თქვენ არ ეცნობით სასამართლოს მეგობრის სააპლიკაციო ფორმის სრულ ვერსიას. სრული ვერსიის სანახავად, გთხოვთ, ვერტიკალური მენიუდან ჩამოტვირთოთ მიმაგრებული დოკუმენტი

1. საქმე/საქმეები რომლებთან დაკავშირებითაც სასამართლოს მეგობრის წერილობითი მოსაზრებაა შემოტანილი

ა. საქართველოს პრეზიდენტი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ, კონსტიტუციური სარჩელი №1828

2. სასამართლოს მეგობრის მოსაზრება

„უცხოური გავლენის გამჭვირვალობის შესახებ“ კანონის საქართველოს კონსტიტუციასთან შესაბამისობის დადგენა კონსტიტუციის 78-ე მუხლის ჭრილში

I. შესავალი

2024 წლის 28 მაისს საქართველოს პარლამენტმა დაძლია პრეზიდენტის ვეტო და საბოლოოდ მიიღო „უცხოური გავლენის გამჭვირვალობის შესახებ“ კანონი, რომელსაც ინიცირებიდან მიღებამდე თან სდევდა მღელვარება ქვეყნის შიგნით და კრიტიკა უცხოელი პარტნიორებისა და მეგობარი ქვეყნებისგან.[1] უნდა აღინიშნოს, რომ 2017 წლის კონსტიტუციაში შესული ცვლილებების შედეგად, საქართველოს კონსტიტუციას დაემატა 78-ე მუხლი გარდამავალი დებულების სახით, რომელიც ავალებს საქართველოს კონსტიტუციურ ორგანოებს საკუთარი უფლებამოსილების ფარგლებში მიიღონ ყველა ზომა ევროპის კავშირსა (ევროკავშირი) და ჩრდილოატლანტიკური ხელშეკრულების ორგანიზაციაში (ნატო) საქართველოს სრული ინტეგრაციის უზრუნველსაყოფად. აღნიშნული მუხლი კონსტიტუციურ ორგანოებს განსაკუთრებულ დავალებას განუსაზღვრავს.[2] მეტიც, ევროპულ და ჩრდილოატლანტიკურ სტრუქტურებში ინტეგრირება ყველაზე უფრო მნიშვნელოვანი მიმართულებაა, ვინაიდან მის მისაღწევად ყველა ზომის მიღება კონსტიტუციური ვალდებულების რანგში არის აყვანილი.[3] „უცხოური გავლენის გამჭვირვალობის შესახებ“ კანონი ევროკავშირისა და ნატოს მხრიდან მწვავედ იქნა გაკრიტიკებული, რომლის მიხედვითაც ნატოსა და საქართველოს შორის ურთიერთობის გზაზე უკან გადადგმულ ნაბიჯად[4] და ევროკავშირის გზიდან გადახვევად შეფასდა.[5]

აღნიშნული ნაშრომი მოწოდებულია განიხილოს „უცხოური გავლენის გამჭვირვალობის შესახებ“ კანონის თავსებადობა საქართველოს კონსტიტუციასთან, როგორც სისტემასთან და როგორც კონსტიტუციის ერთიან სულთან. შესაბამისად მოცემულ შემთხვევაში მნიშვნელოვანია განიმარტოს კონსტიტუციის 78-ე მუხლის ნორმატიული შინაარსი, დადგინდეს 78-ე მუხლის მოქმედების ფარგლები, კონსტიტუციის იმ მუხლებთან ურთიერთბმა, რომლებიც განსაზღვრავს საქართველოს კონსტიტუციის სტრუქტურასა და შინაგან ბუნებას, აუცილებელია დადგინდეს აღნიშნული მუხლის ფარგლებში კონსტიტუციური ორგანოების მოქმედების შეზღუდვები და თავისუფლებები.

II. საქართველოს პარლამენტისა და საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს ვალდებულებები კონსტიტუციის 78-ე მუხლის ფარგლებში

1. 78-ე მუხლის ნორმატიული შინაარსი პოლიტიკასა და სამართალს შორის

კონსტიტუციის 78-ე მუხლის სამართლებრივთან ერთად პოლიტიკის განმსაზღვრელი ნორმაა, შესაბამისად მისი განხილვა მხოლოდ სამართლის ან მხოლოდ პოლიტიკის კუთხით შეუძლებელია. აუცილებელია კონსტიტუციის 78-ე მუხლი განხილულ იქნეს როგორც სამართლებრივი, ასევე პოლიტიკის პერსპექტივიდან. ამისთვის აუცილებელია მუხლის სამართლის თეორიული საფუძვლების, სამართლის ფილოსოფიის, სამართლის თეორიისა და სამართლის სოციოლოგიის ჭრილში დანახვა; უნდა აღინიშნოს, რომ სამართლის ფილოსოფია იკვლევს ღირებულებებსა და წარმოდგენებს სამართლიანობაზე, რამდენად მისაღებია ღირებულებათა პერსპექტივიდან მოქმედი სამართალი, სამართლის თეორია შეისწავლის ფორმალურ სტრუქტურებს, რომელიც სამართალს საფუძვლად უდევს, ხოლო სამართლის სოციოლოგია ფაქტობრივი ასპექტია და იკვლევს იმ გარემოებებს, რომელშიც წარმოიშვა სამართალი და რა გავლენა აქვს სამართალს საზოგადოებაზე.[6] ამიტომაც უპრიანია კონსტიტუციის 78-ე მუხლი განხილულ იქნას ღირებულებათა და მიმღებლობის პერსპექტივიდან, შეფასდეს მისი ფორმალური სტრუქტურა და გავლენა კონსტიტუციური ორგანოების საქმიანობაზე. მეტიც, კონსტიტუციის 78-ე მუხლის არსი თავისუფლებაა, როგორც სამართლის ძირითადი იდეა,[7] რომელიც კანონზომიერებებსა და მიზანშეწონილობის მოტივებზე დამყარებული „გონიერი ნების“ პროდუქტია და შეუძლია ადამიანის ინსტინქტი და ემოცია დაუმორჩილოს ზოგად პრინციპებს.[8] ამიტომ 78-ე მუხლი როგორც უშუალოდ მოქმედი ნორმა, სახელმძღვანელო პრინციპია.

მიზანშეწონილია, 78-ე მუხლის ნორმატიული შინაარსის დადგენისას გამოკვლეულ იქნეს ცნებათა შინაგანი და გარეგანი ერთიანობა, რათა კონსტიტუციის გარდამავალი დებულება იყოს არა უშინაარსო, აზრსმოკლებული, არაჭეშმარიტი, არამედ ცნების შინაგანი ბუნებისა და გარეგანი რეალობის ერთიანობა, რომელიც განსჯის აბსტრაქტული გამოვლინებაა.[9] სამართლიანობა და უსამართლობა საზოგადოებაში მცხოვრები ადამიანის დამახასიათებელი თვისებაა,^[10] ამიტომ იურისტების მიერ 78-ე მუხლის განხილვა უნდა ეფუძნებოდეს იურისტის უმნიშვნელოვანეს თვისებას − განსჯის უნარს, და მის პრაქტიკულ გამოყენებას,[11] რომლის ამოცანაა პოლიტიკურად ორგანიზებულ საზოგადოებაში მართლმსაჯულების განხორციელებაში დახმარების აღმოჩენა.^[12] საგულისხმოა ისიც, რომ გარეგნულად ტყუილსა და ჭეშმარიტებას შორის განსხვავება არ არის, სიცრუის საგნები და ჭეშმარიტების საგნები ერთმანეთისგან განუსხვავებელია, ვინც იტყუება და ვინც ჭეშმარიტებას ამბობს − ისინი ერთსა და იმავე სიტყვებს იყენებენ; ამიტომაც ჭეშმარიტებისა და სიცრუის ერთმანეთისგან გარჩევა შესაძლებელია შინაგანი განსხვავებით, რომელსაც ადამიანი შინაგანი აქტის განხორციელების შედეგად აკეთებს, კერძოდ, განსხვავება ჭეშმარიტებასა და სიცრუეს შორის დგინდება ადმიანის მიერ.[13] შესაბამისად მოსამართლის შინაგანი რწმენა მართალი სამართლის ქმნისთვის პრინციპულია, რადგან ფაქტებისა და კანონის შეჯერების შედეგად, შეუძლია 78-ე მუხლის ნორმატიული შინაარსის ჩამოყალიბება ცნების ფორმით, ხოლო მასში ასახული ჭეშმარიტებისა და სიცრუის გამიჯვნა სასამართლოს განსჯისა და ფაქტების ჯეროვანი შეფასების შედეგად.

