საქართველოს სახალხო დამცველი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ
| დოკუმენტის ტიპი | კონსტიტუციური სარჩელი |
| ნომერი | N1633 |
| კოლეგია/პლენუმი | I კოლეგია - , , |
| ავტორ(ებ)ი | საქართველოს სახალხო დამცველი |
| თარიღი | 22 ივლისი 2021 |
თქვენ არ ეცნობით კონსტიტუციური სარჩელის/წარდგინების სრულ ვერსიას. სრული ვერსიის სანახავად, გთხოვთ, ვერტიკალური მენიუდან ჩამოტვირთოთ მიმაგრებული დოკუმენტი
1. სადავო ნორმატიული აქტ(ებ)ი
ა. საქართველოს კანონი პატიმრობის კოდექსი
2. სასარჩელო მოთხოვნა
| სადავო ნორმა | კონსტიტუციის დებულება |
|---|---|
| საქართველოს კანონის „საქართველოს პატიმრობის კოდექსის“ 82-ე მუხლის პირველი ნაწილის „თ“ ქვეპუნქტი; | საქართველოს კონსტიტუციის მე-15 მუხლის პირველი პუნქტი: „ადამიანის პირადი და ოჯახური ცხოვრება ხელშეუხებელია. ამ უფლების შეზღუდვა დასაშვებია მხოლოდ კანონის შესაბამისად, დემოკრატიულ საზოგადოებაში აუცილებელი სახელმწიფო ან საზოგადოებრივი უსაფრთხოების უზრუნველყოფის ან სხვათა უფლებების დაცვის მიზნით.“ |
| საქართველოს კანონის „საქართველოს პატიმრობის კოდექსის“ 82-ე მუხლის პირველი ნაწილის „ი“ ქვეპუნქტი; | საქართველოს კონსტიტუციის მე-15 მუხლის პირველი პუნქტი: „ადამიანის პირადი და ოჯახური ცხოვრება ხელშეუხებელია. ამ უფლების შეზღუდვა დასაშვებია მხოლოდ კანონის შესაბამისად, დემოკრატიულ საზოგადოებაში აუცილებელი სახელმწიფო ან საზოგადოებრივი უსაფრთხოების უზრუნველყოფის ან სხვათა უფლებების დაცვის მიზნით.“ |
| საქართველოს კანონის „საქართველოს პატიმრობის კოდექსის“ 82-ე მუხლის პირველი ნაწილის „მ“ ქვეპუნქტი; | საქართველოს კონსტიტუციის მე-15 მუხლის პირველი პუნქტი: „ადამიანის პირადი და ოჯახური ცხოვრება ხელშეუხებელია. ამ უფლების შეზღუდვა დასაშვებია მხოლოდ კანონის შესაბამისად, დემოკრატიულ საზოგადოებაში აუცილებელი სახელმწიფო ან საზოგადოებრივი უსაფრთხოების უზრუნველყოფის ან სხვათა უფლებების დაცვის მიზნით.“ |
3. საკონსტიტუციო სასამართლოსათვის მიმართვის სამართლებრივი საფუძვლები
საქართველოს კონსტიტუციის მე-60 მუხლის მე-4 პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტი, „საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის მე-19 მუხლის პირველი პუნქტის „ე“ ქვეპუნქტი და 39-ე მუხლის პირველი პუნქტის „ბ“ ქვეპუნქტი.
4. განმარტებები სადავო ნორმ(ებ)ის არსებითად განსახილველად მიღებასთან დაკავშირებით
კონსტიტუციური სარჩელის დასაშვებობა:
მიგვაჩნია, რომ კონსტიტუციური სარჩელი:
ა) ფორმით და შინაარსით შეესაბამება „საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის 311-ე მუხლით დადგენილ მოთხოვნებს;
ბ) შეტანილია უფლებამოსილი სუბიექტის - საქართველოს სახალხო დამცველის მიერ (საქართველოს კონსტიტუციის მე-60 მუხლის მე-4 პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტის მიხედვით, საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლო სახალხო დამცველის სარჩელის საფუძველზე იხილავს ნორმატიული აქტის კონსტიტუციურობას კონსტიტუციის მეორე თავით აღიარებულ ადამიანის ძირითად უფლებებთან მიმართებით);
გ) სარჩელში მითითებული საკითხი არის საკონსტიტუციო სასამართლოს განსჯადი;
დ) სარჩელში მითითებული საკითხი არ არის გადაწყვეტილი საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ;
ე) სარჩელში მითითებული საკითხი რეგულირდება საქართველოს კონსტიტუციის მე-11 მუხლის პირველი პუნქტითა და მე-15 მუხლის პირველი პუნქტით;
ვ) კანონით არ არის დადგენილი სასარჩელო ხანდაზმულობის ვადა;
ზ) სადავო კანონქვემდებარე ნორმატიულ აქტის კონსტიტუციურობაზე სრულფასოვანი მსჯელობა შესაძლებელია ნორმატიული აქტების იერარქიაში მასზე მაღლა მდგომი იმ ნორმატიული აქტის კონსტიტუციურობაზე მსჯელობის გარეშე, რომელიც კონსტიტუციური სარჩელით გასაჩივრებული არ არის.
5. მოთხოვნის არსი და დასაბუთება
დავის საგანი
წარმოდგენილ კონსტიტუციურ სარჩელში სადავოდ მიგვაჩნია საქართველოს პატიმრობის კოდექსის 82-ე მუხლის პირველი ნაწილის „თ“, „ი“ და „მ“ ქვეპუნქტების კონსტიტუციურობა საქართველოს კონსტიტუციის მე-15 მუხლის პირველ პუნქტთან მიმართებით.
საქართველოს პატიმრობის კოდექსის 82-ე მუხლის პირველი ნაწილის „თ“ ქვეპუნქტის შესაბამისად, დისციპლინური სახდელის ერთ-ერთ სახედ გათვალისწინებულია სატელეფონო საუბრის უფლების შეზღუდვა არაუმეტეს 3 თვის ვადით, ხოლო, „ი“ ქვეპუნქტით - პირადი ხასიათის კორესპონდენციის მიღება-გაგზავნის უფლების შეზღუდვა არაუმეტეს 3 თვისა. „მ“ ქვეპუნქტით გათვალისწინებულ დისციპლინურ სახდელს კი წარმოადგენს კუთვნილი ხანმოკლე პაემნის აკრძალვა არა უმეტეს წელიწადში 6-ჯერ.
ნიშანდობლივია ის გარემოება, რომ კოდექსის 82-ე მუხლი შეიცავს შენიშვნას, რომლის თანახმად, დისციპლინური გადაცდომისთვის ამ მუხლის პირველი ნაწილის „ი“ ქვეპუნქტით გათვალისწინებული შეზღუდვა არ ვრცელდება იმ კორესპონდენციაზე, რომლის ადრესატი ან ადრესანტი არის საქართველოს პრეზიდენტი, საქართველოს პარლამენტის თავმჯდომარე, საქართველოს პრემიერ-მინისტრი, საქართველოს პარლამენტის წევრი, სასამრთლო, ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო, საერთაშორისო ორგანიზაცია, რომელიც შექმნილისა სქართველოს პარლამენტის მიერ რატიფიცირებული ადმიანის უფლებათა დაცვის სფეროში საერთაშორისო ხელშეკრულების საფუძველზე, საქართველოს სამინისტრო, სამსახური, საქართველოს სახალხო დამცველი, ადვოკატი, პროკურორი, საბჭო. ამრიგად, დისციპლინური სახდელის სახით სატელეფონო საუბრის აკრძალვა, განსხვავებით კორესპონდენციის მიღება გაგზავნისა, ასევე ზემოაღნიშნულ ინსტიტუტებთან შესაბამის კომუნიკაციაზე.
საქართველოს კონსტიტუციის მე-15 მუხლის პირველი პუნქტი უზრუნველყოფს ადამიანის პირადი და ოჯახური ცხოვრების ხელშეუხებლობას, რომელთა შეზღუდვაც დასაშვებია მხოლოდ კანონის შესაბამისად, დემოკრატიულ საზოგადოებაში აუცილებელი სახელმწიფო ან საზოგადოებრივი უსაფრთხოების უზრუნველყოფის ან სხვათა უფლებების დაცვის მიზნით.
პენიტენციურ დაწესებულებაში დისციპლინური დარღვევებისა და სახდელების მომწესრიგებელი კანონმდებლობის ანალიზი
საქართველოს პატიმრობის კოდექსის მე-80 მუხლის თანახმად, დისციპლინურ დარღვევად მიიჩნევა ქმედება, რომელიც არღვევს დაწესებულების დებულებას, ზიანს აყენებს წესრიგსა და უსაფრთხოებას და, ამავე დროს, არ შეიცავს დანაშაულის ნიშნებს. ამრიგად, ნორმის შინაარსიდან გამომდინარე, შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ დისციპლინური დარღვევა უნდა წარმოადგენდეს იმგვარ ქმედებას, რომელიც იწვევს დაწესებულების დებულების დარღვევას, ზიანს აყენებს წესრიგსა და უსაფრთხოებას, თუმცა, იგი არ წარმოადგენს დანაშაულს.
ასეთ ქმედებებად, კოდექსის იგივე მუხლის პირველი ნაწილი, კერძოდ, მიიჩნევს: ა) სანიტარულ-ჰიგიენური ნორმების დარღვევას; ბ) ხანძარსაწინააღმდეგო უსაფრთხოების წესების დარღვევას; გ) დაწესებულების მოსამსახურისა და სხვა უფლებამოსილი პირისადმი მათ მიერ სამსახურეობრივი მოვალეობების შესრულებისას დაუმორჩილებლობას ან მათთვის სხვაგვარი წინააღმდეგობის გაწევას; დ) განზრახი ქმედების ჩადენას, რომელიც საფრთხეს უქმნის სხვა პირის სიცოცხლეს ან/და ჯამრთელობას, აგრეთვე სხვა პირის ღირსებისა და ხელშეუხებლობის შელახვას; ე) დაწესებულების ან სხვა პირის ქონების დაზიანება/განადგურებას, მათ შორის, მისი ვიზუალური მხარის ცვლილებით; ვ) დაწესებულების მეირ დადგენილი გადაადგილების შეზღუდვების/საზღვრების უნებართვო გადაკვეთას; ზ) დაწესებულების ტერიტორიაზე სარგებლის მიღების მიზნით საქმიანობის პენიტენციური დაწესებულების დირექტორის ნებართვის გარეშე განხორციელებას; თ) დაწესებულების ტერიტორიაზე განთავსებული მოწყობილობების/სისტემების ფუნქციონირებაში პენიტენციური დირექტორის ნებართვის გარეშე ჩარევას, შენობა-ნაგებობების დიზაინისა და ფუნქციებში ცვლილებების თვითნებურად შეტანას; ი) დაწესებულების ტერიტორიაზე აკრძალული ნივთის დამზადებას, ფლობას ან სარგებლობას; კ) ხმაურს ან სხვაგვარ ქმედებას, რომელიც არღვევს წესრიგს და ხელს უშლის დაწესებულების ნორმალურ ფუნქციონირებას; ლ) ნებისმიერი სახის ინფორმაციის უკანონო ფორმით მიწოდებას საკნიდან საკანში ან დაწესებულების გარეთ; მ) დაწესებულების დებულების, დაწესებულებაში დადგენილი დღის განრიგისა და საქართველოს კანონმდებლობით დადგენილი სხვა ნორმები დარღვევას.
ზემოაღნიშნული დისციპლინური დარღვევის შედეგია ბრალდებულის/მსჯავრდებულის დისციპლინური პასუხისმგებლობა ანუ დისციპლინური სახდელი, რომელთა სახეებს, თავის მხრივ, კოდექსის 82-ე მუხლის პირველი ნაწილი განსაზღვრავს. კერძოდ, ასეთ სახდელებად გამოიყენება: ა) გაფრთხილება; ბ) საყვედური; გ) მუშაობის უფლების შეზღუდვა არაუმეტეს 6 თვის ვადით; გ1) ინდივიდუალური საქმიანობის შედეგად დამზადებული ნივთის (ნაკეთობის) რეალიზაციის უფლების შეზღუდვა არაუმეტეს 3 თვის ვადით; დ) ნებადართული ნივთებით სარგებლობის უფლების შეზღუდვა არაუმეტეს 6 თვის ვადით; ე) ამანათისა და გზავნილის მიღების შეზღუდვა არაუმეტეს 6 თვის ვადით; ვ) საკნის ტიპის საცხოვრებელში გადაყვანა 6 თვემდე ვადით; ზ) სამარტოო საკანში მოთავსება 14 დღემდე ვადით; თ) სატელეფონო საუბრის უფლების შეზღუდვა არაუმეტეს 3 თვის ვადით; ი) პირადი ხასიათის კორესპონდენციის მიღება-გაგზავნის უფლების შეზღუდვა არაუმეტეს 3 თვის ვადით; კ) პენიტენციური დაწესებულების ტერიტორიაზე არსებული მაღაზიით სარგებლობის უფლების შეზღუდვა არაუმეტეს 3 თვის ვადით; ლ) ფულადი გზავნილის მიღება-გაგზავნის უფლების შეზღუდვა არაუმეტეს 3 თვის ვადით; მ) კუთვნილი ხანმოკლე პაემნის აკრძალვა არაუმეტეს წელიწადში 6-ჯერ; ნ) პირადი ტელევიზორით ან რადიომიმღებით სარგებლობის შეზღუდვა არაუმეტეს 6 თვის ვადით.
კოდექსის 81-ე მუხლი განსაზღვრავს დისციპლინური სახდელის ცნებას. კერძოდ, აღნიშნული მუხლის პირველი ნაწილის თანახმად, დისციპლინური დარღვევის შედეგია ბრალდებულის/მსჯავრდებულის დისციპლინური პასუხისმგებლობა. დისციპლინური დარღვევისთვის გამოყენებული სახდელი უნდა იყოს ჩადენილი ქმედების პროპორციული, რაც, თავის მხრივ, გულისხმობს, რომ დაკისრებული დისციპლინური სახდელი შესაბამისობაში უნდა იყოს ჩადენილი დარღვევის სიმძიმესთან და ითვალისწინებდეს დისციპლინური დარღვევის ჩადენისას არსებულ გარემოებებს. ამაზე პირდაპირ მიუთითებს ამავე კოდექსის 85-ე მუხლის მე-5 ნაწილი, რომლის თანახმად, „დაკისრებული დისციპლინური სახდელი უნდა შეესაბამებოდეს ჩადენილი დარღვევის სიმძიმესა და ხასიათს.“.
