კოლეგიის შემადგენლობა:

კონსტანტინე ვარძელაშვილი - სხდომის თავმჯდომარე;

ვახტანგ გვარამია - წევრი;

ქეთევან ერემაძე - წევრი, მომხსენებელი მოსამართლე;

ბესარიონ ზოიძე - წევრი.

სხდომის მდივანი: ლილი სხირტლაძე.

საქმის დასახელება: “საქართველოს სახალხო დამცველი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ”

დავის საგანი: “სოციალური დახმარების შესახებ” საქართველოს კანონის 22-ე მუხლის მე-2 პუნქტის კონსტიტუციურობა საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის პირველ პუნქტთან მიმართებით.

საქმის განხილვის მონაწილენი: მოსარჩელის, საქართველოს სახალხო დამცველის წარმომადგენლები - გიორგი მშვენიერაძე და თამარ ჭარბაძე; მოპასუხის, საქართველოს პარლამენტის წარმომადგენლები - ბათარ ჩანქსელიანი და ლევან კასრაძე; მოწმე - სსიპ სოციალური მომსახურების სააგენტოს დირექტორის მოადგილე მორის წამალაშვილი.

I

1. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2007 წლის 3 სექტემბერს კონსტიტუციური სარჩელით (რეგისტრაციის №434) მიმართა საქართველოს სახალხო დამცველმა. საკონსტიტუციო სასამართლოს პირველი კოლეგიის 2007 წლის 29 ოქტომბრის №1/4/434 საოქმო ჩანაწერით საქმე არსებითად განსახილველად იქნა მიღებული.

საქმის არსებითი განხილვის სხდომები გამართა 2009 წლის 9 და 10 ივნისს.

2. კონსტიტუციური სარჩელის შემოტანის საფუძვლად მითითებულია: საქართველოს კონსტიტუციის 89-ე მუხლის პირველი პუნქტის ,,ვ” ქვეპუნქტი, ,,საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ” საქართველოს ორგანული კანონის 39-ე მუხლის პირველი პუნქტის ,,ბ” ქვეპუნქტი, “სახალხო დამცველის შესახებ” საქართველოს ორგანული კანონის 21-ე მუხლის “ი” ქვეპუნქტი და ,,საკონსტიტუციო სამართალწარმოების შესახებ” საქართველოს კანონის პირველი მუხლის მე-2 პუნქტი.

3. კონსტიტუციური სარჩელის მიხედვით, დავის საგანს წარმოადგენს “სოციალური დახმარების შესახებ” საქართველოს კანონის 22-ე მუხლის მე-2 პუნქტი, რომლის თანახმად, “სოციალურ-ეკონომიკური მდგომარეობის შეფასების მეთოდოლოგია, აგრეთვე საქართველოს მთავრობის მიერ დადგენილი დონე და ფულადი სოციალური დახმარების ოდენობა არ საჩივრდება”. მოსარჩელის აზრით, სადავო ნორმა ეწინააღმდეგება საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის პირველ პუნქტს, რომლის თანახმად: “ყოველ ადამიანს უფლება აქვს თავის უფლებათა და თავისუფლებათა დასაცავად მიმართოს სასამართლოს.”

4. სახალხო დამცველს მიაჩნია, რომ მოქალაქეთა სოციალური დაცვა სახელმწიფოს ვალდებულებაა და არა მის მიერ კეთილი ნების გამოვლინება. მისი აზრით, სოციალური სახელმწიფოს პრინციპი წარმოშობს ხელისუფლების არაერთ ვალდებულებას მოსახლეობის სოციალური პრობლემების გადაჭრის, ცალკეული კატეგორიის ადამიანების (მაგალითად, ომის ან შეიარაღებული კონფლიქტის დროს დაზარალებული პირების, ინვალიდების, პენსიონერების და სხვა) ადექვატური სოციალური უზრუნველყოფის და ზოგადად, სოციალური უფლებების დაცვის თვალსაზრისით, რაც, თავის მხრივ, მოითხოვს შესაბამისი ღონისძიებების დროულად გატარებას. ამ მოსაზრების გასამყარებლად, ის მიუთითებს საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2002 წლის 18 აპრილის №1/1/126,129,158 გადაწყვეტილებაზე საქმეზე “ბაჭუა გაჩეჩილაძე, სიმონ თურვანდაშვილი, შოთა ბუაძე და სხვები საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ”.

მოსარჩელე მიუთითებს მთელი რიგი საერთაშორისო აქტების შესაბამის დებულებებზე, რომლებითაც აღიარებულია სოციალური უზრუნველყოფის და დახმარების უფლებები და სახელმწიფოს შესაბამისი ვალდებულებები ამ სფეროში. კერძოდ, ესენია: ,,ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების შესახებ” საერთაშორისო პაქტი, ევროპის სოციალური ქარტია, ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაცია და სხვა.

მართალია, სარჩელში სახალხო დამცველი საქართველოს კონსტიტუციის 39-ე მუხლზე დაყრდნობით, სოციალური დახმარებისა და უზრუნველყოფის უფლებებს კონსტიტუციურ უფლებებად მიიჩნევს, მაგრამ სასამართლო სხდომაზე მისმა წარმომადგენელმა გ. მშვენირაძემ დაადასტურა, რომ მოცემული დავისთვის მნიშვნელობა არა აქვს, ეს უფლებები მიიჩნევა თუ არა კონსტიტუციურ უფლებებად. მისი აზრით, სოციალური დახმარება სოციალური უზრუნველყოფის ერთ-ერთი შემადგენელი ღონისძიებაა. სოციალური დახმარების საჭიროება დგება, როდესაც ადამიანს სიდუხჭირის გამო სჭირდება სახელმწიფოს მხარდაჭერა, რათა არსებობა შეინარჩუნოს. სოციალური უზრუნველყოფის შემთხვევაში სახელმწიფო ადამიანებს დახმარებას უწევს გარკვეული ხდომილებების გამო, იმ შემთხვევაშიც კი, როდესაც მატერიალური სიდუხჭირე სახეზე არ არის.

სახალხო დამცველის აზრით, სახელმწიფოს ეკისრება ვალდებულება, დაასაბუთოს, რომ სოციალური სქემების შეზღუდვა გამოწვეულია გარდაქმნებით, ეკონომიკური მდგომარეობის გაუარესებით, ბენეფიციართა რაოდენობის ზრდით, საბიუჯეტო შემოსავლების შემცირებით და სხვა ფაქტორებით. თუმცა ზემოაღნიშნული გარემოებები არ ათავისუფლებს სახელმწიფოს ვალდებულებისაგან, შედარებით იაფი მიზნობრივი პროგრამების მეშვეობით მოახდინოს საზოგადოების განსაკუთრებით დაუცველი ფენის სოციალური უზრუნველყოფა.

სარჩელის თანახმად, სოციალური დაცვის საკითხებთან დაკავშირებული ნებისმიერი აქტი, მათ შორის, აქტები, რომლებიც განსაზღვრავენ სოციალურ-ეკონომიკური მდგომარეობის შეფასების მეთოდოლოგიას, სოციალური დახმარების ოდენობას და დონეს, უფლების მარეგულირებელ აქტებს განეკუთვნებიან და უნდა ექვემდებარებოდნენ სასამართლოში გასაჩივრებას სოციალური უზრულველყოფის და დახმარების უფლებების დასაცავად.

ამასთან, მოსარჩელის წარმომადგენელთა აზრით, სოციალურ-ეკონომიკური მდგომარეობის შეფასების მეთოდოლოგიის, დონის და ფულადი სოციალური დახმარების ოდენობის გასაჩივრების აკრძალვა საფრთხეს უქმნის არა მხოლოდ სოციალური დახმარებისა და უზრუნველყოფის უფლებებს, არამედ სხვა უფლებებსაც, როგორიცაა პირადი ცხოვრების ხელშეუხებლობა, თანასწორობის, საკუთრების უფლებები და ა.შ.

5. სასამართლო სხდომაზე სახალხო დამცველის წარმომადგენლებმა აღნიშნეს, რომ სადავო ნორმა ზღუდავს პირს, მიმართოს როგორც საერთო, ისე საკონსტიტუციო სასამართლოს.

სოციალურ-ეკონომიკური მდგომარეობის შეფასების მეთოდოლოგიასთან დაკავშირებით, მოსარჩელის წარმომადგენელმა აღნიშნა, რომ ეს აქტი მუდმივად განახლებადი უნდა იყოს, ვინაიდან მისი ცალკეული კომპონენტების ღირებულება დროთა განმავლობაში იცვლება. მოსარჩელის დასკვნით სიტყვაში აგრეთვე მითითებულია, რომ კეთილდღეობის ინდექსის გამოთვლის ზოგიერთი კომპონენტი საერთოდ არ არის დამოკიდებული სოციალურ-ეკონომიკური მდგომარეობის შეფასებასთან და ნაკლებად იძლევა ოჯახის რეალური შეფასების შესაძლებლობას. ამიტომ, მისი აზრით, მეთოდოლოგიის დახვეწის პროცესისთვის გადამწყვეტი მნიშვნელობა ექნებოდა სწორედ სასამართლოში საჩივრების შეტანას, რის შესაძლებლობასაც სადავო ნორმა არ იძლევა.

სოციალურ-ეკონომიკური მდგომარეობის დონესთან დაკავშირებით მოსარჩელის წარმომადგენელმა აღნიშნა, რომ სასამართლო კონტროლის არარსებობის პირობებში, სახელწმიფოს შეუძლია დონის დაუსაბუთებელი გაზრდა. მისი აზრით, დონე, რომელიც გამოხატავს, თუ რა ოდენობით თანხა გამოიყო სახელმწიფო ბიუჯეტში სოციალური დახმარებისთვის, შეიძლება არაადექვატურად იქნეს მიჩნეული, თუ დამტკიცდება, რომ სახელმწიფოს მეტი თანხა უნდა გამოეყო ამ მიზნით და მეტი ბენეფიციარის უზრუნველყოფა მოეხდინა.

გ. მშვენიერაძის აზრით, სასამართლომ მეთოდოლოგიის, დონის ან ფულადი სოციალური დახმარების ოდენობის შეფასებისას, “ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების შესახებ” საერთაშორისო პაქტის მე-2 მუხლის თანახმად, უნდა გამოიკვლიოს, სახელმწიფო ახორციელებს თუ არა მისთვის ხელმისაწვდომი რესურსების ფარგლებში ქმედით ღონისძიებებს სოციალური დახმარებისა და სოციალური მდგომარეობის გასაუმჯობესებლად, ამასთან აღნიშნული ღონისძიებები ქვეყნის ბიუჯეტის გაზრდა-შემცირების პროპორციულია თუ არა. მისი აზრით, მაგალითად, თუ ბიუჯეტის ზრდის პირობებში სოციალური დახმარების ოდენობა უცვლელი რჩება, მოქალაქეს უფლება უნდა ჰქონდეს, მოითხოვოს სასამართლო წესით ამ ოდენობის გაზრდა. მოსარჩელის წარმომადგენელმა განაცხადა, რომ სახელმწიფომ უნდა გაწიოს, სულ მცირე, იმგვარი დახმარება, რაც უზრუნველყოფს სიცოცხლის უფლების შენარჩუნებას.

მოსარჩელის წარმომადგენელთა აზრით, მეთღოდოლოგიაზე, ოდენობაზე და დონეზე სასამართლო კონტროლი არ გამოიწვევს სასამართლოს ჩარევას საბიუჯეტო რესურსების გადანაწილებაში. ეს იქნება მხოლოდ კონტროლის განხორციელება, სასამართლოს როლი ამ პროცესში მართლმსაჯულების გზით ადამიანის უფლებების დაცვაა.

6. მოპასუხის წარმომადგენელთა აზრით, სასამართლოსადმი მიმართვის უფლებით სარგებლობისათვის, პირმა უნდა მოახდინოს იმ უფლების იდენტიფიცირება, რომლის დასაცავადაც მას სურს მიმართოს სასამართლოს. მათი განმარტებით, სოციალური დახმარების უფლება, საქართველოს შიდა კანონმდებლობით მიჩნეულია არა როგორც პირის უპირობო უფლება, არამედ როგორც სახელმწიფოს მხარდაჭერა, მის მიერ კეთილი ნების გამოვლინება.

მოპასუხის აზრით, სადავო ნორმა წარმოადგენს სამართლიანი სასამართლოს უფლების არა აკრძალვას, არამედ შეზღუდვას, რადგან ის არ უკრძალავს დაინტერესებულ პირებს უფლების დასაცავად მიმართონ საკონსტიტუციო სასამართლოს. ამასთან ეს შეზღუდვა პროპორციული და კონსტიტუციურია, ვინაიდან საკონსტიტუციო სასამართლოში შეიძლება სადავო ნორმით დარღვეული უფლებების სრულად და ეფექტურად დაცვა. მოპასუხის წარმომადგენლებს მიაჩნიათ, რომ საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის პირველი პუნქტი არ იცავს პირის არჩევანის აბსოლუტურ თავისუფლებას იმასთან დაკავშირებით, რომელ სასამართლოს მიმართოს თავისი პოტენციურად დარღვეული უფლების დასაცავად. სახელმწიფოს არ ეკისრება კონსტიტუციური ვალდებულება, პირს აარჩევინოს მისთვის სასურველი სასამართლო კონკრეტული დავის საწარმოებლად. მთავარია სახელმწიფომ შექმნას უფლების დაცვის ეფექტურად რეალიზაციის შესაძლებლობა თუნდაც ერთ სასამართლოში. ეს საკმარისია კონსტიტუციის 42-ე მუხლის პირველი პუნქტის მოთხოვნის დასაკმაყოფილებლად.