საგულისხმოა, რომ კანონის განმარტებაზე ხშირად გავლენას ახდენს პოლიტიკური პროცესები, პოლიტიკური იდეოლოგიები და პოლიტიკური კონტექსტი, რადგან როგორც ჭეშმარიტება და სიცრუე გარეგნულად ერთმანეთს ჰგვანან და გამოიხატება ერთი და იმავე სიტყვებით, მსგავსად პოლიტიკაცა და სამართალიც ერთმანეთს ჰგავს და ხორციელდება ერთი და იმავე სახელმწიფო ორგანოების მიერ (მთავრობა, პარლამენტი),[14] ხოლო პოლიტიკა გამოიხატება როგორც პოლიტიკის დოკუმენტსა და პოლიტიკურ აქტივობებში, ასევე სამართლებრივი აქტის მიღებით როგორიცაა კონსტიტუცია, დეკრეტი, კანონი თუ კოდექსი.[15] მეტიც, სახელმწიფო პოლიტიკის განხორციელებისას დიქოტომიური მიდგომის, პოლიტიკისა და სამართლის პრინციპის არგუმენტების გამოყენება არახალია, პოლიტიკის არგუმენტი იცავს საზოგადოებრივ სიკეთეს, პრინციპის არგუმენტი კი ინდივიდისა და ჯგუფის თავისუფლებებს.[16] შესაბამისად სახელმწიფოს პოლიტიკის განხორციელებაში როგორც სამართლის პრინციპების არგუმენტები, ასევე პოლიტიკური არგუმენტებიც მონაწილეობს, − იქნება ეს პოლიტიკის პრინციპის არგუმენტი თუ პოლიტიკის არგუმენტი, რომელიც ამართლებს სახელმწიფოს მიერ ზოგადად პოლიტიკის განხორციელებას, ხოლო სახელმწიფოს პოლიტიკის განხორციელება გავლენას ახდენს სამართლის ფორმირებასა და განხორციელებაზე, ამიტომ პოლიტიკისა და სამართლის ურთიერთკავშირი ორმხრივია და ურთიერთმაკავშირებელი იმდენად, რომ მოსამართლესაც კი შეუძლია დაეყრდნოს პოლიტიკურ პრინციპებს საქმის გადაწყვეტისას.[17]

აქვე ერთმანეთისგან უნდა გაიმიჯნოს სამართლის პოლიტიკა და სამართლებრივი პოლიტიკა. სამართლის პოლიტიკა არის ჯერარსული, სამომავლო სამართლის საკითხი, რომელიც განხილვის პროცესშია, ანუ ის არის სამართალი, რომელიც შესაქმნელ, მომავალში მისაღებ კანონს ეფუძნება.[18] შესაბამისად კონსტიტუციის 78-ე მუხლი არის სამართლის პოლიტიკის ნაწილი, რომელიც არის სახელმძღვანელო პრინციპი სამართლის პოლიტიკის განხორციელებისთვის. თავის მხრივ, სამართლებრივი პოლიტიკა არის სახელმწიფოში მმართველობით პროცესებში ჩართული სუბიექტების მიერ (პარლამენტი, მთავრობა, პარტია) გატარებული პოლიტიკა, რომელიც სამართლის ფარგლებშია, თუმცა არაა აუცილებელი სამართლის ფარგლებში მოქცეული გადაწყვეტილება იყოს სამართლიანი,[19] რადგან მიღებული კანონი ყოველთვის სამართლიანი არ არის.[20] ლოგიკურად შესაძლებელია დასკვნის გამოტანა, რომ უსამართლო სამართლის მართლადყოფის პროცესში გამოიყენება სამართლის პოლიტიკის ის პრინციპები, რომლის თანახმადაც მოსამართლეები განიხილავენ კანონის ბუნებას, კერძოდ, კანონი რომ უნდა ემსახურებოდეს საჯარო ინტერესს და ის უნდა იყოს სამართლიანი და მიუკერძოებელი.[21] სამართლის პოლიტიკის განხორციელებაში მნიშვნელოვანია მოსამართლის, როგორც სამართლის განმმარტებლის როლი, რომლის განმარტება არა მისეული შეხედულებაა სწორსა და არასწორზე, არამედ ის უკვე სამართალშია არსებული, სამართლებრივი მასალების ნაწილია.^[22] ასეთ დროს მოსამართლეები მიმართავენ სამართლის ფილოსოფიას, იყენებენ რა სამართლებრივ მეტაფორას, რომელიც თავის მხრივ ქმნის კანონის შინაარს,^[23] რადგან მოსამართლე არა მხოლოდ კანონს, არამედ სამართალს ემორჩილება, რომელიც კონსტიტუციითა და სხვა სამართლებრივი წყაროებით განმტკიცებული ზოგადსამართლებრივი პრინციპებია.[24] სამართლის ფილოსოფიის საგანი სამართლის იდეაა, ხოლო სამართლის იდეა თავისუფლებაა და მისი გადმოცემისთვის აუცილებელია ის მის ცნებასა და მუნყოფაში იქნეს შეცნობილი.[25] მეტიც, სამართლებრივი ცნებების ანალიზი ამდიდრებს თვით სამართალს, რითაც სამართალი იქცევა ინსტრუმენტად, რომელიც შეძლებს ყველა პრობლემის გადაჭრას.^[26] კანონმდებლობა მოქნილია და ის ისე უნდა განიმარტოს, რომ მისი განსაზღვრების ძიებისას გამოყენებულ იყოს ყველა ის განსაზღვრება, რომლებიც კავშირს ქმნის ერისა და ეპოქის ხასიათთან.[27] შესაბამისად 78-ე მუხლი უკვე თავის თავში მოიაზრებს საქართველოს მოქალაქეთა ნებასა და მისწრაფებებს, რომელიც კონსტიტუციის რანგშია აყვანილი. 78-ე მუხლი არის სამართლის პოლიტიკის საფუძველი და სამართლებრივი პოლიტიკის განხორციელების გზამკვლევი. კონსტიტუციის გარდამავალი დებულება არის პოლიტიკის არგუმენტი, როგორც ხალხის გაცხადებული ნება, დასახული მიზნისთვის მიმავალი გზა, გასატარებელი პოლიტიკის სახელმძღვანელო, ისეთი პოლიტიკის, რომელიც სასიკეთოდ მოქმედებს საზოგადოდ საზოგადოებაზე. ხოლო როგორც კონსტიტუციის ნორმა, მისი ნორმატიული შინაარსით, ის არის პრინციპის არგუმენტი, რომელიც განსაზღვრავს ჯგუფისა თუ ინდივიდის თავისუფლების დაცვის სტანდარტს, იმდენად რამდენადაც სამართლის იდეა თავისუფლებაა.