მიუხედავად იმისა, რომ პატიმრობის კოდექსის 81-ე მუხლის პირველი ნაწილი განსაზღვრავს, რომ დისციპლინური დარღვევისათვის გამოყენებული სახდელი ჩადენილი ქმედების პროპორციული უნდა იყოს, პატიმრობის კოდექსი, ადმინისტრაციულ სამართალდარღვევათა და სისხლის სამართლის კოდექსებისგან განსხვავებით, ზუსტად არ განსაზღვრავს თუ რომელი ქმედებისთვის რა სახდელი შეიძლება იქნეს გამოყენებული. ამიტომ, სახდელის პროპორციულობის განსაზღვრა მთლიანად პენიტენციური დაწესებულების დირექტორის დისკრეციას განეკუთვნება.
დისციპლინური სამართალწარმოება
საქართველოს პატიმრობის კოდექსის 84-ე მუხლი განსაზღვრავს დისციპლინურ სამართალწარმოებას. დასახელებული მუხლის პირველი ნაწილის შესაბამისად, დისციპლინური დარღვევის საქმეს ზეპირი მოსმენის გარეშე განიხილავს დაწესებულების დირექტორი ან მის მიერ უფლებამოსილი პირი. თუ დაწესებულების დირექტორი ან მის მიერ უფლებამოსილი პირი მიიჩნევს, რომ საკითხის გადასაწყვეტად საჭიროა დამატებითი ინფორმაციის მიღება, მას უფლება აქვს საქმე ზეპირი მოსმენით განიხილოს.
ამავე მუხლის მე-2 ნაწილის შესაბამისად, ბრალდებულს/მსჯავრდებულს განემარტება უფლება - მისცეს ახსნა-განმარტება, წარადგინოს მტკიცებულებები, განაცხადოს შუამდგომლობა, გამოვიდეს მშობლიურ ენაზე და ისარგებლოს თარჯიმნის მომსახურებით, გაასაჩივროს განკარგულება დისციპლინური ღონისძიების გამოყენების შესახებ. მე-3 ნაწილი კი, მიუთითებს, რომ ბრალდებულს/მსჯავრდებულს უნდა ჩამოერთვას ახსნა-განმარტება მის მიერ ჩადენილ დისციპლინურ დარღვევასთან დაკავშირებით, ხოლო უარის შემთხვევაში პენიტენციური დაწესებულების უფლებამოსილმა პირმა უნდა შეადგინოს შესაბამისი ოქმი. მე-4 ნაწილის თანახმად, დისციპლინური დარღვევის ჩამდენ პირს, მოწმეს ან დაზარალებულს უფლება აქვს წერილობით წარადგინოს ახსნა-განმარტებები ან/და შენიშვნები, რომლებიც დაერთვის განკარგულებას დისციპლინური ღონისძიების გამოყენების შესახებ.
მე-6 ნაწილი მიუთითებს, რომ ბრალდებულის/მსჯავრდებულის მიმართ დისციპლინური ღონისძიების გამოყენებისას გაითვალისწინება ბრალდებულის/მსჯავრდებულის პიროვნება და მისი ქცევა, აგრეთვე გარემოებები, რომლებშიც იქნა ჩადენილი დისციპლინური დარღვევა, ბრალდებულის/მსჯავრდებულის განმარტება დარღვევასთან დაკავშირებით. საქმის განხილვის შემდეგ, მტკიცებულების შეფასების საფუძველზე დაწესებულების დირექტორი ან მის მიერ უფლებამოსილი პირი იღებს შესაბამის გადაწყვეტილებას.
განსაკუთრებით საყურადღებოა საქართველოს პატიმრობის კოდექსის 84-ე მუხლის 11 და მე-7 ნაწილები. 11 ნაწილი დისციპლინური დარღვევის საქმის ზეპირი მოსმენის გარეშე განხილვისას ბრალდებულს/მსჯავრდებულს უზრუნველყოფს უფლებით, იყოლიოს ადვოკატი. რაც შეეხება მე-7 ნაწილს, აღნიშნული ნორმის თანახმად, ბრალდებულს/მსჯავრდებულს უფლება აქვს, ადვოკატის მიერ იყოს წარმოდგენილი დისციპლინური დარღვევის საქმის ზეპირი მოსმენით განხილვისას, რომელიც ტარდება ამ კოდექსის 82-ე მუხლის პირველი ნაწილის „ვ“[1] და „ზ“[2] ქვეპუნქტებით გათვალისწინებული დისციპლინური სახდელების გამოყენებასთან დაკავშირებით.
გარდა ამისა, იგვე მე-7 ნაწილის შესაბამისად, ზეპირი მოსმენის დაწყებამდე ბრალდებულს/მსჯავრდებულს განემარტება საკუთარი ადვოკატის მოწვევის უფლება, რომელიც შესაბამისი თანხმობის მიღების შემთხვევაში ხორციელდება განმარტებიდან 3 საათის განმავლობაში. თუ დადგენილ ვადაში ადვოკატი არ გამოცხადდება, ბრალდებულს/მსჯავრდებულს მისი თანხმობით დაენიშნება საზოგადოებრივი ადვოკატი. თუ ბრალდებული/მსჯავრდებული უარს აცხადებს დასწრებაზე, ეს ფაქტი წერილობით ფიქსირდება. წინააღმდეგ შემთხვევაში დგება ოქმი, რომელსაც ხელს აწერს ბრალდებული/მსჯავრდებული.
საქართველოს პატიმრობის კოდექსის 85-ე მუხლი განსაზღვრავს დისციპლინური ღონისძიების გამოყენების შესახებ განკარგულების მიღების წესს. კერძოდ, აღნიშნული მუხლის პირველი ნაწილის თანახმად, დისციპლინური ღონისძიების გამოყენების შესახებ განკარგულების გამოცემის უფლებამოსილება აქვს დაწესებულების დირექტორს ან მის მიერ უფლებამოსილ პირს. ამავე მუხლის მე-2 ნაწილით კი დადგენილია, რომ დისციპლინური სახდელის დაკისრება უნდა მოხდეს დისციპლინური დარღვევის გამოვლენის დღიდან არა უგვიანეს 10 დღისა.
დისციპლინური ღონისძიების გამოყენების შესახებ განკარგულება, თავის მხრივ, უნდა შეიცავდეს: ა) უფლებამოსილი თანამდებობის პირის გვარსა და სახელს; ბ) შედგენის თარიღს, დროს და ადგილს; გ) სარეგისტრაციო ნომერს; დ) მონაცემებს დარღვევის ჩამდენი პირის შესახებ; ე) დარღვევის ჩადენის ადგილს, დროს დარღვევის არსს, ასევე მისი გამოვლენის დროს. იმ შემთხვევაში, თუ შეუძლებელია დისციპლინური დარღვევის ჩადენის დროის განსაზღვრა, დისციპლინური დარღვევის დროდ ჩაითვლება მისი გამოვლენის დრო; ვ) მონაცემებს მოწმის, დაზარალებულის შესახებ, მათი არსებობის შემთხვევაში; ზ) მითითებას საქმის გადასაწყვეტად საჭირო სხვა მტკიცებულებებზე, მათი არსებობის შემთხვევაში.[3]
განკარგულება დისციპლინური ღონისძიების გამოყენების შესახებ უნდა იყოს კანონიერი, დასაბუთებული, სამართლიანი და უნდა ემსახურებოდეს კანონიერ მიზანს. დაკისრებული დისციპლინური სახდელი უნდა შეესაბამებოდეს ჩადენილი დარღვევის სიმძიმესა და ხასიათს. განკარგულება უნდა იყოს წერილობითი ფორმის და მასში ასახული უნდა იყოს გასაჩივრების პროცედურა. ამასთან, დისციპლინური ღონისძიების გამოყენების შესახებ 1 ასლი გამოცემისთანავე გადაეცემა ბრალდებულს/მსჯავრდებულს ან მის ადვოკატს.[4]
მხედველობაშია მისაღები ის გარემოება, რომ პატიმრობის კოდექსის 86-ე მუხლის პირველი ნაწილის თანახმად, ბრალდებულს/მსჯავრდებულს უფლება აქვს, დისციპლინური ღონისძიების გამოყენების შესახებ განკარგულების გამოცემიდან 10 სამუშაო დღის ვადაში ერთჯერადად გაასაჩივროს სასამართლოში მის მიმართ გამოყენებული დისციპლინური სახდელი. თუმცა, გასაჩივრება არ აჩერებს დისციპლინური ღონისძიების გამოყენების შესახებ განკარგულების აღსრულებას.
დისციპლინური სამართალწარმოების პრაქტიკის ანალიზი
უპირველეს ყოვლისა უნდა აღინიშნოს, რომ „საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის 26-ე მუხლის მე-3 პუნქტის შესაბამისად, “ნორმატიული აქტის შემოწმებისას საკონსტიტუციო სასამართლო მხედველობაში იღებს სადავო ნორმის არა მარტო სიტყვასიტყვით მნიშვნელობას, არამედ მასში გამოხატულ ნამდვილ აზრსა და მისი გამოყენების პრაქტიკას, აგრეთვე შესაბამისი კონსტიტუციური ნორმის არსს.“ ამდენად, მიზანშეწონილად მიგვაჩნია დისციპლინური სამართალწარმოების პრაქტიკის შედარებით დეტალური ანალიზი.
საქართველოს სახალხო დამცველის აპარატის მონიტორინგის შედეგად, წლების განმავლობაში გამოვლინდა მნიშვნელოვანი პრობლემები პატიმრების მიმართ დისციპლინური სანქციების თვითნებურ დაკისრებასთან დაკავშირებით. ხარვეზები გამოვლინდა ასევე შესაბამის კანონმდებლობაშიც, ვინაიდან კანონი ზუსტად არ აკონკრეტებს გადაცდომათა კატეგორიებს ან თავად გადაცდომის შემადგენლობებს, განხილვის პროცედურები არ აკმაყოფილებს სამართლიანი განხილვის სტანდარტებს, რადგან არ ითვალისწინებს ამ უფლებით სარგებლობისთვის საჭირო კომპონენტებს. ყოველივე აღნიშნული ასახულია საქართველოს სახალხო დამცველის სპეციალურ ანგარიშში, რომელიც შემუშავდა 2019 წელს.[5]
საქართველოში დისციპლინური სახდელების ნეგატიურ პრაქტიკაზე, რეგიონული მონიტორინგის ფარგლებში, წამების საწინააღმდეგო ევროპული კომიტეტის, ჯერ კიდევ 2014 წლის ვიზიტის შედეგად მომზადებულ ანგარიშში მიეთითა.[6] კანონმდებლობის ბუნდოვანებასთან ერთად, მასში ყურადღება ასევე გამახვილდა სანქციების სიმკაცრესა და დაკისრების მაღალ რიცხვზე.[7] აღსანიშნავია, რომ სწორედ დასახელებული პრაქტიკა იქნა მიჩნეული პატიმრებსა და პენიტენციურ დაწესებულებათა ადმინისტრაციას შორის დაძაბული ურთიერთობის ერთ-ერთ განმაპირობებელ გარემოებად.[8]
საქართველოს სახალხო დამცველის ზემოაღნიშნული ანგარიშის მომზადების პროცესში, ასევე გამოქვეყნდა წამების საწინააღმდეგო ევროპული კომიტეტის 2018 წლის ვიზიტის ანგარიშიც.[9] კომიტეტმა ყურადღება გაამახვილა, მათ შორის, 2014 წელს გაცემულ რეკომენდაციაზე, რომელიც შეეხება პატიმართა დისციპლინური სახდელის დაკისრების სახით გარე სამყაროსთან კონტაქტის - ხანგრძლივი პაემანი, ხანმოკლე პაემანი, სატელეფონო საუბარი, წერილის გაგზავნა და ასევე, ტელევიზორთან და რადიოსთან წვდომის უფლების - შეზღუდვის არაპროპორციულობას.[10]
აღსანიშნავია, რომ 2018 წელს არასამთავრობო ორგანიზაციამ - „ინიციატივა მოწყვლადი ჯგუფების რეაბილიტაციისათვის“ - გამოაქვეყნა სამაგიდე კვლევა, რომელშიც გამოვლენილია მთელი რიგი საკანონმდებლო და მისგან გამომდინარე პრაქტიკული ხარვეზები.[11] კერძოდ, კვლევაში საუბარია არათანმიმდევრულ მიდგომაზე, დაწესებულების ადმინისტრაციის ფართო დისკრეციაზე, სტატისტიკური მონაცემების არასრულყოფილ დოკუმენტირებაზე და ა.შ.
ყოველივე ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, საქართველოს სახალხო დამცველი დაინტერესდა პატიმართა მიმართ უშუალოდ დისციპლინური წარმოების პრაქტიკისა და სამართლებრივი რეგულირების უფრო დეტალური ანალიზით და, როგორც უკვე ითქვა, მოამზადა შესაბამისი სპეციალური ანგარიში,[12] სადაც წარმოჩენილია როგორც პრაქტიკაში, ისე კანონმდებლობაში არსებული ხარვეზები.