სადავო ნორმით მხოლოდ საერთო სასამართლოსადმი მიმართვის აკრძალვას მოპასუხე ასაბუთებს შემდეგი გარემოებებით: ა)საკონსტიტუციო სასამართლოსადმი მიმართვის შესაძლებლობა გათვალისწინებულია “საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ” ორგანული კანონით, რომელიც იერარქიით მაღლა დგას “სოციალური დახმარების შესახებ” კანონთან შედარებით და შესაბამისად, გამოიყენება ზემდგომი ნორმატიული აქტი. ამასთან, კანონმდებელს ორგანულ კანონში შესაბამისი ცვლილებები არ შეუტანია. ბ)საკონსტიტუციო სასამართლოსადმი მიმართვის შესაძლებლობა გათვალისწინებულია საქართველოს კონსტიტუციის 89-ე მუხლშიც.

მოპასუხეს მიაჩნია რა, რომ სადავო ნორმა მხოლოდ საერთო სასამართლოსადმი მიმართვას კრძალავს, მისი შემოღების კანონიერ მიზნებად დაასახელა შემდეგი გარემოებები: სადავო ნორმა უზრუნველყოფს ა)საკონსტიტუციო სასამართლოსა და საერთო სასამართლოების კომპეტენციების აღრევის თავიდან აცილებას; ბ)მოსარჩელისათვის იაფ მართლმსაჯულებას; გ)უფლებების ეფექტურ დაცვას, რისი შესაძლებლობაც, შედეგის თვალსაზრისით, საკონსტიტუციო სასამართლოში საერთო სასამართლოებთან შედარებით, გაცილებით მეტია.

გარდა ამისა, მოპასუხემ პროცესზე არაორაზროვნად მიუთითა, რომ სოციალური უფლებების სასამართლოში დაცვამ შესაძლოა დაარღვიოს ხელისუფლების დანაწილების პრინციპი.

7. საქმეზე მოწმედ მოწვეულმა სსიპ სოციალური მომსახურების სააგენტოს დირექტორის მოადგილემ მ. წამალაშვილმა სასამართლოს განუმარტა სოციალურ-ეკონომიკური მდგომარეობის შეფასების მეთოდოლოგიის, მთავრობის მიერ დადგენილი დონისა და ფულადი სოციალური დახმარების ოდენობის სამართლებრივი ბუნება.

მ. წამალაშვილის განცხადებით, სოციალური უზრუნველყოფა ბევრ კომპონენტს მოიცავს. მასში შეიძლება შედიოდეს პენსია, შეღავათები, საგადასახადო შეღავათები, მომსახურების ცენტრები, თავშესაფრები და სხვა. სოციალური დახმარება არის სოციალური უზრუნველყოფის ერთ-ერთი, მაგრამ არა აუცილებელი კომპონენტი. სოციალური დახმარება წარმოადგენს იმ სახის ბენეფიტს, როდესაც სახელმწიფო თავისი შესაძლებლობის ფარგლებში ახორციელებს დახმარების საჭიროების მქონე მოსახლეობის მხარდაჭერას. სოციალური დახმარება ქვეყანაში შეიძლება იყოს ან არ იყოს. განსხვავებული ტიპის ბენეფიტია პენსია, რომელიც ადამიანს წარმოეშვება უფლების საფუძველზე, მიუხედავად იმისა, იგი მიიჩნევა თუ არა ღარიბად.

მოწმემ განმარტა, რომ მსოფლიო პრაქტიკაში არსებობს სოციალური დახმარების განაწილების სხვადასხვა მეთოდები და სქემები. ყოველ მათგანს გააჩნია თავისი დადებითი და უარყოფითი მხარეები. საქართველოში გამოყენებულია ეგრეთწოდებული ქულობრივი შეფასების სისტემა, სტატისტიკური მეთოდი, რომელიც ეფუძნება ოჯახის შიდა მეურნეობის, როგორც ეკონომიკური ერთეულის, კეთილდღეობის შეფასებას.

მ. წამალაშვილს მიაჩნია, რომ ამ ტიპის მეთოდოლოგია, მიუხედავად იმისა, რომ არ გამოირჩევა აბსოლუტური სიზუსტით, ეფექტურია. იგი წარმოადგენს რთულ მათემატიკურ ფორმულას, სადაც არის ბევრი ცვლადი, დაახლოებით ასოთხმოცი ინდიკატორი, რომელთა შეფასების საფუძველზე ხდება ოჯახის კეთილდღეობის ინდექსის განსაზღვრა. მისი აზრით, მოქმედი მეთოდოლოგია ზუსტია მიზნობრივი ჯგუფების გამოვლენის დროს, მაგარამ საკმაოდ მოუქნელია ინდივიდუალურ შემთხვევებში, ანუ ის აფიქსირებს ქრონიკულ სიღარიბეს და ვერ ასახავს კონტექსტიდან ამოვარდნილ ერთეულ შემთხვევებს.

მოწმის განცხადებით, მზარდი საბაზრო ეკონომიკის პირობებში მეთოდოლოგია სწრაფად ძველდება, ამიტომ მუდმივად მიმდინარეობს მუშაობა მის განახლებაზე, რაც მოითხოვს დიდ ადმინისტრაციულ რესურსსა და სახსრებს. ცვლილებებს წინ უნდა უძღოდეს სერიოზული სტატისტიკური კვლევა და ანალიზი. სტატისტიკის დეპარტამენტის მიერ ხდება დაკვირვება 4000 ოჯახზე და მიღებული კვლევის შედეგების საფუძველზე ხდება მეთოდოლოგის დახვეწა.

მიუხედავად იმისა, რომ მოწმემ დაადასტურა მეთოდოლოგიის სასამართლოში გასაჩივრების თეორიული შესაძლებლობა, იმავდროულად დაასახელა სამი არგუმენტი, რის გამოც მეთოდოლოგიაზე სასამართლო კონტროლი დაუშვებელი და მიზანშეუწონელია. ესენია: ა)ეს პროცესი დაკავშირებულია რთული კვლევების ჩატარებასთან, რაზეც სასამართლოს ხელი არ მიუწვდება; ამასთან სათანადო კვლევების გარეშე, მეთოდოლოგიაში ცვლილებამ შეიძლება გამოიწვიოს სხვათა უდლებების დარღვევა; ბ)სოციალური დახმარება არ წარმოადგენს უფლებაზე გაფუძნებულ ბენეფიტს და აღმასრულებელი ხელისუფლების ექსკლუზიური კომპეტენციაა, ვის ჩათვლის იგი ღარიბად და ვის გაუწევს დახმარებას; გ) სასამართლოს მიერ სადავო ნორმით გათვალისწინებულ საკითხებზე მიღებულმა გადაწყვეტილებამ შეიძლება გამოიწვიოს სოციალური დახმარების მიმღებ ბენეფიციართა რიცხვის მკვეთრი ზრდა, ასეთ შემთხვევაში კი შესაძლოა წარმოიშვას დიდი მოცულობის საბიუჯეტო ვალდებულებანი.

II

1. საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის პირველი პუნქტის მიხედვით, “ყოველ ადამიანს უფლება აქვს თავის უფლებათა და თავისუფლებათა დასაცავად მიმართოს სასამართლოს”.

საკონსტიტუციო სასამართლოს არაერთხელ აღუნიშნავს, რომ კონსტიტუციის 42-ე მუხლი ინსტრუმენტული უფლებაა, რომელიც უზრუნველყოფს უფლებებისა და კანონიერი ინტერესების სასამართლოს მეშვეობით დაცვადობას. საქმეზე “საქართველოს მოქალაქე ანატოლი კოზლოვსკი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ”, საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ დაადგინა, რომ სასამართლოსადმი მიმართვის უფლების რეალიზაცია “...მოითხოვს იმ კონკრეტული უფლების არსებობას, რომლის დაცვაც განაპირობებს სასამართლოსადმი მიმართვის შესაძლებლობას”.

ამასთან, კონსტიტუციის 42-ე მუხლი ავალდებულებს სახელმწიფოს, უზრუნველყოს სასამართლოსადმი ხელმისაწვდომობა არამარტო უფლების დარღვევის შემთხვევაში, არამედ ნებისმიერი იმ საკითხის გადასაწყვეტად, რაც პირდაპირ თუ ირიბ გავლენას იქონიებს პირის უფლების შინაარსზე თუ შეზღუდვებზე.

ასევე უნდა აღინიშნოს, რომ პირის სასამართლოსადმი ხელმისაწვდმობის უფლება არ არის აბსოლუტური გარანტია. სასამართლოსადმი მიმართვის უფლება შეიძლება შეიზღუდოს გარკვეული პირობებით, რაც გამართლებული იქნება დემოკრატიულ საზოგადოებაში ლეგიტიმური საჯარო ინეტერესით.

2. სადავო ნორმით გათვალისწინებული სოციალურ-ეკონომიკური მდგომარეობის შეფასების მეთოდოლოგიის, ფულადი სოციალური დახმარების ოდენობისა და დონის განმსაზღვრელი სამართლებრივი აქტებით მოსარჩელის მიერ დასახელებული უფლებების ხელყოფის შესაძლებლობის შეფასებამდე, მნიშვნელოვანია გავაანალიზოთ თავად სადავო ნორმის შინაარსი.

“სოციალური დახმარების შესახებ” საქართველოს კანონის 22-ე მუხლის მეორე პუნქტის თანახმად: “სოციალურ-ეკონომიკური მდგომარეობის შეფასების მეთოდოლოგია, აგრეთვე საქართველოს მთავრობის მიერ დადგენილი დონე და ფულადი სოციალური დახმარების ოდენობა არ საჩივრდება”. უნდა გავარკვიოთ: ა) რა არის სოციალურ-ეკონომიკური მდგომარეობის შეფასების მეთოდოლოგია; მთავრობის მიერ დადგენილი დონე და ფულადი სოციალური დახმარების ოდენობა; ბ)რა გავლენას ახდენენ ისინი მოსარჩელის მიერ დასახელებულ უფლებებზე; გ) სამართლიანი სასამართლოს უფლებაში რა სახის ჩარევას გულისხმობს სადავო ნორმაში მოცემული სიტყვები: “არ საჩივრდება”; დ) რამდენად პროპორციულია უფლებაში ასეთი ჩარევა.

“სოციალური დახმარების შესახებ” საქართველოს კანონით გათვალისწინებული სოციალურ-ეკონომიკური მდგომარეობის შეფასების მეთოდოლოგია არის სოციალურად დაუცველი ოჯახების მონაცემთა ბაზაში რეგისტრაციისთვის ოჯახების შინამეურნეობის კეთილდღეობის ინდექსის დაანგარიშების მეთოდოლოგია, რომელიც დამტკიცებულია საქართველოს მთავრობის 2005 წლის 4 აგვისტოს №126 დადგენილებით. ამ მეთოდოლოგიის საფუძველზე სოციალურად დაუცველი ოჯახის სტატუსის მაძიებელს ენიჭება სარეიტინგო ქულა.

მთავრობის მიერ დადგენილი დონე განისაზღვრება ზღვრული ქულით, რომელიც სიღატაკის ზღვარს აღნიშნავს. “სოციალური დახმარების შესახებ” საქართველოს მთავრობის 2006 წლის 28 ივლისის №145 დადგენილების მე-7 მუხლის მიხედვით, საარსებო შემწეობის მისაღები ზღვრული ქულა არის 57001. ამავე დადგენილების მე-5 მუხლის მიხედვით კი საარსებო (საოჯახო) შემწეობის მიღების უფლება აქვს ოჯახს, რომლის სარეიტინგო ქულა ამ წესით დადგენილი საარსებო შემწეობის მისაღებ ზღვრულ ქულაზე (57001-ზე) ნაკლებია. ამდენად, სადავო ნორმა მეთოდოლოგიის და მთავრობის მიერ დადგენილი დონის ნაწილში ეხება მხოლოდ ოჯახების საარსებო შემწეობას.

რაც შეეხება “სოციალური დახმარების შესახებ” საქართველოს კანონით გათვალისწინებული ფულადი სოციალური დახმარების ოდენობას: საარსებო შემწეობის, საოჯახო დახმარების, რეინტეგრაციის შემწეობის და შვილობილად აყვანის (მინდობით აღზრდის) ანაზღაურების ოდენობა მოწესრიგებულია “სოციალური დახმარების შესახებ” საქართველოს მთავრობის 2006 წლის 28 ივლისის №145 დადგენილებით, საყოფაცხოვრებო სუბსიდიის ოდენობა - “სოციალური შეღავათების მონეტიზაციის შესახებ” საქართველოს მთავრობის 2007 წლის 11 იანვრის №4 დადგენილებით.

3. როგორც უკვე აღინიშნა, მოსარჩელის აზრით, უფლება, რომლის დასაცავადაც სადავო ნორმა კრძალავს სასამართლოსადმი მიმართვას, არის სოციალური დახმარების და სოციალური უზრუნველყოფის უფლებები. გარდა ამისა, მას მიაჩნია, რომ სადავო ნორმა უპირისპირდება პირის კონსტიტუციურ უფლებას, მიმართოს სასამართლოს იმ შემთხვევაში, თუ “სოციალური დახმარების შესახებ” საქართველოს კანონის საფუძველზე დადგენილი მეთოდოლოგია, დონე და ოდენობა გამოიწვევს თანასწორობის ან/და სხვა ფუნდამენტური უფლებების დარღვევას.

