მართლმადიდებელ ეკლესიას ანიჭებს უმაღლესი საღვთისმეტყველო საგანმანათლებლო დაწესებულების სტატუსით საგანმანათლებლო საქმიანობის განხორციელების შესაძლებლობას, რადგან თუკი კანონმდებელი სხვა რელიგიურ ორგანიზაციებსაც, მათ შორის, არამართლმადიდებელ ორგანიზაციას, მიანიჭებს ამის შესაძლებლობას, მათ მიმართ მოპყრობა მაინც დისკრიმინაციული იქნება, რადგან შეეძლებათ ასწავლონ, პირობითად, ქრისტიანული ფსიქოლოგია, ხელოვნებათმცოდნეობა და ფილოსოფია, რომელსაც სახელმწიფო აღიარებს მაშინ, როცა ვერ ასწავლიან თავიანთ რელიგიებთან, მაგალითისთვის ისლამთან, დაკავშირებულ ამ პროგრამებს. როგორც ზემოთაც აღინიშნა, მაგალითისთვის, „სრულიად საქართველოს მუსლიმთა უმაღლესი სასულიერო სამმართველოს“ სურვილია, ასეთ დაწესებულებაში შეასწავლოს ისლამური ფსიქოლოგია, ისლამური ფილოსოფია, ისლამური ხელოვნებათმცოდნეობა და სხვ. იმ შემთხვევაში თუ მას მიეცემა უმაღლესი საღვთისმეტყველო საგანმანათლებლო დაწესებულების სტატუსით საგანმანათლებლო საქმიანობის განხორციელების შესაძლებლობა თუმცა კანონმდებლობა საგანმანათლებლო პროგრამების ალტერნატივად, რომელთა სწავლებაც შეეძლება, მხოლოდ ქრისტიანულ საგნებს შესთავაზებს, ცხადია, ეს მის პრობლემას ვერ გადაჭრის და თავისთავად დისკრიმინაციული მოპყრობის გამოხატულება იქნება სახელმწიფოს მხრიდან. ამრიგად, ცალკე აღებული აღნიშნულიც წარმოადგენს მართლმადიდებელი ეკლესიისთვის მინიჭებულ პრივილეგიას და, მსგავსად, თავის მხრივ უმაღლესი საღვთისმეტყველო დაწესებულების სტატუსით საგანმანათლებლო საქმიანობის განხორციელების შესაძლებლობისა, ამ შემთხვევაშიც სახეზეა დიფერენცირებული მოპყრობა მაშინ, როცა ისევე როგორც მართლმადიდებელ ეკლესიას, სხვა რელიგიურ ორგანიზაციებსაც აქვთ ინტერესი, ასწავლონ ის პროგრამები, რომელთა თემატიკა და შინაარსი მორგებული იქნება მოცემულ რელიგიასთან. ანუ, ერთი მხრივ, საქართველოს ავტოკეფალური მართლმადიდებელი ეკლესია და, მეორე მხრივ, სხვა რელიგიური ორგანიზაციები ამ ნაწილშიც წარმოადგენენ თანასწორ პირებს, რომელთაც სადავო ნორმა დიფერენცირებულად ეპყრობა, შესაბამისად, ამ შემთხვევაშიც სახეზეა ჩარევა მათს თანასწორობის უფლებაში. თუმცა, მოსარჩელე მხარე მნიშვნელოვნად მიიჩნევს ხაზი გაუსვას იმას, რომ ის არ ითხოვს იმ ნორმატიული შინაარსის არაკონსტიტუციურად ცნობას, რომლის თანახმადაც რელიგიურ ორგანიზაციებს არ შეუძლიათ თავად აირჩიონ რა პროგრამა შეასწავლონ და შემდეგ სახელმწიფოს მოსთხოვონ მისი აღიარება - აღნიშნული გასცდებოდა კონსტიტუციის მე-14 მუხლის ფარგლებს - არამედ - მოსარჩელის მოთხოვნაა, თუკი სახელმწიფო ერთ რელიგიურ ორგანიზაციას უღიარებს გარკვეულ საგანმანათლებლო პროგრამებს, მან სხვა რელიგიურ ორგანიზაციებსაც უღიაროს ანალოგიური/არსებითად მსგავსი (თავადვე რელიგიური ნიშნით განსხვავებული. მაგალითისთვის, თუკი აღიარებს ქრისტიანულ ფილოსოფიას, აღიაროს ისლამური ფილოსოფიაც) პროგრამები, რადგან სხვა შემთხვევაში მოპყრობა დისკრიმინაციულია.
ამდენად, ამ პრივილეგიის ქონის ინტერესი აქვთ სხვა რელიგიურ ორგანიზაციებსაც და, მიუხედავად იმისა, რომ საქართველოს ავტოკეფალური მართლმადიდებელი ეკლესია და სხვა რელიგიური ორგანიზაციები წარმოადგენენ არსებითად თანასწორ პირებს, სადავო ნორმები მათ განსხვავებულად ეპყრობა, რადგან მხოლოდ მართლმადიდებელ ეკლესიას ანიჭებს ამ შესაძლებლობებს, ხოლო სხვა რელიგიურ ორგანიზაციებს - არა. ამრიგად, თითოეული ზემოაღნიშნული ნორმით გვაქვს ჩარევა ამ რელიგიური ორგანიზაციების თანასწორობის უფლებაში.
ნიშანი, რომლითაც ამ შემთხვევაში შესადარებელ ჯგუფთა დიფერენცირება ხდება, არის რელიგია, რადგან სახელმწიფო სადავო ნორმით მხოლოდ საქართველოს სამოციქულო ავტოკეფალურ მართლმადიდებელ ეკლესიას სწორედაც იმიტომ ანიჭებს უმაღლესი საღვთისმეტყველო საგანმანათლებლო დაწესებულების სტატუსით საგანმანათლებლო საქმიანობის განხორციელების შესაძლებლობას, რომ ის მართლმადიდებელ ქრისტიანულ რელიგიას წარმოადგენს, ხოლო, თავის მხრივ, სხვა რელიგიური ორგანიზაციები იმიტომ ვერ სარგებლობენ ამ შესაძლებლობით, რომ ისინი არ მიეკუთვნებიან აღნიშნულ რელიგიურ კონფესიას. ამაზე მიუთითებს ისიც, რომ მართლმადიდებელ ეკლესიას მინიჭებული აქვს უფლება, მის მიერ დაარსებულ უმაღლეს საღვთისმეტყველო საგანმანათლებლო დაწესებულებებში შეასწავლოს ისეთი პროგრამები, ხოლო შემდეგ სახელმწიფომ აღიაროს მათი გავლა, როგორიცაა: ქრისტიანული ფსიქოლოგიის საგანმანათლებლო პროგრამა, ქრისტიანული ხელოვნებათმცოდნეობის პროგრამა და ა.შ., რაც ცხადჰყოფს იმას, რომ სადავო ნორმით მისთვის მინიჭებული ეს შესაძლებლობა რელიგიური საქმიანობის განხორციელებასთანაა დაკავშირებული. ყურადსაღებია, რომ 2018 წლის გადაწყვეტილებებშიც, სასამართლომ დიფერენციაციის ნიშნად რელიგია დაადგინა.[11] „საკონსტიტუციო სასამართლოს დამკვიდრებული პრაქტიკის თანახმად, თუ დიფერენცირების ნიშანი არის კლასიკური (საქართველოს კონსტიტუციის მე-14 მუხლში მითითებული), საკონსტიტუციო სასამართლო სადავო ნორმით დადგენილი დიფერენცირების შეფასებისთვის გამოიყენებს მკაცრ ტესტს. საკონსტიტუციო სასამართლო დიფერენცირების კონსტიტუციურობას მკაცრი ტესტის ფარგლებში აფასებს თანაზომიერების პრინციპის გამოყენებით.“[12] რადგანაც რელიგია წარმოადგენს კლასიკურ ნიშანს, რადგან ის მითითებულია საქართველოს კონსტიტუციის მოქმედი რედაქციის მე-11 მუხლის პირველ პუნქტში, სწორედ მკაცრი ტესტით უნდა შეფასდეს, არის თუ არა სახელმწიფოს მიერ ზემოაღწერილი დიფერენცირებული მოპყრობა გამართლებული.