ამ მიზნით საქართველოს სახალხო დამცველის აპარატმა საქართველოს იუსტიციის სამინისტროს სპეციალური პენიტენციური სამსახურის პენიტენციური დეპარტამენტიდან გამოითხოვა ინფორმაცია და დოკუმენტაცია პატიმართა მიმართ, საქართველოს მასშტაბით ყველა პენიტენციურ დაწესებულებაში, 2018 წლის განმავლობაში, დისციპლინური ღონისძიებების გამოყენების თაობაზე. პენიტენციური დეპარტამენტიდან სახალხო დამცველის აპარატს მიეწოდა ინფორმაცია სტატისტიკური მონაცემების შესახებ და წარედგინა დისციპლინური ღონისძიებების გამოყენების შესახებ 307 განკარგულება.[13]
ხსენებული განკარგულებების შესწავლის შედეგად აპარატმა გამოავლინა ის ადგილები, სადაც პატიმრის მიერ, სავარაუდოდ, ჩადენილი იყო დისციპლინური გადაცდომა. იმის გასარკვევად, იყო თუ არა შესაბამისი ადგილები ვიდეო-კონტროლის დაფარვის ზონაში, სახალხო დამცველის აპარატმა გამოითხოვა და მიიღო ინფორმაცია ვიდეოკამერების განთავსების შესახებ. აღნიშნული ინფორმაციით გაანალიზდა მტკიცებულების სახით ვიდეოჩანაწერის გამოყენების შესაძლებლობისა და მისი რეალური გამოყენების მაჩვენებელი დაწესებულების ადმინისტრაციის მხრიდან დისციპლინური გადაცდომის დადგენის პროცესში.[14]
სახალხო დამცველის აპარატი ასევე დაინტერესდა, რამდენად ხშირად წარმოადგენს ბაჟის გადახდის ვალდებულება, პატიმრებისთვის დისციპლინური ღონისძიების გამოყენების შესახებ განკარგულების სასამართლოში გასაჩივრების შემაფერხებელი წინაპირობას, ვინაიდან სახალხო დამცველის რწმუნებულებთან შეხვედრისას, პატიმრები მიუთითებენ სწორედ ამ პრობლემაზე. ამ მიზნით, სახალხო დამცველის აპარატმა მიმართა თბილისის საქალაქო სასამართლოს, რუსთავის საქალაქო სასამართლოს, ქუთაისის საქალაქო სასამართლოს, ბათუმის საქალაქო სასამართლოს და მცხეთის რაიონულ სასამართლოს. სწორედ ამ ხუთ სასამართლოში შეუძლიათ მთელი საქართველოს მასშტაბით პენიტენციურ დაწესებულებებში მყოფ პატიმრებს, ტერიტორიული ქვემდებარეობის გათვალისწინებით, გაასაჩივრონ მათ მიმართ გამოყენებული დისციპლინური სახდელები.[15]
სახალხო დამცველის აპარატმა გამოითხოვა და მიიღო 2018 წლის 1 მაისიდან ოქტომბრის ჩათვლით არსებული მონაცემები იმის შესახებ, თუ რამდენი დისციპლინური ღონისძიება იყო გასაჩივრებული კონკრეტულ სასამართლოში და აქედან რამდენი საჩივარი დახარვეზდა/დაუშვებლად იქნა ცნობილი ბაჟის გადაუხდელობის გამო. სასამართლოებიდან მიღებული ინფორმაციის ანალიზი ასევე წარმოდგენილია შესაბამის ანგარიშში.[16]
როგორც უკვე ითქვა, პატიმრების მიერ ჩადენილი დისციპლინური გადაცდომების სახეებს, სანქციებსა და სამართალწარმოების პროცესს პატიმრობის კოდექსი არეგულირებს. კოდექსის გარდა უფრო დეტალურ პროცედურებს განსაზღვრავს თითოეული პენიტენციური დაწესებულების დებულება. თავის მხრივ, დებულებებში გაწერილი პროცედურები იდენტურია. გარკვეულ განსხვავებას შეიცავს დებულებები პატიმრების რისკებისა თუ დაწესებულების ტიპების მიხედვით, რაც ძირითადად სახდელის გამოყენების ხანგრძლივობას უკავშირდება.
საქართველოს სახალხო დამცველის სპეციალურ ანგარიშზე მუშაობისას გამოიკვეთა დისციპლინური ღონისძიებების გამოყენების გარკვეული ტენდენციები. კერძოდ, საქართველოს სახალხო დამცველის აპარატმა, როგორც უკვე აღინიშნა, სპეციალური პენიტენციური სამსახურის პენიტენციური დეპარტამენტიდან, გამოითხოვა და მიიღო ჯამში 307 განკარგულება. აქედან 2018 წლის 20 იანვრიდან 30 იანვრის პერიოდში გამოყენებული იყო - 120 დისციპლინური სახდელი, 2018 წლის 1 აპრილიდან 10 აპრილის ჩათვლით - 82, ხოლო 2018 წლის 17 ივლისიდან 27 ივლისის ჩათვლით - 105 დისციპლინური სახდელი. უნდა ითქვას, რომ ყველაზე ხშირად გამოყენებული სახდელი იყო „საყვედური“ – 134 შემთხვევა, სიხშირით მეორე ადგილზე იყო „ტელეფონზე საუბრის აკრძალვა“ – 72 შემთხვევა, „გაფრთხილება“ – 33-ჯერ იყო გამოყენებული, სამარტოო საკანში პატიმარი 31-ჯერ მოთავსდა, ხანმოკლე პაემანი აეკრძალათ – 23-ჯერ, ამანათის მიღების უფლება შეიზღუდა – 8-ჯერ, საკნის ტიპის საცხოვრებელში პატიმარი გადაიყვანეს – 3-ჯერ, პირადი კორესპონდენციისა და მაღაზიით სარგებლობის უფლება შეიზღუდა თითო შემთხვევაში. 1 შემთხვევაში საერთოდ არ ყოფილა მითითებული, თუ რა სახდელი დააკისრეს პატიმარს.[17]
დისციპლინური ღონისძიების გამოყენების პრაქტიკის ანალიზის შედეგად გამოვლინდა მნიშვნელოვანი ხარვეზები. კერძოდ: პატიმრის მიერ დისციპლინური გადაცდომის ფაქტს, როგორც წესი, მხოლოდ დაწესებულების თანამშრომლები ადასტურებენ; დაწესებულების დირექტორები პატიმრის დასჯის პროცესში არ ეყრდნობიან ნეიტრალურ მტკიცებულებებს; არ ჩანს ნეიტრალური მტკიცებულებების მოპოვების მცდელობა; განკარგულებებში მხოლოდ ფორმალურად და შაბლონურად მიეთითება კონკრეტულ დისციპლინურ გადაცდომაზე და არ არის წარმოდგენილი დეტალური ინფორმაცია იმ ფაქტის შესახებ, რომელიც პატიმრის მხრიდან გადაცდომად ჩაითვალა; არცერთ განკარგულებაში არ ჩანს, თუ რამ გამოიწვია პატიმრის მხრიდან დისციპლინური გადაცდომა, არ არის დადგენილი მიზეზშედეგობრივი კავშირი გადაცდომამდე არსებულ ვითარებასა და პატიმრის მხრიდან ჩადენილ კონკრეტულ გადაცდომას შორის; განკარგულებები არ შეიცავს დასაბუთებას კონკრეტული სანქციის გამოყენების პროპორციულობის შესახებ; განკარგულებები არ შეიცავს დამამძიმებელი და შემამსუბუქებელი გარემოებების შესახებ ინფორმაციას; ერთი სახის დისციპლინური დარღვევის დროს პატიმართა მიმართ განსხვავებული სანქციები გამოიყენება და ნათელი არ არის ამგვარი არაერთგვაროვანი მიდგომის საფუძველი; არცერთ საქმეზე არ ჩატარებულა ზეპირი მოსმენა და შესაბამისად, პატიმარს არ მისცემია საკუთარი ინტერესების საკითხის განმხილველი პირის წინაშე დაცვის შესაძლებლობა; საქმეთა დიდ უმრავლესობაში არ მოიპოვება პატიმრის წერილობითი ახსნა-განმარტების ან მისი პოზიციის დამადასტურებელი სხვა დოკუმენტი; არცერთ საქმეში არ ჩანს პატიმრის ჯანმრთელობის მდგომარეობის ან სხვა რელევანტური ინდივიდუალური მახასიათებლების ამსახველი ინფორმაცია; არცერთ საქმეში არ ყოფილა ჩართული ადვოკატი; არცერთ საქმეში არ ჩანს, რომ პატიმარს ეცნობა დისციპლინური ბრალდების შესახებ ინფორმაცია; არცერთ საქმეში არ ჩანს, რომ პატიმარს მიეცა გონივრული დრო ან/და საშუალება, წარმოედგინა მისი პოზიციის დამადასტურებელი მტკიცებულებები; არცერთი განკარგულება პატიმარს არ ჩაბარებია.
მიზანშეწონილად მიგვაჩნია, კიდევ უფრო დეტალურად გავაანალიზოთ გამოვლენილი ტენდენციები. ასე, მაგალითად, პატიმრის მიერ დისციპლინური გადაცდომის ფაქტს მხოლოდ დაწესებულების თანამშრომლები ადასტურებენ. განკარგულებებში მითითებულ მტკიცებულებათა შეფასებით, შეგვიძლია ვიმსჯელოთ, რომ დაწესებულების თანამშრომლები მტკიცებულებებს პრაქტიკულად არ მოიპოვებენ. ინფორმაციის ერთადერთი წყაროა სამართლებრივი რეჟიმის ოფიცერი. იგივე ოფიცერი, იმავდროულად, გვევლინება დარღვევის ფაქტის დამადასტურებელ მოწმედ სამართალწარმოების ეტაპზე. შესწავლილ საქმეთაგან მხოლოდ 7 შემთხვევაშია მითითებული, რომ მოწმის სახით გამოიკითხა კონკრეტული პირი, თუმცა, შეუძლებელია იმის გარკვევა, ეს მოწმე ისევ სამართლებრივი რეჟიმის ოფიცერია თუ სხვა პირი.[18]
დაწესებულების დირექტორები პატიმრის დასჯის პროცესში არ ეყრდნობიან ისეთ ნეიტრალურ მტკიცებულებებს,[19] როგორებიცაა, მაგალითად, ვიდეოჩანაწერები, ნივთიერი მტკიცებულებები, მოწმეთა გამოკითხვები.
საქართველოს სახალხო დამცველის აპარატმა მასალების დამუშავების შედეგად შეაფასა პოტენციური გარემოებები, სადაც პენიტენციური დაწესებულების მხრიდან ქმედების ობიექტურად შესაფასებლად, დამატებით ნეიტრალური მტკიცებულებების - ვიდეოჩანაწერის მოპოვება თავისუფლად იყო შესაძლებელი. კერძოდ, სახალხო დამცველის აპარატმა გამოითხოვა ინფორმაცია ვიდეოკამერების განთავსების შესახებ დაწესებულებათა იმ მონაკვეთების მიხედვით, სადაც განკარგულებების მიხედვით ჩადენილი იყო გადაცდომა.[20]
მიღებული ინფორმაციის შესწავლის შედეგად დადასტურდა, რომ გადაცდომათა ჩადენის ადგილი ვიდეოკამერებით 41 შემთხვევაში ფიქსირდებოდა. მიუხედავად ამისა, ვიდეოჩანაწერი მტკიცების წყაროდ, რომლითაც გადაცდომის ფაქტი ან დადასტურდებოდა, ან გაბათილდებოდა, არცერთ შემთხვევაში არ გამოუყენებიათ.[21]
მაგალითად, ერთ-ერთ საქმეში პატიმარი იმის გამო დაისაჯა, რომ მან საკანში ტელევიზორი გატეხა. პენიტენციური სამსახურიდან სახალხო დამცველის აპარატს ეცნობა, რომ პატიმრის მიერ სავარაუდოდ ჩადენილი დისციპლინური დარღვევის დროს საკანში ვიდეო-სამეთვალყურეო კამერა იყო დამონტაჟებული. მიუხედავად ამისა, ვიდეოჩანაწერები მოპოვებული არ იქნა.[22]
მეორე შემთხვევაში, მითითებულია, რომ პატიმარმა უარი განაცხადა საკნიდან გამოსვლაზე, რისთვისაც მის მიმართ გამოიყენეს დისციპლინური ღონისძიება. ამ შემთხვევაშიც, საკანში დამონტაჟებული იყო ვიდეოკამერა, თუმცა, ჩანაწერები აქაც არ ამოუღიათ.[23]
მესამე შემთხვევაში, პატიმრის დისციპლინური გადაცდომა გამოიხატა საკნის კარზე ბრახუნით გამოწვეულ ხმაურში. ვიდეოკამერა ამჯერადაც დამონტაჟებული იყო საკანში, თუმცა ჩანაწერი არც ამ შემთხვევაში მოუძიებიათ.[24]
გარდა ვიდეო-ჩანაწერებისა, პრობლემაა ნივთიერი მტკიცებულებების შესწავლაც, რამდენადაც არც აღნიშნული წყაროდან მოწმდება გადაცდომის ფაქტის არსებობა. კერძოდ, შესწავლილი განკარგულებებიდან 14 შემთხვევაში იყო შესაძლებელი, მაგრამ არცერთ შემთხვევაში არ არის წარმოდგენილი რელევანტური ნივთიერი მტკიცებულებები: დაზიანებული ინვენტარი ან ნივთები (რადიო, მაისური და ა.შ.), ან ამ ნივთების ამსახველი ფოტომასალა და შესაბამისი ოქმები.[25]
მაგალითად, ერთ-ერთი განკარგულება შეეხება სარკმლის გატეხვის გამო დისციპლინური სანქციის დაკისრებას, თუმცა დაზიანებული სარკმლის ფოტომასალა ან მისი დათვალიერებისა და აღწერის ოქმი არ არის წარმოდგენილი. ერთ-ერთ საქმეში, პატიმარს დისციპლინური სახდელი იმის გამო დაეკისრა, რომ მან კონტროლიორს მაისური დაუხია. დახეული მაისური არ დაულუქავთ და მტკიცებულების სახით საქმეში არ ჩაუდიათ.[26]
ვიდეოჩანაწერების და ნივთიერი მტკიცებულებების არარსებობის გარდა, პრობლემაა მოწმეთა გამოკითხვაც. შესწავლილ განკარგულებათა 49 შემთხვევაში, ირკვევა, რომ პენიტენციური დეპარტამენტის სამართლებრივი რეჟიმის ოფიცრის გარდა, პატიმრის ქმედებას შეესწრო სხვა თანამშრომელი, მაგალითად, სოციალური მუშაკი, ასევე ბრალდებული/მსჯავრდებული, რაც ობიექტურად იძლევა აღნიშნული პირების გამოკითხვის შესაძლებლობას, თუმცა დამატებით მოწმის ახსნა-განმარტება არცერთ საქმეში არ არის წარმოდგენილი.[27]
არცერთი საქმიდან არ ჩანს, რომ ადმინისტრაციას პატიმრის მხრიდან დისციპლინური გადაცდომის ჩადენის ფაქტის დამადასტურებელი ნეიტრალური მტკიცებულების სულ მცირე მოპოვების მცდელობა ჰქონოდა. საქმეში ნეიტრალური მტკიცებულების არარსებობა ახსნილი არ არის რაიმე ობიექტური გარემოებით, რასაც შეეძლო გაექარწყლებინა ეჭვები პატიმრის მიმართ დისციპლინური სახდელის უკანონო გამოყენებაზე.[28]