4. რამდენადაც აღნიშნული უფლებები საერთაშორისო ხელშეკრულებებითაა განმარტებული, მათი ფარგლები და შინაარსი შესაბამისი ნორმების ანალიზის საფუძველზე უნდა გაირკვეს.

გაეროს “ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების შესახებ” საერთაშორისო პაქტის მე-9 მუხლის თანახმად “ამ პაქტის წევრი სახელმწიფოები ცნობენ ყველას უფლებას სოციალურ უზრუნვეყოფაზე,..”, მე-11 მუხლი კი ადგენს “უფლებას ცხოვრების სათანადო დონე[ზე].” ევროპის სოციალური ქარტიის მე-12.1 მუხლიც ავალდებულებს სახელმწიფოებს, შექმნან და შეინარჩუნონ სოციალური უსაფრთხოების სისტემა, 12.3 მუხლით კი გათვალისწინებულია სოციალური უზრუნველყოფის სისტემის პროგრესული გაუმჯობესების ვალდებულება.

5. საკონსტიტუციო სასამართლომ შეაფასა, წარმოადგენს თუ არა სადავო ნორმა საფრთხეს დასახელებული უფლებების დაცვის შესაძლებლობისთვის.

მოსამართლეთა პოზიციები თანაბრად გაიყო სოციალური უზრუნველყოფისა და სოციალური დახმარების უფლებების სასამართლოში განსჯადობასთან დაკავშირებით, კერძოდ, შესაძლებელი უნდა იყოს თუ არა, ამ უფლებების უზრუნველყოფის მიზნით, “სოციალური დახმარების შესახებ” საქართველოს კანონის საფუძველზე მიღებული მეთოდოლოგიის, დონისა და ოდენობის სასამართლოში გასაჩივრება.

ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, ამ საკითხზე მოსამართლეთა ვერცერთი პოზიცია ვერ ჩაითვლება საქმეზე გადაწყვეტილების მიღების საფუძვლად.

აღნიშნულ საკითხზე მოსამართლეთა ქეთევან ერემაძისა და ბესარიონ ზოიძის განსხვავებული აზრი თან ერთვის გადაწყვეტილებას.

6. ამასთან, სასამართლო კოლეგია ერთსულოვანია სადავო ნორმით სხვა უფლებების შესაძლო დარღვევისთვის სასამართლოსადმი მიმართვის აუცილებლობის საკითხზე.

დისკრიმინაციის აკრძალვა და თანაბარი მოპყრობის უფლება გარანტირებულია როგორც საქართველოს კონსტიტუციით, ასევე საქართველოს მიერ რატიფიცირებული სხვადასხვა საერთაშიროსო ხელშეკრულებით.

ამავე დროს, “ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების შესახებ” საერთაშორისო პაქტის და ევროპის სოციალური ქარტიის თანახმად, როდესაც სახელმწიფო ამ აქტებით გათვალისწინებული უფლებების რეალიზებას ახდენს, ის ვალდებულია სათანადოდ უზრუნველყოს, ამ უფლებებით სარგებლობისას, დისკრიმინაციისაგან დაცვისათვის საჭირო ქმედითი სამართლებრივი მექანიზმები.

“ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების შესახებ” საერთაშორისო პაქტის მე-2 მუხლის მე-2 პუნქტის თანახმად, “ამ პაქტის მონაწილე სახელმწიფოები კისრულობენ ვალდებულებას უზრუნველყონ, რომ ამ პაქტით გამოცხადებული უფლებები განხორციელდება რაიმე დისკრიმინაციის გარეშე, როგორიცაა დისკრიმინაცია რასის, ფერის, სქესის, ენის, რელიგიის, პოლიტიკური თუ სხვა მრწამსის, ეროვნული თუ სოციალური წარმოშობის, ქონებრივი მდგომარეობის, დაბადებისა თუ სხვა გარემოების გამო”. მაშასადამე, სოციალური უფლებებით დისკრიმინაციის გარეშე სარგებლობა დამოუკიდებელი უფლებაა.

7. მოცემული დავის გადასაწყვეტად საკმარისია არსებობდეს ხსენებულ კანონქვემდებარე ნორმატიულ აქტებსა და თანაბარი მოპყრობის უფლებას შორის მიმართება და ამ მხრივ დავის წარმოშობის გონივრული სამართლებრივი საფუძველი. როგორც საკონსტიტუციო სასამართლოს, ასევე ადამიანის უფლებების ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართლის მიხედვით, იმისთვის რომ ადგილი ჰქონდეს თანაბარი მოპყრობის უფლებაში ჩარევას, აუცილებელია სახეზე იყოს არსებითად თანასწორ მდგომარეობაში მყოფი პირებისადმი დიფერენცირებული მოპყრობა.

ამასთან ერთად, მოცემული დავის ფარგლებში, სასამართლო მოკლებულია შესაძლებლობას, შეაფასოს ნორმატიული აქტების საფუძველზე მიღებული მეთოდოლოგია, დადგენილი დონე და ოდენობა იწვევს თუ არა თანასწორობის უფლების ხელყოფას.

სოციალურ-ეკონომიკური მდგომარეობის შეფასების მეთოდოლოგიის განმსაზღვრელი კანონქვემდებარე ნორმატიული აქტით დადგენილია ის კრიტერიუმები, რომელთა საფუძველზეც პოტენციურ ბენეფიციარებს ენიჭებათ სარეიტინგო ქულა, რაც შემდეგ დადგენილი დონის მიხედვით განსაზღვრავს სოციალური დახმარების მიღებას. მეთოდოლოგიით ხდება პირების გარკვეული კრიტერიუმების საფუძველზე დიფერენცირება, რათა შესაძლებელი იყოს პოტენციურ ბენეფიციართა იდენტიფიცირება, მაგალითად სხვადასხვა ინდექსების გამოთვლა წარმოებს პირის სქესის, ასაკის, საცხოვრებელი ადგილის და სხვა ნიშნებით.

შესაძლებელია ამგვარ ან სხვა სახის დიფერენცირებას გონივრული დასაბუთება და ობიექტური საფუძველი აქვს, რაც დისკრიმინაციის პრობლემას მოხსნიდა. მოცემული დავის ფარგლებში ამის შეფასება სცილდება საკონსტიტუციო სასამართლოს უფლებამოსილების ფარგლებს. განსხვავებული მოპყრობა წარმოადგენს თუ არა დისკრიმინაციას, ეს ყოველ კონკრეტულ შემთხვევაში უნდა გადაწყვიტოს შესაბამისმა სასამართლომ.

ამ შემთხვევაში სასამართლო ვერ გამორიცხავს პირთა შორის დიფერენცირებულ მიდგომას და თანაბარი მოპყრობის უფლებასთან დაკავშირებით საფუძვლიანი სამართლებრივი დავის შესაძლებლობას. თუმცა, მხოლოდ კონკრეტული დავის ფარგლებში, შესაბამისი კომპეტენციის მქონე სასამართლოს მიერ უნდა შეფასდეს, რამდენად აკმაყოფილებს დისკრიმინაციის აკრძალვის პრინციპს მეთოდოლოგიით განსაზღვრული დიფერენცირებული მოპყრობა. სწორედ ამიტომ, სასამართლოსადმი მიმართვის უფლება გარანტირებული უნდა იყოს, როგროც უფლებით სარგებლობისას დისკრიმინაციისაგან დაცვის ქმედითი მექანიზმი.

8. ისევე როგორც მეთოდოლოგიის შემთხვევაში, საკონსტიტუციო სასამართლო მოკლებულია შესაძლებლობას დაადასტუროს ან უარყოს დონით ან ფულადი სოციალური დახმარების ოდენობით რომელიმე უფლების დარღვევა - ესეც ყოველ კონკრეტულ შემთხვევაში შესაბამისი სასამართლოს გადასაწყვეტი იქნება.

მართალია, მეთოდოლოგიის, დონის და ოდენობის შინაარსის კონსტიტუციურობის ან კანონიერების შეფასების გარეშე და შესაბამისი გადაწყვეტილების არარსებობის პირობებში, მოქმედებს მათი კონსტიტუციურობისა და კანონიერების პრეზუმფცია, მაგრამ დავის შემთხვევაში მათი კონსტიტუციასთან და კანონმდებლობასთან შესაბამისობის და წინააღმდეგობის ალბათობა თანაბარია. ასეთ პირობებში, მათი კონსტიტუციურობისა თუ კანონიერების შეფასების უფლების არარსებობა ამ კომპონენტებით ამა თუ იმ უფლების დარღვევის პოტენციური რისკის მატარებელია. შესაბამისად, საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ მათი სასამართლოში გასაჩივრების აკრძალვის კონსტიტუციურობის მტკიცება თავისთავად (ფორმალური თვალსაზრისით) ნიშნავს იმის დადასტურებას, რომ არ არსებობს თეორიული ალბათობაც კი ამ კომპონენტებით რომელიმე, თუნდაც ერთი უფლების დარღვევისა. ანუ, რომ სადავო ნორმა არასდროს არ დაარღვევს არცერთი პირის არცერთ უფლებას, რაც იმავდროულად ნიშნავს, მეთოდოლოგიაზე, დონეზე და ოდენობაზე მსჯელობის გარეშე, მათი კონსტიტუციასთან და კანონმდებლობასთან შესაბამისობის დადასტურებას. ეს კი სცილდება საკონსტიტუციო სასამართლოს უფლებამოსილების ფარგლებს, რადგან: ა)მეთოდოლოგიის, დონის, ოდენობის კონსტიტუციურობის შეფასება არ წარმოადგენს მოცემული დავის საგანს; ბ)კანონიერების საკითხის შემოწმება საერთო სასამართლოს უფლებამოსილებაა.

ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, სასამართლო მიიჩნევს, რომ სადავო ნორმა არ შეესაბამება საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის მოთხოვნებს.

9. ვინაიდან სადავო ნორმა არ შეიცავს მითითებას გასაჩივრების კონკრეტული შესაძლებლობის აკრძალვასთან დაკავშირებით, ივარაუდება, რომ “არ საჩივრდება” გულისხმობს გასაჩივრების ყველა შესაძლებლობის აკრძალვას - როგორც საერთო იურისდიქციის სასამართლოებში, ისე საკონსტიტუციო სასამართლოში.

ამასთან დაკავშირებით მოპასუხის არგუმენტები უსაფუძვლოა შემდეგ გარემოებათა გამო:

თავისთავად ის ფაქტი, რომ მოპასუხე მხარე მიუთითებს “საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ” ორგანული კანონის 39-ე მუხლსა და “სოციალური დახმარების შესახებ” საქართველოს კანონის 22-ე მუხლის მე-2 პუნქტს შორის კოლიზიის არსებობაზე, ეს უკვე გულისხმობს მის მიერ იმის აღიარებას, რომ ის, რაც გათვალისწინებულია “საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ” საქართველოს ორგანული კანონის 39-ე მუხლით, არ არის გათვალისწინებული სადავო ნორმით, ანუ ის შეიცავს საკონსტიტუციო სასამართლოსადმი მიმართვის აკრძალვას.

ბუნებრივია, სადავო ნორმით გათვალისწინებული აკრძალვა ვერ შეზღუდავს საკონსტიტუციო სასამართლოს, განიხილოს ასეთი კონსტიტუციური სარჩელები, მაგრამ მან ეს უნდა გააკეთოს მხოლოდ კანონებს შორის კოლიზიის გადაწყვეტის შემთხვევაში.

უდავოა, რომ სამართალგამოყენების პროცესში ნორმათა შორის კოლიზიისას სამართალშემფარდებელმა უნდა გამოიყენოს უფრო მეტი იურიდიული ძალის მქონე აქტი, მაგრამ ეს არ ნიშნავს, რომ ქვემდგომ აქტს იურიდიული ძალა არ აქვს. “ნორმატიული აქტების შესახებ” საქართველოს კანონის მიხედვით, ნორმატიული აქტი ავტომატურად ძალას კარგავს მხოლოდ ორ შემთხვევაში: ა)თუ გავიდა ვადა, რომლითაც იგი იქნა მიღებული (50-ე მუხლის პირველი პუნქტის “ა” ქვეპუნქტი); ბ)იურიდიული ძალა არა აქვს ძალადაკარგულად გამოცხადებული საკანონმდებლო აქტის საფუძველზე მიღებულ (გამოცემულ) კანონქვემდებარე ნორმატიულ აქტს, მიუხედავად იმისა, არის თუ არა იგი გამოცხადებული ძალადაკარგულად (50-ე მუხლის მე-4 პუნქტი). დანარჩენ შემთხვევებში, ნორმატიული აქტის ძალის დაკარგვისთვის აუცილებელია მისი საგანგებოდ ძალადაკარგულად გამოცხადება - ეს შეიძლება მოხდეს ზემდგომი ნორმატიული აქტით (50-ე მუხლის პირველი პუნქტის “ბ” ქვეპუნქტი), ან უფლებამოსილი სახელმწიფო ორგანოს ან თანამდებობის პირის მიერ მიღებული გადაწყვეტილებით (50-ე მუხლის პირველი პუნქტის “გ” ქვეპუნქტი). მოცემულ შემთხვევაში, არცერთი ეს საფუძველი არ არსებობს, შესაბამისად, ითვლება, რომ სადავო ნორმას იურიდიული ძალა აქვს.