2. 78-ე მუხლის მიმართება საქართველოს პარლამენტის სტატუსსა და უფლებამოსილებასთან

საქართველოს პარლამენტი, უპირველესად, წარმომადგენლობითი ორგანოა, რომელსაც საკანონმდებლო ხელისუფლების განხორციელებისას აქვს საკანონმდებლო ფუნქციები,[28] თუმცა მისი უფლებამოსილება შეუზღუდავი არ არის, საკანონმდებლო ხელისუფლების უზენაესობას ზღუდავს ხალხის სუვერენიტეტი.[29] საქართველოს კონსტიტუცია ცნობს არა მხოლოდ ხელისუფლების, არამედ ხალხის შეზღუდვის პრინციპს, რომელიც სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპის ერთ-ერთი ელემენტია. კერძოდ, ხელისუფლების განხორციელებისას ხალხი და სახელმწიფო შეზღუდულია ადამიანის საყოველთაოდ აღიარებული უფლებებითა და თავისუფლებებით, როგორც წარუვალი და უზენაესი ადამიანური ღირებულებები, ხოლო ადამიანის უფლებები და თავისუფლებები უშუალოდ მოქმედი სამართალია.[30] აღნიშნულით კონსტიტუცია ხაზს უსვამს ადამიანის, როგორც მთავარი ღირებულების, მნიშვნელობას.[31] საქართველოს პარლამენტის, როგორც საკანონმდებლო ხელისუფლების, უფლებამოსილებაც შეზღუდულია ადამიანის ძირითადი უფლებებითა[32] და საქართველოს კონსტიტუციის პრინციპებით,[33] რადგან სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპია საკანონმდებლო ხელისუფლების მოქმედება მკაცრ კონსტიტუციურ-სამართლებრივ ჩარჩოში იყოს მოქცეული.[34] აქვე მნიშვნელოვანია განისაზღვროს საქართვლოს კონსტიტუციის 78-ე მუხლს თუ რა გავლენა აქვს საქართველოს პარლამენტის ფუნქციებზე. რა თქმა უნდა, კონსტიტუციის 78-ე მუხლი ვერ განიხილება კონსტიტუციური ორგანოს უფლებამოსილების მდგენელად, თუმცა „ზომების მიღებას“ „თავისი უფლებამოსილების“ (ანუ, კონსტიტუციით მისთვის განსაზღვრული კომპეტენციის) ფარგლებში ავალდებულებს.^[35] საქართველოს წარმომადგენლობითი ორგანო არა მხოლოდ საკანონმდებლო ხელისუფლებაა, არამედ იგი განსაზღვრავს ქვეყნის საშინაო და საგარეო პოლიტიკის ძირითად მიმართულებებს.[36] 78-ე მუხლის მიზნებისათვის ზომები მიღებული უნდა იყოს „თავისი უფლებამოსილების ფარგლებში“[37] რაც უნდა განიმარტოს პარლამენტის სტატუსიდან და უფლებამოსილებიდან გამომდინარე, რადგან ის სახალხო სუვერენიტეტის წყაროა,[38] რაც განსაზღვრულია პარლამენტის სტატუსით, ხოლო პარლამენტის „უფლებამოსილებანი“ აღწერს მისი საქმიანობის დასაშვებ არეალს, ამ საქმიანობის საგნობრივ შინაარსს, მისი მოქმედების რეალურად ნებადართულ შესაძლებლობებს და ამ შესაძლებლობათა ფარგლებს.[39] შესაბამისად, 78-ე მუხლის მოქმედება ვრცელდება საქართველოს პარლამენტის როგორც საკანონმდებლო ფუნქციაზე, ასევე უფლებამოსილებაზე განსაზღვროს საშინაო და საგარეო პოლიტიკის ძირითადი მიმართულებები.

რა თქმა უნდა, 78-ე მუხლი არის გარდამავალი დებულება, მაგრამ მისი მოქმედება არ შეჩერდება, ვიდრე საქართველო არ იქნება სრულად ინტეგრირებული 1. ევროკავშირსა და 2. ნატოში. მოცემულ შემთხვევაში ყურადღება გამახვილებული იქნება ევროპის კავშირში სრულ ინტეგრაციაზე. ევროპის კავშირში ინტეგრაცია გულისხმობს ასევე „ევროზონაში“ გაწევრებასაც, რომელიც ევროპის სავალუტო კავშირში გაერთიანებაა.[40] ეს კი ნიშნავს ეროვნული ვალუტის ჩანაცვლებას ევროკაშირის საერთო ვალუტით.[41] თავის მხრივ, ფულის ემისიის უფლება აქვს მხოლოდ ეროვნულ ბანკს,[42] ეროვნული ბანკის უფლებამოსილებაა ქვეყნის მონეტარული პოლიტიკის განსაზღვრა ფასების სტაბილურობის უზრუნველსაყოფად და ხელს უწყობს ფინანსური სექტორის სტაბილურ ფუნქციონირებას. თუმცა „ლისაბონის ხელშეკრულების“ თანახმად, ქვეყნები, რომელთა ვალუტა არის ევრო, საკუთარი ეროვნული ბანკებით ევროპის ცენტრალურ ბანკთან ერთად ქნის „ევროპული ცენტრალური ბანკების სისტემას“ (ეცბს) და აფუძნებენ „ევროსისტემას“, რომელიც უძღვება კავშირის მონეტარულ პოლიტიკას.[43] ეცბს-ს მართავს ევროპის ცენტრალური ბანკი, რომელიც იურიდიული პირია და ერთადერთი ორგანოა კავშირში, რომელიც ახორციელებს ევროს ემისიას.[44] შესაბამისად, 78-ე მუხლის მოქმედება ვრცელდება კონსტიტუციის 68-ე მუხლის შინაარსზე და ავალდებულებს საქართველოს საკანონმდებლო ხელისუფლებას მიიღოს ზომები, ევროკავშირში გაწევრების შემდეგ განახორციელოს ნორმატიული ცვლილებები „ევროსისტემაში“ ინტეგრაციის მიმართულებით.

III. „უცხოური გავლენების გამჭვირვალობის შესახებ“ კანონის კონსტიტუციურ სამართლებრივი შეფასება

1. საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ კონსტიტუციის სტრუქტურისა და სულის დაცვის ვალდებულება

საკონსტიტუციო სასამართლოს, როგორც სასამართლო ხელისუფლების საკონსტიტუციო კონტროლის კონსტიტუციურ ორგანოს[45] მნიშვნელოვანი ფუნქცია აკისრია კონსტიტუციური წესწყობილების შენარჩუნების კუთხით; მას შეუძლია ადამიანის უფლებებთან მიმართებით ნორმატიული აქტების კონსტიტუციურობის შეფასება, აბსტრაქტული ნორმათა კონტროლის საკონსტიტუციო სამართალწარმოების ფორმით[46] ნორმების კონსტიტუციასთან შესაბამისობის დადგენა პრეზიდენტის, სახალხო დამცველის, პარლამენტის წევრთა ერთი მეხუთედის მიმართვის საფუძველზე,[47] და ასევე ახორციელებს კონსტიტუციით განსაზღვრულ სხვა უფლებამოსილებებს.[48] ამ კონტექსტში მეტად მნიშვნელოვანია განხილულ იქნეს საქართველოს კონსტიტუციის 78-ე მუხლის ფარგლებში საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ საკუთარი უფლებამოსილების განხორციელების კონსტიტუციით განსაზღვრული სხვა უფლებამოსილებები.

კონსტიტუციური წესწყობილებისა და კონსტიტუციის სულის დაცვა იმდენად მნიშვნელოვანი ღირებულებაა, რომ სხვადასხვა ქვეყნების საკონსტიტუციო სასამართლოებს კონსტიტუციური ცვლილებების არაკონსტიტუციურობაც კი განუხილია და საკონსტიტუციო ცვლილებებიც კი არაკონსტიტუციურად მიუჩნევია, თუ იგი ეწინააღმდეგება კონსტიტუციის ფუძემდებლურ პრინციპებს,[49] ანუ კონსტიტუციის ძირითად სტრუქტურას.[50] საგულისხმოა, რომ კონსტიტუციის იდენტურობა და განგრძობადობა კონსტიტუციის სულის, მისი სულისკვეთების მნიშვნელოვანი სტრუქტურული ნაწილია, იმდენად რომ კონსტიტუციის შესწორებამ არ უნდა დაარღვიოს კონსტიტუციის იდენტურობა და განგრძობადობა − უფლებამოსილ ორგანოს მხოლოდ იმ შემთხვევაში შეუძლია შეცვალოს, დაამატოს, ამოიღოს კონსტიტუციური მუხლი, თუ კონსტიტუციის შენარჩუნება იქნება შესაძლებელი, რადგან კონსტიტუციის შესწორება არ უნდა იყოს კონსტიტუციის გაცამტვერებისა (ანიჰილაციასა) და მოსპობის შესაძლებლობა.[51]