მაგალითად, არცერთ საქმეში არ ჩანს, რომ ციხის დირექტორმა ან მის მიერ უფლებამოსილმა პირმა პენიტენციურ დეპარტამენტს რელევანტური ვიდეოჩანაწერების დაარქივების მოთხოვნით მიმართა; არცერთ საქმეში არ ჩანს, რომ ვიდეოჩანაწერების მოპოვება შეუძლებელი გახდა რაიმე ობიექტური მიზეზით, თუნდაც, ტექნიკური ხარვეზის გამო; არცერთ საქმეში არ ჩანს, რომ დაწესებულებამ სცადა ნივთმტკიცებების ამოღება და რაიმე მიზეზით ეს შეუძლებელი გახდა და სხვ.[29]
უნდა აღინიშნოს, რომ განკარგულებებში მხოლოდ ფორმალურად და შაბლონურად მიეთითება კონკრეტულ დისციპლინურ გადაცდომაზე. განკარგულებებში, ძირითადად, ზოგადი მითითება გვხვდება დისციპლინური გადაცდომის სახეზე და ისინი არ შეიცავს ფაქტის ობიექტური გამოხატულების ამსახველ ინფორმაციას.[30]
მაგალითად, პენიტენციური დაწესებულების მიერ პატიმართა მიმართ გამოყენებული დისციპლინური სანქციის დაკისრების შესახებ განკარგულებათა 60 შემთხვევაში, რაც საერთო რაოდენობის დაახლოებით 20% წარმოადგენს, ქმედების შემადგენლობა აღწერილია მხოლოდ ორი სიტყვით – „ხმაური საკანში“.[31]
მიუხედავად იმისა, რომ ფორმალური მიდგომით ხმაური ნამდვილად შეიძლება იყოს წესრიგის დარღვევა, და შესაბამისად, გადაცდომა, შეუძლებელია იმის გარკვევა, თუ რაში გამოიხატა ხმაური. ასევე, არ არის ახსნილი ის მიზეზშედეგობრივი კავშირი, თუ რაში გამოიხატა ხმაურის შედეგად დაწესებულების ნორმალური ფუქნციონირების ხელშეშლა. თუ პატიმარი ხმამაღლა ეძახის ციხის კონტროლიორს კონკრეტული ლეგიტიმური საჭიროებისთვის და მისი ხმამაღალი ძახილი გამოწვეულია საკანში არსებული რკინის კარითა და შესაბამისად, ხმის გამტარიანობის დაბალი ხარისხით, ეს ფორმალურად შეიძლება იყოს კიდეც ხმაური, მაგრამ, მსგავსი ხმაური არის თუ არა შეფასებული ადმინისტრაციის მხრიდან დისციპლინურ დარღვევად და არის თუ არა მიჩნეული, რომ ეს არღვევს ციხის წესრიგს და უსაფრთხოებას, ამის გარკვევა დისციპლინური განკარგულებიდან შეუძლებელია.[32]
არცერთ განკარგულებაში არ ჩანს პატიმრის მხრიდან დისციპლინური გადაცდომის ჩადენის გამომწვევი მიზეზი, არ არის დადგენილი მიზეზშედეგობრივი კავშირი გადაცდომამდე არსებულ გარემოებებსა და პატიმრის მხრიდან ჩადენილ კონკრეტულ გადაცდომას შორის. მნიშვნელოვანია განკარგულებებში მიეთითოს იმ გარემოებებზე, თუ რა მიზეზითა და მოტივით მოქმედებდა პატიმარი, რამაც გამოიწვია დისციპლინური პასუხისმგებლობის წარმოების დაწყება; რა ფორმით განემარტა მას ამ ქმედების შეწყვეტისა და შესაძლო პასუხისმგებლობის თაობაზე ინფორმაცია. პენიტენციური დეპარტამენტის მიერ წარმოდგენილი დოკუმენტაცია ასეთი გარემოებების შესახებ მონაცემებს არ შეიცავს.[33] წინარე ვითარებასა და გადაცდომას შორის არსებულ მიზეზშედეგობრივ კავშირზე მსჯელობა უფრო მეტად დასაბუთებულს გახდიდა განკარგულებას. ობიექტური დამკვირვებელი დარწმუნდებოდა, რომ პატიმარი კანონის შესაბამისად და საფუძვლიანად დაისაჯა, და არა მხოლოდ ფორმალური საფუძვლის გამოვლენის გამო.[34]
მაგალითად, შეიძლება არსებობდეს შემთხვევა, როცა პატიმარი რამდენიმე დღის განმავლობაში კანონიერად ითხოვს სოციალური მუშაკის მისვლას გასაგზავნი კორესპონდენციის გადასაცემად, ხოლო მუშაკი მასთან არ მიდის და საბოლოოდ ეს იწვევს პატიმრის გაღიზიანებას/პროტესტს; ან მაგალითად, პატიმარს შეიძლება ჰქონდეს ფსიქიკური ხასიათის ჯანმრთელობის პრობლემები ან ძლიერი ემოციური სტრესის ქვეშ იმყოფებოდეს, და მისი დევიაციური ქცევა სწორედ ამ ფაქტორებით იყოს გამოწვეული და არა წესრიგის დარღვევის განზრახვით. ასევე, შესაძლოა, პატიმარს ჰქონდეს ჯანმრთელობის პრობლემა და ხმამაღლა ითხოვდეს ექიმს; ან შესაძლებელია პატიმრის მიმართ დაწესებულების რომელიმე თანამშრომლის მხრიდან ადგილი ჰქონდა კანონსაწინააღმდეგო ქმედებებს, რასაც მოჰყვა პატიმრის აგრესიული რეაქცია.[35]
ცხადია, წესრიგის დარღვევა პატიმრის მხრიდან დადებითად ვერ შეფასდება და ვერ გამართლდება, მაგრამ თუ ციხის დირექტორი არ გამოარკვევს ამ გარემოებებს, თუ რა უძღოდა წინ პატიმრის ქცევას და არ დაადგენს პატიმრის მიზანსა და მოტივს, მისი განკარგულება პატიმრის დასჯის თაობაზე ვერ დააკმაყოფილებს სამართლიანობის პრინციპს, რაც მას მოქმედი კანონმდებლობითაც მოეთხოვება.[36]
სახალხო დამცველის აპარატის მიერ განხორციელებული კვლევის შედეგად გამოვლინდა, რომ განკარგულებები არ შეიცავს დასაბუთებას კონკრეტული სანქციის გამოყენების პროპორციულობის შესახებ. არცერთი განკარგულება არ შეიცავს დასაბუთებას იმასთან დაკავშირებით, თუ რატომ ჩაითვალა კონკრეტული გადაცდომისთვის აუცილებლად და პროპორციულად ამათუიმ სანქციის გამოყენება და რატომ არ იქნებოდა საკმარისი უფრო მსუბუქი სანქცია.[37]
თავისთავად ცხადია, რომ დისციპლინური სახდელის დაკისრება კიდევ უფრო მეტად ზღუდავს თავისუფლებააღკვეთილი პირების, თავისთავად, ისედაც შეზღუდულ უფლებებს. ვინაიდან დამატებითი შეზღუდვები არ წარმოადგენს უშუალოდ თავისუფლების აღკვეთის ზომის შემადგენელ ნაწილს, ამიტომ, მათი გამოყენება მოითხოვს ცალკე დასაბუთებას. აღნიშნულიდან გამომდინარე, აუცილებელია გადამოწმდეს, რამდენად გამართლებული და მიზანშეწონილია სახდელის კონკრეტული ზომის გამოყენება.[38]
მაგალითად, წამების პრევენციის კომიტეტი აღნიშნავს, რომ ოჯახთან კავშირის აკრძალვა დისციპლინური ღონისძიების სახით მხოლოდ მაშინ უნდა გამოიყენებოდეს, თანაც მხოლოდ უმოკლესი ვადით, თუ დარღვევა უკავშირდება ოჯახთან კონტაქტის შესაძლებლობის ბოროტად გამოყენებას.[39] აღნიშნული მითითების მიუხედავად, შესწავლის შედეგები საპირისპირო მიდგომას ავლენს. კერძოდ, 60 შემთხვევაში პირს სახდელი მხოლოდ ხმაურის გამო დაეკისრა, თუმცა, სახდელის სახით 7 შემთხვევაში პატიმარს ხანმოკლე პაემნით სარგებლობის უფლება აეკრძალა, რის გამოც შეეზღუდა ოჯახთან კომუნიკაციის შესაძლებლობა.[40]
განკარგულებები არ შეიცავენ დამამძიმებელი და შემამსუბუქებელი გარემოებების შესახებ ინფორმაციას. მნიშვნელოვანია, რომ პროპორციულობის უზრუნველსაყოფად, პირის მიმართ დისციპლინური სახდელის დაკისრებამდე, შეფასდეს მის მიმართ გამოყენებული სანქციების ისტორია და ჩადენილი გადაცდომების ხასიათი. მაგალითად, პატიმარმა პირველად ჩაიდინა გადაცდომის ეს სახე, თუ ამას სისტემატური ხასიათი აქვს, იყო თუ არა იგი წარსულში დასჯილი დისციპლინური წესით, რა დისციპლინური ღონისძიება იყო წარსულში მის მიმართ გამოყენებული, როგორ ხასიათდება პატიმარი, იყო თუ არა იგი წარსულში წახალისებული, მონაწილეობს თუ არა საგანმანათლებლო პროგრამებში, მუშაობს თუ არა პენიტენციურ დაწესებულებაში და სხვ.[41]
საყურადღებოა, რომ მოცემული გარემოებების შესახებ არცერთ შესწავლილ განკარგულებაში არ გვხვდება მითითება. თუმცა მისი გათვალისწინება მნიშვნელოვანია იმისათვის, რათა პატიმარს არ ჰქონდეს უსამართლობის განცდა. თუ ის ყოველთვის კეთილსინდისიერად იცავდა წესრიგს და ემორჩილებოდა ადმინისტრაციის კანონიერ მითითებებს, იღებს წახალისებებს, მონაწილეობს საგანმანათლებლო პროგრამებში და მხოლოდ ერთხელ დაარღვია დისციპლინა, მნიშვნელოვანია, მას ჰქონდეს განცდა, რომ ასეთი წარსული მისთვის შემამსუბუქებელი გარემოებაა და რომ ციხის დირექტორი ამას მხედველობაში მიიღებს.[42]
კვლევის შედეგად გამოვლინდა არაერთგვაროვანი მიდგომის არაერთი შემთხვევა. არის შემთხვევები, როცა ერთი და იმავე გადაცდომის ჩადენა ორი პატიმრის მხრიდან, ადმინისტრაციის მხრიდან განსხვავებულად არის შეფასებული და დასჯილი. განკარგულებიდან შეუძლებელია იმის ამოკითხვა, არსებობდა თუ არა რომელიმე პატიმრისთვის რაიმე დამამძიმებელი ან შემამსუბუქებელი გარემოება, ან იყო თუ არა სხვაობა დარღვევის ხარისხსა და ინტენსივობაში.[43]
მსგავსი პრობლემა გამოიკვეთა უკვე ნახსენებ 60 შემთხვევაში, როდესაც დისციპლინურ გადაცდომად „ხმაური საკანში“ ჩაითვალა. კერძოდ, ხმაურისთვის პატიმარს 7 შემთხვევაში ხანმოკლე პაემნის უფლება აეკრძალა, 10 შემთხვევაში - ტელეფონით სარგებლობის უფლება, 6 შემთხვევაში – სამარტოო საკანში მოთავსება იქნა გამოყენებული, ხოლო 37 შემთხვევაში კი – საყვედური. განკარგულებებში არ იკვეთება სანქციის პროპორციულობის დასაბუთება და აბსულუტურად გაუგებარია, რა მიზეზით გამოიყენა პენიტენციურმა დაწესებულებამ განსხვავებული პრაქტიკა სხვადასხვა შემთხვევაში.[44]
ასევე, მაგალითად, 32 შემთხვევაში პატიმარი დისციპლინური წესით იმის გამო დაისაჯა, რომ უარი განაცხადა საკნიდან გამოსვლაზე. აქედან 3 შემთხვევაში იგი მოათავსეს სამარტოო საკანში, 1 შემთხვევაში შეეზღუდა ამანათის მიღების უფლება, 1 შემთხვევაში - ხანმოკლე პაემნის უფლება, 2 შემთხვევაში - ტელეფონზე საუბრის უფლება, 12 შემთხვევაში - გამოეცხადათ გაფრთხილება, ხოლო 13 შემთხვევაში კი - საყვედური. ამ შემთხვევაშიც გაუგებარი იყო, რატომ გამოიყენეს დაწესებულების დირექტორებმა განსხვავებული მიდგომა მსგავსი ფაქტობრივი მოცემულობის შეფასებისას.[45]
განსაკუთრებით აღსანიშნავია, კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი ტენდენცია, რომელიც კვლევის დროს გამოვლინდა. კერძოდ, მოწოდებული ინფორმაციიდან ირკვევა, რომ არცერთ საქმეზე არ ჩატარებულა ზეპირი მოსმენა. ზეპირი მოსმენა ეფექტიანი დაცვის უფლების ერთ-ერთი ქმედითი მექანიზმია, თუმცა წარმოდგენილი განკარგულებიდან არცერთში არ ჩანს ზეპირი მოსმენის ჩატარების ფაქტი.[46]
სახალხო დამცველის აპარატის მიერ შესწავლილი საქმეები ცხადყოფს, რომ დისციპლინური სამართალწარმოება 81.3% (249 შემთხვევაში) ზეპირი მოსმენის გარეშე იმართება, ხოლო 18.7% (58 შემთხვევაში) საერთოდ ვერ ირკვევა თუ რა ფორმით ჩატარდა განხილვა, ვინაიდან განკარგულებებში არ არის შესაბამისი მითითება. განკარგულება დისციპლინური სახდელის დაკისრების შესახებ გამყარებულია მხოლოდ დაწესებულების თანამშრომელთა ახსნა-განმარტებებითა და პატაკებით. პატიმრები დისციპლინურ სამართალწარმოებაში პრაქტიკულად არ მონაწილეობენ. შესაბამისად, გადაწყვეტილებას დაწესებულების დირექტორი პატიმრის პოზიციის მოსმენისა და მტკიცებულებების მხარეთა მიერ გამოკვლევის გარეშე იღებდა.[47]
კანონმდებლობა აცხადებს, რომ ზეპირი მოსმენა მხოლოდ იმ შემთხვევაში ტარდება, თუ დაწესებულების დირექტორი ან მის მიერ უფლებამოსილი პირი მიიჩნევს, რომ საკითხის გადასაწყვეტად საჭიროა დამატებითი ინფორმაციის მიღება.[48] მიუხედავად ამისა, შესწავლილი საქმეები ცხადყოფს, რომ პატიმრის მიერ ჩადენილი დისციპლინური გადაცდომის ფაქტი პრაქტიკულად მხოლოდ ციხის თანამშრომლების განმარტებებით დასტურდება და არცერთ საქმეში ნეიტრალური მტკიცებულება არ მოიპოვება, გაუგებარია, კიდევ რა გარემოებების საჭიროება/ინფორმაციის რა დოზის სიმცირე უნდა არსებობდეს საიმისოდ, რომ დისციპლინური ღონისძიების განხილვის ზეპირი მოსმენით გამართვის საჭიროება დადგეს.[49]