საკონსტიტუციო სასამართლო შეზღუდულია ნორმატიული აქტების კონსტიტუციურობის შეფასებით, რაც პრინციპულად განსხვავდება კანონიერების პრობლემის გადაწყვეტისგან. თუ საკონსტიტუციო სასამართლო ნორმატიული აქტების კონსტიტუციურობის პრობლემას გადაწყვეტს ზემდგომი, კონსტიტუციის შესაბამისი აქტის გამოყენებით და ნორმის კონსტიტუციასთან შესაბამისობის მტკიცებას საფუძვლად დაუდებს ზემდგომი, კონსტიტუციის შესაბამისი ნორმის არსებობას, ის პრაქტიკულად არ შეასრულებს თავის ფუნქციას და პირდაპირ დანიშნულებას. კოლიზიის გადაწყვეტისას ზემდგომი აქტისთვის უპირატესობის მინიჭების გზით სადავო ნორმის კონსტიტუციურად აღიარების შემთხვევაში, სასამართლო არსებითად იმსჯელებს არა სადავო ნორმის შინაარსზე, არამედ მოუწევს ზემდგომი აქტის კონსტიტუციურობის შეფასება, წინააღმდეგ შემთხვევაში, ის ვერც ზემდგომი აქტის არსებობით გაამართლებს სადავო ნორმის კონსტიტუციასთან შესაბამისობას. ამით კი საკონსტიტუციო სასამართლო გასცდება სასარჩელო მოთხოვნის ფარგლებს - იმსჯელებს არა სადავო ნორმაზე, არამედ მის ზემდგომ ნორმაზე, რომლის კონსტიტუციურობის გარკვევას მოსარჩელე მას არ სთხოვს. გარდა ამისა, ასეთი პრაქტიკის დაშვების შემთხვევაში, საკონსტიტუციო სასამართლო დაივალდებულებს თავს, ყველა საქმეზე შეაფასოს სადავო ნორმის და განსაკუთრებით კანონქვემდებარე ნორმატიული აქტების კანონიერება - ზემდგომ აქტებთან შესაბამისობა, რაც საერთო სასამართლოების კომპეტენციაა და შესაბამისად, გამოიწვევს კომპეტენციათა აღრევას.

გარდა ზემოაღნიშნულისა, მოპასუხე მხარის ლოგიკის გაზიარების შემთხვევაში, სადავო ნორმა არც საერთო სასამართლოსადმი მიმართვას კრძალავს, რადგან “საერთო სასამართლოების შესახებ” საქართველოს ორგანული კანონის მე-3 მუხლის პირველი პუნქტის თანახმად, “ყოველ ადამიანს უფლება აქვს თავის უფლებათა და თავისუფლებათა დასაცავად პირადად ან წარმომადგენლის მეშვეობით მიმართოს სასამართლოს”. ეს კანონიც ორგანული კანონია და მასაც უპირატესი ძალა აქვს “სოციალური დახმარების შესახებ” კანონთან შედარებით.

ამასთან დაკავშირებით, უსაფუძვლოა მოპასუხის მოსაზრება, რომ “საერთო სასამართლოების შესახებ” საქართველოს ორგანული კანონის მე-3 მუხლის მე-2 პუნქტი, “საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ” საქართველოს ორგანული კანონისგან განსხვავებით, ადგენს რა, რომ ყოველი პირი უნდა განსაჯოს მხოლოდ იმ სასამართლომ, რომლის იურისდიქციასაც ექვემდებარება მისი საქმე, უშვებს სხვა საკანონმდებლო აქტებით, მათ შორის “სოციალური დახმარების შესახებ” საქართველოს კანონის სადავო ნორმით იურისდიქციისა და განსჯადობის საკითხების მოწესრიგებას.

კანონმდებლობის ანალიზი არ იძლევა ამ მოსაზრების გაზიარების შესაძლებლობას. “საერთო სასამართლოების შესახებ” საქართველოს ორგანული კანონის პირველი მუხლის მე-2 პუნქტის თანახმად, “მართლმსაჯულება არის სასამართლო ხელისუფლების განხორციელების ერთ-ერთი ფორმა და მას სამოქალაქო, ადმინისტრაციულ და სისხლის სამართალწარმოებათა მეშვეობით ახორციელებენ საერთო სასამართლოები”. ამავე კანონის მე-2 მუხლი კი ადგენს საერთო სასამართლოების სისტემას. აღნიშნულის გათვალისწინებით, მე-3 მუხლის მე-2 პუნქტი მხოლოდ იმას ნიშნავს, რომ ადამიანი, რომელიც საერთო სასამართლოს მიმართავს თავისი უფლების დასაცავად, ვალდებულია შესაბამისი განსჯადობის სასამართლოს მიმართოს. ანუ საქმეების განაწილება სისტემაში და სასამართლოებს შორის ხდება საქმის შინაარსის გათვალისწინებით. მაშასადამე, მე-3 მუხლის მე-2 პუნქტის თანახმად, განსჯადობა შეეხება საერთო სასამართლოთა სისტემაში საქმეთა განაწილების წესს. ეს კი არსებითად განსხვავდება საერთო სასამართლოში კონკრეტული საკითხების გადაწყვეტის კომპეტენციის გაუქმებისგან.

გარდა ამისა, საერთო სასამართლოების უფლებამოსილებაზე, განიხილონ სადავო ნორმით გათვალისწინებული დავები, მიუთითებს საქართველოს ადმინისტრაციული საპროცესო კოდექსიც, რომლის მე-2 მუხლის პირველი ნაწილის “ა” ქვეპუნქტის თანახმად: “სასამართლოში ადმინისტრაციული დავის საგანი შეიძლება იყოს: ა)ადმინისტრაციულ-სამართლებრივი აქტის შესაბამისობა საქართველოს კანონმდებლობასთან”. ეს ნორმა არ უშვებს გამონაკლისებს რაიმე სახის კანონქვემდებარე ნორმატიული აქტების გასაჩივრების აკრძალვასთან დაკავშირებით, ამასთან სადავო ნორმა მას ვერ დაძლევს, რადგან ადინისტრაციული საპროცესო კოდექსის დასახელებულ ნორმასა და სადავო ნორმას შორის კოლიზია უნდა გადაწყდეს პირველის, როგორც უფრო გვიან მიღებული კანონის (ადმინისტრაციული საპროცესო კოდექსის მე-2 მუხლის მოქმედი რედაქცია მიღებულია 2007 წლის 28 დეკემბერს, ხოლო სადავო ნორმა - 2006 წლის 29 დეკემბერს), სასარგებლოდ.

ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, ნორმათა კოლიზიის გადაწყვეტის შემთხვევაში, სადავო ნორმა ვერ დააბრკოლებს პირს მიმართოს როგორც საკონსტიტუციო, ისე საერთო სასამართლოებს.

ასევე აბსოლუტურად უსაფუძვლოა საქართველოს კონსტიტუციის 89-ე მუხლზე (რომელიც საკონსტიტუციო სასამართლოსადმი მიმართვის უფლებას ადგენს) მითითებით იმის მტკიცება, რომ სადავო ნორმა ვერ აკრძალავდა იმას, რაც კონსტიტუციით არის გარანტირებული. 89-ე მუხლის მსგავსად სასამართლოსადმი (როგორც საერთო, ისე საკონსტიტუციო სასამართლოსადმი) მიმართვის გარანტიას იძლევა, პირველ რიგში, თავად 42-ე მუხლის პირველი პუნქტი. ალოგიკურია სადავო ნორმის კონსტიტუციურობა ამტკიცო კონსტიტუციის იმ ნორმის არსებობით და მისი უშუალო მოქმედებით, რომელთან მიმართებითაც ხდება სადავო ნორმის კონსტიტუციურობის შემოწმება.

ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, სადავო ნორმა, დამოუკიდებლად აღებული, კრძალავს მეთოდოლოგიის, დონის და ოდენობის გასაჩივრების შესაძლებლობას გამონაკლისების დაშვების გარეშე როგორც საკონსტიტუციო, ისე საერთო სასამართლოებში.

10. მაშასადამე, სადავო ნორმის ანალიზის საფუძველზე გაირკვა, რომ: 1)არ გამოირიცხება სოციალურ-ეკონომიკური მდგომარეობის შეფასების მეთოდოლოგიით, დონით და ფულადი სოციალური დახმარების ოდენობით ადამიანის უფლებებზე გავლენის მოხდენის ალბათობა; 2) სადავო ნორმა, დამოუკიდებლად აღებული, გამორიცხავს მეთოდოლოგიის, დონის და ოდენობის საკონსტიტუციო სასამართლოში ან საერთო იურისდიქციის სასამართლოებში გასაჩივრების შესაძლებლობას. ასეთ ფონზე, სადავო ნორმის კონსტიტუციურობის გარკვევისთვის, უნდა შევაფასოთ: ა)უფლებაში ჩარევის მოპასუხის მიერ დასახელებული მიზნების ლეგიტიმურობა და ბ)უფლებაში ჩარევა მიზნის პროპორციულია თუ არა.

11. მოპასუხის წარმომადგენელთა მოსაზრებით, ვინაიდან “სოციალური დახმარების შესახებ” საქართველოს კანონი სრულ დისკრეციას ანიჭებს მთავრობას სადავო ნორმით გათვალისწინებული საკითხების მოწესრიგებისთვის, საერთო სასამართლოში მეთოდოლოგიის, დონის და ოდენობის კანონიერების შემოწმება შესაძლებელი იქნებოდა მხოლოდ კონსტიტუციასთან მიმართებით, რაც საკონსტიტუციო სასამართლოს კომპეტენციას წარმოადგენს. ამასთან, მოპასუხე გამორიცხავს საერთო სასამართლოში სადავო საკითხების საერთაშორისო ხელშეკრულებებთან შესაბამისობის დადგენას, რადგან საერთაშორისო ხელშეკრულებები, მისი მტკიცებით, არ წარმოადგენს საქართველოს კანონმდებლობის ნაწილს. ადმინიტრაციული საპოცესო კოდექსის მე-2 მუხლის პირველი ნაწილის “ა” ქვეპუნქტის მიხედვით კი, სასამართლოში ადმინისტრაციული დავის საგანი შეიძლება იყოს ადმინისტრაციულ-სამართლებრივი აქტის შესაბამისობა საქართველოს კანონმდებლობასთან. ყოველივე ეს, მოპასუხის აზრით, გამორიცხავს საერთო სასამართლოში გასაჩივრების შესაძლებლობას.

მოპასუხის ეს არგუმენტები უსაფუძვლოა შემდეგ გარემოებათა გამო:

ა)მართალია, კანონმდებელი მთავრობას ფართო დისკრეციას ანიჭებს სადავო ნორმით გათვალისწინებული საკითხების მოწესრიგებისთვის, მაგრამ ეს არ იძლევა იმის მტკიცების საფუძველს, რომ ზოგადად, ხელისუფლების მიერ დისკრეციული უფლებამოსილების განხორციელება საერთოდ არ ექვემდებარება სასამართლო კონტროლს. უფლებამოსილების დელეგირება არცერთ შემთხვევაში არ ნიშნავს დელეგირებული უფლებამოსილების განხორციელების სასამართლო კონტროლიდან გაყვანას, პირიქით. მართალია, შინაარსობრივი სტანდარტის, კონკრეტული კრიტერიუმების გარეშე უფლებამოსილების დელეგირება სასამართლო კონტროლის განხორციელებას ართულებს, მაგრამ სასამართლოს ფუნქციას ვერც ამოწურავს და ვერც გამორიცხავს.

ბ)საერთო სასამართლო ამოწმებს კანონქვემდებარე ნორმატიული აქტების შესაბამისობას არა მხოლოდ კონკრეტულ კანონთან, არამედ ზოგადად კანონმდებლობასთან მიმართებით, შესაბამისად, მეთოდოლოგიის, დონის თუ სოციალური დახმარების ოდენობის შემოწმებისას საქართველოს კანონმდებლობასთან, სასამართლო მხოლოდ “სოციალური დახმარების შესახებ” კანონით არ იქნება შეზღუდული. მოპასუხის მიერ არ ყოფილა წარმოდგენილი მტკიცებულებები, რაც გამორიცხავდა აღნიშნული კანონქვემდებარე ნორმატიული აქტების დანარჩენ კანონმდებლობასთან შემოწმების შესაძლებლობას. დაუსაბუთებელი იქნება იმის მტკიცება, რომ საქართველოს კანონმდებლობაში არც ერთი საკანონმდებლო აქტი არ იძლევა არანაირ საფუძველს, კრიტერიუმს ამ უფლებამოსილების განხორციელების კანონიერების შესამოწმებლად. ამასთან, აღნიშნული გარემოების შემოწმების და დადგენის ლეგიტიმაცია მხოლოდ საერთო სასამართლოს აქვს. შესაბამისად, საკონსტიტუციო სასამართლო ვერ გამორიცხავს სადავო ნორმით გათვალისწინებული საკითხების რომელიმე კანონთან შემოწმების შესაძლებლობას.

გ)ნიშანდობლივია, რომ ადმინისტრაციული სამართალწარმოების ფარგლებში შესაძლებელია სადავო დადგენილებების შეფასება საერთაშორისო ხელშეკრულებებთან მიმართებითაც.

დაუსაბუთებელია მოპასუხე მხარის მტკიცება იმასთან დაკავშირებით, რომ საერთაშორისო ხელშეკრულებები არ წარმოადგენს საქართველოს კანონმდებლობის ნაწილს. მათი განმარტებით, “ნორმატიული აქტების შესახებ” საქართველოს კანონის მე-5 მუხლის მიხედვით, საერთაშორისო აქტები არ წარმოადგენენ საქართველოს კანონმდებლობის ნაწილს, რადგან დასახელებული ნორმის თანახმად, საქართველოს კანონმდებლობას ქმნიან საქართველოს საკანონმდებლო და კანონქვემდებარე ნორმატიული აქტები (მე-3 პუნქტი), ამავე მუხლის პირველი პუნქტის მიხედვით კი საქართველოს საერთაშორისო ხელშეკრულებები და შეთანხმებები არ განეკუთვნება საქართველოს საკანონმდებლო აქტებს.