საკონსტიტუციო სასამართლოს მკაცრ ტესტთან დაკავშირებით აღნიშნული აქვს, რომ: „მკაცრი ტესტის“ ფარგლებში ნორმის კონსტიტუციურობის შეფასებისათვის აუცილებელია, პირველ რიგში, დადგინდეს, ემსახურება თუ არა იგი ლეგიტიმური მიზნის მიღწევას. „ლეგიტიმური მიზნის არარსებობის პირობებში ადამიანის უფლებაში ნებისმიერი ჩარევა ატარებს თვითნებურ ხასიათს და უფლების შეზღუდვა საფუძველშივე გაუმართლებელი, არაკონსტიტუციურია ნორმის შემდგომი შემოწმების გარეშე“[13]. სადავო ნორმის განმარტებითი ბარათიდან[14] ირკვევა, რომ ის ემსახურება საქართველოს სახელმწიფოსა და საქართველოს სამოციქულო ავტოკეფალურ მართლმადიდებელ ეკლესიას შორის 2002 წლის 14 ოქტომბერს ხელმოწერილი კონსტიტუციური შეთანხმებით (კერძოდ, ამ შეთანხმების მე-5 მუხლის მე-2 პუნქტით) ნაკისრი ვალდებულების შესრულებას. ამრიგად, მოსალოდნელია მოპასუხე მხარემ ლეგიტიმურ მიზნად დაასახელოს კონსტიტუციური შეთანხმების შესრულება. მოპასუხე მხარემ ლეგიტიმურ მიზნად, მსგავსად წინა გადაწყვეტილებების, რომლებიც მართლმადიდებელი ეკლესიისთვის მინიჭებულ პრივილეგიებს შეეხებოდა, შეიძლება დაასახელოს საქართველოს კონსტიტუციის მე-8 მუხლის შესრულება(ც) და რადგანაც, მსჯელობა, რომლის განვითარებასაც კონსტიტუციური შეთანხმების შესრულებასთან დაკავშირებით აპირებს მოსარჩელე, მნიშვნელოვნადაა დამოკიდებული იმაზე, თუ რა მსჯელობას გავავითარებთ საქართველოს კონსტიტუციის შესრულებასთან დაკავშირებით, სწორედ ამ უკანასკნელის განხილვით დავიწყებთ.
საქართველოს კონსტიტუციის მე-8 მუხლის პირველი წინადადების თანახმად: „რწმენისა და აღმსარებლობის თავისუფლებასთან ერთად სახელმწიფო აღიარებს საქართველოს სამოციქულო ავტოკეფალური მართლმადიდებელი ეკლესიის განსაკუთრებულ როლს საქართველოს ისტორიაში და მის დამოუკიდებლობას სახელმწიფოსაგან.“ მოსარჩელე მხარე თავიდანვე აღნიშნავს, რომ კონსტიტუციის შესრულება ნამდვილად წარმოადგენს ღირებულ სამართლებრივ სიკეთეს, რაც საკონსტიტუციო სასამართლოს უკვე აქვს აღნიშნული თავის გადაწყვეტილებაში.[15] თუმცა, მხოლოდ ლეგიტიმური მიზნის არსებობა სადავო ნორმას კონსტიტუციურად ვერ აქცევს, არამედ - როგორც საკონსტიტუციო სასამართლოს აქვს აღნიშნული - „თანაზომიერების პრინციპის მოთხოვნაა, რომ უფლების მზღუდავი საკანონმდებლო რეგულირება უნდა წარმოადგენდეს ღირებული საჯარო (ლეგიტიმური) მიზნის მიღწევის გამოსადეგ და აუცილებელ საშუალებას. ამავე დროს, უფლების შეზღუდვის ინტენსივობა მისაღწევი საჯარო მიზნის პროპორციული, მისი თანაზომიერი უნდა იყოს. დაუშვებელია ლეგიტიმური მიზნის მიღწევა განხორციელდეს ადამიანის უფლების მომეტებული შეზღუდვის ხარჯზე“.[16]
იმისთვის, რომ განვსაზღვროთ, სადავო ნორმით უმაღლესი საღვთისმეტყველო საგანმანათლებლო დაწესებულების სტატუსით საგანმანათლებლო საქმიანობის განხორციელების შესაძლებლობის მართლმადიდებელი ეკლესიისთვის მინიჭება წარმოადგენს თუ არა კონსტიტუციის აღსრულების - როგორც ლეგიტიმური მიზნის - მიღწევის გამოსადეგ საშუალებას, უნდა დავადგინოთ, ითხოვს თუ არა მას კონსტიტუცია, კერძოდ კი მე-8 მუხლი, რადგან თუკი იმ დასკვნამდე მივალთ, რომ ამგვარ მოთხოვნას კონსტიტუცია არ აწესებს, მაშინ უნდა მივიჩნიოთ, რომ ეს საშუალება არაა გამოსადეგი ამ ლეგიტიმური მიზნის მისაღწევად. ამისთვის მოგვიწევს თვითონ საქართველოს კონსტიტუციის მე-8 მუხლის განმარტება. საქართველოს კონსტიტუციის 2018 წლის 16 დეკემბრამდე მოქმედ რედაქციაში განსახილველი კონსტიტუციური ნორმა მე-9 მუხლის პირველ პუნქტში ჩამოყალიბებული იყო შემდეგი სახით: „სახელმწიფო აცხადებს რწმენისა და აღმსარებლობის სრულ თავისუფლებას ამასთან ერთად აღიარებს საქართველოს სამოციქულო ავტოკეფალური მართლმადიდებელი ეკლესიის განსაკუთრებულ როლს საქართველოს ისტორიაში და მის დამოუკიდებლობას სახელმწიფოსაგან.“ დღეს მოქმედ რედაქციაში ის მე-8 მუხლშია წარმოდგენილი, კერძოდ: „რწმენისა და აღმსარებლობის თავისუფლებასთან ერთად სახელმწიფო აღიარებს საქართველოს სამოციქულო ავტოკეფალური მართლმადიდებელი ეკლესიის განსაკუთრებულ როლს საქართველოს ისტორიაში და მის დამოუკიდებლობას სახელმწიფოსაგან.“ როგორც ვხედავთ, განსახილველმა კონსტიტუციურმა ნორმამ მხოლოდ მცირე რედაქციული ცვლილება განიცადა, რომელიც მართლმადიდებელი ეკლესიის განსაკუთრებული როლის აღიარებასთან დაკავშირებულ წინადადებას არც კი შეხებია, ის უცვლელად დარჩა ახალ რედაქციაშიც. ამრიგად, ის სასამართლო პრაქტიკა, რომელიც საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2018 წლის 16 დეკემბრამდე მოქმედი რედაქციის მე-9 მუხლის პირველ პუნქტთან დაკავშირებით აქვს განვითარებული, რელევანტურია საქართველოს კონსტიტუციის დღეს მოქმედი რედაქციის მე-8 მუხლის მიმართაც. შესაბამისად, მოსარჩელე მხარე თავის არგუმენტაციას, მათ შორის, ამ სასამართლო პრაქტიკას დააფუძნებს.
