„საქართველოს მოქალაქეები - გიორგი გულაბერიძე და ბადრი შუშანიძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“ (კონსტიტუციური სარჩელი N1300)

„საქართველოს სახალხო დამცველის შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის 21-ე მუხლის „ე“ ქვეპუნქტისა და „საკონსტიტუციო სამართალწარმოების შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-141 მუხლის პირველი პუნქტის შესაბამისად, წარმოგიდგენთ საქართველოს სახალხო დამცველის სასამართლოს მეგობრის მოსაზრებას, სადაც დაფიქსირებულია საქართველოს სახალხო დამცველის პოზიცია საქართველოს კონსტიტუციის მეორე თავით გათვალისწინებულ ადამიანის უფლებათა და თავისუფლებთა კონტექსტში.

საკონსტიტუციო სარჩელის თანახმად, დავის საგანს საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის პირველ პუნქტთან („ყოველ ადამიანს უფლება აქვს თავის უფლებათა და თავისუფლებათა დასაცავად მიმართოს სასამართლოს.“) მიმართებით საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 184-ე მუხლის („სასამართლოს თავმჯდომარის გადაწყვეტილებით, საქმეზე შეიძლება დაინიშნოს სათადარიგო მოსამართლე, რომელიც ცვლის სასამართლო შემადგენლობიდან გასულ მოსამართლეს და საქმის განხილვა გრძელდება“) ის ნორმატიული შინაარსი წარმოადგენს, რომელიც სასამართლოს თავმჯდომარეს სათადარიგო მოსამართლის საქმის განხილვის დაწყების შემდეგ დანიშნვნის და ამ წესით დანიშნულ სათადარიგო მოსამართლეს საქმის განხილვის გაგრძელების საშუალებას აძლევს. სარჩელის მიხედვით, აღნიშნული ეწინააღმდეგება სასამართლოს შემადგენლობის უცვლელობის პრინციპს, რადგან ყველა მტკიცებულების უშუალოდ გამოკვლევა არ ხდება განაჩენის გამომტანი მოსამართლის მიერ და სათადარიგო მოსამართლის მიერ განაჩენის ისეთ მტკიცებულებებზე დაფუძნება, რომლებიც მის მიერ უშუალოდ არ არის გამოკვლეული, განაჩენის დასაბუთებულობის მოთხოვნას ვერ აკმაყოფილებს.

წარმოგიდგენთ სასამართლოს მეგობრის მოსაზრებას საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 184-ე მუხლის გასაჩივრებული ნორმატიული შინაარსის საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის პირველ პუნქტთან შეუსაბამობის საკითხზე.

კონსტიტუციური სარჩელის ავტორის საქმე და საერთო სასამართლოების პრაქტიკა

ნიშანდობლივია, რომ საქართველოს სახალხო დამცველმა კონსტიტუციური სარჩელის ავტორის გიორგი გულაბერიძის და სხვა პირების ბრალდების სისხლის სამართლის საქმის შესწავლის შედეგად სასამართლოს შემადგენლობის უცვლელობის პრინციპის დარღვევის გამო მოსამართლის მიმართ დისციპლინური სამართალწარმოების დაწყება მოითხოვა.[1] მოცემული საქმის მასალების მიხედვით, 2015 წლის 27 მაისიდან 2016 წლის 22 თებერვლის ჩათვლით თბილისის საქალაქო სასამართლოს მოსამართლე ელენე გოგუაძის თავმჯდომარეობით ჩატარებულ საქმის არსებითი განხილვის 30 სხდომაზე გამოკვლეული იქნა მტკიცებულებათა უმრავლესობა (დაიკითხა დაზარალებული და 45 მოწმე, განხორციელდა პენიტენციური დაწესებულების ვიდეო სათვალთვალო კამერების ჩანაწერების გამოკვლევა). 2016 წლის 22 თებერვალს, თბილისის საქალაქო სასამართლოს თავმჯდომარის მოვალეობის შემსრულებლის გადაწყვეტილებით, მოცემულ საქმეზე სათადარიგო მოსამართლედ დაინიშნა მოსამართლე გიორგი არევაძე და იმავე დღეს, მას დაევალა საქმის არსებითი განხილვა. 2016 წლის 22 თებერვლიდან მოსამართლე გიორგი არევაძის თავმჯდომარეობით საქმის განხილვა გაგრძელდა და გამოკვლეული იქნა დანარჩენი მტკიცებულებები (დაიკითხა 9 მოწმე და ბრალდებულები, გამოქვეყნდა წერილობითი მტკიცებულებები). საბოლოოდ, გიორგი გულაბერიძისა და სხვა ბრალდებულების მიმართ მოსამართლე გიორგი არევაძის მიერ 2016 წლის 30 მაისს გამოტანილ გამამტყუნებელ განაჩენში (ბრალდებულები დამნაშავედ ცნო საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის 1441 მუხლის მე-2 ნაწილის „ე“ ქვეპუნქტით) ბრალის დამადასტურებლად მიეთითა მტკიცებულებები, რომლებიც განაჩენის გამომტანი მოსამართლის მიერ სასამართლო სხდომაზე უშუალოდ არ გამოკვლეულა (დაზარალებულის და 20-ზე მეტი მოწმის ჩვენება, პენიტენციური დაწესებულებიდან ამოღებული ვიდეო სათვალთვალო კამერების ჩანაწერები).