ყველა კონსტიტუციას აქვს მისი ფუძემდებლური პრინციპი, რომელიც მის სტრუქტურას გამოკვეთს.[52] საქართველოს კონსტიტუციის ჩარჩო, რომელსაც ეფუძნება მთლიანად კონსტიტუციის სტრუქტურა გამოხატულია საქართველოს კონსტიტუციის პრეამბულაში, რომელსაც აქვს ნორმატიული დატვირთვა, რადგან ნორმატიული შინაარსი არა მხოლოდ კონკრეტულ ნორმას ან ნორმის ნაწილს, არამედ შესაძლებელია კანონის პრეამბულასაც ჰქონდეს.[53] საქართველოს მოქალაქეების ურყევი ნებაა დემოკრატიული საზოგადოებისა და სამართლებრივი სახელმწიფოს დამკვიდრება, ადამიანის საყოველთაოდ აღიარებული უფლებებისა და თავისუფლებების უზრუნველყოფა, სახელმწიფოებრივი დამოუკიდებლობის განმტკიცება, სხვა სახელმწიფოებთან მშვიდობიანი ურთიერთობის დამყარება.^[54] სამართლებრივი სახელმწიფოს არსებობისთვის კი აუცილებელია სამართლის უზენაესობის აღიარება და სახელმწიფო ინსტიტუტების მიერ საკუთარი საქმიანობის ჯეროვნად შესრულება.[55] 78-ე მუხლის მიზნებიდან გამომდინარე, საქართველოს საკანონმდებლო ხელისუფლების ჯეროვანი შესრულება იქნებოდა ყველა იმ ზომის მიღება, რომელიც საქართველოს დააახლოებდა ევროპის კავშირსა და ევროატლანტიკური ხელშეკრულების ორგანიზაციასთან, ისეთ ნაბიჯებს გადადგამდა, რომელიც შეფასებული იქნებოდა, როგორც ევროკავშირსა და ნატოში ინტეგრაციისკენ მიმართული ქმედება. შესაბამისად, საკონსტიტუციო სასამართლოს 78-ე მუხლიდან გამომდინარე, რომელიც ფუნქციურ კავშირს ქმნის კონსტიტუციის ძირითად სტრუქტურასთან, ვალდებულია საკუთარი უფლებამოსილების ფარგლებში შეაფასოს საქართველოს პარლამენტის მიერ „უცხოური გავლენის გამჭვირვალობის შესახებ“ კანონის მიღებით მისი ჯეროვანი საქმიანობის შესრულების ხარისხი 78-ე მუხლის ნორმატიული შინაარსიდან გამომდინარე და დაიცვას კონსტიტუციის იდენტურობა და განგრძობადობა. მეტიც, საკონსტიტუციო სასამართლოს, მიუხედავად იმისა, რომ ევროპის მართლმსაჯულების სასამართლოს იურისდიქცია არ ვრცელდება საქართველოს ტერიტორიაზე და სავალდებულო, მბოჭავი ძალა არ აქვს აღნიშნული სასამართლოს გადაწყვეტილებებს, 78-ე მუხლის არსიდან გამომდინარე, საკონსტიტუციო სასამართლო, საკუთარი უფლებამოსილების ფარგლებში, ვალდებულია გაითვალისწინოს ევროპის მართლმსაჯულების სასამართლოს გადაწყვეტილებები და ამით ხელი შეუწყოს საქართველოს ინტეგრაციას ევროკავშირში.

2. „უცხოური გამჭვირვალობის შესახებ კანონის“ 78-ე მუხლის ფარგლებში

2.1. კანონის მიღების პროცედურა

საკონსტიტუციო სარჩელის განხილვისას მნიშვნელოვანია კონსტიტუციის პრინციპებისა და ღირებულებების კონტექსტი სადაო საკითხის გადაწყვეტისთვის.[56] საქართველოს კონსტიტუციის ერთ-ერთი პრინციპია სამართლებრივი და დემოკრატიული სახელმწიფოს გარანტირება,[57] რაც გულისხმობს სახელმწიფოს რესპუბლიკურ წყობასა და დემოკრატიული რეჟიმს,[58] ხელისუფლების წყარო კი ხალხია.[59] დემოკრატიის უმნიშვნელოვანეს გარანტად პოლიტიკური პარტიები გვევლინება, რომელთა ერთ-ერთი ფუნქცია ხალხის პოლიტიკური ნების ჩამოყალიბება და განხორციელებაა.[60] აღნიშნულთან მიმართებით, საქართველოს მოსახლეობის პოლიტიკური ნება ნათლადაა გამოთქმული კონსტიტუციის 78-ე მუხლში, კერძოდ საქართველო გაწევრდეს ევროკავშირსა და ჩრდილო-ატლანტიკური ხელშეკრულების ორგანიზაციაში და მოხდეს მისი სრული ინტეგრაცია.

აღნიშნულ კონტექსტში აუცილებელია განხილულ იქნეს „უცხოური გამჭვირვალობის შესახებ“ კანონის მიღების მთელი პროცესი. კანონპროექტის რეგისტრაციიდან საბოლოოდ მიღებამდე გავიდა 5 კვირა, რაც იყო მცირე დრო საპარლამენტო დისკუსიისთვის თუ საჯარო განხილვისთვის მიუხედავად იმისა, რომ კანონი დაჩქარებული წესით არ მიუღიათ და ფორმალური პროცედურა დაცული იყო, თუმცა პარლამენტის ოპოზიციურ დეპუტატებს და სამოქალაქო საზოგადოების წევრებს არ მიეცათ საკმარისი დრო საკუთარი აზრის გამოთქმისთვის.[61] კანონის უზენაესობა დაკავშირებულია დემოკრატიასთან ისე, რომ ის ხელს უწყობს ანგარიშვალდებულებასა და უფლებებზე წვდომას, რაც ზღუდავს უმრავლესობის ძალაუფლებას.[62] კანონპროექტი მესამე მოსმენით წამყვან, იურიდიულ საკითხთა კომიტეტზე განიხილეს და მიიღეს 1 წუთსა და 1 წამში, რა დროსაც კომიტეტის თავმჯდომარემ ახსენა, რომ „განიხილავენ რედაქციულად პაკეტს.[63] ხოლო ოპოზიციონერი დეპუტატები და დამოუკიდებელი დეპუტატები სხდომას არ ესწრებოდნენ, რადგან პოლიციელების მობილიზების გამო, მათ სხდომაზე დროული დასწრება ვერ შეძლეს, „ევროპული სოციალისტების“ თავმჯდომარის, ფრიდონ ინჯიას გარდა.[64] უნდა აღინიშნოს, რომ მეორე მოსმენის ფაილებში, დავიზირებულ ვარიანტში,[65] მე-8 მუხლის მე-3 პუნქტში არ იყო მითითებული ის შინაარსი, რაც შემდეგ მესამე მოსმენის დავიზირებულ ფაილში აღმოჩნდა[66] და აისახა კანონის საბოლოო ვარიანტში, ასევე შეიცვალა მე-9 მუხლის შინაარსი და მე-4 პუნქტის თანახმად კანონის მოქმედება გავრცელდა იმ ფიზიკურ პირებზე, რომლებისგანაც იუსტიციის სამინისტრო ითხოვს ინფორმაციის მიწოდებას;[67] აღნიშნული ცვლილები მეორე მოსმენის შენიშვნების ფურცელშიც არ არის ასახული.[68] პლენარულ სხდომაზე ანრი ოხანაშვილმა, მომხსენებელმა კვლავ აღნიშნა, რომ წარმოადგენდა კანონპროექტს რედაქციული განხილვისთვის, ხოლო კანონპროექტის განხილვა განხორციელდა 3 წუთსა და 52 წამში.[69] დემოკრატიული პროცესი კი გულისხმობს, რომ საპარლამენტო უმრავლესობა პროცედურებით არ უნდა მანიპულირებდეს საჯარო განხილვებისა და კონსულტაციების თავიდან არიდების მიზნით.[70] ვენეციის კომისიამ ჩათვალა, რომ კანონპროექტის განსახილველად გატარებული პროცედურები არ შეესაბამებოდა კანონის უზენაესობისა და დემოკრატიის სტანდარტებს.[71] კონსტიტუციის ლოგიკიდან გამომდინარე, ვინაიდან კონსტიტუციის ნორმები არ შეიძლება ერთმანეთს ეწინააღმდეგებოდეს,[72] ამიტომ ისინი ერთმანეთის შემავსებლად უნდა მიიჩნეოდეს, კერძოდ, შეუძლებელია დემოკრატიული სახელმწიფოს არსებობა სამართლებრივი სახელმწიფოს გარეშე და სამართლებრივი სახელმწიფოს არსებობა დემოკრატიული პრინციპების გარეშე, დემოკრატია ხომ სამართლის მმართველობაა და არა ადამიანთა ნების მმართველობა.[73] ამიტომ რედაქციული სახის შესწორებების დროს კანონპროექტში ძირეული ცვლილება ეწინააღმდეგება კანონის უზენაესობისა და დემოკრატიის კონსტიტუციით გარანტირებულ პრინციპებს. შესაბამისად, „უცხოური გამჭვირვალობის გავლენის შესახებ“ კანონპროექტის მიღებისას დაირღვა საქართველოს კონსტიტუციის მე-3 მუხლით გარანტირებული დემოკრატიულობის პრინციპი, რადგან უმრავლესობის მიერ პროცედურები გამოყენებულ იქნა საჯარო კონსულტაციებისა და მოსაზრებების მოსმენისგან თავის არიდების მიზნით, ხოლო ოპოზიციურ პოლიტიკურ პარტიებს არ მიეცათ საშუალება საკუთარი მოსაზრებები დაეფიქსირებინათ. შესაბამისად, არ მიეცათ ხალხის წარმომადგენლების ნაწილს, უმცირესობას, წარმომადგენლობით ორგანოში განეხორციელებინა იმ ადამიანთა მოსაზრების არტიკულირება, რომლებიც კანონპროექტს ევროინტეგრაციის გზაზე საფრთხის შემცველად თვლიდნენ.