საქმეთა დიდ უმრავლესობაში არ მოიპოვება პატიმრის წერილობითი ახსნა-განმარტება ან მისი პოზიციის დამადასტურებელი სხვა დოკუმენტი. 307 შემთხვევიდან მხოლოდ 5 საქმეში დევს მსჯავრდებულის წერილობითი ახსნა-განმარტება. აღნიშნული, საერთო რაოდენობის მხოლოდ 1.6%-ია. სხვა 302 შემთხვევაში დაწესებულების დირექტორმა პატიმრის დასჯის გადაწყვეტილება პატიმრის პოზიციის მოსმენის გარეშე მიიღო. ეს მოცემულობა ბადებს ეჭვს, დანარჩენ 302 შემთხვევაში, პატიმრები საერთოდ იყვნენ თუ არა საქმის კურსში, რომ მათ წინააღმდეგ დისციპლინური საქმისწარმოება მიმდინარეობდა.[50]
არცერთ მოწოდებულ საქმეში არ ჩანს პატიმრის ჯანმრთელობის მდგომარეობის ამსახველი ინფორმაცია ან სხვა რელევანტური ინდივიდუალური მახასიათებლების ამსახველი ინფორმაცია. როგორც უკვე აღინიშნა, შესაძლებელია, პატიმრის მხრიდან დისციპლინური გადაცდომის ჩადენის მაპროვოცირებელი გარემოება მისი ჯანმრთელობის მდგომარება იყოს. ერთი მხრივ, მას შეიძლება ჰქონდეს ფსიქიკური ხასიათის პრობლემები და სრულყოფილად ვერ აკონტროლებდეს საკუთარ ქმედებებს და მისი ქმედების დისციპლინურ გადაცდომად მისაჩნევად, სწორედ მისი ჯანმრთელობის მდგომარეობის შეფასება იქნებოდა რელევანტური და სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვანი. მეორე მხრივ კი, პატიმრის ჯანმრთელობის მდგომარეობის შეფასება შეიძლება მნიშვნელოვანი იყოს თავად დისციპლინური სანქციის ზომისა და სახის განსაზღვრისას. მაგალითად, თუ პატიმარი შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირია, სარგებლობს ეტლით და დამოუკიდებლად ვერ გადაადგილდება, ხოლო კონკრეტული პენიტენციური დაწესებულების სამარტოო საკნები არ არის ადაპტირებული, მსგავს სამარტოო საკანში პატიმრის მოთავსებამ, შეიძლება დამამცირებელი ან არაადამიანური მოპყრობის რისკი წარმოქმნას, დაწესებულების დირექტორს უნდა ჰქონდეს შეფასებული ეს გარემოებები და განკარგულებაში შესაბამისი მსჯელობა წარმოდგენილი.[51]
ამრიგად, რიგ დისციპლინურ სახდელებთან მიმართებით ექიმის წერილობით დადასტურებული პოზიცია მსჯავრდებულის ჯანმრთელობის მდგომარეობის შესახებ, მნიშნელოვანია იმისათვის, რათა განისაზღვროს, ფიზიკურად და ფსიქოლოგიურად, შეესაბამება თუ არა სანქცია კონკრეტულ პატიმარს.[52]
აღნიშნული საჭიროების თვალნათელ მაგალითს წარმოდგენს თბილისის საქალაქო სასამართლოს ადმინისტრაციული სასამართლოს კოლეგიის მსჯელობა ერთ–ერთ საქმეში.[53] კერძოდ, მსჯავრდებულის მიმართ თერთმეტი თვის განმავლობაში 16-ჯერ იქნა გამოყენებული დისციპლინური ღონისძიება, ხოლო 4-ჯერ უსაფრთხოების ღონისძიება (უსაფრთხო ოთახში მოთავსება).[54] სასამართლომ იმსჯელა, რომ მსჯავრდებულს აღენიშნებოდა არა-ფსიქოზური დონის ფსიქიკური აშლილობა - ემოციურად არამდგრადი პერსონოლოგიური აშლილობა, მას არ შეეძლო სრულად გაეცნობიერებინა თავისი ქმედების ფაქტობრივი ხასიათი, მართლწინააღმდეგობა და ემართა იგი (შეზღუდული შერაცხადობა).[55] აღნიშნული სუბიექტური გარემოება ცალსახად ახდენს გავლენას სანქციის მოცულობასა და ხასიათზე, რამდენადაც სრულად გამორიცხავს მისი გამოყენების საჭიროებას. ამ შემთხვევაში სამედიცინო ღონისძიებების გამოყენებაა მიზანშეწონილი და არა დისციპლინური სანქცია. ყოველივე აღნიშნულიდან გამომდინარე, ნათელია, რომ დისციპლინური სამართალწარმოებისას გადაცდომის ფაქტის დადგენის პროცესში შესაბამისი სამედიცინო შემოწმების შედეგები ერთ-ერთი არსებითი მტკიცებულება იქნებოდა, რამდენადაც იგი საბოლოო შედეგზე – სანქციის გამოყენების მიზანშეწონილობაზე - პირდაპირ აისახებოდა.[56]
აღსანიშნავია, რომ შესწავლილი 307 საქმიდან არცერთ შემთხვევაში არ ყოფილა პატიმრის ინტერესების დასაცავად ჩართული ადვოკატი. იმ გარემოების პარალელურად, რომ ფაქტობრივად არც თავად პატიმართა ჩართულობა ფიქსირდება, ჩნდება ვარაუდი, რომ შესაძლებელია პატიმრებისთვის, ხშირად, არც არის ცნობილი მათ მიმართ დისციპლინური სამართალწარმოების მიმდინარეობის ფაქტის შესახებ, შესაბამისად, ისინი ვერც უშუალოდ და ვერც ადვოკატის მეშვეობით იცავენ თავის კანონიერ ინტერესებს.[57]
კვლევის შედეგად გამოვლენილ ერთ-ერთ ყველაზე სერიოზულ პრობლემას წარმოადგენს დისციპლინური ბრალდების შესახებ ინფორმაციის მიწოდება. პენიტენციურ დაწესებულებაში მოთავსებულ თავისუფლებააღკვეთილ პირს, რომელსაც დისციპლინური ბრალდება უნდა წაეყენოს დისციპლინური გადაცდომისათვის, უფლება აქვს,[58] წინასწარ იცოდეს იმის შესახებ, თუ რა ფაქტის გამო და ვინ უნდა წაუყენოს ბრალი, ასევე, რა მტკიცებულებები არსებობს მის წინააღმდეგ. არცერთ საქმეში არ ჩანს, რომ პატიმარს ამის შესახებ ეცნობა და განემარტა, თუ რის საპასუხოდ უნდა მოემზადებინა დაცვის სტრატეგია. ამით გამოირიცხა პატიმრის ეფექტიანი დაცვის გონივრული შესაძლებლობა.[59]
ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, სახალხო დამცველის მიერ გამოკვლეული საქმეებიდან გამოვლინდა, რომ არცერთ პატიმარს არ ეძლევა გონივრული დრო და საშუალება კანონიერი ინტერესის დასაცავად. კანონმდებლობის თანახმად, პატიმარს უნდა მიეცეს საკმარისი დრო და საშუალება დაცვის მოსამზადებლად.[60] გონივრულ დროსთან ერთად მას უნდა მიეცეს მისი პოზიციის დამადასტურებელი მტკიცებულებების, უშუალოდ ან ადვოკატის მეშვეობით, წარდგენის შესაძლებლობა.[61]
სამწუხაროდ, სამართალწარმოების მთლიანი პროცესის ანალიზი აჩვენებს, რომ არც პატიმარია ჩართული მის მიმართ წარმოებულ პროცესში, არც მისი ადვოკატი, არც დრო განესაზღვრება დაცვის პოზიციის წარმოსადგენად, არც ადმინისტრაციის მიერ მოპოვებული ინფორმაცია/დოკუმენტაცია გადაეცემა სტრატეგიის დასაგეგმად და არც პატიმრის მტკიცებულებების წარდგენის ფაქტები ფიქსირდება.[62]
განკარგულებათა შესწავლით ასევე იკვეთება პატიმართათვის განკარგულების ჩაბარების პრობლემა. პატიმრების მიმართ დისციპლინური ღონისძიების გამოყენების შესახებ განკარგულებათა 49%-ის (151 განკარგულება) შემთხვევაში საერთოდ არ მოიპოვება ინფორმაცია დოკუმენტის ჩაბარების თაობაზე, ხოლო განკარგულებათა მეორე ნახევარზე – 51% (156 განკარგულება) გვხვდება პენიტენციური დეპარტამენტის სამართლებრივი რეჟიმის ოფიცრის შენიშვნა, სადაც აღნიშნულია, რომ მსჯავრდებულმა/ბრალდებულმა უარი განაცხადა მასალების ჩაბარებაზე.[63]
აღნიშნული მონაცემები აღძრავს ეჭვს, რომ შესაძლოა, პატიმრებს არ ჩაბარებიათ განკარგულება და შესაბამისად, არც კი იციან მათ მიმართ გამოყენებული დისციპლინური სანქციის შესახებ. აღნიშნული ეჭვი გამომდინარეობს არაერთი განცხადებისა და სახალხო დამცველის რწმუნებულთან გასაუბრების დროს შედგენილი ოქმიდან, რომლებიც აპარატმა ბოლო წლებში შეისწავლა და სადაც პატიმრები მიუთითებდნენ, რომ მათთვის სრულიად უცნობი იყო დაკისრებული დისციპლინური სანქციების შესახებ და მხოლოდ მათთვის ვადაზე ადრე გათავისუფლების მექანიზმის გამოყენების ან სხვა საკითხის განხილვის დროს გახდა ცნობილი. ამიტომ, მნიშვნელოვანია, პატიმარს სამართლიანად და თანმიმდევრულად ეცნობოს ქმედების ბრალეულობისა და შედეგად გამოწვეული სანქციის საფუძვლები.[64]
განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია, დისციპლინური ღონისძიების გამოყენების შესახებ განკარგულების სასამართლოში გასაჩივრების პრაქტიკის ანალიზი, ვინაიდან, დისციპლინური სანქციების თვითნებური გამოყენების შემაკავებელ ერთადერთ მექანიზმს, სწორედ სათანადო სასამართლო კონტროლი უნდა წარმოადგენდეს.
საქართველოს სახალხო დამცველის აპარატის მიერ, ზემოაღნიშნულ კვლევაზე მუშაობისას შესწავლილი გარემოებების საფუძველზე გამოიკვეთა, რომ დისციპლინური სახდელის გამოყენებისას პატიმართა უფლებრივი გარანტიების დაცვა სასამართლოს მეშვეობით პრობლემურია სახელმწიფო ბაჟის გადახდის ვალდებულების გამო.[65]
სახალხო დამცველის აპარატის მიერ სასამართლოდან 2018 წლის 1 მაისიდან 31 ოქტომბრის ჩათვლით მიღებული მონაცემების თანახმად, დისციპლინური ღონისძიების შესახებ განკარგულება 24 შემთხვევაში გასაჩივრდა. აქედან 11 შემთხვევაში საჩივარი დახარვეზდა ბაჟის გადაუხდელობის გამო. გასაჩივრებული განკარგულებები დისციპლინური სახდელის გამოყენების შესახებ, სახელმწიფო ბაჟის გადაუხდელობის გამო, ხარვეზიანად იქნა მიჩნეული შემდეგი განაწილებით: თბილისის საქალაქო სასამართლოში 100% (9 შემთხვევა); რუსთავის საქალაქო სასამართლოში 25% (1 შემთხვევაში); ბათუმის საქალაქო სასამართლოში 11% (1 შემთხვევაში). მცხეთის რაიონულ სასამართლოში კი, საერთოდ არ იკვეთება ასეთი მიმართვიანობა.[66]
მხედველობაშია მისაღები, რომ სახალხო დამცველის აპარატს წარმოებაში ჰქონდა ერთი საქმე, რომელშიც ერთ-ერთ პატიმარს ერთი და იმავე დარღვევისთვის ორჯერ დააკისრეს დისციპლინური სახდელი. კერძოდ, 2016 წლის 10 და 26 ივნისს, მსჯავრდებულ ზ.კ.-ს დაწესებულების დირექტორის განკარგულებებით დაეკისრა დისციპლინური სახდელები, რომლებიც მოქმედი კანონმდებლობის შესაბამისად, დაუყოვნებლივ აღსრულდა. მსჯავრდებულმა გაასაჩივრა განკარგულებები, შედეგად, რუსთავის საქალაქო სასამართლომ, 2016 წლის 22 სექტემბერს, მიიჩნია, რომ დირექტორის გადაწყვეტილება დაუსაბუთებელი იყო, გააუქმა განკარგულებები და საქმე ხელახალი განხილვისთვის გადაუგზავნა დაწესებულებას. დაწესებულებამ კვლავ განიხილა საკითხი და იმ ქმედებებისთვის, რაზეც უკვე აღსრულებული იყო განკარგულებებით გათვალისწინებული სანქციები, 2016 წლის 25 ნოემბერს, კვლავ დააკისრა ახალი სახდელები, რომლებიც ისევ აღსრულდა.[67] აღნიშნული შემთხვევა ერთმნიშვნელოვნად მეტყველებს პენიტენციურ დაწესებულებაში დისციპლინური პასუხისმგებლობის დაკისრების მხრივ არსებულ თვითნებობაზე და სასამართლო კონტროლის არაეფექტურობაზე, ისევე, როგორც დისციპლინური სამართალწარმოების, ისე დაკისრებული სახდელების პრობლემურობაზე, როგორც კანონიერების ისე კონსტიტუციური მართლზომიერების თვალსაზრისით.
ოჯახური ცხოვრების ხელშეუხებლობის კონსტიტუციური უფლების შეზღუდვა
პირადი და ოჯახური ცხოვრების კონსტიტუციური უფლებით დაცული სფერო
მიგვაჩნია, რომ სადავო ნორმებით გათვალისწინებული დისციპლინური სახდელები ეწინააღმდეგება საქართველოს კონსტიტუციის მე-15 მუხლის პირველ პუნქტს და არღვევს ოჯახური ცხოვრების ხელშეუხებლობის უფლებას. უნდა აღინიშნოს, რომ საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ თავისი 2019 წლის 28 მაისის №2/1/704 გადაწყვეტილებით - საქმეზე „გიორგი ქართველიშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“ - საქართველოს კონსტიტუციის მე-15 მუხლთან მიმართებით არსებითად განიხილა და გადაწყვიტა განსაკუთრებული რისკის თავისუფლების აღკვეთის დაწესებულებაში მოთავსებული მსჯავრდებულების ხანგრძლივი პაემნით სარგებლობის უფლების აკრძალვის კონსტიტუციურობა.[68] ვინაიდან წარმოდგენილი კონსტიტუციური სარჩელი შეეხება პატიმართა ოჯახთან კომუნიკაციის შეზღუდვის, როგორც დისციპლინური სახდელის გამოყენების კონსტიტუციურობას, შესაბამისად, მიგვაჩნია, რომ ჩვენს მოთხოვნას აქვს მიმართება კონსტიტუციის დასახელებულ მუხლთან.