საქართველოს სახალხო დამცველის 2017 წლის საპარლამენტო ანგარიშში[2] ყურადღება გამახვილდა სასამართლოს შემადგენლობის უცვლელობის პრინციპის საწინააღმდეგო საქართველოს საერთო სასამართლოების პრაქტიკაზე: არაერთ შემთხვევაში, სათადარიგო მოსამართლეები არსებითი განხილვის დაწყებისთანავე არ ინიშნებიან და უმრავლეს შემთხვევაში, სასამართლო შემადგენლობის ცვლილებისას საქმის არსებითი განხილვა თავიდან არ იწყება. 2017 წელს, ქუთაისის საქალაქო სასამართლოში 73 საქმეზე შეიცვალა არსებითი განხილვის მოსამართლე. საქმეებზე არსებითი განხილვის მოსამართლესთან ერთად სათადარიგო მოსამართლე დანიშნული არ ყოფილა, თუმცა 73 საქმიდან სათადარიგოდ დანიშნულმა მოსამართლემ მხოლოდ 16 საქმეზე განხილვა დაიწყო თავიდან, დანარჩენ საქმეებზე განხილვა გაგრძელდა.[3] ერთ-ერთ საქმეში საქართველოს უზენაესმა სასამართლომ პირველი ინსტანციის სასამართლოს მიერ საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 183-184-ე მუხლების დარღვევად არ მიიჩნია შემთხვევა, როცა გადაწყვეტილების მიმღები მოსამართლე თავიდანვე არ იყო დანიშნული სათადარიგო მოსამართლედ.[4]

საქართველოს საერთო სასამართლოების ჩამოყალიბებული პრაქტიკის მიხედვით, სათადარიგო მოსამართლის არსებითი განხილვის მოსამართლესთან ერთად არდანიშვნის გამო გამამტყუნებელ განაჩენს შესაძლებელია საფუძვლად დაედოს ისეთი მტკიცებულება/მტკიცებულებები, რომელიც მოსამართლის (რომელიც საქმეს იხილავდა არსებითად ან იყო წარმოდგენილი პროცესზე სათადარიგო მოსამართლის რანგში) თანდასწრებით უშუალოდ გამოკვლეული არ ყოფილა.

სისხლის სამართლის საქმეზე სათადარიგო მოსამართლის დანიშვნა სხვადასხვა ობიექტური გარემოებით შეიძლება იყოს განპირობებული და შესაბამისად, სათადარიგო მოსამართლის დანიშვნა და მის მიერ საქმის განხილვის კონსტიტუციურობა პრობლემას არ წარმოადგენს. ამასთან, საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 184-ე მუხლის ის ნორმატიული შინაარსი, რომელიც სათადარიგო მოსამართლის საქმის განხილვის დაწყების შემდეგ დანიშვნის შესაძლებლობას იძლევა, საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის პირველ პუნქტთან შესაბამისობის თვალსაზრისით უნდა შეფასდეს.

საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 184-ე მუხლის გასაჩივრებული ნორმატიული შინაარსის გამოყენებით, მოსარჩელე გიორგი გულაბერიძის ბრალდების სისხლის სამართლის საქმის მსგავსად, სხვა საქმეებშიც, პირველი ინსტანციის სასამართლოს თავმჯდომარის გადაწყვეტილებით საქმე არსებითად განსახილველად გადაეცემა კონკრეტულ მოსამართლეს და სათადარიგო მოსამართლე არ ინიშნება. საქმის არსებითად განმხილველი მოსამართლის თავმჯდომარეობით ჩატარებულ სხდომებზე ხდება მტკიცებულებების გამოკვლევა. სასამართლოს თავმჯდომარის გადაწყვეტილებით, საქმეზე სათადარიგო მოსამართლე ინიშნება არა განხილვის დაწყებისთანავე, არამედ მისთვის საქმის განსახილველად გადაცემის დღეს. ფორმალურად, განაჩენის გამომტანი მოსამართლე სათადარიგო მოსამართლეს წარმოადგენს, თუმცა გასათვალისწინებელია, რომ ასეთ შემთხვევაში, სათადარიგო მოსამართლედ დაინიშნა მისთვის საქმის გადაცემის და არა საქმის არსებითი განხილვის დაწყების დღეს ხდება. შესაბამისად, სათადარიგო მოსამართლე, რომელსაც მონაწილეობა არ მიუღია საქმის არსებით განხილვაში, არ იყო ინფორმირებული საქმის გარემოებების შესახებ, არ იყო უშუალოდ ჩართული მტკიცებულებათა გამოკვლევის პროცესში, საქმის თავიდან განხილვას არ იწყებს, არამედ განხილვას აგრძელებს. საბოლოოდ, გამოტანილი გამამტყუნებელი განაჩენი ეფუძნება იმ მტკიცებულებებსაც, რომლებიც განაჩენის გამომტანი მოსამართლის მიერ უშუალოდ და ზეპირად სასამართლოში მხარეთა მონაწილეობით გამოკვლეული არ ყოფილა. სასამართლოს შემადგენლობის უცვლელობის გარანტია განაპირობებს სამართლიანი სასამართლოს უფლების უმნიშვნელოვანეს ელემენტებს: საქმის ზეპირი განხილვის და მტკიცებულებათა უშუალოდ გამოკვლევის, დასაბუთებული გადაწყვეტილების მიღების უფლებას.