2.2. კანონი და 78-ე მუხლი

საკონსტიტუციო სასამართლო არსებითად განსახილველად მიღებული ნორმების კონსტიტუციურობის შეფასებისას მსჯელობს ზოგადად კონკრეტული საკითხის ნორმატიულ შინაარსზე და, შესაბამისად, იღებს გადაწყვეტილებას გასაჩივრებული დებულებით განპირობებული სავარაუდო პრობლემის ნორმატიული შინაარსის კონსტიტუციასთან შესაბამისობის თაობაზე,[74] რადგან ნორმატიული შინაარსის მიკერძოებული განმარტებით დგინდება პრაქტიკა, როდესაც უპირატეს მდგომარეობაში ხვდება შესადარებელი ჯგუფიდან ერთ-ერთი.[75] სამართლებრივი ნორმას ნორმად აქცევს მასში ჩადებული არსებული მატერიალურ-ნორმატიული შინაარსი,[76] ფორმალური ცვლილება ანდა ნორმის აგებულება, რადგან კანონმდებლობის განმარტებები ერთმანეთისგან იზოლირებულად კი არ უნდა იძებნებოდეს, არამედ ერთმანეთთან კავშირში, არა აბსტრაქტულად, არამედ ერთ მთლიანობად.[77] შესაბამისად განსახილველია, „უცხოური გავლენების გამჭვირვალობის შესახებ“ კანონი მისი ნორმატიული შინაარსით თავსდება თუ არა კონსტიტუციის 78-ე მუხლთან.

ჯერ კიდევ კანონპროექტმა „უცხოური გავლენების გამჭვირვალობის შესახებ“ გამოიწვია მწვავე კრიტიკა როგორც საქართველოში, ასევე საქართველოს ფარგლებს გარეთ.[78] ნატოს გენერალურმა მდივანმა კანონი შეაფასა, როგორც დემოკრატიული ინსტიტუტების მშენებლობის განმტკიცების საწინააღმდეგო ქმედება.[79] გაეროს ადამიანის უფლებათა სპეციალურმა მომხსენებელმა განაცხადა, რომ პარლამენტში კანონპროექტის ნაჩქარევად განხილვამ გამორიცხა სამოქალაქო საზოგადოების, ოპოზიციური პარტიებისა და მთლიანად საზოგადოების ნამდვილი მონაწილეობა და ჩართულობა განხილვაში. ექსპერტებმა ასევე აღნიშნეს, რომ კანონის ძალაში შესვლა გამოიწვევს საქართველოს მიერ ადამიანის უფლებათა ვალდებულებების (განსაკუთრებით, გაერთიანებების თავისუფლების უფლების) დარღვევას. გაეროს ექსპერტების მიერ ეს კანონი საქართველოს მიერ არასწორი მიმართულებით გადადგმულ ნაბიჯად შეფასდა.[80] აღნიშნული კანონპროექტი გააკრიტიკა ევროკავშირმაც,[81] ხოლო კანონის მიღების შემდეგ ის შეაფასა ისეთ კანონად, რომელიც ეწინააღმდეგება ევროკავშირის ძირეულ პრინციპებსა და ღირებულებებს, ასევე მოუწოდა მთავრობას რომ ისე დაადგეს ევროპულ გზას და დაადასტურა საკუთარი მხარდაჭერა საქართველოს მოსახლეობის უმრავლესობის არჩევანის − საქართველოს ევროპული მომავლის მიმართ.[82] აშშ-ის მისიამ ეუთოში კანონის მიღება შეაფასა, როგორც მოსახლეობის უმრავლესობის ნების საწინააღმდეგო ქმედება, ასევე საქართველოს საერთაშორისო ვალდებულებების, კერძოდ, ადამიანის უფლებებისა და ძირითადი თავისუფლებების კუთხით ეუთოს წინაშე აღებული ვალდებულებების დარღვევად.[83] ეუთოს დემოკრატიული ინსტიტუტებისა და ადამიანის უფლებების ოფისის შეფასებით კანონი არათავსებადია ადამიანის უფლებების საერთაშორისო სტანდარტებთან ქვეყნის მიერ ეუთოს წინაშე ნაკისრ ვალდებულებებთან; ოფისმა ასევე აღნიშნა, რომ საქართველოში მიღებულ კანონსა და სხვა ქვეყნებში მიღებულ კანონებს შორის, რომლებიც ნახსენები იყო საქართველოში მიღებულ კანონთან კონტექსტში, კერძოდ, აშშ-ის „უცხოური აგენტების რეგისტრაციის აქტი“ (FARA), ავსტრალიის „უცხოური გავლენების გამჭვირვალობის სქემის აქტი“, განსხვავდება მიზნითა და სფეროთი. ოფისი მოუწოდებს საქართველოს ხელისუფლებას გაიწვიოს კანონი.[84] სწორედ ამიტომ კანონი ეწინააღმდეგება საქართველოს გაცხადებულ, კონსტიტუციით გარანტირებულ კურსს, გაწევრდეს ნატოსა და ევროკავშირში.

აღსანიშნავია, რომ ნორმის მოქმედება, მისი ლეგიტიმაცია დამოკიდებულია მის აღიარებაზე. სუბიექტის მხრიდან ნორმის შინაარსის გააზრება, მისი აზრის წვდომა უკვე ნიშნავს ნორმის ლოგიკურ აღიარებას. ნორმის შემეცნებითი (ფსიქიკური) აღიარების თუ უარყოფის დროს ნორმა ლოგიკურად აღიარებულია (არსებულია). ნორმის შემეცნებითი (ფსიქიკური) აღიარება, გულისხმობს, რომ სუბიექტსა და ლოგიკურად აღიარებული, ობიექტური ნორმის ღირებულებას შორის კავშირი (ინტიმური) დამყარდა.^[85] ნორმა არასამთავრობო ორგანიზაციების მიერ შემეცნებითად არ არის აღიარებული, მათ ერთობლივად განაცხადეს, რომ ისინი არ დაემორჩილებიან „უცხოური გავლენის გამჭვირვალობის კანონს“, რომელსაც „რუსულ კანონს“ უწოდებენ.[86] კონსტიტუცია, თავის მხრივ, საყოველთაო შეთანხმების საგანია და, შესაბამისად, მას აქვს განსაკუთრებული ღირსება „შთაგონებული“, ის მოწოდებულია თანასწორად დაიცვას ყველას უფლება, მათ შორის ჩაგრულთა კლასის.[87] იგი მოწოდებულია, პოზიტიური სამართალი დაიცვას ტირანიისგან, რადგან პოზიტიური სამართალისთვის ძალმომრეობა და ტირანია პოზიტიური სამართლის ბუნებას არ შეეფერება.[88] შესაბამისად ნორმის ობიექტურ ღირებულებასა და მის ამღიარებელს შორის კავშირი არ არის დამყარებული და კანონი არაკონსტიტუციურია.