საკონსტიტუციო სასამართლომ ორჯერ უკვე იმსჯელა[17] მხოლოდ მართლმადიდებელი ეკლესიისთვის მინიჭებული პრივილეგიების კონსტიტუციურობის საკითხზე და აღნიშნა, რომ საქართველოს კონსტიტუციის (2018 წლის 16 დეკემბრამდე მოქმედი რედაქციის) მე-9 მუხლის პირველი პუნქტი არ წარმოადგენს მხოლოდ დეკლარაციული ხასიათის კონსტიტუციურ ნორმას (რადგან, მაგალითისთვის, კონსტიტუცია ითხოვს, რომ კონსტიტუციური შეთანხმება დაიდოს მხოლოდ მართლმადიდებელ ეკლესიასთან), თუმცაღა სასამართლომ მასში ვერ ამოიკითხა მართლმადიდებელი ეკლესიის პრივილეგირებულ მდგომარეობაში ჩაყენების მიზანი. საკონსტიტუციო სასამართლომ აღნიშნა: „დიფერენცირების ნებისმიერი ფაქტის მხოლოდ საქართველოს სამოციქულო ავტოკეფალური მართლმადიდებელი ეკლესიის სახელმწიფოს ისტორიაში განსაკუთრებულ როლზე მითითებით გამართლება აზრს დაუკარგავდა თანასწორობის უფლებას და შეუთავსებელი იქნებოდა საქართველოს კონსტიტუციის მე-7 მუხლისა და მე-9 მუხლის მე-2 პუნქტის მოთხოვნებთან.“[18] სასამართლომ იქვე დასძინა, რომ „საქართველოს ისტორიაში ეკლესიის განსაკუთრებული როლის აღიარების მიზანს არ წარმოადგენს მართლმადიდებლობის რელიგიური პრივილეგიების განმტკიცება და ეკლესიისთვის გარკვეული უფლების მინიჭება არ გულისხმობს იმავე უფლებით სხვა რელიგიური ორგანიზაციების მიერ სარგებლობის ხელშეშლას.“[19] დასკვნის სახით სასამართლომ აღნიშნა: „ეკლესიის განსაკუთრებული როლის აღიარება დაკავშირებულია მის ისტორიულ ღვაწლთან და არ ემსახურება მართლმადიდებელი ქრისტიანული რელიგიისთვის ისტორიულ ღვაწლთან დაუკავშირებელი პრივილეგირებული სამართლებრივი მდგომარეობის შექმნას აწმყოში. კერძოდ, დიფერენცირება და ეკლესიისთვის სამართლებრივად უპირატესი მდგომარეობის შექმნა არ არის კონსტიტუციის მე-9 მუხლის პირველი პუნქტის თვითმიზანი.“[20] ამრიგად, სასამართლომ ვერ დაინახა მართლმადიდებელი ეკლესიისთვის კონკრეტული პრივილეგიის - სახელმწიფო ქონების საკუთრებაში უსასყიდლოდ მიღების შესაძლებლობის მხოლოდ მისთვის - მინიჭების რაციონალური კავშირი ზემოხსენებულ ლეგიტიმურ მიზანთან და საქართველოს კონსტიტუციის (2018 წლის 16 დეკემბრამდე მოქმედი რედაქციის) მე-14 მუხლის მიმართ სადავო ნორმა არაკონსტიტუციურად ცნო. ამ შემთხვევაში მოსარჩელე მხარე ვდაობთ იმ ნორმის კონსტიტუციურობაზე, რომელიც უმაღლესი საღვთისმეტყველო საგანმანათლებლო დაწესებულების სტატუსით საგანმანათლებლო საქმიანობის განხორციელების შესაძლებლობას მხოლოდ მართლმადიდებელ ეკლესიას ანიჭებს მაშინ, როცა არასაღვთისმეტყველო უმაღლესი საგანმანათლებლო დაწესებულებისგან განსხვავებით (რომლის სტატუსით საგანმანათლებლო საქმიანობის განხორციელების ალტერნატივაც სსიპ „განათლების ხარისხის განვითარების ეროვნულმა ცენტრმა“ შესთავაზა მირტაგ ასადოვს [იხ. ფაქტები]) მხოლოდ ამგვარ დაწესებულებებს შეუძლიათ ისეთი პროგრამების განხორციელება, როგორიცაა: ხატწერის საგანმანათლებლო პროგრამა, საეკლესიო არქიტექტურის (ხუროთმოძღვრების) საგანმანათლებლო პროგრამა, საეკლესიო მუსიკისა და საეკლესიო მუსიკათმცოდნეობის საგანმანათლებლო პროგრამა და სხვ. ამგვარ პროგრამებს ვერ ვხვდებით „ეროვნული საკვალიფიკაციო ჩარჩოს დამტკიცების შესახებ“ საქართველოს განათლებისა და მეცნიერების მინისტრის 2010 წლის 10 დეკემბრის №120/ნ ბრძანებაში.[21] განათლების ხარისხის ეროვნული ცენტრის განცხადებით, კონკრეტულ უმაღლეს საგანმანათლებლო დაწესებულებაში საგნების შეთავაზების შესახებ გადაწყვეტილებას იღებს თავად ეს დაწესებულება, თუმცა აღნიშნული საგნები უნდა მოდიოდეს შესაბამისობაში „ზოგადი განათლების შესახებ“ საქართველოს კანონთან და საქართველოს განათლებისა და მეცნიერების მინისტრის 2016 წლის 18 მაისის No40/ნ ბრძანებასთან. 2010 წლის 10 დეკემბრის №120/ნ ბრძანება განსაზღვრავს იმ პროგრამების ჩამონათვალს, რომელთა განხორციელებაც ჩვეულებრივ (არასაღვთისმეტყველო) უმაღლეს საგანმანათლებლო დაწესებულებას შეუძლია და ამ ჩამონათვალში არცერთი ზემოთხსენებული პროგრამა არაა ნახსენები, შესაბამისად, მათი სწავლების შესაძლებლობას არასაღვთისმეტყველო უმაღლესი საგანმანათლებლო დაწესებულებები მოკლებულნი არიან (სწავლების შესაძლებლობას ისე, რომ სახელმწიფომ აღიაროს სწავლების დასრულების შემდგომ სტუდენტთა მიერ მიღებული განათლება[22]). გარდა ამისა, „უმაღლესი განათლების შესახებ“ საქართველოს კანონის 565-ე მუხლის მიხედვით, ამ დაწესებულებებზე ავტორიზაციის განსხვავებული წესი ვრცელდება. მათ შორის, საქართელოს განათლებისა და მეცნიერების მინისტრის 2010 წლის 1 ოქტომბერის N99/ნ ბრძანების თანახმად უნივერსიტეტის სტატუსის მაძიებლისთვის ავტორიზაციის საფასური შეადგენს 20 000 ლარს მაშინ, როცა საქართველოს განათლებისა და მეცნიერების მინისტრის 2011 წლის 16 აგვისტოს N135/ნ ბრძანების მიხედვით, ის დაწესებულება, რომელიც ახორციელებს მხოლოდ საღვთისმეტყველო საგანმანათლებლო პროგრამებს, თავისუფლდება ავტორიზაციის საფასურის გადახდისგან. ყოველივე განხილული, თავისი არსით, წარმოადგენს პრივილეგიებს, რომლებიც მართლმადიდებელ ეკლესიას აქვს მინიჭებული, რადგან მხოლოდ მას შეუძლია, დააარსოს უმაღლესი საღვთისმეტყველო საგანმანათლებლო დაწესებულება. ეს პრივილეგიები არ უკავშირდება მართლმადიდებელი ეკლესიის ისტორიული ღვაწლის აღიარებას, ისინი არ გამომდინარეობენ საქართველოს კონსტიტუციიდან განსხვავებით, მაგალითისთვის, იმისა, რომ მხოლოდ მართლმადიდებელ ეკლესიასთან უნდა დაიდოს კონკორდატი. რადგანაც, სასამართლოს, როგორც ზემოთ აღინიშნა, თავის ერთ-ერთ გადაწყვეტილებაში უკვე აქვს ნათქვამი, რომ „საქართველოს ისტორიაში ეკლესიის განსაკუთრებული როლის აღიარების მიზანს არ წარმოადგენს მართლმადიდებლობის რელიგიური პრივილეგიების განმტკიცება“[23], მოსარჩელე მხარეს მიგვაჩნია, რომ მან იმავე არგუმენტაციით არაკონსტიტუციურად უნდა სცნოს ჩვენ მიერ გასაჩივრებული ნორმა (მისი კონკრეტული ნორმატიული შინაარსი), რადგან ამ ორ საქმეში მოსარჩელე მხარის მიერ წამოჭრილი პრობლემა არსებითად მსგავსი შინაარსის მატარებელია. ამრიგად, მიგვაჩნია, რომ უმაღლესი საღვთისმეტყველო საგანმანათლებლო დაწესებულების სტატუსით საგანმანათლებლო საქმიანობის განხორციელების უფლების მხოლოდ მართლმადიდებელი ეკლესიისთვის მინიჭება არ წარმოადგენს ლეგიტიმური მიზნის - კონსტიტუციის აღსრულების - მისაღწევ გამოსადეგ საშუალებას.