“საქართველოს საერთაშორისო ხელშეკრულებების შესახებ” საქართველოს კანონის მე-6 მუხლის პირველი პუნქტის თანახმად, “საქართველოს საერთაშორისო ხელშეკრულება საქართველოს კანონმდებლობის განუყოფელი ნაწილია”. მიგვაჩნია, რომ ეს ორი კანონი ერთად უნდა იქნას წაკითხული, მითუმეტეს, რომ “ნორმატიული აქტების შესახებ” კანონი არ შეიცავს ამკრძალავ დებულებას, პირდაპირ ჩანაწერს იმის თაობაზე, რომ საერთაშორისო ხელშეკრულება არ განეკუთვნება საქართველოს კანონმდებლობას.

მაშასადამე, ვინაიდან საკონსტიტუციო სასამართლო, ერთი მხრივ, ვერ გამორიცხავს მეთოდოლოგიის, დონის და ოდენობის კანონთან შესაბამისობის გარკვევის შესაძლებლობას და იმავდროულად, არსებობს მათი საერთაშორისო აქტებთან შეფასების სამართლებრივი საფუძველი, უსაგნო ხდება მოპასუხის არგუმენტი იმის თაობაზე, რომ ამ კომპონენტების საერთო სასამართლოში გასაჩივრების შემთხვევაში, საერთო სასამართლოს მოუწევდა მათი მხოლოდ კონსტიტუციასთან შესაბამისობის დადგენა, რაც საკონსტიტუციო სასამართლოს კომპეტენციაში ჩარევას გამოიწვევდა.

ვინაიდან არ არსებობს სამართლებრივი საფუძველი საერთო სასამართლოებსა და საკონსტიტუციო სასამართლოს შორის კომპეტენციათა დუბლირების ან ერთმანეთის კომპეტენციაში ჩარევისა, ამ საკითხის სადავო ნორმის შემოღების ერთ-ერთ მიზნად დასახელებაც საფუძველს მოკლებულია. კონკრეტული ლეგიტიმური საჯარო მიზნის გარეშე კი უფლებაში ჩარევა, მისი შემდგომი შეფასების გარეშე, თავისთავად, არაპროპორციულია.

12. მოპასუხის მიერ დასახელებული გარემოება, რომ საერთო სასამართლოში საკონსტიტუციო სასამართლოსთან შედარებით მაღალი ბაჟია გადასახდელი, რაც გულისხმობს მოსარჩელისთვის უფრო ძვირ მართლმსაჯულებას, არ იძლევა იმის საფუძველს, რომ მაღალი ბაჟის გადახდისგან გათავისუფლება მივიჩნიოთ სასამართლსადმი მიმართვის აკრძალვის ლეგიტიმურ მიზნად.

ძვირი მართლმსაჯულების თავიდან აცილების მიზანი საერთოდ კარგავს აქტუალობას, მნიშვნელობას თუ თავად მართლმსაჯულებაზე მოხდება უარის თქმა. იაფი მართლმსაჯულების მიღწევა უდავოდ ლეგიტიმური მიზანია თავად მართლმსაჯულების ხელმისაწვდომობის უფლებით ეფექტურად სარგებლობის უზრუნველყოფისთვის. მაგრამ სასამართლოსადმი მიმართვის უფლებაზე უარის თქმის შემთხვევაში ამავე უფლებით ეფექტურად სარგებლობის მიღწევის ნებისმიერ მიზანზე საუბარი უსაგნო და ალოგიკური ხდება.

13. უსაფუძვლოა საკონსტიტუციო სასამართლოში უფლების დაცვის მეტი ეფექტურობის მოტივით საერთო სასამართლოში გასაჩივრების აკრძალვის გამართლება. ეს გარემოება ასევე ვერ ჩაითვლება ლეგიტიმურ მიზნად, რადგან საკონსტიტუციო და საერთო სასამართლოები უფლების დაცვის განსხვავებულ სამართლებრივ შესაძლებლობებს იძლევიან და ერთი მეორის ალტერნატივად ვერ ჩაითვლებიან. ამ თვალსაზრისით, მხოლოდ რამოდენიმე გარემოებაზე გავამახვილებთ ყურადღებას:

“საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ” საქართველოს ორგანული კანონის 39-ე მუხლის მიხედვით, საკონსტიტუციო სასამართლოში ნორმატიული აქტის მხოლოდ კონსტიტუციასთან შესაბამისობის დადგენა ხდება და მხოლოდ იმ შემთხვევაში თუ დაირღვა ან შესაძლებელია უშუალოდ დაირღვეს მოსარჩელის მეორე თავით აღიარებული უფლებები.

ყოველ კონკრეტულ შემთხვევაში საკონსტიტუციო სასამართლომ სარჩელის არსებითად განსახილველად მიღების საკითხის გადაწყვეტისას, სხვა საკითხებთან ერთად, უნდა გაარკვიოს, მოსარჩელის მიერ დასახელებული კონკრეტული უფლება, რომელსაც მისი აზრით, სადავო ნორმა არღვევს, წარმოადგენს თუ არა საქართველოს კონსტიტუციის მეორე თავით აღიარებულ უფლებას, განსაკუთრებით, როცა საქმე ეხება სოციალურ უფლებებს, ვინაიდან ყველა მათგანი არ არის დეკლარირებული კონსტიტუციაში.

როგორც უკვე აღვნიშნეთ, ამა თუ იმ სოციალური უფლების კონსტიტუციურ უფლებად მიჩნევის საკითხი ცალკე შესაბამისი დავის ფარგლებში უნდა გადაწყდეს. თუ სასამართლო დარწმუნდება, რომ ესა თუ ის სოციალური უფლება არ არის კონსტიტუციური უფლება ან რომელიმე კონსტიტუციურ უფლებასთან სადავო ნორმის მიმართება არ არსებობს, საკონსტიტუციო სასამართლო სარჩელს არსებითად განსახილველად არ მიიღებს. ამიტომ მოპასუხის არგუმენტი, რომ მეთოდოლოგიის, ოდენობის და დონის მხოლოდ საკონსტიტუციო სასამართლოში გასაჩივრება საკმარისია სადავო ნორმის კონსტიტუციურობის მტკიცებისთვის, უსაფუძვლოა, რადგან საკონსტიტუციო სასამართლომ შესაძლოა კონკრეტული საქმე არც მიიღოს არსებითად განსახილველად, თუკი დარწმუნდება, რომ არ არსებობს სადავო საკითხის შემხებლობა კონსტიტუციის მე-2 თავით აღიარებულ უფლებასთან.

საერთო სასამართლოში კი შესაძლებელია სადავო ნორმით გათვალისწინებული საკითხების კანონიერების შემოწმება როგორც კანონთან, ისე საერთაშორისო ხელშეკრულებებთან მიმართებით.

განსხვავებულია საკონსტიტუციო სასამართლოში და საერთო სასამართლოში უფლების დაცვის შედეგები. საკონსტიტუციო სასამართლო არაკონსტიტუციურ აქტს ძალადაკარგულად აცხადებს, მაშინ როდესაც საერთო სასამართლოში პირს შეუძლია მოითხოვოს აქტის როგორც ძალადაკარგულად, ისე ბათილად ცნობა.

14. მაშასადამე, საკონსტიტუციო სასამართლოს და საერთო სასამართლოებს აქვთ განსხვავებული კომპეტენცია, ისინი პირებს სთავაზობენ უფლების განსხვავებული დაცვის საშუალებებს და თვისობრივად განსხვავებულ სამართლებრივ შედეგს.

ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, ერთ-ერთ მათგანში გასაჩივრება ვერ ჩაითვლება მეორეში გასაჩივრების ალტერნატივად, სრულად ვერ ჩაანაცვლებს მას, ვერ უზრუნველყოფს პირს უფლების დაცვის ამომწურავი საშუალებებით.

აქედან გამომდინარე, სადავო ნორმით თუნდაც მხოლოდ საერთო სასამართლოში გასაჩივრების აკრძალვა სასამართლოსადმი მიმართვის უფლებაში ჩარევაა. ამასთან, ვინაიდან წარმოდგენილი ანალიზი ცხადყოფს, რომ საერთო სასამართლოში გასაჩივრების აკრძალვის ზემოაღნიშნული მიზნები ვერ ჩაითვლება უფლებაში ჩარევის ლეგიტიმურ მიზნებად, ბუნებრივია, ამ მოტივით უფლებაში ჩარევაც ვერ იქნება პროპორციული და კონსტიტუციის შესაბამისი.

15. ყოველივე ზმოეაღნიშნულიდან გამომდინარე, სადავო ნორმა არ შეესაბამება საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის პირველი პუნქტის მოთხოვნებს, ვინაიდან ის გამორიცხავს სასამართლოსადმი მიმართვის შესაძლებლობას თანასწორობის ან/და სხვა ფუნდამენტური უფლებების ხელყოფის შემთხვევაში.

III

ხელმძღვანელობს რა საქართველოს კონსტიტუციის 89-ე მუხლის პირველი პუნქტის ,,ვ" ქვეპუნქტითა და მე-2 პუნქტით, ,,საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ" საქართველოს ორგანული კანონის მე-19 მუხლის პირველი პუნქტის ,,ე" ქვეპუნქტით, 21-ე მუხლის მე-2 პუნქტით, 23-ე მუხლის პირველი პუნქტით, 25-ე მუხლის მე-2 და მე-3 პუნქტებით, 39-ე მუხლის პირველი პუნქტის ,,ბ" ქვეპუნქტით, 43-ე მუხლის მე-2, მე-4, მე-7 და მე-8 პუნქტებით, ,,საკონსტიტუციო სამართალწარმოების შესახებ" საქართველოს კანონის 32-ე და 33-ე მუხლებით,

საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლო
ა დ გ ე ნ ს:

1. დაკმაყოფილდეს საქართველოს სახალხო დამცველის კონსტიტუციური სარჩელი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ და ცნობილ იქნეს არაკონსტიტუციურად საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის პირველ პუნქტთან მიმართებით “სოციალური დახმარების შესახებ” საქართველოს კანონის 22-ე მუხლის მე-2 პუნქტი.

2. “სოციალური დახმარების შესახებ” საქართველოს კანონის 22-ე მუხლის მე-2 პუნქტი იურიდიულად ძალადაკარგულად იქნეს ცნობილი ამ გადაწყვეტილების გამოქვეყნების მომენტიდან;

3. ეს გადაწყვეტილება ძალაშია საკონსტიტუციო სასამართლოს სხდომაზე მისი საჯაროდ გამოცხადების მომენტიდან;

4. გადაწყვეტილება საბოლოოა და გასაჩივრებას ან გადასინჯვას არ ექვემდებარება;

5. გადაწყვეტილების პირი გაეგზავნოს მხარეებს, საქართველოს პრეზიდენტს, საქართველოს მთავრობას და საქართველოს უზენაეს სასამართლოს;

6. გადაწყვეტილება “საქართველოს საკანონმდებლო მაცნეში” გამოქვეყნდეს 15 დღის ვადაში.

კონსტანტინე ვარძელაშვილი (სხდომის თავმჯდომარე)

ვახტანგ გვარამია

ქეთევან ერემაძე (მომხსენებელი მოსამართლე)

ბესარიონ ზოიძე

საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს წევრების
ქეთევან ერემაძის და ბესარიონ ზოიძის
განსხვავებული აზრი

საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს პირველი კოლეგიის 2009 წლის 27 აგვისტოს №1/2/434 გადაწყვეტილების მოტივაციის ნაწილთან დაკავშირებით

გამოვხატავთ ჩვენი კოლეგებისადმი - საკონსტიტუციო სასამართლოს პირველი კოლეგიის წევრებისადმი პატივისცემას, და, ამავე დროს, “საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ” საქართველოს ორგანული კანონის 47-ე მუხლის და “საკონსტიტუციო სამართალწარმოების შესახებ” საქართველოს კანონის მე-7 მუხლის შესაბამისად, გამოვთქვამთ განსხვავებულ აზრს საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2009 წლის 27 აგვისტოს №1/2/434 გადაწყვეტილების მოტივაციის ნაწილთან დაკავშირებით.

1. სრულად ვიზიარებთ გადაწყვეტილებაში მოყვანილ არგუმენტაციას და მიგვაჩნია, რომ ეს საკმარისი საფუძველია “სოციალური დახმარების შესახებ” საქართველოს კანონის 22-ე მუხლის მე-2 პუნქტის არაკონსტიტუციურად ცნობისთვის, მაგრამ იმავდროულად ვთვლით, რომ სადავო ნორმა, პირველ რიგში, გავლენას ახდენს სოციალური დახმარებისა და სოციალური უზრუნველყოფის უფლებებზე და ქმნის მათი დარღვევის საფრთხეს, რის გამოც ზუსტად ეს არის ერთ-ერთი გადამწყვეტი საფუძველი ნორმის არაკონსტიტუციურად ცნობისთვის. ამასთან ნიშანდობლივია, რომ მოსარჩელემ ძირითადად ამ პრობლემის გადასაწყვეტად მიმართა საკონსტიტუციო სასამართლოს. მოქმედი კანონმდებლობის მიხედვით კი სასამართლო ვალდებულია, გადაწყვიტოს (დადებითად ან უარყოფითად), სასარჩელო მოთხოვნაში დაყენებული და არსებითად განსახილველად მიღებული ყველა საკითხი, დამოუკიდებლად მისი სირთულისა თუ პრობლემატურობისა.

2. საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის პირველი პუნქტის მიხედვით, “ყოველ ადამიანს უფლება აქვს თავის უფლებათა და თავისუფლებათა დასაცავად მიმართოს სასამართლოს”. ეს ნორმა ადგენს უფლებას სამართლიან სასამართლოზე, რომლის შინაარსი და ფარგლები არაერთხელ განუმარტავს საკონსტიტუციო სასამართლოს. “სამართლიანი სასამართლოს უფლება წარმოადგენს უმნიშვნელოვანეს მექანიზმს, რომელიც აწესრიგებს ინდივიდსა და სახელმწიფოს, ასევე კერძო პირებს შორის არსებულ სადავო ურთიერთობებს, უზრუნველყოფს კონსტიტუციური უფლებების ეფექტურ რეალიზაციას და უფლებებში გაუმართლებელი ჩარევისაგან დაცვას” (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2008 წლის 19 დეკემბრის გადაწყვეტილება №1/1/403, 427 საქმეზე “კანადის მოქალაქე ჰუსეინ ალი და საქართველოს მოქალაქე ელენე კირაკოსიანი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ”). სამართლიანი სასამართლოს უფლება, პირველ რიგში, ნიშნავს სახელმწიფო ხელისუფლების ყველა იმ გადაწყვეტილების (ქმედების) სასამართლოში გასაჩივრებას და სამართლებრივ შეფასებას, რომელიც ადამიანის უფლებებს არღვევს. ამ თვალსაზრისით, სამართლიანი სასამართლოს უფლების განხორციელება “…სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპს უკავშირდება და მნიშვნელოვანწილად განსაზღვრავს მის არსს” (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2006 წლის 15 დეკემბრის №1/3/393,397 გადაწყვეტილება საქმეზე “საქართველოს მოქალაქეები ონისე მებონია და ვახტანგ მასურაშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ”). ვინაიდან სამართლებრივი სახელმწიფოს პირველადი ფუნქციაა ადამიანის უფლება-თავისუფლებების სრული რეალიზაცია და ადექვატური დაცვა, სამართლიანი სასამართლოს უფლება, როგორც სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპის განხორციელების ერთგვარი საზომი, გულისხმობს ყველა იმ სიკეთის სასამართლოში დაცვის შესაძლებლობას, რომელიც თავისი არსით უფლებას წარმოადგენს. საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის პირველ პუნქტშიც არაორაზროვნად იკითხება, რომ ადამიანს უფლება აქვს, ყველა თავისი უფლების და თავისუფლების დასაცავად მიმართოს სასამართლოს, ამასთან განურჩევლად იმისა, ეს უფლება კონსტიტუციითაა აღიარებული, კანონით, თუ საერთაშორისო აქტებით. ნებისმიერი უფლებით სრულად სარგებლობის უზრუნველყოფის უმნიშვნელოვანესი გარანტია ზუსტად მისი სასამართლოში დაცვის შესაძლებლობაა. თუკი არ იქნება უფლების დარღვევის თავიდან აცილების ან დარღვეული უფლების აღდგენის შესაძლებლობა, სამართლებრივი ბერკეტი, თავად უფლებით სარგებლობა დადგება კითხვის ნიშნის ქვეშ. შესაბამისად, ამა თუ იმ უფლების დასაცავად სასამართლოსადმი მიმართვის აკრძალვა ან არათანაზომიერი შეზღუდვა არღვევს არა მხოლოდ სამართლიანი სასამართლოს უფლებას, არამედ იმავდროულად შეიცავს საფრთხეს თავად იმ უფლების უგულვებელყოფისა, რომლის დასაცავადაც სასამართლოსადმი მიმართვაა აკრძალული (შეზღუდული).

ამიტომ საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის პირველი პუნქტი არ ახდენს დიფერენცირებას უფლებებს შორის, არ გამოყოფს გარკვეულ კატეგორიას უფლებებისა, რომელთა დაცვაც შეიძლება სასამართლოში და არ აძლევს კანონმდებელს შესაძლებლობას რომელიმე უფლება, თავისი მიხედულებით, დატოვოს სასამართლოში დაცვის გარეშე. ამასთან, კონსტიტუციით დადგენილი ეს აკრძალვა, ბუნებრივია არ ეხება მხოლოდ კანონმდებელს. ხელისუფლების არცერთ შტოს არა აქვს უფლება, შემოიღოს დიფერენცირება სასამართლოში განსჯად და არაგანსჯად უფლებებს შორის.

მაშასადამე, თუ არსებობს უფლება, საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის პირველი პუნქტის მიხედვით, არსებობს მისი სასამართლოში დაცვის უფლებაც.

3. სხვა საკითხია, რა ფარგლებში ისარგებლებს ადამიანი სამართლიანი სასამართლოს უფლებით.

საკონსტიტუციო სასამართლოს არაერთხელ აღუნიშნავს, რომ სამართლიანი სასამართლოს უფლება არ არის აბსოლუტური. ამასთან დაკავშირებით, ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ დაადგინა, რომ სასამართლოს ხელმისაწვდომობაზე უფლება საჭიროებს სახელმწიფოს მხრიდან რეგლამენტაციას, რომელიც შეიძლება განსხვავდებოდეს დროისა და ადგილის, საზოგადოებისა და პირის მოთხოვნილებებისა და რესურსების მიხედვით. ამასთან, ინტერ ალია, 1985 წლის 28 მაისის გადაწყვეტილებით, საქმეზე “აშინგდეინი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ” (პარ.57) ევროპულმა სასამართლომ განსაზღვრა უფლების შეზღუდვის ზოგადი ფარგლები: შეზღუდვები უნდა ემსახურებოდეს კანონიერ მიზანს და დაცული უნდა იყოს გონივრული თანაზომიერება დაწესებულ შეზღუდვასა და დასახულ მიზანს შორის. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს არაერთ კონსტიტუციურ უფლებაში, მათ შორის, სამართლიანი სასამართლოს უფლებაში ჩარევის კონსტიტუციურობა ზუსტად ამ პრინციპებზე დაყრდნობით აქვს შეფასებული. ამ პირობების დაცვა აუცილებელია, რადგან შეზღუდვებმა არ უნდა შეამციროს პირისათვის უფლების ხელმისაწვდომობა იმ ზღვრამდე, რომ თავად უფლების არსი შეილახოს.

4. სამართლიანი სასამართლოს უფლების ფარგლებს მნიშვნელოვანწილად განსაზღვრავს თავად იმ უფლების შინაარსიც, რომლის დასაცავადაც საჭიროებს პირი სასამართლოსადმი მიმართვას. კონკრეტული უფლების სასამართლოში დაცვისას პირი ვერ მოითხოვს იმაზე მეტს, ვიდრე ეს შესაძლებელია დასაცავი უფლების შინაარსიდან გამომდინარე. მაშასადამე, უფლების სასამართლოში დაცვის ფარგლები თავად ამ უფლების ფარგლებით იქნება პირობადებული. მაგრამ, ბუნებრივია, სამართლიანი სასამართლოს უფლების შეზღუდვა დასაცავი უფლების შინაარსიდან გამომდინარე, არ ნიშნავს ამ უფლების დაცვაზე საერთოდ უარის თქმას.

5. მოსარჩელის აზრით, უფლებები, რომელთა დასაცავადაც სადავო ნორმა კრძალავს სასამართლოსადმი მიმართვას, პირველ რიგში, არის სოციალური დახმარების და სოციალური უზრუნველყოფის უფლებები.

შესაბამისად, მოცემული დავის ფარგლებში უნდა დავადგინოთ: ა)სოციალური დახმარება და სოციალური უზრუნველყოფა წარმოადგენს თუ არა საქართველოს კანონმდებლობით გათვალისწინებულ უფლებებს; ბ) სადავო ნორმა წარმოადგენს თუ არა საფრთხეს ამ უფლებების დაცვის შესაძლებლობისთვის.

6. ზოგადად, სოციალური უფლებები მიჩნეულია, როგორც ე.წ. “ძვირი უფლებები”, რომელთა რეალიზაცია, პოლიტიკურ და პირად უფლებებთან შედარებით, უმეტესწილად დამოკიდებულია სახელმწიფო ბიუჯეტზე, სახელმწიფოს მიერ ადექვატური სახსრების ხარჯვაზე. აქედან გამომდინარე, ხშირ შემთხვევაში, საკმაოდ ფრთხილია სახელმწიფოთა მიდგომა სოციალური უფლებების აღიარებასთან დაკავშირებით. როგორც წესი, სახელმწიფოთა დიდი ნაწილის კონსტიტუციები არც თუ ისე მდიდარია სოციალური უფლებებით. მათ შორის, არაერთგვაროვანია დამოკიდებულება სოციალური დახმარებისა და სოციალური უზრუნველყოფის უფლებების აღიარებასთან მიმართებითაც. ამ თვალსაზრისით, სოციალურ სფეროში სახელმწიფოს მიერ გატარებული კონკრეტული ღონისძიებები ძირითადად სახელმწიფოს მხარდაჭერად არის მიჩნეული. მსგავსი ჩანაწერი გვხვდება “სოციალური დახმარების შესახებ” საქართველოს კანონის მე-5 მუხლშიც.

მოცემული დავის ფარგლებში, საკონსტიტუციო სასამართლოს მიზანს არ წარმოადგენს იმის გარკვევა, რომელი სოციალური უფლებაა კონსტიტუციით აღიარებული და რომელი - არა, ისევე როგორც არ სჭირდება კონკრეტულად სოციალური დახმარებისა და სოციალური უზრუნველყოფის უფლებების კონსტიტუციურ უფლებებად მიჩნევა-არმიჩნევის საკითხის გადაწყვეტა, მით უფრო, რომ ეს არც მოსარჩელეს მიაჩნია მოცემული დავის გადაწყვეტისთვის მნიშვნელობის მქონე არგუმენტად. აღნიშნული საკითხები კონკრეტული დავის არსებობისას დამოუკიდებელი შეფასების საგანი უნდა გახდეს. ამ შემთხვევაში კი საკმარისია იმის გარკვევა, სოციალური დახმარება და უზრუნველყოფა წარმოადგენს თუ არა საქართველოს კანონმდებლობით აღიარებულ უფლებებს და სადავო ნორმით შესაძლებელია თუ არა ამ უფლებების დარღვევა.

სოციალური დახმარების და სოციალური უზრუნველყოფის რიგი საერთაშორისო აქტების მიერ უფლებებად აღიარება, საკმარისი ფორმალური საფუძველია ამ სიკეთეების უფლებად მიჩნევისთვის და მათ უზრუნველსაყოფად სახელმწიფოთა შესაბამისი ვალდებულებების წარმოშობისათვის. საქართველომაც, დამოუკიდებლად “სოციალური დახმარების შესახებ” საქართველოს კანონის ზემოაღნიშნული დებულებისა, რიგ საერთაშორისო აქტებზე მიერთებით, სოციალური დახმარება და სოციალური უზრუნველყოფა აღიარა უფლებებად, რასაც მოპასუხე მხარეც არ უარყოფს.

7. სოციალური უზრუნველყოფის უფლებასთან დაკავშირებით საერთაშორისო აქტებში გვხვდება როგორც დეკლარაციული ნორმები უფლების აღიარების თაობაზე (“ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების შესახებ” საერთაშორისო პაქტის მე-9 მუხლი, ევროპის სოციალური ქარტიის მე-12 მუხლი), ისე - შინაარსის განმსაზღვრელი ნორმებიც (“ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციის” 22-ე და 25-ე მუხლები).

სოციალური უზრუნველყოფის უფლება მოიცავს ცხოვრების სათანადო დონის უფლებასაც. თუმცა, ეს უკანასკნელი ატარებს სოციალური დახმარების უფლების შინაარსსაც. ამ უფლებას განმარტავს “ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა შესახებ” საერთაშორისო პაქტის მე-11 მუხლი, ასევე “ბავშვთა უფლებათა კონვენციის” 27-ე მუხლი.

8. ისევე როგორც ყველა უფლების, სოციალური უფლებების უზრუნველყოფის ერთ-ერთ გარანტიასაც, წარმოადგენს სახელმწიფოს შესაბამისი ვალდებულებები.

სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების მსგავსად, ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებები სახელმწიფოებს უფლებათა პატივისცემის, დაცვის და შესრულების ვალდებულებებს აკისრებს. პატივისცემის ვალდებულება სახელმწიფოსგან მოითხოვს, თავი შეიკავოს უფლებებით სარგებლობაში გაუმართლებელი ჩაერვისაგან, დაცვის ვალდებულება - აღკვეთოს ამ უფლებების დარღვევა მესამე მხარეებისაგან, შესრულების ვალდებულება კი - სათანადო საკანონმდებლო, ადმინისტრაციული, საბიუჯეტო, სასამართლო და სხვა ღონისძიებების გატარებას უფლებათა სრული განხორციელების მიზნით.

იმავდროულად, ნებისმიერი უფლების უზრუნველმყოფელი ვალდებულებების შინაარსი თავად უფლების თავისებურებებიდან გამომდინარეობს. შესაბამისად, არაერთგვაროვანია სახელმწიფოს ვალდებულების ტვირთი პოლიტიკური და პირადი უფლებების უზრუნველყოფასა და სოციალური უფლებების უზრუნველყოფასთან მიმართებით.