სასამართლოსადმი მიმართვის უფლება

საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის პირველი პუნქტის თანახმად, „ყოველ ადამიანს უფლება აქვს თავის უფლებათა და თავისუფლებათა დასაცავად მიმართოს სასამართლოს.“ ევროპის საბჭოს „ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა დაცვის კონვენციის“ მე–6 მუხლი უზრუნველყოფს უფლებას სამართლიან სასამართლო განხილვაზე. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით[5], ეს უფლება „უზრუნველყოფს ადამიანის სრულყოფილ სამართლებრივ დაცვას“; მოიცავს პირის უფლებას სამართლიან საჯარო მოსმენაზე გამოთქვას თავისი მოსაზრებები და დაიცვას თავი პირადად ან დამცველის მეშვეობით. „პასუხისმგებლობის დაკისრებისას ინდივიდი [...] უნდა აღიჭურვოს დაცვის იმ მექანიზმებით, რასაც სამართლიანი სასამართლოს უფლება მოითხოვს.[6]

მტკიცებულებათა უშუალოდ და ზეპირად გამოკვლევის პრინციპი

მართლმსაჯულება ხორციელდება მოსამართლეთა შეუცვლელობისა და დამოუკიდებლობის პრინციპების დაცვით.[7] სასამართლომ საქმე უცვლელი შემადგენლობით უნდა განიხილოს. თუ რომელიმე მოსამართლეს არ შეუძლია სასამართლო სხდომაში მონაწილეობის მიღება, მას ცვლიან იმავე სასამართლოს სხვა მოსამართლით და საქმის განხილვა ხელახლა იწყება, გარდა ამ კოდექსის 184-ე მუხლით გათვალისწინებული შემთხვევისა[8], კერძოდ: სასამართლოს თავმჯდომარის გადაწყვეტილებით, საქმეზე შეიძლება დაინიშნოს სათადარიგო მოსამართლე, რომელიც ცვლის სასამართლო შემადგენლობიდან გასულ მოსამართლეს და საქმის განხილვა გრძელდება.[9]

ხსენებული ნორმებიდან ცალსახად იკითხება სასამართლო შემადგენლობის უცვლელობის პრინციპის იმპერატიული ხასიათი: მოსამართლის შეცვლის შემთხვევაში საქმის განხილვის თავიდან ჩატარების წესიდან ერთადერთი გამონაკლისია - სათადარიგო მოსამართლის დანიშვნა. მიუხედავად სათადარიგო მოსამართლის დანიშვნის კონკრეტული დროის კანონში მიუთითებლობისა, არსებული დანაწესი, რომლის თანახმად, სათადარიგო მოსამართლე, „ცვლის სასამართლო შემადგენლობიდან გასულ მოსამართლეს“ ერთმნიშვნელოვნად ადასტურებს საქმის განხილვის დაწყებისთანავე სათადარიგო მოსამართლის სასამართლოს შემადგენლობაში ყოფნის სავალდებულოობას. სასამართლოს შემადგენლობის უცვლელობის პრინციპი დაკავშირებულია მტკიცებულებათა უშუალოდ გამოკვლევის უფლებასთან. სწორედ სათადარიგო მოსამართლის არსებითი განხილვის დაწყებისთანავე დანიშვნა უზრუნველყოფს მტკიცებულებათა გამოკვლევის პროცესში მის ჩართულობას, რის გამო გამონაკლისის სახით დასაშვებია საქმის განხილვის გაგრძელება. წინააღმდეგ შემთხვევაში, სათადარიგო მოსამართლის ნებისმიერ დროს დანიშვნის შესაძლებლობის შემთხვევაში, გამონაკლისის არსებობა აზრსმოკლებულია და ვერ უზრუნველყოფს სასამართლოს შემადგენლობის უცვლელობის გარანტიას.

ანალოგიურია სასამართლოს შემადგენლობის უცვლელობის პრინციპი ნაფიც მსაჯულთა სასამართლოს მიერ საქმის განხილვის შემთხვევაშიც: სხდომის თავმჯდომარე ნაფიც მსაჯულებთან ერთად და ერთდროულად ნიშნავს სათადარიგო მსაჯულებს, რომლებიც მონაწილეობას იღებენ საქმის განხილვაში,[10] ესწრებიან სასამართლო სხდომას.[11] „სამართლიან მართლმსაჯულებას თავისთავად ვერც ნაფიც მსაჯულთა ინსტიტუტი უზრუნველყოფს და ვერც მოსამართლის მიერ საქმის განხილვა, თუ თითოეული მათგანი არ იქნება აღჭურვილი უფლების დაცვისთვის აუცილებელი, ეფექტური და საკმარისი გარანტიებით.“[12]

ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ საქმეზე: „P.K. v. Finland“[13] ჩამოაყალიბა ზოგადი მიდგომა: უშუალობის პრინციპი სისხლის სამართლის პროცესის გარანტიას წარმოადგენს, რომელშიც მოწმის ქცევის და სანდოობის შესახებ სასამართლოს მოსაზრებას ბრალდებულისთვის მნიშვნელოვანი შედეგი შეიძლება მოჰყვეს. სამართლიანი სისხლის სამართლის პროცესის მნიშვნელოვანი ელემენტია ბრალდებულის შესაძლებლობა, დაუპირისპირდეს მოწმეს იმ მოსამართლის თანდასწრებით, რომელიც საქმეზე საბოლოო გადაწყვეტილებას იღებს. როგორც წესი, პირველი ინსტანციის სასამართლოს შემადგენლობაში ცვლილებამ მნიშვნელოვანი მოწმის დაკითხვის შემდეგ უნდა გამოიწვიოს ამ მოწმის ხელახალი მოსმენა/დაკითხვა.

საქმეზე: „Cutean v. Romania“[14] სასამართლომ აღნიშნა, რომ შესაძლებელია წარმოიშვას ძალიან მკაფიო ადმინისტრაციული ან საპროცესო ფაქტორები, რომელიც შეუძლებელს ხდის საქმის განხილვაში მოსამართლის მონაწილეობის გაგრძელებას. შეიძლება მიღებული იქნეს ზომები, რომ მოსამართლეებს, რომლებიც საქმის განხილვას განაგრძობენ, სათანადოდ ესმით არგუმენტები და მტკიცებულებები (მაგალითად, ოქმების ასლების მიღება, სადაც მოწმის სანდოობობა ეჭვს არ იწვევს ან მნიშვნელოვანი მოწმის განემორებითი მოსმენა). მოცემულ საქმეზე სასამართლომ დაადგინა კონვენციის მე-6 მუხლის დარღვევა, რადგან პირველი ინსტანციის სასამართლოს თავდაპირველი შემადგენლობის არცერთი მოსამართლე, რომლებმაც მოუსმინეს განმცხადებელს და მოწმეებს, აღარ დარჩა სასამართლოს შემადგენლობაში, რომელმაც საქმის განხილვა გააგრძელა. ამასთან, მოსამართლეს, რომელმაც განმცხადებელს მსჯავრი დასდო, მისთვის ან მოწმეებისთვის უშუალოდ არ მოუსმენია. განმცხადებლის უშუალოდ მოსმენა მეტად აქტუალური იყო იმ გარემოების გამო, რომ განაჩენის მიმღებმა მოსამართლემ შეაფასა ქმედების შემადგენლობის სუბიექტური ელემენტი - პირის განზრახვა. განმცხადებლის და მოწმეთა ჩვენებები, რომელიც მოსამართლის მიერ უშუალოდ არ იყო გამოკვლეული, განმცხადებლის მსჯავრდებისთვის რელევანტურ მტკიცებულებებს წარმოადგენდა, რის გამოც ჩვენებების ოქმების ხელმისაწვდომობა სამართალწარმოების უშუალობის არარსებობას ვერ დააბალანსებდა.

ანალოგიურად, საქმეზე: „Beraru v. Romania“[15] სასამართლომ კონვენციის მე-6 მუხლის დარღვევა დაადგინა, როცა საქმეზე განხილვის დაწყებიდან 5 თვის შემდეგ დაინიშნა მეორე მოსამართლე და ამ დროისთვის პირველ მოსამართლეს მტკიცებულებათა უმრავლესობა გამოკვლეული ჰქონდა. მიუხედავად იმისა, რომ მეორე მოსამართლეს ჰქონდა ბრალდებულთა და მოწმეთა ჩვენებების ოქმები, იმის გათვალისწინებით, რომ განმცხადებლის მსჯავრდება ეფუძნებოდა მტკიცებულებებს, რომლებიც არ იყო უშუალოდ მოსმენილი მეორე მოსამართლის მიერ, სასამართლომ მიიჩნია, რომ ოქმების ხელმისაწვდომობა უშუალობის პრინციპს კომპენსირებას ვერ მოახდენდა.

გასათვალისწინებელია, რომ საქართველოს კანონმდებლობა მტკიცებულებათა უშუალოდ გამოკვლევის პრინციპის უზრუნველსაყოფად არაერთ წესს განსაზღვრავს: კანონმდებლობით გარანტირებულია მტკიცებულებათა უშუალოდ და ზეპირად გამოკვლევის პრინციპი.[16] სასამართლო სხდომა, როგორც წესი, ტარდება საჯაროდ და ზეპირად.[17] საქმის არსებითი განხილვის სხდომას წარმართავს სხდომის თავმჯდომარე[18], რომელიც მხარეებს აძლევს შესაძლებლობას, დაუბრკოლებლად წარადგინონ და გამოიკვლიონ მტკიცებულებანი.[19] საქმის არსებითი განხილვისას სასამართლო პროცესზე მხარეები ზეპირად წარადგენენ შესავალ და დასკვნით სიტყვებს, იკვლევენ მტკიცებულებებს, მონაწილეობენ ერთმანეთის მტკიცებულებათა გამოკვლევაში, პირდაპირი და ჯვარედინი წესით კითხავენ მოწმეებს, სხდომის თავმჯდომარის თანხმობით ახდენენ საქმეში არსებული მტკიცებულების სხდომაზე დემონსტრირებას, საჯაროდ კითხულობენ წერილობით მტკიცებულებას, გამოთქვამენ რეპლიკას, ბრალდებული წარადგენს საბოლოო სიტყვას.[20] არსებითი განხილვის გარეშე სასამართლოს განაჩენი მხოლოდ საპროცესო შეთანხმების დამტკიცების შემთხვევაში გამოაქვს,[21] როცა ბრალდებული სადავოდ არ ხდის ბრალდების მხარის მიერ წარდგენილ მტკიცებულებებს და უარს ამბობს სასამართლოს მიერ მისი საქმის არსებითი განხილვის უფლებაზე.[22]

საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლო[23] მიუთითებს ფაქტების დამდგენ სასამართლოში საქმის ზეპირი განხილვის ჩატარების მომეტებულ ინტერესზე, სადაც მხარეებს მტკიცებულებების წარდგენის, ასევე, საკუთარი და მოწინააღმდეგე მხარის მტკიცებულებებთან დაკავშირებით მოსაზრებების გამოთქმის და პოზიციიის გამოხატვის შესაძლებლობა ექნებათ მათი არგუმენტების სისწორეში სასამართლოს დასარწმუნებლად და საბოლოოდ, სამართლიანი გადაწყვეტილების მიღების ხელშეწყობის მიზნით.

საქართველოს კანონმდებლობის მსგავსად, იურიდიულ ლიტერატურაშიც სასამართლოს შემადგენლობის უცვლელობა მტკიცებულებათა უშუალოდ გამოკვლევის უზურუნველყოფის დამატებით გარანტიად განიხილება, კონკრეტულ მტკიცებულებასთან დაკავშირებით სასამართლოს შინაგანი რწმენის ჩამოყალიბებისა და სამართლიანი გადაწყვეტილების მიღების ხელშეწყობის თვალსაზრისით.[24] ამასთან, ლიტერატურაში მითითებულია სათადარიგო მოსამართლის საქმის განმხილველი მოსამართლისთვის გადაცემის პარალელურად დანიშვნის აუცილებლობაზე იმ მიზნით, რომ „მის მიერ საქმის განხილვის გაგრძელებამ, საფრთხე არ შეუქმნას მართლმსაჯულების განხორციელებას.“[25]

საქართველოს საერთო სასამართლოებებში პროცესების მონიტორინგის ეუთოს ანგარიშში საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსთან შეუსაბამოდ შეფასდა გამოვლენილი პრაქტიკა - საქმის განხილვისას მოსამართლის შეცვლა სხვა მოსამართლით, „რომელიც არ ესწრებოდა წინა სასამართლო განხილვებს და ამდენად პირადად და უშუალოდ არ ჰქონდა ინფორმაცია მიმდინარე პროცედურების, მათ შორის მოწმეთა დაკითხვის შესახებ.“[26] ამავე კვლევის მიხედვით, „სათადარიგო მოსამართლეები უნდა დაინიშნონ პროცესის დასაწყისში და დაესწრონ ყველა მოსმენასა და განხილვებს, როგორც ეს რეგულირდება სათადარიგო ნაფიცი მსაჯულების შემთხვევაში.“[27]

ამდენად, საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 184-ე მუხლის ნორმატიული შინაარსი (ამგვარად ჩამოყალიბდა საერთო სასამართლოების პრაქტიკა), რომლის მიხედვით, შესაძლებელია საქმის განხილვის დაწყების შემდეგ სათადარიგო მოსამართლის დანიშვნა, როცა საქმეში არსებული მტკიცებულებების უმრავლესობა უკვე გამოკვლეულია სხვა მოსამართლის თავმჯდომარეობით ჩატარებულ სხდომებზე და საქმის განხილვა თავიდან არ იწყება, ეწინააღმდეგება საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის პირველი პუნქტით გარანტირებულ მტკიცებულებათა უშუალოდ გამოკვლევის პრინციპს.

დასაბუთებული გადაწყვეტილების უფლება

საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 184-ე მუხლის გასაჩივრებული ნორმატიული შინაარსი იძლევა შესაძლებლობას საქმის განხილვის დაწყების შემდეგ დანიშნულმა სათადარიგო მოსამართლემ გააგრძელოს საქმის განხილვა და შესაბამისად, გამოტანილი დააფუძნოს იმ მტკიცებულებებსაც, რომლებიც განაჩენის გამომტანი მოსამართლის მიერ უშუალოდ გამოკვლეული არ ყოფილა. უშუალობის პრინციპის დარღვევა დასაბუთებული გადაწყვეტილების უფლების დარღვევასაც განაპირობებს.

ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო დასაბუთებულ გადაწყვეტილებას სამართლიანი სასამართლოს უფლების შემადგენელ ელემენტად განიხილავს: საქმეზე: „Taxquet v. Belgium“[28] სასამართლოს განმარტებით, სამართლიანი სასამართლოს მოთხოვნის დასაკმაყოფილებლად ბრალდებულს და საზოგადოებას განაჩენის გაგების შესაძლებლობა უნდა ჰქონდეთ, რაც თვითნებობისგან დაცვის გარანტიას წარმოადგენს, ასევე დემონსტრირება მხარისთვის, რომ მას უსმენენ „პროფესიონალი მოსამართლეების მონაწილეობით ჩატარებულ სასამართლო პროცესში, მსჯავრდებულის მიერ საკუთარი ვერდიქტის გაგება პირველ რიგში სასამართლო განაჩენის დასაბუთებულობითაა განპირობებული. ასეთ შემთხვევებში, ეროვნულმა სასამართლოებმა საკმარისი სიცხადით უნდა წარმოადგინონ ის დასაბუთება, რომელსაც ეფუძნება მათ მიერ გამოტანილი განაჩენი.“

გასათვალისწინებელია, რომ ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ საქმეზე: „Cerovšek and Božičnik v. Slovenia“[29] უშუალობის პრინციპიდან გამომდინარე განიხილა დასაბუთებული გადაწყვეტილების უფლება. მოცემულ საქმეზე სასამართლომ დაადგინა მე-6 მუხლის დარღვევა, ვინაიდან განმცხადებლების წინააღმდეგ მიღებული გადაწყვეტილების მსჯავრდების და სასჯელის მიზეზები არ ყოფილა ჩამოყალიბებულ განაჩენში იმ მოსამართლის მიერ, რომელმაც სასამართლო პროცესის დროს განიხილა ყველა მტკიცებულება, არამედ სხვა მოსამართლეების მიერ, რომლებსაც არ მიუღიათ განხილვაში მონაწილეობა. ამასთანავე, არ არსებობდა განხილვის ჩანაწერებში არანაირი მითითება, რომ საქმის განმხილველმა მოსამართლემ რაიმე მიზეზი ზეპირად განმარტა. განაჩენის წერილობითი საფუძვლები ჩამოაყალიბა სხვა ორმა მოსამართლემ, რომლებიც არ მონაწილეობდნენ საქმის განხილვასა და მტკიცებულებათა გამოკვლევაში და მათ დასაბუთებას საფუძვლად მხოლოდ საქმის წერილობითი მასალები დაედო. თავდაპირველად საქმის განმხილველმა მოსამართლემ სასამართლო პროცესზე მოუსმინა განმცხადებლებს, გამოიკვლია რამდენიმე მოწმის ჩვენება, ჩამოუყალიბდა აზრი მათი სანდოობის შესახებ. შესაბამისად, სისხლის სამართალწარმოების უშუალოობის პრინციპის საფუძველზე მოსამართლის მიერ მოწმეებისა და განმცხადებლების დამოკიდებულების და მათი სანდოობის შეფასების გამოკვლევა იყო მნიშვნელოვანი ელემენტი ფაქტების დაასდგენად, რომელსაც ეფუძნებოდა მსჯავრდება. სასამართლომ დაადგინა, რომ ასეთი მოსაზრებები უნდა წარმოადგენდეს წერილობითი განაჩენის ერთ-ერთ ძირითად კომპონენტს.

უშუალობის პრინციპიდან გამომდინარეობს დასაბუთებული გადაწყვეტილების უფლება, რაც ასახულია კანონმდებლობაში: დადგენილია სასამართლოს განაჩენის კანონიერების, დასაბუთებულობისა და სამართლიანობის სავალდებულოობა.[30] განაჩენი დასაბუთებულია, თუ ის ემყარება სასამართლო განხილვის დროს გამოკვლეულ, გონივრული ეჭვის გამომრიცხავ მტკიცებულებათა ერთობლიობას. სასამართლოს განაჩენში ჩამოყალიბებული ყველა დასკვნა და გადაწყვეტილება დასაბუთებული უნდა იყოს.[31] გამამტყუნებელი განაჩენი უნდა ემყარებოდეს მხოლოდ უტყუარ მტკიცებულებებს.[32] გამამტყუნებელი განაჩენით პირის დამნაშავედ ცნობისათვის საჭიროა გონივრულ ეჭვს მიღმა[33] არსებულ შეთანხმებულ მტკიცებულებათა ერთობლიობა.[34] „გონივრულ ეჭვს მიღმა მტკიცებულებითი სტანდარტი [...] ვალდებულებას აკისრებს დანაშაულებრივი ფაქტების დამდგენ სასამართლოს, რომ სამართლიანად გადაჭრას სამხილებს შორის არსებული კონფლიქტები, სათანადოდ აწონოს მტკიცებულებები.[35]