მოსარჩელე მხარე ლეგიტიმურ მიზნად განიხილავს კონსტიტუციური შეთანხმების (კონკორდატის) შესრულებასაც. არ ვდაობთ იმაზე, რომ კონკორდატის, როგორც ნორმატიული აქტების იერარქიაში საქართველოს კანონზე მაღლა მდგომი ნორმატიული აქტის, აღსრულება წარმოადგენს ღირებულ სამართლებრივ სიკეთეს თუმცა მიგვაჩნია, რომ უმაღლესი საღვთისმეტყველო საგანმანათლებლო დაწესებულების სტატუსით საგანმანათლებლო საქმიანობის განხორციელების უფლების მხოლოდ მართლმადიდებელი ეკლესიისთვის მინიჭებას არც კონკორდატი ითხოვს, შესაბამისად, სადავო ნორმა არ წარმოადგენს არც ამ ლეგიტიმური მიზნის მისაღწევ გამოსადეგ საშუალებას. კერძოდ, საქართველოს სახელმწიფოსა და საქართველოს სამოციქულო ავტოკეფალურ მართლმადიდებელ ეკლესიას შორის 2002 წლის 14 ოქტომბერს ხელმოწერილი კონსტიტუციური შეთანხმების მე-5 მუხლი შეეხება საგანმანათლებლო დაწესებულებებს. ამ მუხლის პირველი პუნქტი არ შეეხება უმაღლეს საღვთისმეტყველო საგანმანათლებლო დაწესებულებებს. მე-2 პუნქტის თანახმად: „სახელმწიფო და ეკლესია კანონმდებლობით განსაზღვრული წესით ორმხრივად და გათანაბრებულად აღიარებენ შესაბამისი სასწავლო დაწესებულებების მიერ გაცემულ განათლების დამადასტურებელ დოკუმენტებს, სამეცნიერო ხარისხებსა და წოდებებს.“ ხოლო მე-3 პუნქტის თანახმად: „სახელმწიფო და ეკლესია უფლებამოსილნი არიან განათლების სისტემაში განახორციელონ ერთობლივი პროგრამები. სახელმწიფო ხელს უწყობს ეკლესიის საგანმანათლებლო დაწესებულებების ფუნქციონირებას.“ მიგვაჩნია, რომ კონკორდატის ამ ნორმებიდან შეიძლება იმ შინაარსის ამოკითხვა, რომ მართლმადიდებელ ეკლესიას უნდა ჰქონდეს შესაძლებლობა, დააარსოს უმაღლესი საღვთისმეტყველო საგანმანათლებლო დაწესებულება, რადგან სხვაგვარად სახელმწიფო და ეკლესია ორმხრივად ვერ აღიარებენ შესაბამისი სასწავლო დაწესებულებების მიერ გაცემულ განათლების დამადასტურებელ დოკუმენტებს, სამეცნიერო ხარისხებსა და წოდებებს, თანაც მე-3 პუნქტში პირდაპირაა მითითება ეკლესიის საგანმანათლებლო დაწესებულებებზე, რომელთა ფუნქციონირებასაც სახელმწიფომ უნდა შეუწყოს ხელი. თუმცაღა ამ ნორმებიდან არ იკითხება ის შინაარსი, რომ ამ შესაძლებლობით მხოლოდ და მხოლოდ მართლმადიდებელი ეკლესია უნდა სარგებლობდეს, ხოლო სხვა რელიგიურ ორგანიზაციებს ეს უფლება არ უნდა გააჩნდეთ, ასეთ განმარტებას არც ამ ნორმების სხვა რომელიმე ნორმასთან/ნორმებთან სისტემური ანალიზი იძლევა. თუმცაღა მართლმადიდებელი ეკლესიისთვის ამ შესაძლებლობის მინიჭება არაა იგივე, რაც მხოლოდ მისთვის მინიჭება. მოსარჩელე მხარე მივიჩნევთ, რომ სწორედაც პირველი შეიძლება იქნეს ამოკითხული კონსტიტუციური შეთანხმების მე-5 მუხლიდან, ხოლო მასში იმ შინაარსის ამოკითხვა, რომ ეს შესაძლებლობა სხვა რელიგიურ ორგანიზაციებს არ უნდა მიენიჭოს, შეუძლებელია და არასწორი იქნება. ამრიგად, მსგავსად კონსტიტუციისა, არც საქართველოს სახელმწიფოსა და საქართველოს სამოციქულო ავტოკეფალურ მართლმადიდებელ ეკლესიას შორის დადებული კონსტიტუციური შეთანხმება ითხოვს იმას, რომ უმაღლესი საღვთისმეტყველო საგანმანათლებლო დაწესებულების სტატუსით საგანმანათლებლო საქმიანობის განხორციელების შესაძლებლობა მხოლოდ მართლმადიდებელ ეკლესიას მიენიჭოს, შესაბამისად, სადავო ნორმა, რომელიც მხოლოდ მართლმადიდებელ ეკლესიას ანიჭებს ამის შესაძლებლობას და არა - სხვა რელიგიურ ორგანიზაციებს, არ წარმოადგენს კონსტიტუციური შეთანხმების აღსრულების - როგორც ლეგიტიმური მიზნის - მისაღწევ გამოსადეგ საშუალებას.
რაც შეეხება „უმაღლესი განათლების შესახებ“ საქართველოს კანონის 475-ე მუხლის პირველი პუნქტის იმ ნორმატიულ შინაარსის არაკონსტიტუციურობას, რომელიც მხოლოდ ქრისტიანული პროგრამების სწავლების შესაძლებლობას იძლევა, ზუსტად ანალოგიური დასაბუთებით, რომელიც ზემოთ იქნა განვითარებული, მივიჩნევთ, რომ აღნიშნული ნორმაც (მისი გასაჩივრებული ნორმატიული შინაარსი) ეწინააღმდეგება საქართველოს კონსტიტუციას და არაკონსტიტუციურად უნდა იქნეს ცნობილი.
ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს რელევანტური პრაქტიკა:
როგორც უკვე აღინიშნა, გასაჩივრებულ ნორმებში გათვალისწინებული საქართველოს სამოციქულო ავტოკეფალური მართლმადიდებელი ეკლესიისთვის მინიჭებული პრივილეგიები მიემართება მას და სახელმწიფოს შორის დადებულ კონსტიტუციურ შეთანხმებას, რომელიც თავისი შინაარსით საქართველოს კონსტიტუციის მე-8 მუხლის ჩანაწერის განმახორციელებელი ინსტრუმენტია. იმდენად რამდენადაც შესაძლოა ზოგიერთისთვის სადავო გახდეს ის ფაქტი წარმოადგენს თუ არა ზემოთაღნიშნული უფლებები საპატრიარქოს ექსკლუზიურ პრივილეგიებს, თუ შესაძლოა ის მიენიჭოს სხვა რელიგიურ ორგანიზაციებსაც, ნორმათა ინტერპრეტაციისთვის მნიშვნელოვანია გავითვალისწინოთ როგორც ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს პრაქტიკა, ისე ვენეციის კომისიის რეკომენდაციები თუ პაქტთან დაკავშირებული კომენტარები.