9. სოციალურ უფლებებთან დაკავშირებით სახელმწიფოს ვალდებულებები, პირველ რიგში, სოციალური სახელმწიფოს პრინციპიდან მომდინარეობს.

მართალია, სოციალური სახელმწიფოს პრინციპი მოცემულია საქართველოს კონსტიტუციის პრეამბულაში, როგორც სახელმწიფოს მიზანი, მაგრამ ეს არცერთ შემთხვევაში არ იძლევა იმის მტკიცების უფლებას, რომ ეს პრინციპი არის მხოლოდ დეკლარაციული, პროგრამული დებულება, რომელიც კონკრეტულ დროსა და ვითარებაში სახელმწიფოს არაფერს ავალდებულებს. კონსტიტუცია, რომლის ძირითადი დანიშნულება საზოგადოებასა და ხელისუფლებას შორის ურთიერთობის საფუძვლების განსაზღვრაა, არ შეიძლება შეიცავდეს არარეალურ მიზნებს. ამ თვალსაზრისით, გარკვეული ვალდებულებების არარსებობა, თავად მიზანს დააყენებს კითხვის ნიშნის ქვეშ.

თუმცა, იმავდროულად, კონსტიტუციაში არ არის პასუხი, კონკრეტულად როდის და როგორ უნდა მოხდეს სოციალური სახელმწიფოს მიზნის მიღწევა. ეს პრინციპი სახელმწიფოს ავალდებულებს, მაგრამ არაფერს ითვალისწინებს იმასთან დაკავშირებით, თუ როგორ უნდა შესრულდეს იგი. ეს რომ სხვაგვარად ყოფილიყო, საფრთხე დემოკრატიის პრინციპს შეექმნებოდა, ვინაიდან პოლიტიკური ნების ჩამოყალიბება მოხდებოდა არა ალტერნატიულ გადაწყვეტილებებს შორის არჩევანის გზით, არამედ შეიზღუდებოდა ერთადერთი კონსტიტუციურ-სამართლებრივი ვალდებულების შესრულების აუცილებლობით. ამიტომ სოციალური სახელმწიფოს პრინციპი ხელისუფლებას ანიჭებს ფართო მიხედულებას, რა გააკეთოს ამ თვალსაზრისით, თავად დაადგინოს პრიორიტეტები ანუ დამოუკიდებლად განსაზღვროს (შექმნას) ამოცანის გადაწყვეტის გზები.

ზოგადად, სოციალური სახელმწიფოს პრინციპი ემსახურება უპირველესად უსაფრთხოების, ადამიანის ღირსების და თავისუფლების შენარჩუნებას. ამ თვალსაზრისით, ეს არის სახელმწიფოს მუდმივი მიზანი. ამიტომ ამ პრინციპის ძირითად არსს წარმოადგენს: 1)სოციალური უსაფრთხოების შექმნა; 2)სოციალური სამართლიანობის მიღწევა; 3)საარსებო მინიმუმის უზრუნველყოფა; 4)ზოგადი კეთილდღეობის დამკვიდრება საზოგადოებაში. თუმცა არსებობს საერთო შეთანხმება ამ პრინციპის რეალიზაციისთვის უკიდურესად აუცილებელი და საბაზისო ღონისძიებების პირველ რიგში გატარების აუცილებლობაზე, როგორიცაა: 1)სოციალური უფლებების კანონმდებლობით აღიარება, 2)ადამიანის უუნარობისა და სიღარიბის შემთხვევაში მისი ელემენტარული საარსებო (სასიცოცხლო) საშუალებებით უზრუნველყოფა. ამ თვალსაზრისით, სოციალური სახელმწიფოს პრინციპის პრაქტიკული რეალიზებისთვის სახელმწიფოს უპირობო ვალდებულებაა მუდმივი ძალისხმევა. აქ სახელმწიფოს არჩევანის უფლება არა აქვს, რადგან ამ საკითხებზე არჩევანის უფლება გულისხმობს სახელმწიფოს არჩევანს სოციალური სახელმწიფოს შექმნასა და ამ მიზანზე უარის თქმას შორის.

10. სოციალურ-ეკონომიკურ უფლებებთან მიმართებით სახელმწიფოს ზოგადი ვალდებულებები მოცემულია არაერთ საერთაშორისო დოკუმენტში. “ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა” საერთაშორისო პაქტის მე-2 მუხლის მიხედვით, “1. ამ პაქტის მონაწილე თითოეული სახელმწიფო კისრულობს ვალდებულებას ინდივიდუალური წესით და საერთაშორისო დახმარებისა და თანამშრომლობის, კერძოდ, ეკონომიკურ და ტექნიკურ დარგებში საერთაშორისო დახმარებისა და თანამშრომლობის წესით, არსებული რესურსების მაქსიმალურ ფარგლებში მიიღოს ზომები, რათა თანდათან უზრუნველყოს ამ პაქტით აღიარებული უფლებების სრული განხორციელება ყველა მართებული საშუალებით, მათ შორის, კერძოდ, საკანონმდებლო ღონისძიებათა მიღებით”. ეს პირობები, მართალია, ერთი მხრივ, მიუთითებს, რომ სოციალურ-ეკონომიკური უფლებები პროგრამული და ეტაპობრივად განხორციელებადი უფლებებია, თუმცა, მეორე მხრივ, აყალიბებს სახელმწიფოს კონკრეტული ვალდებულებების შინაარსს.

ტერმინი “არსებული რესურსები” არ გულისხმობს სახელმწიფოს შესაძლებლობას, მუდმივად მიუთითოს სოციალური უფლებების უზრუნველსაყოფად შესაბამისი სახსრების არარსებობაზე და არ აძლევს უფლებას, უარი თქვას ყველაზე მინიმალური ვალდებულების შესრულებაზე. ვალდებულების შესრულების შეუძლებლობა არ ნიშნავს ვალდებულების არარსებობას. პაქტი, როგორც დოკუმენტი, მინიმალურ ვალდებულებებს რომ არ წარმოშობდეს, იგი დაკარგავდა თავის მნიშვნელობას.

სახელმწიფოს ვალდებულებები შეიძლება გარკვეულ ფარგლებში მერყეობდეს, მაგრამ მთავარია, რომ სახელმწიფო ამ ვალდებულების შესასრულებლად მოქმედებდეს კეთილსინდისიერად.

“თანდათანობით განხორციელება” ბუნებრივია მიუთითებს იმაზე, რომ სოციალურ-ეკონომიკური უფლებების სრული განხორციელება ვერ მოხდება ერთბაშად ან უმოკლეს ვადაში, რადგან ორგანულადაა დამოკიდებული სახელმწიფოსთვის ხელმისაწვდომ საშუალებებზე. თუმცა, ეს არცერთ შემთხვევაში, არ ნიშნავს, რომ ამ ვალდებულებას კონკრეტული შინაარსი არა აქვს. ის ავალდებულებს სახელმწიფოებს, მიიღონ ზომები სოციალური უფლებების შეძლებისდაგვარად მოკლე ვადებში განსახორციელებლად.

“უფლებების “თანდათანობითი, სრული განხორციელება” მონაწლე სახლემწიფოებისაგან მოითხოვს რაც შეიძლება სწრაფი ტემპებით ისწრაფვოდნენ უფლებათა განხორციელებისაკენ. არცერთ შემთხვევაში არ შეიძლება ეს ვალდებულება განმარტებულ იქნეს, როგორც სახელმწიფოსათვის უფლების მინიჭება - განუსაზღვრელი ვადით გადადონ უფლებათა სრული განხორიცლებისათვის საჭირო ღონისძიებათა განხორციელება” (“ლიმბურგის პრინციპები ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა საერთაშორისო პაქტის განხორციელების შესახებ” (UN doc.E/CN.4/1987/17, დანართი; და Human Rights Quarterly ტ.19 (1987)).

საერთაშორისო აქტები სახელმწიფოებს ავალდებულებენ სოციალური უფლებების თანდათანობით სრულ განხორციელებას - ანუ ეს არის სრულად მისაღწევი მიზანი, რომელიც ავალდებულებს სახელმწიფოებს მუდმივ ძალისხმევას ამ სფეროში. მათ სისტემატურად უნდა იზრუნონ შესაბამისი სახსრების გამონახვაზე, გადადგან კონკრეტული და რეალური ნაბიჯები, რათა სოციალური უფლებების დაცვის სფეროში არსებობდეს დინამიკა და ეს პროცესი იყოს შეუქცევადი. “სხვანაირად, აზრი ეკარგება სახელმწიფოთა საერთაშორისო-სამართლებრივ ვალდებულებას, რაც გულისხმობს იმას, რომ სახელმწიფოს მოქმედებანი ამ მიმართულებით სტაბილურ, ევოლუციურ ხასიათს უნდა ატარებდეს და დადებითი დინამიკით გამოირჩეოდეს” (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2002 წლის 30 დეკემბრის №1/3/136 გადაწყვეტილება).

ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, მართალია, უფლების არსებობა დაცვის გაცილებით უფრო მაღალ სტანდარტს გულისხმობს, ვიდრე მხოლოდ სახელმწიფოს კეთილი ნებაა, მაგრამ იმავდროულად სოციალური უფლებების უზრუნველყოფის დინამიკის დასახელებული გარემოებებით განპირობებულობა, არ აძლევს ადამიანებს ამ უფლებების დაცვისას, პოლიტიკური და პირადი უფლებების დაცვის იდენტურ შესაძლებლობებს მათი მყისიერად და სრულად განხორციელების მოთხოვნის თვალსაზრისით.

11. გარდა ამისა, გასათვალისწინებელია, რომ სოციალური უზრუნველყოფის და დახმარების უფლებებთან დაკავშირებით სახელმწიფოს შესაბამის ვალდებულებებზე დაუშვებელია საუბარი, როდესაც ადამიანი უბრალოდ არ იჩენს ძალისხმევას და არ ახდენს საკუთარი შესაძლებლობებისა და უნარის სრულ რეალიზაციას. ამ უფლებებით სარგებლობის წინაპირობაა, რომ პირმა თავისი შესაძლებლობების ფარგლებში განახორციელოს ყველა ღონისძიება, გამოიყენოს თავისი ქონება და შრომის უნარი, მისი თვალსაზრისით საუკეთესო გზით, რათა შეიქმნას პირობები, რომელიც მისი ცხოვრების სათანადო დონეს უზრუნველყოფს.

უნდა აღინიშნოს, რომ სახელმწიფოს არა აქვს ადამიანების რჩენის, მათთვის მატერიალური რესურსების დარიგების, მით უფრო, მათი ფუფუნებით უზრუნველყოფის ვალდებულება. სახელმწიფოს ვალდებულებაა, შექმნას ისეთი გარემო, როდესაც პირებს ექნებათ საკუთარი თვითრეალიზაციის შესაძლებლობა. დამატებითი დახმარების ვალდებულება კი ჩნდება მხოლოდ იმ კონკრეტულ შემთხვევებში, როდესაც პირი, მისგან დამოუკიდებელი პირობების გამო, უუნაროა, თავად ირჩინოს თავი ან მის მიერ შექმნილი რესურსები არასაკმარისია არსებობისთვის.

12. ისარგებლებს თუ არა ადამიანი სოციალური დახმარების უფლებით, როგორიცაა მოცემულ შემთხვევაში საარსებო შემწეობა, უშუალოდ არის დამოკიდებული სოციალურ-ეკონომიკური მდგომარეობის შეფასების მეთოდოლოგიაზე, რადგან ზუსტად ის წარმოადგენს მექანიზმს და საშუალებას ადამიანის შინამეურნეობის კეთილდღეობის ინდექსის დაანგარიშებისა, რომლის საფუძველზეც ოჯახისთვის მინიჭებული სარეიტინგო ქულა გადაწყვეტს საარსებო შემწეობის მიღების საკითხს. შესაბამისად, არსებითი მნიშვნელობა აქვს, როგორია მეთოდოლოგია, რამდენად იძლევა ის შესაძლებლობას, მაქსიმალურად ადექვატურად მოხდეს საარსებო შემწეობის რეალური აუცილებლობის მქონე პირთა დადგენა.

“სოციალური დახმარების შესახებ” საქართვლოს კანონის მიხედვით, საარსებო შემწეობას იღებენ ე.წ. “ღატაკი ოჯახები”. მიუხედავად იმისა, რომ სიღატაკე შეფასებითი კატეგორიაა და მისი განსაზღვრის კრიტერიუმები შეიძლება განსხვავდებოდეს, უდავოა, რომ ასეთი ადამიანების რიცხვში, სულ მცირე, აუცილებლად მოიაზრებიან პირები, რომლებსაც ელემენტარული საარსებო საშუალებები არ გააჩნიათ და რეალური საფრთხის წინაშე მათი ფიზიკური არსებობა დგას. აქედან გამომდინარე, ადამიანის ღატაკად მიჩნევის კრიტერიუმად ვერ გამოდგება სახელმწიფოს რესურსები, რომელიც მას შეუძლია გაიღოს სოციალური უფლებების დასაკმაყოფილებლად. ასეთი კრიტერიუმის გაზიარება თავისთავად ნიშნავს იმის დადასტურებას, რომ სახელმწიფოს, რომელსაც რეალურად არ გააჩნია შესაბამისი სახსრები სოციალური უზრუნველყოფის ელემენტარული პრობლემების მოსაგვარებლად, ან არსებული სახსრებით სხვა პრობლემების გადაწყვეტას მიიჩნევს პრიორიტეტულად, ღატაკი ადამიანები უბრალოდ არ ჰყავს და სოციალური უზრუნველყოფისა თუ დახმარების საჭიროებაც არ არსებობს. ზედმეტია მტკიცება ასეთი კრიტერიუმის არაგონივრულობისა.