მოქალაქეების ერთმანეთთან მორალური უფლება-მოვალეობების ქონა და სახელმწიფოსთან მიმართებით მოქალაქეებისთვის მინიჭებული პოლიტიკური უფლებები განაპირობებს სამართლის უზენაესობას მაშინაც კი, როდესაც პოზიტიური სამართალი არ არსებობს, რაც ადამიანის უფლებების კონცეპტუალური პრინციპებიდან გამომდინარეობს.[89] სამოქალაქო საზოგადოება და სახელმწიფო ინსტიტუტების სწორად, დემოკრატიული განვითარებისთვის აუცილებელია კონსტიტუციის ნორმების სწორად განმარტება.[90] „უცხოურო გავლენის გამჭვირვალობის შესახებ“ კანონი არ შეესაბამება ადამიანის უფლებების საერთაშორისო სტანდარტს,[91] კერძოდ, ის ზღუდავს გაერთიანებების უფლებას, რომლის შეზღუდვა შესაძლებელია ადამიანის უფლებათა და თავისუფლებათა საერთაშორისო სტანდარტისა და საქართველოს კონსტიტუციით გათვალისწინებულ ფარგლებში, რა დროსაც შეზღუდვა უნდა აკმაყოფილებდეს ლეგალურობის, ლეგიტიმური მიზნისა და პროპორციულობა/აუცილებლობის სტანდარტს.[92] კანონი ვერ აკმაყოფილებს ლეგალურობის, ლეგიტიმური მიზნისა და აუცილებლობის სტანდარტებს და ასევე ეწინააღმდეგება ადამიანის უფლებათა ევროპული ქარტიის მე-14 მუხლს დისკრიმინაციის შესახებ.[93] მეტიც, თუ ნორმა ბლანკეტურია და ინდივიდუალური მიდგომის შესაძლებლობას ვერ იძლევა, ნორმა არ ითვალისწინებს საფრთხის რეალურობასა და ხარისხს, ის თანაბრად მიემართება ყველას და არ იძლევა გამიჯვნის საშუალებას, მაშინ ნორმა ვერ აკმაყოფილებს კონსტიტუციით გარანტირებულ სტანდარტს,[94] ხოლო განსხვავებული მოპყრობა რომელიც ეფუძნება ეროვნულ და უცხოურ წარმომავლობას ფინანსური მხარდაჭერის საკითხში წარმოშობს ირიბ დისკრიმინაციას ეროვნულობის საფუძველზე.[95] ხოლო უცხოური ფინანსების შემოდინება არასამთავრობო ორგანიზაციებში და მათი გამჭვირვალეობის საკითხი არ შეიძლება ეყრდნობოდეს განურჩევლად ყველა უცხოურ ფინანსებს, რომელიც მომდინარეობს უცხოეთში არსებული ფიზიკური თუ იურიდიული პირისგან, და სამოქალაქო საზოგადოების განურჩევლად ყველა წევრს მიესადაგოს ის იარლიყო, რომლის თანახმადაც სამოქალაქო საზოგადოება საფრთხეს უქმნის ქვეყნის ინტერესებსა და უსაფრთხოებას.[96]

IV. დასკვნა

სამართლისა და პოლიტიკის გამიჯვნა შეუძლებელია. შეუძლებელია სამართალი იმყოფებოდეს პოლიტიკურად სტერილურ გარემოში. კანონი თვითონ ადგენს გასატარებელ პოლიტიკებს, რასაც სამართლებრივი პოლიტიკა ეწოდება, ხოლო სამომავლო კანონზე მსჯელობა აყალიბებს სამართლის პოლიტიკას. სახელმწიფოს პოლიტიკის განხორციელებაში როგორც სამართლის პრინციპების არგუმენტები, ასევე პოლიტიკური არგუმენტებიც მონაწილეობს, ხოლო სახელმწიფოს პოლიტიკის განხორციელება გავლენას ახდენს სამართლის ფორმირებასა და განხორციელებაზე, ამიტომ პოლიტიკისა და სამართლის ურთიერთკავშირი ორმხრივია და ურთიერთმაკავშირებელი. შესაბამისად კანონის განმარტებისას სასამართლომ უნდა იხელმძღვანელოს სამართლის თეორიული საფუძვლებითა, პოლიტიკისა და პრინციპის არგუმენტებით.

78-ე მუხლი არის სამართლის პოლიტიკის საფუძველი და სამართლებრივი პოლიტიკის განხორციელების გზამკვლევი. კონსტიტუციის გარდამავალი დებულება არის როგორც პოლიტიკის არგუმენტი, როგორც ხალხის გაცხადებული ნება, დასახული მიზნისთვის მიმავალი გზა, გასატარებელი პოლიტიკის სახელმძღვანელო. კონსტიტუციის ნორმა, მისი ნორმატიული შინაარსით, არის პრინციპის არგუმენტი. იგი პრინციპის არგუმენტია როგორც კონსტიტუციური ორგანოებისთვის ნორმატიული შინაარსის მქონე მავალდებულებელი ნორმა.

თავის მხრივ კონსტიტუციის ნორმები განხილულ უნდა იქნეს ერთიანად, სამართლის სისტემური ანალიზითა და ეპოქისა და ერის მისწრაფებების შესაბამისად, 78-ე მუხლში გამოხატულია ერის მისწრაფებები, გაწევრდეს ევროკაშირსა და ნატოში, აღნიშნული ნორმა სპეციალურ ვალდებულებას უწესებს საკანონმდებლო ხელისუფლებას მიიღოს ყველა ზომა ამ ორგანიზაციებში სრული ინტეგრაციისთვის. ყველა ზომაში იგულისხმება საკანონმდებლო ორგანომ ჯეროვნად შეასრულოს საკუთარი ფუნქცია, დაიცვას დემოკრატიისა და კანონის უზენაესობის პრინციპი, მიიღოს ისეთი კანონები, რომელიც არ ეწინააღმდეგება საქართველოს ევროატლანტიკურ მისწრაფებებსა და საქართველოს კონსტიტუციას. „უცხოური გავლენის გამჭვირვალობის შესახებ“ კანონის მიღებისას დარღვეული იყო პროცედურა, კერძოდ, პროცედურის ფორმალური სახით დაცვა გამოყენებულ იქნა კრიტიკული აზრის თავიდან არიდების მიზნით, რითაც საკანომდებლო ორგანომ ვერ უზრუნველყო საკუთარი სამუშაოს ჯეროვნად შესრულება. კანონი ეწინააღმდეგება საქართველოს ევროპის კავშირსა და ევროატლანტიკური ხელშეკრულების ორგანიზაციაში გაწევრიანებისკენ მიმავალ გზას. იგი ეწინააღმდეგება ევროკაშირის მართლმსაჯულების სასამართლოს მიერ დაწესებულ სტანდარტებს დისკრიმინაციული მოპყრობის აღმოფხვრის შესახებ, იგი ეწინააღმდეგება დემოკრატიული საზოგადოებაში გაბატონებული ადამიანის უფლებათა და თავისუფლებათა დაცვის სტანდარტებს, რითაც იგი ეწინააღმდეგება საქართველოს კონსტიტუციის სტრუქტურას. შესაბამისად „უცხოური გავლენის გამჭვირვალობის შესახებ“ კანონი არ შეესაბამება საქართველოს კონსტიტუციას.