ამ მხრივ პირველ რიგში უნდა გავითვალისწინოთ ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს პრაქტიკა, რომელმაც თავისი ერთ-ერთი გადაწყვეტილებით განმარტა, რომ კონვენციის მე-9 მუხლის ფარგლებში შესაძლოა არსებობდეს კონკრეტული ეკლესია/რელიგია, რომელიც თავისი კულტურული თუ ისტორიული როლიდან საზოგადოებაში მნიშვნელოვან როლს თამაშობს[24], მაგრამ ეს უკანასკნელი არ გამორიცხავს იმას, რომ სახელმწიფოსა და რელიგიურ ორგანიზაციებს შორის არსებული ურთიერთობები მთლიანად ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს კონტროლის ფარგლებს გარეთაა. ამას მოწმობს ის რიგი გადაწყვეტილებები, სადაც სასამართლომ რელიგიასა და სახელმწიფოს შორის ურთიერთობები კონვენციის მე-9 და მე-14 მუხლებთან განიხილა და დარღვევა დაადგინა.
პირველი მნიშვნელოვანი პრეცენდენტი, რომელიც ამ მხრივ უნდა იქნეს გათვალისწინებული არის გადაწყვეტილება, სადაც ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ ავსტრიის მხრიდან კონვენციის მე-9 მუხლის დარღვევა დაადგინა, იმდენად რამდენადაც სახელმწიფო საკმაოდ დიდ პერიოდს უწესებდა ახალ რელიგიურ გაერთიანებებს, იმისთვის რომ ჩვეულებრივი იურიდიული პირებიდან რელიგიურ ორგანიზაციებად გადაქცეულიყვნენ, რასაც მთელი რიგი პრივილეგიები მოჰყვებოდა, მათ შორის სახელმწიფო სკოლებში რელიგიის სწავლება. მან აღნიშნულ საკითხთან მიმართებით შემდეგი განმარტება გააკეთა:
,,პრივილეგიების რაოდენობისა და მათი შინაარსის გათვალისწინებით ის უპირატესობები, რომლებსაც რელიგიური ორგანიზაციები იღებენ მათთვის ფუნდამენტური მნიშვნელობისაა, სწორედ ასეთი სპეციალური მოპყრობით მათ ეჭვგარეშე ეძლევათ მათი რელიგიური მიზნების განხორციელების შესაძლებლობა. კონვენციის მე-9 მუხლის ფარგლებში ნაგულისხმევი ნეიტრალიტეტის ვალდებულება მოითხოვს, რომ თუ სახელმწიფო განსაზღვრავს ჩარჩოებს, რომლის ფარგლებშიც შესაძლებელია რელიგიური თვალსაზრისით სამართალსუბიექტობის მოპოვება, რომელთანაც დაკავშირებულია კონკრეტული სახის პრივილეგიები თუ უფლებები, ეს უკანასკნელი თანაბრად ვრცელდებოდეს ყველა რელიგიური საზოგადოების მიმართ ყველანაირი დისკრიმინაციის გარეშე’’[25]
როგორც ვხედავთ, ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს პრაქტიკით თავად ის ფაქტი შევა თუ არა სახელმწიფო რომელიმე რელიგიურ ორგანიზაციასთან მჭიდრო ურთიერთობაში, რომლითაც მიანიჭებს გარკვეულ უფლებებს არ წარმოადგენს კონვენციის მე-9 მუხლის დარღვევას, იქამდე სანამ სახეზე არ იქნება მე-14 მუხლით გათვალისწინებული სტანდარტის საწინააღმდეგო ქმედება:
,,სასამართლო აღნიშნავს, რომ ხელშემკვრელ სახელმწიფოებს აქვთ მიხედულების ზღვარი იმისათვის, რომ დაადგინონ რა განსხვავებული ზომები უნდა მიიღონ სხვადასხვა სიტუაციაში. უფრო კონკრეტულად, შეთანხმება სახელმწიფოსა და რელიგიას შორის, რომელიც განსაზღვრავს სპეციალურ, განსაკუთრებულ რეჟიმს ამ უკანასკნელისათვის, არ ეწინააღმდეგება კონვენციის მე-9 და მე-14 მუხლის მოთხოვნებს იმ შემთხვევაში, თუ ის დაფუძნებულია ობიექტურ და გონივრულ მიზეზებზე და შესაძლებელია იმავე უფლებების მინიჭება სხვა რელიგიებისათვისაც, მათი მოთხოვნის შემთხვევაში.’’[26]
რელიგიის გამოხატვა ,,სწავლების’’ გზით არ გაიგება იმდენად ფართოდ, რომ ეს უკანასკნელი გულისხმობდეს სახელმწიფოს ვალდებულებას დაუშვას რელიგიური განათლება სკოლებში. თუმცა თუ სახელმწიფო გადაწყვეტს, რომ ამ და სხვა სახის პრივილეგიები მიანიჭოს კონკრეტულ რელიგიურ ორგანიზაციებს, აღნიშნული ქმედება კონვენციის მე-9 მუხლის სფეროში მოექცევა მხოლოდ იმ შემთხვევაში თუ ის აკმაყოფილებს მე-14 მუხლით განსაზღვრულ დისკრიმინაციის აკრძალვის პირობებს.[27]
რაც მთავარია, ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს მიდგომას იზიარებს ევროპულ სივრცეში არსებული სხვა მნიშვნელოვანი ინსტიტუტებიც.
ვენეციის კომისია თავის რეკომენდაციებში განმარტავს, რომ სახელმწიფოს მიერ რელიგიური ორგანიზაციისთვის მინიჭებული ნებისმიერი სახის, შინაარსის პრივილეგია მხოლოდ იმ შემთხვევაში ჩაითვლება სეკულარიზმთან და რელიგიის თავისუფლებასთან შესაბამისობაში, თუ ზემოთაღნიშნული არ იქნება დისკრიმინაციული ხასიათის.[28]
ხოლო სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების შესახებ პაქტის 18-ე მუხლის N22 კომენტარის მიხედვით, ის ფაქტი, რომ კონკრეტული რელიგია აღიარებულია ოფიციალურ, ტრადიციულ ან სახელმწიფო რელიგიად, ასევე მისი მიმდევრები წარმოადგენენ მოსახლეობის უმრავლესობას, არ უნდა იწვევდეს ხელშემკვრელი მხარის მიერ ნებისმიერი, მათ შორის მე-18 და 27-ე მუხლებით გათვალისწინებული უფლებებით სარგებლობის შეზღუდვას, არ უნდა გახდეს სხვა რელიგიის წარმომადგენლების ან არამორწმუნეების მიმართ დისკრიმინაციული მოპყრობის საფუძველი. სახელმწიფოს მიერ განხორციელებული სხვადასხვა სახის ზომები, როგორიცაა კონკრეტული რელიგიის წარმომადგენლების მიმართ სავალდებულო სახელმწიფო სამსახურის გამორიცხვა, ეკონომიკური პრივილეგიების მინიჭება, არ შეესაბამება რწმენისა და რელიგიის საფუძველზე დისკრიმინაციის აკრძალვას, ასევე 26-ე მუხლით განსაზღვრულ თანაბარი დაცვის გარანტიას.
იმ შემთხვევაშიც კი, როცა რიგი რწმენებისა შეიძლება განხილულ იქნას როგორც ოფიციალური იდეოლოგია, ზემოაღნიშნულს არ უნდა მივყავდეთ ხელშემკვრელი მხარის მიერ აღიარებული ნებისმიერი, მათ შორის მე-18 მუხლით გარანტირებული თავისუფლების შემცირებამდე, ასევე იმ პირების დისკრიმინაციამდე, რომლებიც არ აღიარებენ ან ეწინააღმდეგებიან ოფიციალურ რელიგიას.[29]
ყოველივე ზემოთაღნიშნულიდან გამომდინარე, იმდენად რამდენადაც საქართველოს კონსტიტუციაში არსებული თანასწორობის პრინციპის შინაარსი კონვენციის და პაქტის დისკრიმინაციის აკრძალვის შინაარსის იდენტურია, აუცილებელია სახელმწიფოსა და მართლმადიდებელ ეკლესიას შორის დადებული კონსტიტუციური შეთანხმება კონსტიტუციის მე-11 მუხლის შუქზე წავიკითხოთ. ამის შესაბამისად შეუძლებელია აპრიორი ვივარაუდოთ, რომ საპატრიარქოსთვის კონკორდატით მინიჭებული უფლებები მისი ექსკლუზიური პრივილეგიებია და მათი სუბიექტი არ შეიძლება იყოს სხვა რელიგიური ორგანიზაციები.