სიღატაკეს განსაზღვრავს არა სახელმწიფოს მიერ, მისი რესურსებიდან გამომდინარე, გაკეთებული შეფასება ადამიანის ღატაკად მიჩნევა-არმიჩნევასთან დაკავშირებით, არამედ პირის რეალური მდგომარეობა, სადაც მინიმალურ სტანდარტს (ტესტს) წარმოადგენს მისი ფიზიკური არსებობის მიჯნაზე ყოფნა. ამიტომ გადამწყვეტი მნიშვნელობა აქვს, რა პრინციპზე დაყრდნობით და როგორი კომპონენტების გათვალისწინებით იქნება მეთოდოლოგია შედგენილი.

არსებული დავის ფარგლებში თავად მეთოდოლოგია არ წარმოადგენს დავის საგანს, ამიტომ სასამართლო ვერ შეაფასებს, ასახავს თუ არა ის რეალურად “ღატაკი” ადამიანების მდგომარეობას. თუმცა, არ შეიძლება იმის გამორიცხვა, რომ მეთოდოლოგია შესაძლოა შეიცავდეს უფლების დარღვევის საფრთხეს, რაც მოწმემაც დაადასტურა. მეთოდოლოგიაში ნებისმიერი ცდომილება, გამოწვეული უნებლიე შეცდომით თუ არაკეთილსინდისიერი დამოკიდებულებით, შესაძლოა აისახოს არსებობის მიჯნაზე მყოფი ადამიანის შესაძლებლობაზე - მიიღოს საარსებო შემწეობა ან დარჩეს ასეთი უფლების გარეშე. დახმარების მიმღებთა რიცხვში შეიძლება მოხვდეს ისეთი ბენეფიციარი, რომელიც არ იმსახურებს დახმარებას და პირიქით, დახმარების საჭიროების მქონე პირები დარჩნენ ამ სისტემის მიღმა. ამასთან, მეთოდოლოგია შეიძლება შეიცავდეს რისკს იდენტურ მდგომარეობაში მყოფ ადამიანთაგან მათი მხოლოდ ნაწილის მოხვედრისა ბენეფიციართა რიცხვში. იმავდროულად, იმის გათვალისწინებით, რომ მეთოდოლოგია მუდმივად განახლებადი დოკუმენტია, ვერც იმას გამოვრიცხავთ, რომ ის მომავალში შეიცვალოს ადამიანის უფლებების საზიანოდ.

13. საქმეზე მოწვეული მოწმის ჩვენების მიხედვით, სადავო ნორმაში მოცემული “დონის” დადგენა ხდება მხოლოდ სახელმწიფოს რესურსების გათვალისწინებით. შესაბამისად, ის შესაძლოა არაერთხელ შეიცვალოს, მათ შორის, გაუარესების კუთხითაც. კერძოდ, შემცირდეს ზღვრული ქულა, რაც ნიშნავს იმას, რომ “ღატაკებად” მიჩნეული ადამიანები, რომლებიც იღებდნენ საარსებო შემწეობას, ვეღარ მიიღებენ მას. ამასთან, შესაძლოა მათ ეს დახმარება არ მიიღონ არა იმიტომ, რომ მათი მდგომარეობა გაუმჯობესდა და ისინი ელემენტარული არსებობისთვის არ საჭიროებენ დახმარებას, არამედ მხოლოდ იმიტომ, რომ მაგალითად, ხელისუფლებამ განსხვავებულად დაადგინა პრიორიტეტები და სიღატაკის დაძლევა, სხვა პრობლემებთან შედარებით, ნაკლებად პრიორიტეტულად მიიჩნია. მაშასადამე, დონემ (მისმა ცვლილებამ) შეიძლება საფრთხის ქვეშ დააყენოს კონკრეტული ადამიანების სოციალური დახმარებით სარგებლობის უფლება.

ის გარემოება, თუ რამდენად რეალურად უნარიანია სახელმწიფო სოციალურ სფეროში განახორციელოს შესაბამისი ღონისძიებები, ვერ აბათილებს თავისთავად სოციალური დახმარების საჭიროებას და ასეთი უფლების არსებობის ფაქტს.

14. რაც შეეხება ფულადი სოციალური დახმარების ოდენობას, თავისთავად უფლება კონკრეტულ ოდენობაზე არ არსებობს. სოციალური დახმარების ესა თუ ის ოდენობა მოცემულ შემთხვევაში წარმოადგენს თავად სოციალური დახმარებისა და სოციალური უზრუნველყოფის უფლებით სარგებლობის პრაქტიკულ შინაარსს. ვინაიდან პირს აქვს სოციალური უზრუნველყოფისა და დახმარების უფლებები, მათ უნდა ჰქონდეს რეალური შინაარსი. თუ სახელმწიფოს დახმარების შედეგად პირისთვის პრაქტიკულად არაფერი იცვლება და ის არსებობის ელემენტარულ დონეს ვერ აღწევს, უფლება არარეალიზებადი დარჩება. ამ თვალსაზრისით, ფულადი სოციალური დახმარების დანიშვნის შემთხვევაში, მის ოდენობას გადამწყვეტი მნიშვნელობა აქვს. ოდენობის შეფასებისას მინიმალური ტესტია, რომ ფულადი სოციალური დახმარება არ ატარებდეს სიმბოლურ ხასიათს.

15. ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, სადავო ნორმა გავლენას ახდენს სოციალური დახმარებისა და სოცალური უზრუნველყოფის უფლებებზე.

თავისთავად მეთოდოლოგიით, დონით ან ოდენობით ამა თუ იმ უფლებაში, მათ შორის, სოციალური დახმარებისა და უზრუნველყოფის უფლებებში, ჩარევის შესაძლებლობის და თუნდაც ერთეულ შემთხვევებში უფლების დარღვევის პოტენციური რისკის არსებობის პირობებში, ბუნებრივია, ადამიანს უნდა ჰქონდეს უფლების სასამართლოში დაცვის შესაძლებლობა, როგორც მას ამის უფლებას საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის პირველი პუნქტი აძლევს. ამ საკითხთან დაკავშირებით სრულად ვიზიარებთ საკონსტიტუციო სასამართლოს გადაწყვეტილების სამოტივაციო ნაწილის მე-8 პუნქტში მოყვანილ არგუმენტაციას.

16. ასევე სრულად ვიზიარებთ საკონსტიტუციო სასამართლოს პოზიციას იმასთან დაკავშირებით, რომ საერთო სასამართლოში გასაჩივრების აკრძალვის მოპასუხის მიერ დასახელებული მიზნები ვერ ჩაითვლება უფლებაში ჩარევის ლეგიტიმურ მიზნებად, რის გამოც მიგვაჩნია, რომ ამ მოტივით უფლებაში, მათ შორის, სოციალური დახმარებისა და უზრუნველყოფის უფლებებში, ჩარევაც ვერ იქნება პროპორციული და კონსტიტუციის შესაბამისი.

17. გარდა ამისა, საჭიროდ მიგვაჩნია შემდეგ საკითხზე ყურადღების გამახვილება:

მიუხედავად იმისა, რომ მოპასუხემ სადავო ნორმის კონსტიტუციურობის მთავარ არგუმენტად დაასახელა სოციალურ- ეკონომიკური მდგომარეობის შეფასების მეთოდოლოგიის, მთავრობის მიერ დადგენილი დონის და ფულადი სოციალური დახმარების ოდენობის საკონსტიტუციო სასამართლოში გასაჩივრების შესაძლებლობა, რაც ნიშნავს მის მიერ იმის დადასტურებას, რომ ეს საკითხები საკონსტიტუციო სასამართლოში უნდა საჩივრდებოდეს, მან იმავდროულად პროცესზე აღნიშნა, რომ სოციალური უფლებების სასამართლოში დაცვამ შესაძლოა დაარღვიოს ხელისუფლების დანაწილების პრინციპი.

ხელისუფლების დანაწილების პრინციპის სრულად რეალიზაციაში ზუსტად სასამართლო ხელისუფლებას ეკუთვნის მნიშვნელოვანი როლი - ის, ერთი მხრივ, არის საშუალება ადამიანებისთვის, თავი დაიცვან ხელისუფლების თვითნებობისგან, მეორე მხრივ, თავად ხელისუფლების შტოებისათვის დამატებითი შესაძლებლობაა, უზრუნველყონ ერთიმეორის მოქმედება საკუთარი კომპეტენციის ფარგლებში კონსტიტუციისა და კანონის სრული დაცვით. თუმცა, ბუნებრივია, ამის მიღწევა შეუძლებელი იქნება სასამართლოს მიერ საკუთარი უფლებამოსილების სრულად გამოუყენებლობის, ისევე როგორც მისი გადამეტების შემთხვევაში. ამიტომ მკვეთრად უნდა განისაზღვროს, სად გადის სასამართლოს უფლებამოსილებებისა და ვალდებულებების ზღვარი ხელისუფლების დანაწილების პრინციპიდან გამომდინარე.

ბუნებრივია, სოციალური უფლებების თავისებურებების გამო, ხელისუფლების დანაწილების პრინციპის დაურღვევლობის მიჯნაზე გავლა სასამართლოსგან მოითხოვს მეტ სიფრთხილეს და ზომიერებას. მაგრამ ის, რომ ყოველ კონკრეტულ შემთხვევაში საქმის განმხილველმა სასამართლომ შესაძლოა ვერ იმოქმედოს ხელისუფლების დანაწილების პრინციპის ჩარჩოებში, არ გამოდგება არგუმენტად ამ სფეროში სასამართლო კონტროლის გაუქმებისათვის. ყოველ კონკრეტულ შემთხვევაში სასამართლოს შესაფასებელია, როგორ უნდა იმოქმედოს ამ პრინციპის ფარგლებში, ხოლო მის მიერ ამ თვალსაზრისით არასწორი გადაწყვეტილების მიღება ჩვეულებრივი კანონიერების პრობლემაა.

ხელისუფლების დანაწილების პრინციპი, ერთი მხრივ, მოითხოვს, ხელისუფლების შტოთა ერთმანეთისგან დამოუკიდებლობას, მათი კომპეტენციების მკვეთრ გამიჯვნას. ამ მოთხოვნის ფარგლებში, ბუნებრივია, არც სასამართლოს აქვს უფლება, ჩაანაცვლოს საკანონმდებლო ან აღმასრულებელი ხელისუფლება, გადაწყვიტოს მათ კომპეტენციას განკუთვნილი საკითხები, გამოვლენილი უკანონობის შემთხვევაში საკუთარი მოსაზრებებით ჩაანაცვლოს პოლიტიკური ხელისუფლების გადაწყვეტილებები. სასამართლოს არა აქვს უფლება, თავს მოახვიოს სახელმწიფოს თავისი მოსაზრებები იმასთან დაკავშირებით, თუ როგორი უნდა იყოს ეკონომიკური თუ სოციალური პოლიტიკა.

სასამართლოს ვალდებულებაა პოლიტიკური ხელისუფლების გადაწყვეტილებების კონსტიტუციურობის და კანონიერების შემოწმება, რაც პრინციპულად განსხვავდება თავად სადავო საკითხის სასამართლოს მიერ მოწესრიგებისგან. სასამართლო ამოწმებს და ადგენს კონსტიტუციისა და კანონის დარღვევის ფაქტს, რის საფუძველზეც შესაბამის კომპეტენტურ ორგანოს აქვს საკითხის კანონის (კონსტიტუციის) შესაბამისად გადაწყვეტის ვალდებულება. მაშასადამე, სასამართლო შემოიფარგლება სამართლის და არა პოლიტიკის საკითხის გადაწყვეტით, რაც თავისთავად ხელისუფლების დანაწილების პრინციპიდან გამომდინარეობს.

იმავდროულად, ხელისუფლების დანაწილების პრინციპი მოითხოვს ხელისუფლების შტოთა ურთიერთკონტროლსა და გაწონასწორებას. როდესაც კონკრეტული გადაწყვეტილების მიღება, მისი შესრულება და ამ პროცესებზე კონტროლი მხოლოდ პოლიტიკური ხელისუფლების პრეროგატივაა, ხელისუფლების დანაწილების პრინციპის მოთხოვნები ვერ მიიღწევა. ასეთ ვითარებაში არ არსებობს ადამიანების ხელისუფლების თვითნებობის, ძალაუფლების ბოროტად გამოყენების, ვალდებულების შესრულებისაგან თავის არიდების ან თუნდაც შეცდომისაგან დაცვის სამართლებრივი ბერკეტი. ყოველივე ეს კი არღვევს სამართლებრივი უსაფრთხოების პრინციპს. სოციალური უფლებების სასამართლო კონტროლიდან მთლიანად გაყვანით, პოლიტიკურ ხელისუფლებას მიეცემა აბსოლუტური თავისუფლება ამ სფეროში კონკრეტული გადაწყვეტილებების როგორც მიღება-არმიღების, ისე მათ სათანადოდ შესრულება-შეუსრულებლობასთან დაკავშირებით. თუკი პოლიტიკური ხელისუფლება თავად იქნება იმის ერთადერთი შემფასებელი, გამოიჩინოს თუ არა ძალისხმევა ადამიანების სასიცოცხლო პრობლემების გადასაწყვეტად, საეჭვო გახდება მის მიერ როგორც სავალდებულო გადაწყვეტილებების მიღება, ისე მათი შესრულების კანონიერება.

ქეთევან ერემაძე

ბესარიონ ზოიძე