[1] სიახლეების ბლოგი: „კი ევროპას, არა რუსულ კანონს“ – აქციები „უცხოელი აგენტების“ შესახებ კანონპროექტის წინააღმდეგ, იხ., [01.06.2024]

[2] განმარტებითი ბარათი საქართველოს კონსტიტუციის კანონის პროექტზე, მუხლი 78-ე, დადგენილება „საქართველოს კონსტიტუციაში ცვლილების შეტანის შესახებ“ საქართველოს კონსტიტუციური კანონის პროექტისა და „აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის შესახებ“ საქართველოს კონსტიტუციური კანონის პროექტის გამოქვეყნებისა და მათი საყოველთაო-სახალხო განხილვის საორგანიზაციო კომისიის შექმნის თაობაზე, იხ., [01.06.2024]

[3] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2023 წლის 16 ოქტომბრის №3/1/1797 დასკვნა საქართველოს პარლამენტის წევრების (სულ 80 წევრის) კონსტიტუციური წარდგინებაზე საქართველოს პრეზიდენტის მიერ საქართველოს კონსტიტუციის სავარაუდო დარღვევის საკითხზე, II-59.

[4] NATO PA: The Law on Foreign Agents Must Now Be Withdrawn, იხ., [01.06.2024]

[5] Georgia's EU Hopes Fade as Parliament Approves 'Russian Law' on Foreign Agents, იხ., [01.06.2024]

[6] მუთჰორსტი ო., სამართალმცოდნეობის საფუძვლები: მეთოდი, ცნება, სისტემა, თბილისი, 2019, 22-25.

[7] ჰეგელი გ.ფ.ვ., სამართლის ფილოსოფია, თბილისი, 2023, 17-18.

[8] ნანეიშვილი გ., სამართლის ნამდვილობა და ცდა ნორმატიული ფაქტების დასაბუთებისა, ზვიად კორძაძის გამომცემლობა, თბილისი, 2019, 101-102.

[9] ჰეგელი გ.ფ.ვ., სამართლის ფილოსოფია, თბილისი, 2023, 17-18.

[10] ჰობსი თ., ლევიათანი, შესავალი თანამედროვე აზროვნებაში, წიგნი I, გ. ნოდიას თარგმანი, თბილისი, 2019, 188.

[11] ციპელიუსი რ., იურიდიული მეთოდების მოძღვრება, ლ. თოთლაძის თარგმანი, თბილისი, 2009, 113.

[12] Pound R., The Lawyer as a Social Engineer, Journal of Public Law, vol. 3, no. 2, 1954, 292.

[13] Мамардашвили М., Полный курс лекций. Философия Европы, Москва, 2016, 8.

[14] Cerar M. Dr., The Relationship Between Law and Politics, Annual Survey of International & Comparative Law, Vol 15, No. 1, 2009, 31.

[15] იქვე, 32.

[16] დუორკინი რ., რთული შემთხვევები, ნ. ქარქუსაშვილისა და ლ. ლურსმანაშვილის თარგმანი, დ. გეგენავას რედაქტორობით, თბილისი, 2022, 4-5.]

[17] Dworkin R., Political Judges and Rule of Law, in book Arguing About Law, edited by Kavanagh A., Oberdiek J., New York, 2009, 194.

[18] მუთჰორსტი ო., სამართალმცოდნეობის საფუძვლები: მეთოდი, ცნება, სისტემა, თბილისი, 2019, 21.

[19] გეგენავა დ., გუსტავ რადბრუხი და „სამართლის ფილოსოფიის“ ქართული თარგმანი, სამართლის მეთოდები, N6-2022, 153.

[20] დუორკინი რ., რთული შემთხვევები, ნ. ქარქუსაშვილისა და ლ. ლურსმანაშვილის თარგმანი, დ. გეგენავას რედაქტორობით, თბილისი, 2022, 19.

[21] Bennion, F.A.R., 'Legal policy', In: Understanding Common Law Legislation: Drafting and Interpretation, Oxford, 2009, 89-96.

[22] უექსი რ., სამართლის ფილოსოფია: ძალიან მოკლე შესავალი, მ. ბაბუხადიას თარგმანი, ქ. ქურდოვანიძის რედაქტორობით, თბილისი, 2012, 58.

[23] Sirico L.J. Jr., Failed Constitutional Metaphors: The Wall of Separation and the Penumbra, University of Richmond Law Review, Vol. 45, 2011, 459.

[24] ციპელიუსი რ., იურიდიული მეთოდების მოძღვრება, ლ. თოთლაძის თარგმანი, თბილისი, 2009, 83.

[25] ჰეგელი გ.ფ.ვ., სამართლის ფილოსოფია, თბილისი, 2023, 17-18.

[26] უექსი რ., სამართლის ფილოსოფია: ძალიან მოკლე შესავალი, მ. ბაბუხადიას თარგმანი, ქ. ქურდოვანიძის რედაქტორობით, თბილისი, 56-57.

[27] ჰეგელი გ.ფ.ვ., სამართლის ფილოსოფია, თბილისი, 2023, 24.

[28] საქართველოს კონსტიტუციის 36-ე მუხლის პირველი პუნქტის პირველი წინადადება.

[29] რასელი ბ., დასავლური ფილოსოფიის ისტორია, თანამედროვე ფილოსოფია, წიგნი მესამე, დ. უჩანეიშვილის თარგმანი, თბილისი, 2003, 185.

[30] საქართველოს კონსტიტუციის მე-4 მუხლის მე-2 პუნქტი.

[31] იზორია ლ., ძირითადი უფლებების კონსტიტუციურ-სამართლებრივი დოქტრინა, წიგნში: საქართველოს კონსტიტუციის კომენტარი, თავი მეორე, პ. ტურავას რედაქტორობით, თბილისი, 2013, 11.

[32] საქართველოს კონსტიტუციის მე-60 მუხლის მე-4 პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტი.

[33] იქვე, ,,ბ“ ქვეპუნქტი.

[34] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2007 წლის 26 ოქტომბრის №2/2-389 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე მაია ნათაძე და სხვები საქართველოს პარლამენტისა და საქართველოს პრეზიდენტის წინააღმდეგ“, II-18.

[35] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2023 წლის 16 ოქტომბრის №3/1/1797 დასკვნა საქართველოს პარლამენტის წევრების (სულ 80 წევრის) კონსტიტუციური წარდგინებაზე საქართველოს პრეზიდენტის მიერ საქართველოს კონსტიტუციის სავარაუდო დარღვევის საკითხზე, II-42.

[36] საქართველოს კონსტიტუციის 36-ე მუხლის პირველი პუნქტის მეორე წინადადება.

[37] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2023 წლის 16 ოქტომბრის №N3/1/1797 დასკვნა საქართველოს პარლამენტის წევრების (სულ 80 წევრის) კონსტიტუციური წარდგინებაზე საქართველოს პრეზიდენტის მიერ საქართველოს კონსტიტუციის სავარაუდო დარღვევის საკითხზე, II-71.

[38] კონსტიტუციონალიზმი: ზოგადი შესავალი, წიგნი მეორე, დ. გეგენავას, გ. გორაძისა და მ. ჯიქიას რედაქტორობით, თბილისი, 2020, 41-12.

[39] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2023 წლის 16 ოქტომბრის №N3/1/1797 დასკვნა საქართველოს პარლამენტის წევრების (სულ 80 წევრის) კონსტიტუციური წარდგინებაზე საქართველოს პრეზიდენტის მიერ საქართველოს კონსტიტუციის სავარაუდო დარღვევის საკითხზე, II-35.

[40] Who can join and when? - European Commission, იხ., [04.06.2024]

[41] Treaty of Lisbon amending the Treaty on European Union and the Treaty establishing the European Community, signed at Lisbon, 13 December 2007, OJ C 306, 17.12.2007, Art. 111a,

[42] საქართველოს კონსტიტუციის 68-ე მუხლის მე-4 პუნქტის პირველი წინადადება.

[43] Treaty of Lisbon amending the Treaty on European Union and the Treaty establishing the European Community, signed at Lisbon, 13 December 2007, OJ C 306, 17.12.2007, Art. 245a, par. 1.

[44] იქვე, par. 2 and par. 3

[45] საქართველოს კონსტიტუციის 59-ე მუხლის პირველი და მე-2 პუნქტები.