სეკულარიზმის პრინციპი:
მოიცავს თუ არა სეკულარიზმის პრინციპი რელიგიური ორანიზაციებისადმი ნეიტრალობას და არადისკრიმინაციულობას.
„სეკულარიზმი არის სამოქალაქო ორგანიზატორი პოლიტიკური, სოციალური და კულტურული ცხოვრებისა, რომელიც ეფუძნება ეროვნულ სუვერენიტეტს, დემოკრატიას, თავისუფლებასა და მეცნიერებას. სეკულარიზმი არის პრინციპი, რომელიც ადამიანს სთავაზობს შესაძლებლობას, გაიმყაროს თავისი პიროვნულობა აზრის თავისუფლებით და რომელიც, პოლიტიკასა და რელიგიურ რწმენას შორის განსხვავების დადგენით, სინდისისა და რელიგიის თავისუფლებას ქმედითს ხდის. რელიგიაზე დაფუძნებულ საზოგადოებებში, რომლებიც ფუნქციონირებენ რელიგიური აზრებითა და რელიგიური წესებით, პოლიტიკური ორგანიზაცია რელიგიური ხასიათისაა. სეკულარულ რეჟიმში რელიგია პოლიტიკური როლისგან თავისუფლდება. ის აღარ წარმოადგენს თანამდებობის პირთა იარაღს და ინარჩუნებს თავის პატივსაცემ ადგილს, რომელიც განისაზრვრება ყველა ადამიანის სინდისით“[30]
სეკულარიზმის ეს განმარტება თავის თავში აჩვენებს პოლიტიკისა და რელიგიის გამიჯვნის მნიშვნელობასაც. თუ პოლიტიკაში დომინანტური ადგილი უკავია რელიგიას, მაშინ აღარ რჩება შესაძლებლობა, რომ ცალკეულმა ინდივიდმა, საკუთარი შეხედულების, რწმენისა და სინდისის შესაბამისად იცხოვროს. ამრიგად, სახელმწიფოსა და ინდივიდების ინტერესებში შედის, რომ რელიგია გამიჯნული იყოს სახელმწიფოსგან. ამით სახელმწიფო შეძლებს პოლიტიკის არა რელიგიური დოგმების, არამედ განსჯის შედეგად ფორმირებას, ანუ ეს მოუტანს მას ავტონომიურობას გადაწყვეტილებებში. ასევე ავტონომიური გახდება ინდივიდიც, სახელმწიფო მას აღარ მოსთხოვს რაიმე მორალური წესრიგით ცხოვრებას, შესაბამისად ისიც მხოლოდ განსჯისა და საკუთარი შეხედულებების მიხედვით იცხოვრებს. მეტიც, ეს ყოველივე რელიგიის ინტერესებშიც შედის. რელიგია შედგება სხვადასხვა კონფესიებისგან. თუ სეკულარიზმის პრინციპი ირღვევა, ესეიგი რომელიმე ერთმა კონფესიამ მოიპოვა უპირატესობა სხვა დანარჩენ კონფესიებზე, შესაბამისად ისინი მოექცევიან უმცირესობაში და ასეთი წესრიგის პირობებში დაიჩაგრებიან. ამდენად სახელმწიფოსი, ინდივიდებისა და ცალკეული რელიგიური კონფესიების, ანუ მთლიანად რელიგიის ინტერესებშია, რომ არც ერთმა მისმა რელიგიურმა კონფესიამ არ დაიმკვიდროს სახელმწიფოს პოლიტიკის ფორმირებაში მნიშვნელოვანი ადგილი.
საქართველო არის სეკულარული სახელმწიფო. საქართველოს კონსტიტუცია შესავალშივე[31] ამბობს, რომ „საქართველო არის დამოუკიდებელი, ერთიანი და განუყოფელი სახელმწიფო“. გარდა ამისა, საქართველოს კონსტიტუციის მე-8 მუხლის პირველი წინადადების თანახმად, „რწმენისა და აღმსარებლობის თავისუფლებასთან ერთად სახელმწიფო აღიარებს საქართველოს სამოციქულო ავტოკეფალური მართლმადიდებელი ეკლესიის განსაკუთრებულ როლს საქართველოს ისტორიაში და მის დამოუკიდებლობას სახელმწიფოსაგან.“ საქართველო დამოუკიდებელია არამხოლოდ ტერიტორიულად და პოლიტიკურად, არამედ დამოუკიდებელია ყველა სახის გავლენისგან, რომელიც ზღუდავს მისი მოქმედების არეალს, გარდა კონსტიტუციითა და კანონით განსაზღვრული შეზღუდვებისა. რელიგიის მიერ სახელმწიფოზე გავლენის მოხდენის მცდელობა იქნება აღქმული როგორც ამ სულისკვეთების წინააღმდეგ წასვლა.
სეკულარიზმის პრინციპი იკითხება არამხოლოდ ამ ზოგადი ჩანაწერიდან, არამედ საქართველოს კონსტიტუციის მიერ ადამიანებისათვის შეთავაზებული უფლებების კატალოგიდანაც. კერძოდ, საქართველოს კონსტიტუციის მე-16 მუხლი იცავს რწმენის, აღმსარებლობისა და სინდისის თავისუფლებებს. თუ კონსტიტუციის ეს ჩანაწერი სრულდება, მაშინ ადამიანს აქვს შესაძლებლობა იცხოვროს საკუთარი სინდისის, რწმენის და შეხედულებების შესაბამისად, რაც ბუნებრივია იმთავითვე გამორიცხავს კონკრეტული რელიგიის მორალური წესრიგის ყველა ადამიანისათვის სავალდებულო წესით თავს მოხვევას.
საქართველოს კონსტიტუციის პრეამბულიდან ვკითხულობთ, რომ საქართველოს დღევანდელი კონსტიტუცია არის შექმნილი „საქართველოს 1921 წლის კონსტიტუციის ისტორიულ-სამართლებრივ მემკვიდრეობაზე დაყრდნობით“. საქართველოს 1921 წლის კონსტიტუციის[32] 142-ე მუხლის მიხედვით: „სახელმწიფო და ეკლესია განცალკევებულნი და დამოუკიდებელნი არიან“. ამრიგად შეგვიძლია ვთქვათ, რომ დღევანდელი კონსტიტუციაც იზიარებს ამ სულისკვეთებას.
ამერიკის შეერთებული შტატების კონსტიტუციის პირველი შესწორება:
„კონგრესმა არ უნდა გამოსცეს რაიმე კანონი, რომელიც ეხება რელიგიის დაფუძნებას ან კრძალავს სინდისის თავისუფლებას“[33]
იმის და მიუხედავად, რომ ამ ჩანაწერით განმტკიცებულია სეკულარიზმის პრინციპი, კონსტიტუცია ცოცხალი დოკუმენტია და როგორც ამერიკის შეერთებული შტატების, ისევე სხვა სახელმწიფოთა კონსტიტუციების ინტრეპრეტირეტაცია დროთა განმავლობაში იცვლება. თუ თავდაპირველად ამერიკის შეერთებული შტატების ფედერალური სასამართლოები ამ ჩანაწერს განმარტავდნენ მკაცრად[34] და ძალიან მკაცრ ფილტრში ატარებდნენ კონგრესის მიერ მიღებულ აქტებს, ანუ თვლიდნენ, რომ სახელმწიფო და რელიგია მკვეთრად უნდა იყვნენ გამიჯნულნი ერთმანეთისგან, პრაქტიკა იქითკენ შეიცვალა, რომ რაღაც სახის ურთიერთობა და კავშირი სახელმწიფოსა და რელიგიას შორის დასაშვები გახდა. 1995 წელს ამერიკის შეერთებული შტატების ფედერალურმა სააპელაციო სასამართლომ მიიღო გადაწყვეტილება[35], რომლითაც ვირჯინიის უნივერსიტეტის სტუდენტებს მისცა საშუალება ესარგებლათ ფედერალური ფონდის სახსრებით იმისათვის, რომ გამოეშვათ რელიგიური საუნივერსიტეტო ჟურნალი. 2002 წელს ამერიკის შეერთებული შტატების ფედერალურმა უზენაესმა სასამართლომ მიიჩნია[36], რომ მშობლებს აქვთ უფლება გამოიყენონ სახელმწიფოს მიერ გაცემული ვაუჩერები თავიანთი შვილების სწავლის დაფინანსებისთვის რელიგიურ სკოლებში. პრაქტიკის ამგვარი ცვლილება უსვამს ხაზს იმას, რომ ხდება სეკულარიზმის პრინციპის სახეცვლილება და მოდერნიზება.