საქართველოს კონსტიტუციის მე-15 მუხლის პირველი პუნქტი განამტკიცებს ადამიანის პირადი და ოჯახური ცხოვრების ხელშეუხებლობის უფლებას. საკონსტიტუციო სასამართლომ არაერთხელ მიუთითა პირადი ცხოვრების უფლების, როგორც ინდივიდის დამოუკიდებელი განვითარების უმთავრესი საფუძვლის მნიშვნელობაზე და მის განსაკუთრებულ კავშირზე დემოკრატიულ საზოგადოებაში არსებულ ადამიანის თავისუფლებისა და ღირსების კონცეფციებთან მიმართებით (იხ. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2009 წლის 10 ივნისის №1/2/458 განჩინება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები - დავით სართანია და ალექსანდრე მაჭარაშვილი საქართველოს პარლამენტისა და საქართველოს იუსტიციის სამინისტროს წინააღმდეგ“, II-4). სასამართლოს განმარტებით, დასახელებული უფლება „სასიცოცხლოდ აუცილებელია ადამიანის თავისუფლების, თვითმყოფადობისა და თვითრეალიზაციისათვის, მისი სრულყოფილად გამოყენების ხელშეწყობა და დაცვა არსებითად განმსაზღვრელია დემოკრატიული საზოგადოების განვითარებისათვის“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2012 წლის 24 ოქტომბრის №1/2/519 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაცია და საქართველოს მოქალაქე თამარ ჩუგოშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-2).[69]
საკონსტიტუციო სასამართლომ ასევე არაერთხელ აღნიშნა, რომ „...ადამიანის პირადი ცხოვრება ფართო კონცეფციაა და შედგება არაერთი უფლებრივი კომპონენტისგან, რომლებიც დაცულია კონსტიტუციის სხვადასხვა მუხლით. ზოგადად, პირადი ცხოვრება გულისხმობს ინდივიდის ცხოვრებისა და განვითარების კერძო, პრივატული სფეროს არსებობას, პირის უფლებას, სახელმწიფოსა და საზოგადოებისგან დამოუკიდებლად განსაზღვროს საკუთარი ადგილი, დამოკიდებულება და კავშირი გარე სამყაროსთან, ასევე ჩამოაყალიბოს და განავითაროს ურთიერთობები სხვა ადამიანებთან, მოახდინოს ინფორმაციისა თუ მოსაზრებების გაცვლა-გაზიარება მათთან (იხ. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2007 წლის 26 დეკემბრის №1/3/407 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაცია და საქართველოს მოქალაქე - ეკატერინე ლომთათიძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, ასევე საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2009 წლის 10 ივნისის №1/2/458 განჩინება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები - დავით სართანია და ალექსანდრე მაჭარაშვილი საქართველოს პარლამენტისა და საქართველოს იუსტიციის სამინისტროს წინააღმდეგ“).“[70]
მხედველობაშია მისაღები, რომ „პირადი ცხოვრების იმ ცალკეული უფლებრივი კომპონენტების მსგავსად, რომელთაც საქართველოს კონსტიტუცია პირდაპირ განსაზღვრავს კონკრეტულ მუხლებში, აღსანიშნავია ოჯახური ცხოვრების უფლება, რომელზეც კონსტიტუციის მე-15 მუხლის პირველი პუნქტი სახელდებით მიუთითებს. საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით, „უდავოა, რომ პირის... პირადი ცხოვრება მოიცავს კავშირსა და ურთიერთობებს ოჯახის წევრებთან და მის „ახლო წრესთან“. ოჯახური ცხოვრება გულისხმობს ქორწინების ან ფაქტობრივი თანაცხოვრების შედეგად მეუღლეებს შორის ჩამოყალიბებულ ურთიერთობებს, ადამიანის უფლებას განავითაროს კავშირები ოჯახის წევრებთან და ბიოლოგიურ ნათესავებთან“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2009 წლის 10 ივნისის №1/2/458 განჩინება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები - დავით სართანია და ალექსანდრე მაჭარაშვილი საქართველოს პარლამენტისა და საქართველოს იუსტიციის სამინისტროს წინააღმდეგ,“ II-4). ამგვარად, ოჯახური ცხოვრება გულისხმობს პირთა ცალკეულ წრესთან დამყარებულ კერძო ურთიერთობებს და მოიცავს განსაკუთრებით „ახლო წრეში“ არსებულ კავშირებს, რომლებიც ძლიერი ემოციური ან/და ბიოლოგიური კავშირით ხასიათდება.“[71]
საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით, „ოჯახური ცხოვრებისა და მის ფარგლებში არსებული ურთიერთობების, როგორც საზოგადოებრივი ცხოვრების უმნიშვნელოვანესი სოციალური კომპონენტის, დაცვისა და პატივისცემის მნიშვნელობა კონსტიტუციაში ხაზგასმულია არა მხოლოდ როგორც ძირითადი უფლების დაცვის კუთხით, არამედ ასევე სამართლებრივი პრინციპების დონეზე. კერძოდ, საქართველოს კონსტიტუციის მე-5 მუხლის მე-4 პუნქტი მიუთითებს სახელმწიფოს ვალდებულებაზე, რომ იზრუნოს ოჯახის კეთილდღეობის დასაცავად. ამრიგად, საქართველოს კონსტიტუცია სახელდებით გამოყოფს ოჯახური ცხოვრების უფლებას როგორც პირის პირადი ცხოვრების განსაკუთრებულ უფლებრივ კომპონენტს, რომლის დაცვის მნიშვნელობა სცდება მკაცრად ინდივიდუალურ ჩარჩოებს და ეხება როგორც ამგვარი ურთიერთობის მონაწილე სუბიექტებს, ასევე მთლიანად საზოგადოებას და ადგილს კონსტიტუციურ ღირებულებათა სისტემაში.“[72]
ოჯახთან კომუნიკაციის უფლება ციხის პირობებში
უპირველესყოვლისა, უნდა აღინიშნოს, რომ საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით, „პატიმრობაში მყოფი პირი განაგრძობს ყველა კონსტიტუციური უფლებით სარგებლობას, გარდა იმ უფლებებისა, რომელთა აბსოლუტურ შეზღუდვას თავად კონსტიტუცია ითვალისწინებს.“[73] საკონსტიტუციო სასამართლოს განცხადებით, „...ადამიანის უფლებათა დაცვის არაერთი საერთაშორისო თუ რეგიონული სამართლებრივი დოკუმენტი პირდაპირ მიუთითებს თითოეული თავისუფლებააღკვეთილი პირის უფლებაზე, მოექცნენ ჰუმანურად და პატივი სცენ მის პიროვნულ ღირსებას (მაგალითისათვის, გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებათა საერთაშორისო პაქტის მე-10 მუხლი; „პატიმართა მოპყრობის ძირითადი პრინციპების შესახებ“ გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის გენერალური ასამბლეის 1990 წლის 14 დეკემბრის 45/111 რეზოლუციის პირველი და მე-5 მუხლები; გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის გენერალური ასამბლეის 2015 წლის 17 დეკემბრის რეზოლუციით დამტკიცებული „პატიმრებთან მოპყრობის შესახებ განახლებული მინიმალური სტანდარტული წესების („ნელსონ მანდელას წესები“)“ წესი №1).“[74]
გარდა ამისა, როგორც სასამართლომ აღნიშნა, „პირისათვის კანონის საფუძველზე ფიზიკური თავისუფლების აღკვეთა და ფაქტი, რომ ის სახელმწიფოს ეფექტური კონტროლის ქვეშ იმყოფება, არ გულისხმობს, რომ პირი კარგავს უფლებას, სახელმწიფოს მხრიდან მისი, როგორც ინდივიდის, პატივისცემაზე და, შესაბამისად, იმ უფლებათა სუბიექტობაზე, რომლებზეც თავისუფლებააღკვეთილი პირის სტატუსი შეუქცევად გავლენას არ ახდენს. საკონსტიტუციო სასამართლოს პრაქტიკის მიხედვით, სასჯელის მიზნების აღსრულების პროცესში განსაკუთრებით მაღალია სახელმწიფოს პასუხისმგებლობის ტვირთი, მათ შორის პირის იმ სამართლებრივ თუ საყოფაცხოვრებო პირობებში მოთავსების თვალსაზრისით, რამაც, საბოლოო ჯამში, შესაძლებელი უნდა გახადოს რესოციალიზაციის მიზნის მიღწევა (იხ. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2015 წლის 24 ოქტომბრის №1/4/592 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე ბექა წიქარიშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II- 47).“[75]
უნდა აღინიშნოს, რომ „თავისუფლების აღკვეთის ვადის ამოწურვის შემდგომ მსჯავრდებულის რესოციალიზაციისა და საზოგადოებაში წარმატებით რეინტეგრაციისათვის განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭება თავისუფლების აღკვეთის პროცესში ცალკეული ძირითადი უფლებით სრულყოფილად სარგებლობის შესაძლებლობას. აღსანიშნავია ის უფლებრივი გარანტიები, რომლებიც ობიექტურად აბალანსებს ფიზიკური თავისუფლების აღკვეთის ნეგატიურ შედეგებს, უკეთესობისკენ ცვლის პირის ცხოვრების წესს, ხელს უწყობს მის ინტელექტუალურ და სოციალურ განვითარებას და აძლევს შესაძლებლობას, შეინარჩუნოს კონტაქტი გარე სამყაროსთან. ასეთ უფლებებს, პირველ რიგში, მიეკუთვნება ოჯახური ცხოვრების უფლება. რესოციალიზაციის და შემდგომი დანაშაულების ჩადენის პრევენციის საქმეში ძალიან დიდია ოჯახური ურთიერთობების შენარჩუნებისა და წახალისების, ოჯახის წევრებთან სტაბილური ემოციური კავშირის შენარჩუნების მნიშვნელობა. ოჯახური კავშირების შენარჩუნებას უდიდესი მნიშვნელობა აქვს ასევე მსჯავრდებულის მიერ საკუთარი პიროვნების განვითარებისა და იდენტობის განსაზღვრისათვის, რათა ამ უკანასკნელმა საკუთარი თავის იდენტიფიცირება არ დააფუძნოს მსჯავრდებულის სტატუსს, რაც მნიშვნელოვნად გაართულებს საზოგადოებაში მის ინტეგრაციას.“[76]
საკონსტიტუციო სასამართლოს აზრით, „...პირადი და ოჯახური ცხოვრების უფლების დაცვის ფარგლები და სტანდარტები, ცხადია, განსხვავებულია თავისუფლების აღკვეთის დაწესებულების სპეციფიკის გათვალისწინებით. „პენიტენციურ დაწესებულებაში მოთავსებული პირები, ცხადია მიეკუთვნებიან ... პირადი ცხოვრების ხელშეუხებლობის უფლებით დაცულ სუბიექტებს. თუმცა, მხედველობაში უნდა იქნეს მიღებული ის გარემოება, რომ აღნიშნული პირები თავისუფლების აღკვეთის დაწესებულებაში იმყოფებიან, რაც პირადი ცხოვრების დაცულობის მოლოდინის ხარისხს მნიშვნელოვნად ამცირებს სხვა პირებთან შედარებით. შესაბამისად, პირადი ცხოვრების ხელშეუხებლობის უფლების ცალკეული კომპონენტების კონსტიტუციურსამართლებრივი სტანდარტები შესაძლოა განსხვავდებოდეს იმ სტანდარტებისაგან, რომლებიც ვრცელდება იმ პირებზე, რომლებიც არ იმყოფებიან პენიტენციურ დაწესებულებაში“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2018 წლის 26 ივლისის №2/4/665,683გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე ნანა ფარჩუკაშვილი საქართველოს სასჯელაღსრულებისა და პრობაციის მინისტრის წინააღმდეგ“, II-101). მაგალითად, „პატიმარი უზრუნველყოფილია უფლებით შექმნას ოჯახი, მაგრამ შეზღუდულია შესაძლებლობაში შეხვდეს ოჯახის წევრებს“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2009 წლის 10 ივნისის №1/2/458 განჩინება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები - დავით სართანია და ალექსანდრე მაჭარაშვილი საქართველოს პარლამენტისა და საქართველოს იუსტიციის სამინისტროს წინააღმდეგ“, II-10). ოჯახური ცხოვრების უფლება განეკუთვნება იმ ძირითად უფლებათა კატეგორიას, რომელთა დაცვის კონსტიტუციურსამართლებრივი სტანდარტი განსხვავებულია თავისუფლების აღკვეთის დაწესებულებაში მოთავსებული პირების მიმართ. მსჯავრდებულს აქვს prima facie უფლება, დაამყაროს და შეინარჩუნოს ოჯახური ურთიერთობები, კავშირი ჰქონდეს საკუთარი ოჯახის წევრებთან პირადად თუ კომუნიკაციის დისტანციური საშუალებებით. ამავდროულად, ოჯახის წევრებთან კავშირს ვერ ექნება მუდმივი, უწყვეტი ხასიათი, ისევე როგორც კომუნიკაციის პროცესი ვერ დაექვემდებარება პრივატულობის ისეთ ხარისხს, როგორც ეს შესაძლებელია იმ პირებთან მიმართებით, რომლებიც არ არიან მოთავსებული თავისუფლების აღკვეთის დაწესებულებაში.“[77]
ამასთან, „მიუხედავად იმისა, რომ უდავო და ნათელია დამნაშავის რესოციალიზაციისა და საზოგადოებაში ეფექტურად რეინტეგრაციის მნიშვნელობა, აღნიშნული არ წარმოადგენს თავისუფლების აღკვეთის, როგორც სასჯელის ერთადერთ მიზანს. თავისუფლებააღკვეთილი პირის ეფექტური რესოციალიზაციის ინტერესით გამართლებული ვერ იქნება აღნიშნული პირისათვის საკუთარი ოჯახის წევრებთან კონტაქტის იმ ხარისხისა და ინტენსივობის შენარჩუნება, რომელიც დაამცრობს ან შეუძლებელს გახდის სასჯელის სხვა მიზნების მიღწევას, აზრს დაუკარგავს პირის იზოლირებას საზოგადოებისგან და ილუზორულს გახდის არსებულ ობიექტურ განსხვავებას თავისუფლებააღკვეთილ მსჯავრდებულსა და თავისუფლებაში მყოფ პირს შორის.“[78]
ამდენად, თავისუფლების აღკვეთის სახით სასჯელის გამოყენებას, თავისთავად, თან სდევს ოჯახის წევრებთან და გარესამყაროსთან კავშირის ქონის შესაძლებლობის შეზღუდვა. შესაბამისად, პირადი და ოჯახური ცხოვრების უფლებით დაცული არ არის თავისუფლებააღკვეთილი პირის შესაძლებლობა, რომ შეუზღუდავი კავშირი ჰქონდეს ოჯახის წევრებთან. ამავდროულად, თავისუფლების აღკვეთის სახით სასჯელის გამოყენება არ გულისხმობს პირის აბსოლუტურ იზოლირებას და მისთვის ოჯახის წევრებთან კონტაქტის სრულ აკრძალვას. ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, კანონის საფუძველზე თავისუფლებააღკვეთილი პირის პირადი და ოჯახური ცხოვრების ძირითადი უფლებით დაცული სფერო მოიცავს პირის შესაძლებლობას, იმ ხარისხით და ინტენსივობით შეინარჩუნოს კავშირი ოჯახის წევრებთან, რაც თავსებადი იქნება თავისუფლების აღკვეთის ღონისძიების ბუნებასთან და აღნიშნული ღონისძიების გამოყენების ლეგიტიმურ მიზნებთან.[79]
ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, შეიძლება ითქვას, რომ ასეთ შეზღუდულ პირობებში, კიდევ უფრო მომეტებულია პატიმრის ოჯახთან კონტაქტის, თუნდაც იმ მწირი შესაძლებლობების მაქსიმალური შენარჩუნება, რომელიც მას ციხეში გააჩნია. ამ უმნიშვნელოვანესი უფლებების - რომლებიც, თავის მხრივ, დაუშვებელია განხილულ იქნეს, როგორც პრივილეგია[80] - ნებისმიერი დამატებითი შეზღუდვა, განსაკუთრებით მძიმედ აისახება პატიმარზე და კიდევ უფრო ამძაფრებს თავისუფლების შეზღუდვის იმ ნეგატიურ ეფექტს, რომლისგან პატიმრის დაცვაც, სახელმწიფოს კონსტიტუციური ვალდებულებაა.