[46] კობახიძე ი., საკონსტიტუციო სამართალი, თბილისი, 2019, 232.

[47] საქართველოს კონსტიტუციის მე-60 მუხლის პირველი პუნქტის „ა“ და „ბ“ ქვეპუნქტი.

[48] იქვე, „კ“ ქვეპუნქტი.

[49] ბარაქი ა., არაკონსტიტუციური საკონსტიტუციო ცვლილებები, თ. პაპაშვილის თარგმანი, წიგნში: თანამდეროვე საკონსტიტუციო სამართალი, გ. კვერენჩხილაძისა და დ გეგენავას რედაქტორობით, თბილისი, 2022, 152.

[50] იქვე, 158.

[51] Schmitt C., Constitutional Theory, Duke University Press, 2008, 150-151.

[52] ბარაქი ა., არაკონსტიტუციური საკონსტიტუციო ცვლილებები, თ. პაპაშვილის თარგმანი, წიგნში: თანამდეროვე საკონსტიტუციო სამართალი, გ. კვერენჩხილაძისა და დ გეგენავას რედაქტორობით, თბილისი, 2022, 179.

[53] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2013 წლის 4 აპრილის N1/2/534 საოქმო ჩანაწერი საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები ტრისტან მამაგულაშვილი და ფირუზ ვანიევი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-16.

[54] საქართველოს კონსტიტუციის პრეამბულა.

[55] ჟვანია ვ., სამართლებრივი სახელმწიფო, კონსტიტუციონალიზმი, ზოგადი შესავალი, დ. გეგენავას რედაქტორობით, თბილისი, 2018, 45.

[56] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2016 წლის 29 დეკემბრის №3/5/768,769,790,792 გადაწყვეტილება, II-5.

[57] საქართველოს კონსტიტუცია მე-3 და მე-4 მუხლები.

[58] საქართველოს კონსტიტუციის მე-3 მუხლის პირველი პუნქტი.

[59] იქვე, მე-2 პუნქტი.

[60] იქვე, მე-3 პუნქტი.

[61] Urgent Opinion on the Law on Transparency of Foreign Influence, European Commission for Democracy through Law, CDL-PI(2024)013, Strasbourg, 21 May 2024, par. 43.

[62] Rule of Law Checklist, European Commission for Democracy through Law, CDL-AD(2016)007, Strasbourg, 18 March 2016, par. 50.

[63] იხ., მესამე მოსმენის აუდიო ჩანაწერი პარლამენტის იურიდიულ საკითხთა კომიტეტის სხდომიდან, [05.06.2026]

[64] კომიტეტმა „აგენტების კანონი“ მესამე მოსმენით 67 წამში განიხილა და მიიღო, „რადიო თავისუფლება“, იხ., [05.06.2026]

[65] იხ., [05.06.2026]

[66] იხ., [05.06.2026]

[67] იხ., მეორე მოსმენის ფაილები იურიდიულ საკითხთა კომიტეტის სხდომიდან, [05.06.2026]

[68] იხ., შენიშვნების ფურცელი საქართველოს კანონის პროექტზე „უცხოური გავლენის გამჭვირვალობის შესახებ“ (N07-3/433; 03.04.2024) – II მოსმენა, [05.06.2024]

[69] იხ., მესამე მოსმენის ფაილები პლენარული სხდომიდან, [05.06.2026]

[70] Parameters on the Relationship between the Parliamentary Majority and the Opposition in a Democracy: a checklis, European Commission for Democracy through Law, Strasbourg, 24 June 2019, par. 70.

[71] Urgent Opinion on the Law on Transparency of Foreign Influence, European Commission for Democracy through Law, CDL-PI(2024)013, Strasbourg, 21 May 2024, par. 44-45.

[72] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2023 წლის 16 ოქტომბრის №N3/1/1797 დასკვნა საქართველოს პარლამენტის წევრების (სულ 80 წევრის) კონსტიტუციური წარდგინებაზე საქართველოს პრეზიდენტის მიერ საქართველოს კონსტიტუციის სავარაუდო დარღვევის საკითხზე, II-72.

[73] Hampton J., Democracy And The Rule Of Law, The Rule of Law: Nomos XXXVI, edited by I. Shapiro, New York, New York University Press, 1995, 13.

[74] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2013 წლის 4 აპრილის N1/2/534 საოქმო ჩანაწერი საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები ტრისტან მამაგულაშვილი და ფირუზ ვანიევი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-22.

[75] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2018 წლის 4 აპრილის №1/1/811 გადაწყვეტილება საქმეზე სსიპ „საქართველოს ევანგელურ-ბაპტისტური ეკლესია“, სსიპ „საქართველოს ევანგელურლუთერული ეკლესია“, სსიპ „სრულიად საქართველოს მუსლიმთა უმაღლესი სასულიერო სამმართველო“, სსიპ „დახსნილ ქრისტიანთა საღვთო ეკლესია საქართველოში“ და სსიპ „საქართველოს სახარების რწმენის ეკლესია“ საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ, I-30.

[76] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2014 წლის 24 ივნისის N1/3/559 განჩინებაზე საკონსტიტუციო სასამართლოს წევრის მაია კოპალეიშვილის განსხვავებული აზრი, პარ. 12.

[77] ჰეგელი გ.ფ.ვ., სამართლის ფილოსოფია, თბილისი, 2023, 24.

[78] Urgent Opinion on the Law on Transparency of Foreign Influence, European Commission for Democracy through Law, CDL-PI(2024)013, Strasbourg, 21 May 2024, par. 9.

[79] International Reactions to Reintroduction of Draft Law on Foreign Agents, იხ., [31.05.2024]

[80] Georgia: UN experts condemn Adoption of Law on Transparency of Foreign Influence, იხ., [31.05.2024]

[81] EU Criticises Georgian Foreign Agent Bill, Kremlin Defends It, იხ., [31.05.2024]

[82] Georgia: Statement by the High Representative with the European Commission on the Final Adoption of The Law On Transparency Of Foreign Influence, იხ., < https://bit.ly/3yCPzMK > [31.05.2024]

[83] On Georgia’s Law on Foreign Agents, იხ., [31.05.2024]

[84] Georgia’s “Transparency of Foreign Influence” Law Incompatible with Democratic Standards And Human Rights Law: International Human Rights Office ODIHR იხ., < https://bit.ly/4bZP0ey > [31.05.2024]

[85] ნანეიშვილი გ., სამართლის ნამდვილობა და ცდა ნორმატიული ფაქტების დასაბუთებისა, ზვიად კორძაძის გამომცემლობა, თბილისი, 2019, 53.

[86] NGO-ები: „რუსულ კანონს არ დავემორჩილებით!“, იხ., [05.06.2024], ასევე, გამჭვირვალობა საქართველოს ფეისბუქგვერდზე გამოქვეყნებული განცხადება, იხ., [05.06.2024]

[87] Hayek F.A., Law, Legislation and Liberty, Routledge, 2013, 127-128.

[88] ჰეგელი გ.ფ.ვ., სამართლის ფილოსოფია, თბილისი, 2023, 23.

[89] იქვე, 195.

[90] საქართველოს კონსტიტუციის კომენტარი, თავი მეორე, პ. ტურავას რედაქტორობით, თბილისი, 2013, 5.

[91] Georgia’s “Transparency of Foreign Influence” Law Incompatible with Democratic Standards And Human Rights Law: International Human Rights Office ODIHR იხ., < https://bit.ly/4bZP0ey > [31.05.2024]

[92] Urgent Opinion on the Law on Transparency of Foreign Influence, European Commission for Democracy through Law, CDL-PI(2024)013, Strasbourg, 21 May 2024, par. 51.

[93] იქვე, par. 96.

[94] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2015 წლის 24 ოქტომბრის №№1/4/592 გადაწყვეტილება საქმეზე, საქართველოს მოქალაქე ბექა წიქარიშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ, II—95 და II-98.

[95] European Commission v Hungary [CJEU], Case C-78/18, Judgment, 18 June 2020, par. 62.

[96] იქვე, par. 86.