„განცალკევების დონის მიუხედავად, სახელმწიფოსა და ეკლესიას შორის გარკვეული პრაქტიკული ურთიერთობა მაინც იარსებებს. ამ ურთიერთობების მართვისას წარმოიშობა ნეიტრალიტეტის პრინციპის გამოყენების საჭიროება. ნეიტრალური სახელმწიფო უარს ამბობს (ანდა პრეტენზია აქვს, რომ უარი თქვას), კარგი ცხოვრების შესახებ არსებული კონკურენტული ცნებებიდან რომელიმე პოზიცია დაიჭიროს“[37]
რელიგიის და სახელმწიფოს სრული გამიჯვნა ალბათ წარმოუდგენელიცაა. რელიგიას დღესაც უჭირავს დიდი როლი სოციუმისა და ინდივიდის ფორმირებაში თუმცა აუცილებელია, რომ რელიგიისა და სახელმწიფოს ურთიერთკავშირი არსებობდეს თანასწორობის საწყისებზე, ნეიტრალიტეტის დაცვით და სწორედ ამის უზრუნველყოფაშია სახელმწიფოს როლი. რელიგიის სხვადასხვა კონფესიის მიმართ არადისკრიმინაციული დამოკიდებულება, როგორც მინიმუმ უზრუნველყოფს იმას, რომ არ მოხდება ერთ-ერთი თეოლოგიური დოქტრინის პრევალირება სხვა დანარჩენებზე, რაც შესაძლოა ასახულიყო სახელმწიფოს მიერ მიღებულ სავალდებულო ქცევის წესებზე, რასაც მივიყვანდით სეკულარიზმის პრინციპის ხელყოფამდე. მნიშვნელოვანია, რომ ამ ურთიერთობაში შესვლისას სახელმწიფო და რელიგიის ერთ-ერთი კონფესია არ იქცნენ ერთიან ორგანიზმად.
ნეიტრალიტეტის და არადისკრიმინაციულობის პრინციპის გამოყენებაში ყველაზე ოპტიმალურ გამოსავალს ხედავს კანადის უზენაესი სასამართლოც:
„სახელმწიფო ვალდებული არაა დააფინანსოს რელიგიური სკოლები, მაგრამ, თუკი ამას გადაწყვეტს, ეს არადისკრიმინაციულად უნდა განახორციელოს. მხოლოდ კონკრეტული რელიგიური მიმართულების სკოლების დაფინანსების შემთხვევაში კი მისი პოზიცია ძალზე დასაბუთებული და გამართლებული უნდა იყოს. რომელიმე რელიგიისადმი უპირატესობის მინიჭებისას ყოფელთვის დიდია თანასწორობის ძირითადი უფლების დარღვევის საფრთხე.“[38]
რაც შეეხება საქართველოს სახელმწიფოს, მასსა და რელიგიას შორის ურთიერთობაც დამყარებულია ნეიტრალიტეტის და არადისკრიმინაციულობის კონტექსტში სეკულარიზმის პრინციპის აღქმაზე, ანუ საქართველო სეკულარიზმის პრინციპს არ უყურებს როგორც აბსოლუტურ გამიჯვნას სახელმწიფოსი და რელიგიის. ამას ცხადყოფს სახელმწიფოს მიერ მიღებული საკანონმდებლო აქტები, რომლითაც ხდება რელიგიის ხელშეწყობაც. გარკვეულ შემთხვევებში განზრახ თუ უნებლიედ საქართველოს სახელმწიფოს პოლიტიკური ხელისუფლება უფრო მეტად ემხრობა ერთ-ერთ რელიგიურ კონფესიას, თუმცა საკონსტიტუციო სასამართლო დარღვეული ბალანსის აღდგენას ახერხებს ხოლმე.
ამრიგად, სეკულარიზმის პრინციპის დღევანდელი გაგება არ კრძალავს სახელმწიფოს მიერ რელიგიური ორგანიზაციებისთვის გარკვეული შესაძლებლობების მინიჭებას, მაგრამ შეზღუდვა რომელსაც ის სახელმწიფოებს უწესებს მდგომარეობს იმაში, რომ თუ კი ისინი ასეთ შესაძლებლობას მიანიჭებენ ერთ რელიგიურ ორგანიზაციას, ასეთივე უნდა მიანიჭონ სხვა ორგანიზაციებსაც, რადგან სეკულარიზმი თავის თავში მოიცავს თანასწორობის პრინციპსაც. შესაბამისად, არაკონსტიტუციური არ არის თავისთავად მართლმადიდებელი ეკლესიისთვის უმაღლესი საღვთისმეტყველო საგანმანათლებლო დაწესებულების სტატუსით საგანმანათლებლო საქმიანობის განხორციელების შესაძლებლობის, ისევე როგორც ჩვენ მიერ გასაჩივრებული რიგი შესაძლებლობების მინიჭება, არამედ არაკონსტიტუციურია ასეთი შესაძლებლობების მხოლოდ მისთვის მინიჭება.
[1] კონსტიტუციური შეთანხმება, როგორც ეკლესია-სახელმწიფოს ურთიერთობის სამართლებრივი ფორმა და მისი აღსრულება საქართველოში, დიმიტრი გეგენავა, თბილისი 2016 წ.
[2] ეს საკონსტიტუციო სასამართლოს პრაქტიკაში ერთადერთი შემთხვევაა, როდესაც კონსტიტუციური შეთანხმების ნორმის კონსტიტუციურობაზე სარჩელი დარეგისტრირდა და სასამართლომ გამოსცა განჩინება. სხვა დროს კონსტიტუციური შეთანხმების ნორმაზე მას არც განჩინება/საოქმო ჩანაწერი და არც გადაწყვეტილება არ გამოუტანია.
[3] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2002 წლის 22 ნოემბრის N2/18/206 განჩინება საქმეზე „მოქალაქე ზურაბ აროშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ".
[4] საკონსტიტუციო სასამართლოს 2018 წლის 3 ივლისის №1/1/811 გადაწყვეტილება საქმეზე „სსიპ „საქართველოს ევანგელურ-ბაპტისტური ეკლესია “, სსიპ „საქართველოს ევანგელურ-ლუთერული ეკლესია “, სსიპ „სრულიად საქართველოს მუსლიმთა უმაღლესი სასულიერო სამმართველო “, სსიპ „დახსნილ ქრისტიანთა საღვთო ეკლესია საქართველოში “და სსიპ „საქართველოს სახარების რწმენის ეკლესია “საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ “; საკონსტიტუციო სასამართლოს 2018 წლის 3 ივლისის N1/2/671 გადაწყვეტილება საქმეზე „სსიპ „საქართველოს ევანგელურ-ბაპტისტური ეკლესია”, ააიპ „საქართველოს სიცოცხლის სიტყვის ეკლესია”, სსიპ „ქრისტეს ეკლესია”, სსიპ „საქართველოს სახარების რწმენის ეკლესია”, ააიპ „მეშვიდე დღის ქრისტიან - ადვენტისტთა ეკლესიის ტრანსკავკასიური იუნიონი”, სსიპ „ლათინ კათოლიკეთა კავკასიის სამოციქულო ადმინისტრაცია”, ააიპ „ქართველ მუსლიმთა კავშირი”, სსიპ „წმინდა სამების ეკლესია” საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“.