შეზღუდვის ლეგიტიმური მიზანი
როგორც უკვე აღინიშნა, სადავო ნორმები დამოუკიდებელი დისციპლინური სახდელების სახით ითვალისწინებენ სატელეფონო საუბრის უფლების შეზღუდვას არაუმეტეს 3 თვის ვადით, პირადი ხასიათის კორესპონდენციის მიღება-გაგზავნის უფლების შეზღუდვას არაუმეტეს 3 თვისა და კუთვნილი ხანმოკლე პაემნის აკრძალვას არა უმეტეს წელიწადში 6-ჯერ. მაშასადამე, დისციპლინური სახდელის სახით ბრალდებულს/მსჯავრდებულს შეიძლება შეეზღუდოს ოჯახთან ურთიერთობის ის შესაძლებლობები, რომლებიც მისთვის ხელმისაწვდომია პენიტენციურ დაწესებულებაში.
საქართველოს კონსტიტუციის მე-15 მუხლის პირველი პუნქტის თანახმად, „ადამიანის პირადი და ოჯახური ცხოვრება ხელშეუხებელია. ამ უფლებათა შეზღუდვა დასაშვებია მხოლოდ კანონის შესაბამისად, დემოკრატიულ საზოგადოებაში აუცილებელი სახელმწიფო ან საზოგადოებრივი უსაფრთხოების უზრუნველყოფის ან სხვათა უფლებების დაცვის მიზნით“. ამრიგად, საქართველოს კონსტიტუციის მე-15 მუხლით, ადამიანის პირადი და ოჯახური ცხოვრების ხელშეუხებლობის შეზღუდვა დასაშვებია მხოლოდ მაშინ, როდესაც იგი აუცილებელია სახელმწიფო ან საზოგადოებრივი უსაფრთხოების უზრუნველყოფის ან სხვათა უფლებების დაცვის მიზნით.
საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით, თანაზომიერების პრინციპის თანახმად, „უფლების მზღუდავი საკანონმდებლო რეგულირება უნდა წარმოადგენდეს ღირებული საჯარო (ლეგიტიმური) მიზნის მიღწევის გამოსადეგ და აუცილებელ საშუალებას. ამავე დროს, უფლების შეზღუდვის ინტენსივობა მისაღწევი საჯარო მიზნის პროპორციული, მისი თანაზომიერი უნდა იყოს. დაუშვებელია, ლეგიტიმური მიზნის მიღწევა განხორციელდეს ადამიანის უფლების მომეტებული შეზღუდვის ხარჯზე.“[81]
უნდა აღინიშნოს, რომ პირისთვის თავისუფლების აღკვეთის თანმდევი შედეგია ოჯახური ცხოვრების ხელშეუხებლობის შეზღუდვა, თუმცა, იგი თავისთავად არ წარმოადგენს სასჯელის უშუალო მიზანს. ასე, მაგალითად, საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის 39-ე მუხლის პირველი ნაწილის თანახმად, „სასჯელის მიზანია სამართლიანობის აღდგენა, ახალი დანაშაულის თავიდან აცილება და დამნაშავის რესოციალიზაცია.“
სწორედ ამიტომ, თავისუფლებააღკვეთილ პირს უზრუნველყოფილი აქვს საკუთარ ოჯახთან კომუნიკაციის უფლება. საქართველოს პატიმრობის კოდექსის მე-17 მუხლის პირველი ნაწილის თანახმად, „აკრძალულია ბრალდებულის/მსჯავრდებულის სრული იზოლაცია.“ გარდა ამისა, იგივე კოდექსის მე-16 მუხლის პირველი ნაწილი, ბრალდებულს/მსჯავრდებულს უზრუნველყოფს უფლებით, საქართველოს კანონმდებლობით დადგენილი წესით, შეუზღუდავი რაოდენობით გაგზავნოს და მიიღოს წერილები, გარდა ამ კოდექსით გათვალისწინებული გამონაკლისი შემთხვევისა.
მხედველობაშია მისაღები ის გარემოება, რომ უშუალო ან დისტანციური კომუნიკაციის სხვა ისეთი შესაძლებლობები, როგორებიცაა, ხანმოკლე, ხანგრძლივი ან ვიდეო-პაემანი და სატელეფონო საუბარი პატიმარს იგივე ინტენსივობით არ აქვს გარანტირებული, თუმცა, ეს გამართლებულია მხოლოდ იმ საფრთხეების პრევენციის აუცილებლობის მიზნით, რომლებიც კომუნიკაციის ამ შესაძლებლობებს ახასიათებთ. ასე, მაგალითად, ხანგრძლივი პაემანი, რომლის დროსაც პატიმარი 23 საათის განმალობაში, შესაბამისი მეთვალყურეობის გარეშე იმყოფება ოჯახის წევრთან ერთად, უფრო მეტი საფრთხის შემცველი შეიძლება იყოს, ვიდრე, თუნდაც ხანმოკლე პაემანი, რომელიც შესაბამის, დამცავ ბარიერს მიღმა მიმდინარეობს.
მართალია, საქართველოს პატიმრობის კოდექსი, იგივე სისხლის სამართლის, ან ადმინისტრაციულ სამართალდარღვევათა კოდექსისაგან განსხვავებით, ცალკე არ განმარტავს დისციპლინური სახდელის მიზნებს, თუმცა, შესაბამისი კანონმდებლობის ანალიზის საფუძველზე, შესაძლებელია მათი განსაზღვრა. კერძოდ, პატიმრობის კოდექსის 81-ე მუხლის პირველი ნაწილის თანახმად, დისციპლინური დარღვევის შედეგია ბრალდებულის/მსჯავრდებულის დისციპლინური პასუხისმგებლობა. მაშასადამე, დისციპლინური პასუხისმგებლობის - სახდელის მიზანს წარმოადგენს ბრალდებულის/მსჯავრდებულის იძულება, დაიცვას პენიტენციური დაწესებულების დებულება და შედეგად, ზიანი არ მიაყენოს იქ არსებულ წესრიგსა და უსაფრთხოებას.
უშუალოდ გასაჩივრებული სახდელების ლეგიტიმურ მიზანთან დაკავშრებით, მხედველობაშია ასევე მისაღები, ერთი მნიშვნელოვანი გარემოება. კერძოდ, ის, რომ სადავო ნორმებით გათვალისწინებული დისციპლინური სახდელები საქართველოს პატიმრობის კოდექსს დაემატა 2011 წლის 11 ნოემბრის ცვლილებით.[82] კოდექსის თავდაპირველი რედაქციის 82-ე მუხლი ითვალისწინებდა მხოლოდ შემდეგ დისციპლინურ სახდელებს: ა) გაფრთხილება; ბ) საყვედური; გ) მუშაობის უფლების შეზღუდვა არაუმეტეს 6 თვის ვადით; დ) ნებადართული ნივთებით საარგებლობის შეზღუდვა არა უმეტეს 6 თვის ვადისა; ე) ამანათისა და გზავნილის მიღების შეზღუდვა არაუმეტეს 6 თვის ვადისა; ვ) საკნის ტიპის საცხოვრებელ სადგომში გადაყვანა 6 თვემდე ვადით; ზ) სამარტოო საკანში მოთავსება 20 დღემდე ვადით (კოდექსის თავდაპირველი რედაქცია). 2011 წლის 11 ნოემბერს განხორციელებული ცვლილებებით, პატიმრობის კოდექსის 82-ე მუხლის პირველ ნაწილს დაემატა დისციპლინური სახდელის შემდეგი სახეები: „თ) სატელეფონო საუბრის უფლების შეზღუდვა არაუმეტეს 3 თვის ვადით; ი) პირადი ხასიათის კორესპონდენციის მიღება-გაგზავნის უფლების შეზღუდვა არა უმეტეს 3 თვის ვადით; კ) პატიმრობის/თავისუფლების აღკვეთის დაწესებულების ტერიტორიაზე არსებული მაღაზიით სარგებლობის შეზღუდვა არა უმეტეს 3 თვის ვადით; ლ) ფულადი გზავნილის მიღება-გაგზავნის უფლების შეზღუდვა არაუმეტეს 3 თვის ვადით; მ) კუთვნილი ხანმოკლე პაემნის აკრძალვა არა უმეტეს წელიწადში 6-ჯერ.“.
ზემოაღნიშნულ საკანონმდებლო ცვლილებაზე თანდართული განმარტებითი ბარათის შესაბამისად,[83] კანონპროექტის მიღების მიზეზი განაპირობა პატიმრობის/თავისუფლების აღკვეთის დაწესებულებებში მსჯავრდებულთა დისციპლინური სახდელებისა და წახალისების ფორმების უფრო დეტალურად და სრულყოფილად ჩამოყალიბების აუცილებლობამ. რაც შეეხება კანონპროექტის მიზანს, განმარტებითი ბარათის თანახმად, იგი წარმოადგენს ბრალდებულთა/მსჯავრდებულთა მიმართ არსებული ნორმების ლიბერალიზაციას და პატიმრობისა და თავისუფლების აღკვეთის დაწესებულებებში მართლწესრიგის განმტკიცებას. ამგვარად, მართლწესრიგის განმტკიცებაში ასევე უნდა მოვიაზროთ მისი გაძლიერება, რაც, თავის მხრივ, სახდელების გამრავალფეროვნებასა და გამკაცრებაში გამოიხატა. უდავოა, რომ პატიმრისთვის ოჯახთან ურთიერთობის სხვადასხვა ფორმების მრავალთვიანი შეზღუდვა, რაც მანამდე არ იყო გათვალისწინებული, ამ ურთიერთობათა განსაკუთრებული მნიშვნელობიდან გამომდინარე, წარმოადგენს დისციპლინური სახდელების გამკაცრებას.
უნდა ითქვას, რომ განმარტებითი ბარათის შესაბამის ქვეთავებში, რომლებიც განმარტავენ კანონპროექტის მიღების მიზეზს, მიზანსა და მის ძირითად არსს, პრინციპში არაფერია ნათქვამი დისციპლინური სახდელების, როგორც დამატების, ისე მათი აუცილებლობის თაობაზე. ერთადერთი რაც აღნიშნულია დისციპლინურ სახდელებთან დაკავშირებით არის ის, რომ კანონპროექტით მოხდა „...დისციპლინური სახდელების დაბალანსება, რაც გაცილებით სრულყოფილ სახეს მისცემს პატიმრობის კოდექსს.“.
ამრიგად, ყოველივე ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ 2011 წლის 11 ნოემბერს განხორციელებული ცვლილებების შედეგად, ახალი დისციპლინურის სახდელების შემოღების მიზანს, წარმოადგენდა, ერთი მხრივ, პატიმრობისა და თავისუფლების აღკვეთის დაწესებულებებში მართლწესრიგის განმტკიცება, ხოლო, მეორე მხრივ, „...დისციპლინური სახდელების დაბალანსება“.
უნდა ითქვას, რომ პატიმრობისა და თავისუფლების აღკვეთის დაწესებულებებში მართლწესრიგის განმტკიცება უდავოდ წარმოადგენს მნიშვნელოვან ლეგიტიმურ მიზანს. ასევე, მნიშვნელოვანია დაბალანსებული, მაშასადამე გაწონასწორებული დისციპლინური სახდელების დადგენა, რისი მიზანიც, თავის მხრივ, დისციპლინურ დარღვევებთან სახდელების უფრო მეტ შესაბამისობაში მოყვანა უნდა იყოს.
გამოსადეგობა
საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს დამკვიდრებული პრაქტიკით, მნიშვნელოვანი ლეგიტიმური მიზნის არსებობა თავისთავად არ ნიშნავს, რომ უფლებაში ჩარევა გამართლებულია. შეზღუდვის თანაზომიერებისათვის ასევე აუცილებელია, დაკმაყოფილებული იყოს გამოსადეგობის მოთხოვნაც. თავის მხრივ, ღონისძიების გამოსადეგობაზე მსჯელობისას, „საკონსტიტუციო სასამართლომ უნდა დაადგინოს, რამდენად არსებობს ლოგიკური კავშირი ... ლეგიტიმურ მიზანსა და სადავო ნორმებით დადგენილ უფლების შეზღუდვის ფორმას შორის - რამდენად იძლევა სადავო ნორმები დასახელებული ლეგიტიმური მიზნის მიღწევის შესაძლებლობას.“[84]
როგორც უკვე ითქვა, საქართველოს პატიმრობის კოდექსში სადავო ნორმებით გათვალისწინებული სახდელების დამატების მიზნად, შესაბამისი განმარტებითი ბარათის მიხედვით, დასახელებულია, ერთი მხრივ, პატიმრობისა და თავისუფლების აღკვეთის დაწესებულებებში მართლწესრიგის განმტკიცება, ხოლო, მეორე მხრივ, დისციპლინური სახდელების დაბალანსება.