მტკიცებულების საფუძველზე სასამართლო ადგენს, არსებობს თუ არა ფაქტი ან ქმედება, ჩაიდინა თუ არა ეს ქმედება გარკვეულმა პირმა, დამნაშავეა თუ არა იგი.[36] მტკიცებულება უნდა შეფასდეს სისხლის სამართლის საქმესთან მისი რელევანტურობის, დასაშვებობისა და უტყუარობის თვალსაზრისით.[37] „მტკიცებულების უტყუარობას - კანონით დადგენილი წესით სასამართლოში წარდგენილი ინფორმაციის სანდოობას განაპირობებს ის, თუ რამდენად არის შესაძლებელი ან უზრუნველყოფილი მისი შემოწმება.“[38] მოსამართლე ფაქტებს ადგენს მტკიცებულებების უშუალოდ გამოკვლევის შემდეგ მათი შეფასების საფუძველზე. გამამტყუნებელი განაჩენი უნდა შეიცავდეს[39] დანაშაულებრივი ქმედების აღწერას, მტკიცებულების მითითებით, რომელსაც ემყარება სასამართლოს დასკვნა, მტკიცებულების გაზიარებისა და უარყოფის მოტივის დასაბუთებით. კანონით დადგენილი დასაბუთებული განაჩენის გარანტია მოსამართლეს ავალდებულებს განაჩენი გამოიტანოს მხოლოდ სასამართლო პროცესზე მის მიერ უშუალოდ გამოკვლეული მტკიცებულებების საფუძველზე.

ამდენად, საქართველოს კონსტიტუციის, ევროპის საბჭოს „ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა დაცვის კონვენციის“ შესაბამისად, სასამართლო ვალდებულია დაასაბუთოს მიღებული განაჩენი: ჩამოაყალიბოს მოტივაცია, დამნაშავედ ცნობის საფუძველი, მტკიცებულებები, რომელთა დაყრდნობით მოხდა განაჩენის გამოტანა მათი უარყოფის ან გაზიარების დასაბუთებით. განაჩენის გამომტანი მოსამართლის მიერ სასამართლო პროცესზე უშუალოდ გამოკვლეული მტკიცებულებას შეიძლება დაეფუძნოს განაჩენი. მტკიცებულებათა უშუალოდ გამოკვლევის გარეშე მათი უტყუარობის შეფასება და შესაბამისად, განაჩენის მათზე დაფუძნება შეუძლებელი და წარმოუდგენელია, რის გამო ამგვარი განაჩენი ვერ პასუხობს დასაბუთებულობის მოთხოვნას.

საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 184-ე მუხლის გასაჩივრებული ნორმატიული შინაარსის მიხედვით, სათადარიგო მოსამართლე, რომელიც საქმის არსებითად განხილვის დაწყების, მტკიცებულებათა გარკვეული რაოდენობის გამოკვლევის შემდეგ ერთვება პროცესში (არსებითად განმხილველი მოსამართლის ერთდროულად არ არის დანიშნული და საქმის არსებითად განხილვის დაწყებისთანავე არ მონაწილეობს სასამართლო განხილვაში) და საქმის განხილვას აგრძელებს, გამამტყუნებელ განაჩენს აფუძნებს ისეთ მტკიცებულებებსაც, რომლებიც მის (განაჩენის გამომტანი მოსამართლე) მიერ უშუალოდ გამოკვლეული არ ყოფილა. შესაბამისად, სათადარიგო მოსამართლის მიერ მტკიცებულებათა უშუალოდ გამოკვლევის პრინციპის დარღვევით გამოტანილი განაჩენი საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლით გარანტირებული დასაბუთებული გადაწყვეტილების უფლების სტანდარტს ვერ აკმაყოფილებს.

ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, ვინაიდან მოქალაქეების: გიორგი გულაბერიძისა და ბადრი შუშანიძის საკონსტიტუციო სარჩელი შეიცავს მნიშვნელოვან საკითხს ადამიანის უფლებათა დაცვის თვალსაზრისით და რომლის გადაწყვეტა ხელს შეუწყობს საქართველოს კონსტიტუციის 42–ე მუხლის პირველი პუნქტით გარანტირებული უფლების რეალიზაციას, მოგმართავთ სასამართლოს მეგობრის მოსაზრებით. დამატებით, გაცნობებთ, რომ გამოვთქვამთ მზადყოფნას საქმის არსებით განხილვაზე ზეპირი განმარტების მისაცემად.

[1] საქართველოს სახალხო დამცველის 2017 წლის 22 სექტემბრის N15-5/13261 წინადადება.

[2]საქართველოს სახალხო დამცველის 2017 წლის საპარლამენტო ანგარიში, გვ. 105-106, 117 იხ. <https://sites.google.com/view/geoombudsman/%E1%83%90%E1%83%9C%E1%83%92%E1%83%90%E1%83%A0%E1%83%98%E1%83%A8%E1%83%94%E1%83%91%E1%83%98/%E1%83%A1%E1%83%90%E1%83%9E%E1%83%90%E1%83%A0%E1%83%9A%E1%83%90%E1%83%9B%E1%83%94%E1%83%9C%E1%83%A2%E1%83%9D>

[3] ქუთაისის საქალაქო სასამართლოს 2018 წლის 18 იანვრის N699-1 წერილი. აღსანიშნავია, რომ თბილისის საქალაქო სასამართლოს 2018 წლის 12 იანვრის N2254626 და ბათუმის საქალაქო სასამართლოს 2018 წლის 24 იანვრის N52გ/კ წერილებით, აპარატს სასამართლოს შემადგენლობის შეცვლილი საქმეების თაობაზე რაოდენობრივი მონაცემების წარმოდგენაზე უარი აღნიშნული სტატისტიკის წარმოების არარსებობის გამო ეთქვა.