[5] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2018 წლის 3 ივლისის N1/2/671 გადაწყვეტილება საქმეზე „სსიპ „საქართველოს ევანგელურ-ბაპტისტური ეკლესია”, ააიპ „საქართველოს სიცოცხლის სიტყვის ეკლესია”, სსიპ „ქრისტეს ეკლესია”, სსიპ „საქართველოს სახარების რწმენის ეკლესია”, ააიპ „მეშვიდე დღის ქრისტიან - ადვენტისტთა ეკლესიის ტრანსკავკასიური იუნიონი”, სსიპ „ლათინ კათოლიკეთა კავკასიის სამოციქულო ადმინისტრაცია”, ააიპ „ქართველ მუსლიმთა კავშირი”, სსიპ „წმინდა სამების ეკლესია” საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ".
[6] მაგ. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2019 წლის 5 ივლისის №2/3/1279 გადაწყვეტილება საქმეზე „ლევან ალაფიშვილი და „კს ალაფიშვილი და ყავლაშვილი - საქართველოს ადვოკატთა ჯგუფი“ საქართველოს მთავრობის წინააღმდეგ.“
[7] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2013 წლის 11 აპრილის გადაწყვეტილება №1/1/539 საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე ბესიკ ადამია საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-1; საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2013 წლის 11 ივნისის გადაწყვეტილება №1/3/534 საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე ტრისტან მამაგულაშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-2..
[8] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2008 წლის 31 მარტის გადაწყვეტილება #2/1-392 საქმეზე “საქართველოს მოქალაქე შოთა ბერიძე და სხვები საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ”, II-2; საკონსტიტუციო სასამართლოს 2010 წლის 27 დეკემბრის გადაწყვეტილება #1/1/493 საქმეზე “მოქალაქეთა პოლიტიკური გაერთიანებები: „ახალი მემარჯვენეები“ და „საქართველოს კონსერვატიული პარტია“ საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ”, II-2; საკონსტიტუციო სასამართლოს 2011 წლის 22 დეკემბრის გადაწყვეტილება #1/1/477 საქმეზე “საქართველოს სახალხო დამცველი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ”, II-68).
[9] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2010 წლის 27 დეკემბრის გადაწყვეტილება №1/1/493 საქმეზე „მოქალაქეთა პოლიტიკური გაერთიანებები: „ახალი მემარჯვენეები“ და „საქართველოს კონსერვატიული პარტია“ საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-2).
[10] იქვე
[11] იხ. 9
[12] საკონსტიტუციო სასამართლოს 2010 წლის 27 დეკემბრის №1/1/493 გადაწყვეტილება საქმეზე „მოქალაქეთა პოლიტიკური გაერთიანებები: „ახალი მემარჯვენეები“ და „საქართველოს კონსერვატიული პარტია“ საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-6.
[13] საკონსტიტუციო სასამართლოს 2013 წლის 11 ივნისის №1/3/534 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე ტრისტან მამაგულაშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-27.
[14] https://info.parliament.ge/file/1/BillReviewContent/93018?, 28.
[15] საკონსტიტუციო სასამართლოს 2018 წლის 3 ივლისის №1/1/811 გადაწყვეტილება საქმეზე „სსიპ „საქართველოს ევანგელურ-ბაპტისტური ეკლესია“, სსიპ „საქართველოს ევანგელურ-ლუთერული ეკლესია“, სსიპ „სრულიად საქართველოს მუსლიმთა უმაღლესი სასულიერო სამმართველო“, სსიპ „დახსნილ ქრისტიანთა საღვთო ეკლესია საქართველოში“ და სსიპ „საქართველოს სახარების რწმენის ეკლესია“ საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-15.
[16] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2012 წლის 26 ივნისის №3/1/512 გადაწყვეტილება საქმეზე „დანიის მოქალაქე ჰეიკე ქრონქვისტი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-60.
[17] საკონსტიტუციო სასამართლოს 2018 წლის 3 ივლისის №1/1/811 გადაწყვეტილება საქმეზე „სსიპ „საქართველოს ევანგელურ-ბაპტისტური ეკლესია“, სსიპ „საქართველოს ევანგელურ-ლუთერული ეკლესია“, სსიპ „სრულიად საქართველოს მუსლიმთა უმაღლესი სასულიერო სამმართველო“, სსიპ „დახსნილ ქრისტიანთა საღვთო ეკლესია საქართველოში“ და სსიპ „საქართველოს სახარების რწმენის ეკლესია“ საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“.
[18] იქვე, II-22.
[19] იქვე, II-23.
[20] იქვე, II-24.
[21] ასევე იხ: საქართველოს განათლების, მეცნიერების, კულტურისა და სპორტის მინისტრის 2019 წლის 10 აპრილის N69/ნ ბრძანება.
[22] თუ რატომაა აღნიშნული მნიშვნელოვანი, იხ. ზემოთ.
[23] იქვე.
[24] Members of the Gldani Congregation of Jehovah’s Witnesses and Others v. Georgia, no. 71156/01, § 132, 3 May 2007
[25] Religionsgemeinschaft der Zeugen Jehovas and Others v. Austria, no. 40825/98, 31 July 2008, §92
[26] CUMHURİYETÇİ EĞİTİM VE KÜLTÜR MERKEZİ VAKFI c. TURQUIE, no 32093/10, 12 december 2014, §47
[27] SAVEZ CRKAVA “RIJEČ ŽIVOTA” AND OTHERS v. CROATIA
[28] CDL-AD(2004)028,Guidelines for legislative reviews of laws affecting religion or belief, pp.11-12
CDL-AD(2011)028,Joint Opinion on the draft law on freedoms of conscience and religion and on the laws making amendments and supplements to the criminal code, the administrative offences code and the law on the relations between the Republic of Armenia and the Holy Armenian Apostolic Church of the Republic of Armenia by the Venice Commission and the OSCE/ODIHR, §76
CDL-AD(2012)004,Opinion on act CCVIof 2011 on the right to freedom of conscience and religion and the legal status of churches, denominations and religious communities of Hungary, §98
[29] CCPR/C/21/Rev.1/Add.4, General Comment No. 22. (General Comments), § 9-10
[30] ლეილა საჰინი v. თურქეთი (ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო 2004 წელი) http://catalog.supremecourt.ge/blog/index.php/2014-06-25-12-43-38/427-2014-07-01-13-12-16
[31] საქართველოს კონსტიტუციის 1-ლი მუხლის 1-ლი პუნქტი.
[32] http://constcentre.gov.ge/failebi/1921_clis_konstitucia_33442.pdf
[33] https://photos.state.gov/libraries/adana/30145/publications-other-lang/GEORGIAN.pdf
[34] Lemon v. Kurtzman (1971)
[35] Rosenberg v. Rector and Visitors of the University of Virginia
[36] Zelman v. Simmons-Harris
[37] ანდრაშ შაიო - კონსტიტუციონალიზმი და სეკულარიზმი
https://conlaw.iliauni.edu.ge/wp-content/uploads/2013/10/shaio.pdf
[38] Waldman v. Canada (1999)
6. კონსტიტუციური სარჩელით/წარდგინებით დაყენებული შუამდგომლობები
შუამდგომლობა სადავო ნორმის მოქმედების შეჩერების თაობაზე: არა
შუამდგომლობა პერსონალური მონაცემების დაფარვაზე: არა
შუამდგომლობა მოწმის/ექსპერტის/სპეციალისტის მოწვევაზე: არა
შუამდგომლობა/მოთხოვნა საქმის ზეპირი მოსმენის გარეშე განხილვის თაობაზე: არა
კანონმდებლობით გათვალისწინებული სხვა სახის შუამდგომლობა: არა