[4] საქართველოს უზენაესი სასამართლოს 2013 წლის 28 ივნისის N40-აპ-13 გადაწყვეტილება, საქართველოს უზენაესი სასამართლოს გადაწყვეტილებათა საძიებო პროგრამა იხ. <http://prg.supremecourt.ge/>

[5] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2006 წლის 15 დეკემბრის გადაწყვეტილება საქმეზე ,,საქართველოს მოქალაქეები: ვახტანგ მასურაშვილი და ონისე მებონია საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ.“

[6] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2014 წლის 24 დეკემბრის გადაწყვეტილება საქართველოს უზენაესი სასამართლოს კონსტიტუციური წარდგინების განხილვაზე.

[7] „საერთო სასამართლოების შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის მე-6 მუხლის პირველი პუნქტი.

[8] საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 183-ე მუხლი.

[9] საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 184-ე მუხლი.

[10] საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 224-ე მუხლის პირველი ნაწილი.

[11] საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 224-ე მუხლის მე-2 ნაწილი.

[12] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2014 წლის 13 ნოემბრის გადაწყვეტილება საქმეზე: „საქართველოს მოქალაქეები: ვალერიან გელბახიანი, მამუკა ნიკოლაიშვილი და ალექსანდრე სილაგაძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ.“

[13] ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს 2002 წლის 09 ივლისის გადაწყვეტილება (განაცხადი N37442/97).

[14] ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს 2014 წლის 02 დეკემბრის გადაწყვეტილება (განაცხადი N53150/12).

[15] ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს 2014 წლის 18 მარტის გადაწყვეტილება (განაცხადი N40107/04).

[16] საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის მე-14 მუხლი.

[17] საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის მე-10 მუხლის პირველი ნაწილი, 182-ე მუხლის პირველი ნაწილი.

[18] საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 227-ე მუხლი.

[19] საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 23-ე მუხლი.

[20] საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 241-ე, 251-ე, 242-ე, 244-ე, 245-ე და 246-ე , 248-ე, 252 და 253-ე მუხლები.

[21] საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 209-ე მუხლის პირველი ნაწილი.

[22] საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის მე-3 მუხლის 111 ნაწილი.

[23] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2014 წლის 23 მაისის გადაწყვეტილება საქმეზე: „საქართველოს მოქალაქე გიორგი უგულავა საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ.“

[24] „საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის კომენტარი“ ავტორთა კოლეგია, გამომცემლობა „მერიდიანი, თბილისი, 2015 წ. გვ.117-118 იხ. <https://library.iliauni.edu.ge/wp-content/uploads/2017/03/ssssk-komentari.pdf>

[25] „საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის კომენტარი“ ავტორთა კოლეგია, გამომცემლობა „მერიდიანი, თბილისი, 2015 წ. გვ.539-540 იხ. <https://library.iliauni.edu.ge/wp-content/uploads/2017/03/ssssk-komentari.pdf>

[26] ეუთოს დემოკრატიული ინსტიტუტებისა და ადამიანის უფლებების ბიურო „სასამართლო პროცესის მონიტორინგის ანგარიში. საქართველო“ 2014 წ. გვ. 38-39 იხ. <https://www.osce.org/ka/odihr/130686?download=true>

[27] ეუთოს დემოკრატიული ინსტიტუტებისა და ადამიანის უფლებების ბიურო „სასამართლო პროცესის მონიტორინგის ანგარიში. საქართველო“ 2014 . გვ. 39 იხ. <https://www.osce.org/ka/odihr/130686?download=true>

[28] ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს დიდი პალატის 2010 წლის 16 ნოემბრის გადაწყვეტილება (განაცხადი N926/05).

[29] ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს 2017 წლის 07 მარტის გადაწყვეტილება (განაცხადი N68939/12, N68949/12).

[30] საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 259-ე მუხლის პირველი ნაწილი.

[31] საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 259-ე მუხლის მე-3 ნაწილი.

[32] საქართველოს კონსტიტუციის მე-40 მუხლის მე-3 პუნქტი.

[33] საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის მე-3 მუხლის მე-13 ნაწილი: „სასამართლოს მიერ გამამტყუნებელი განაჩენის გამოტანისათვის საჭირო მტკიცებულებათა ერთობლიობა, რომელიც ობიექტურ პირს დაარწმუნებდა პირის ბრალეულობაში.“

[34] საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 82-ე მუხლის მე-3 ნაწილი.

[35] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2015 წლის 22 იანვრის გადაწყვეტილება საქმეზე: „საქართველოს მოქალაქე ზურაბ მიქაძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ.“

[36] საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის მე-3 მუხლის 23-ე ნაწილი.

[37] საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 82-ე მუხლის პირველი ნაწილი.

[38] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2015 წლის 22 იანვრის გადაწყვეტილება საქმეზე: „საქართველოს მოქალაქე ზურაბ მიქაძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ.“

[39] საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 273–ე მუხლის პირველი ნაწილი.