უნდა ითქვას, რომ პატიმრობისა და თავისუფლების აღკვეთის დაწესებულებებში მართლწესრიგის განმტკიცების ერთ-ერთ მნიშვნელოვან პირობას წარმოადგენს წესრიგისა და უსაფრთხოების უზრუნველყოფა, რაც, თავის მხრივ, მიიღწევა დაწესებულების დებულებით დადგენილი წესების განუხრელი დაცვით. საქართველოს პატიმრობის კოდექსის მე-80 მუხლი დისციპლინურ დარღვევად მიიჩნევს ქმედებას, რომელიც არღვევს დაწესებულების დებულებას, ზიანს აყენებს წესრიგსა და უსაფრთხოებას. ამავე კოდექსის 81-ე მუხლის პირველი ნაწილის თანახმად კი, დისციპლინური დარღვევის შედეგია ბრალდებულის/მსჯავრდებულის დისციპლინური პასუხისმგებლობა, რომლის სახეებიც, დადგენილია კოდექსის 82-ე მუხლის პირველი ნაწილით.
ვინაიდან, ახალი სახდელების შემოღებით, კანონმდებელმა გაამკაცრა შესაბამისი სანქციები და, შესაბამისად, გააძლიერა მართლწესრიგის დაცვა, შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ სადავო ნორმებით გათვალისწინებული დისციპლინური პასუხისმგებლობის ფორმები წარმოადგენენ ლეგიტიმური მიზნის, კერძოდ, მართლწესრიგის განმტკიცების, მაშასადამე, პენიტენციური დაწესებულების დებულების დაცვის, წესრიგისა და უსაფრთხოების უზრუნველყოფის გამოსადეგ საშუალებას.
რაც შეეხება, განმარტებით ბარათში მითითებულ, სადავო სახდელების შემოღების, მეორე მიზეზს, რომელიც დისციპლინური სახდელების დაბალანსებაში გამოიხატება, როგორ უკვე ითქვა, მის მიზანს უნდა წარმოადგენდეს, დისციპლინურ დარღვევებთან სახდელების უფრო მეტ შესაბამისობაში მოყვანა, რაც, თავის მხრივ, უფრო ფართო და მრავალფეროვანი დისციპლინური სახდელების შემოღებაში გამოიხატა.
ამდენად, სადავო ნორმებით შესაძლებელი გახდა, სხვადასხვა სახის დისციპლინურ დარღვევებზე უფრო მრავალმხრივი და მკაცრი რეაგირების შესაძლებლობა. შესაბამისად, შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ 2011 წელს შემოღებული დისციპლინური პასუხისმგებლობის ზომები წარმოადგენენ ზემოაღნიშნული ლეგიტიმური მიზნის მიღწევის გამოსადეგ საშუალებებს.
აუცილებლობა
როგორც უკვე აღინიშნა, საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით, თანაზომიერების პრინციპის თანახმად, უფლების მზღუდავი საკანონმდებლო რეგულირება უნდა წარმოადგენდეს, არა მხოლოდ, ღირებული საჯარო (ლეგიტიმური) მიზნის მიღწევის გამოსადეგ, არამედ, აგრეთვე, აუცილებელ საშუალებას. ეს კი გულისხმობს იმას, რომ უფლების შეზღუდვის ინტენსივობა მისაღწევი საჯარო მიზნის პროპორციული, მისი თანაზომიერი უნდა იყოს. დაუშვებელია, ლეგიტიმური მიზნის მიღწევა განხორციელდეს ადამიანის უფლების მომეტებული შეზღუდვის ხარჯზე.[85]
იმისთვის, რომ გავარკვიოთ რამდენად, წარმოადგენენ სადავო ნორმებით გათვალისწინებული სახდელები ზემოაღნიშნული ლეგიტიმური მიზნის მიღწევის აუცილებელ, მაშასადამე, პროპორციულ საშუალებებს და, ამასთან ერთად, ხომ არ იწვევენ ბრალდებულის/მსჯავრდებულის ოჯახთან ურთიერთობის კონსტიტუციური უფლების მომეტებულ შეზღუდვას, მიზანშეწონილად მიგვაჩნია, გავაანალიზოთ, როგორც შესაბამისი დისციპლინური დარღვევებისა და დისციპლინური პასუხისმგებლობის სადავო ფორმების ურთიერთმიმართება, ისე მათი კონსტიტუციურ-სამართლებრივი მიზანშეწონილობა.
როგორც უკვე არაერთხელ აღინიშნა, საქართველოს პატიმრობის კოდექსის მე-80 მუხლის თანახმად, დისციპლინურ დარღვევად მიიჩნევა ქმედება, რომელიც არღვევს დაწესებულების დებულებას, ზიანს აყენებს წესრიგსა და უსაფრთხოებას და, ამავე დროს, არ შეიცავს დანაშაულის ნიშნებს. ასეთ ქმედებებად, კოდექსის იგივე მუხლის პირველი ნაწილი, კერძოდ, მიიჩნევს: ა) სანიტარულ-ჰიგიენური ნორმების დარღვევას; ბ) ხანძარსაწინააღმდეგო უსაფრთხოების წესების დარღვევას; გ) დაწესებულების მოსამსახურისა და სხვა უფლებამოსილი პირისადმი მათ მიერ სამსახურეობრივი მოვალეობების შესრულებისას დაუმორჩილებლობას ან მათთვის სხვაგვარი წინააღმდეგობის გაწევას; დ) განზრახი ქმედების ჩადენას, რომელიც საფრთხეს უქმნის სხვა პირის სიცოცხლეს ან/და ჯამრთელობას, აგრეთვე სხვა პირის ღირსებისა და ხელშეუხებლობის შელახვას; ე) დაწესებულების ან სხვა პირის ქონების დაზიანება/განადგურებას, მათ შორის, მისი ვიზუალური მხარის ცვლილებით; ვ) დაწესებულების მეირ დადგენილი გადაადგილების შეზღუდვების/საზღვრების უნებართვო გადაკვეთას; ზ) დაწესებულების ტერიტორიაზე სარგებლის მიღების მიზნით საქმიანობის პენიტენციური დაწესებულების დირექტორის ნებართვის გარეშე განხორციელებას; თ) დაწესებულების ტერიტორიაზე განთავსებული მოწყობილობების/სისტემების ფუნქციონირებაში პენიტენციური დირექტორის ნებართვის გარეშე ჩარევას, შენობა-ნაგებობების დიზაინისა და ფუნქციებში ცვლილებების თვითნებურად შეტანას; ი) დაწესებულების ტერიტორიაზე აკრძალული ნივთის დამზადებას, ფლობას ან სარგებლობას; კ) ხმაურს ან სხვაგვარ ქმედებას, რომელიც არღვევს წესრიგს და ხელს უშლის დაწესებულების ნორმალურ ფუნქციონირებას; ლ) ნებისმიერი სახის ინფორმაციის უკანონო ფორმით მიწოდებას საკნიდან საკანში ან დაწესებულების გარეთ; მ) დაწესებულების დებულების, დაწესებულებაში დადგენილი დღის განრიგისა და საქართველოს კანონმდებლობით დადგენილი სხვა ნორმები დარღვევას.
უპირველეს ყოვლისა, უნდა აღინიშნოს, რომ არცერთი ზემოაღნიშნული დისციპლინური დარღვევა, უშუალოდ არ უკავშირდება, ბრალდებულის/მსჯავრდებულის მიერ ოჯახთან კომუნიკაციის კანონიერი საშუალებების ბოროტად გამოყენებას. ასე, მაგალითად, პატიმრობის კოდექსის მე-80 მუხლის „ლ“ ქვეპუნქტი ითვალისწინებს „ნებისმიერი სახის ინფორმაციის უკანონო ფორმით მიწოდებას საკნიდან საკანში ან დაწესებულების გარეთ“. ამ შემთხვევაშიც კი, დისციპლინურ სამართალდარღვევად მიიჩნევა ინფორმაციის სწორედ უკანონო ფორმით მიწოდება.
მხედველობაშია მისაღები, ჩვენი აზრით, კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი გარემოება. საქართველოს პატიმრობის კოდექსის 90-ე მუხლი განსაზღვრავს, დისციპლინური პასუხისმგებლობის, შეიძლება ითქვას, ყველაზე მკაცრ ფორმას - მსჯავრდებულის ე.წ. დისციპლინურ პატიმრობას, რომელიც, თავის მხრივ, შესაბამის პირს შეეფარდება უშუალოდ სასამართლოს მიერ, ადმინისტრაციული სამართალწარმოების საფუძველზე.[86] დასახელებული მუხლის პირველი ნაწილის პირველი წინადადების შესაბამისად, „თუ მსჯავრდებულმა დისციპლინური სახდელის მოქმედების ვადაში განმეორებით ჩაიდინა ამ კოდექსით გათვალისწინებული დისციპლინური დარღვევა, მას შესაძლებელია შეეფარდოს დისციპლინური პატიმრობა არაუმეტეს 30 დღე-ღამის ვადით.“ იმავე ნორმის მე-2 წინადადების თანახმად კი, ზემოაღნიშნული წესი არ ვრცელდება ამ მუხლის 11 ნაწილით გათვალისწინებულ შემთხვევაზე. 90-ე მუხლის 11 ნაწილის თანახმად კი - რომელზეც, თავის მხრივ, არ ვრცელდება დისციპლინური პატიმრობის გამოყენების პირველი ნაწილით დადგენილი ზოგადი წესი -, „თუ განსაკუთრებული რისკის თავისუფლების აღკვეთის დაწესებულებაში მოთავსებულმა მსჯავრდებულმა ჩაიდინა ამ კოდექსის მე-80 მუხლის „გ“, „დ“ ან/და „ლ“ ქვეპუნქტით გათვალისწინებული დისციპლინური დარღვევა, მას შესაძლებელია შეეფარდოს დისციპლინური პატიმრობა არაუმეტეს 60 დღე-ღამის ვადით.“[87]
ამრიგად, შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ მე-80 მუხლით დადგენილ, ყველაზე მძიმე დისციპლინურ სამართალდარღვევებს წარმოადგენენ, „გ“, „დ“ ან/და „ლ“ ქვეპუნქტებით გათვალისწინებული სამართალდარღვევები. კერძოდ: დაწესებულების მოსამსახურისა და სხვა უფლებამოსილი პირისადმი მათ მიერ სამსახურეობრივი მოვალეობების შესრულებისას დაუმორჩილებლობა ან მათთვის სხვაგვარი წინააღმდეგობის გაწევა; განზრახი ქმედების ჩადენა, რომელიც საფრთხეს უქმნის სხვა პირის სიცოცხლეს ან/და ჯამრთელობას, აგრეთვე სხვა პირის ღირსებისა და ხელშეუხებლობის შელახვა; და ნებისმიერი სახის ინფორმაციის უკანონო ფორმით მიწოდება საკნიდან საკანში ან დაწესებულების გარეთ, ასევე, დისციპლინური სამართალდარღვევის ჩადენა დისციპლინური სახდელის მოქმედების განმავლობაში.
როგორც უკვე ითქვა, საქართველოს პატიმრობის კოდექსის 81-ე მუხლის პირველი ნაწილის შესაბამისად, დისციპლინური დარღვევისათვის გამოყენებული სახდელი უნდა იყოს ჩადენილი ქმედების პროპორციული, მაშასადამე, სახდელის მიზანი უნდა შეესაბამებოდეს პენიტენციურ დაწესებულებაში არსებული წესრიგისა და უსაფრთხოებისათვის პატიმრის ქმედებით მიყენებულ ზიანს. ასე, მაგალითად, „CPT“ ყურადღებას ამახვილებს იმაზე, რომ პატიმრის უფლების შეზღუდვა პროპორციულად რომ ჩაითვალოს, მათ შორის, „ის უნდა უკავშირდებოდეს იმ ფაქტობრივ თუ პოტენციურ ზიანს, რომელიც პატიმარმა გამოიწვია ... თავისი ქმედებით...“.[88]
ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, შეგვიძლია გავაანალიზოთ სადავო ნორმებით დადგენილი დისციპლინური ღონისძიებებით გათვალისწინებული უფლების შეზღუდვის პროპორციულობა, მათ შორის, საქართველოს პატიმრობის კოდექსის მე-80 მუხლით გათვალისწინებულ ყველზე მძიმე დისციპლინურ დარღვევებთან მიმართებით.
ამ მხრივ, უპირველეს ყოვლისა, მხედველობაშია მისაღები, რომ საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს განცხადებით, „მსჯავრდებულს აქვს prima facie უფლება, დაამყაროს და შეინარჩუნოს ოჯახური ურთიერთობები, კავშირი ჰქონდეს საკუთარი ოჯახის წევრებთან პირადად თუ კომუნიკაციის დისტანციური საშუალებებით.“[89] თუმცა, საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით, თავისუფლებააღკვეთილი პირის პირადი და ოჯახური ცხოვრების ძირითადი უფლებით დაცული სფერო მოიცავს პირის შესაძლებლობას, მხოლოდ იმ ხარისხით და ინტენსივობით შეინარჩუნოს კავშირი ოჯახის წევრებთან, რაც თავსებადია თავისუფლების აღკვეთის ღონისძიების ბუნებასთან და აღნიშნული ღონისძიების გამოყენების ლეგიტიმურ მიზნებთან.[90] უნდა ითქვას, რომ საქართველოს პატიმრობის კოდექსის შესაბამისად, ნებისმიერი თავისუფლება აღკვეთილი პირი, სხვადასხვა ინტენსივობით სარგებლობს საკუთარ ოჯახთან ურთიერთობის ისეთი ფორმებით, როგორებიცაა, სატელეფონო საუბრის, ხანმოკლე პაემნის და პირადი მიმოწერის უფლებები.
ამგვარად, ბრალდებული/მსჯავრდებული სრულად სარგებლობს საქართველოს კონსტიტუციის მე-15 მუხლით განსაზღვრული ოჯახური ცხოვრების ძირითადი უფლებით დაცული, საკუთარ ოჯახთან ურთიერთობის, თუნდაც იმ მწირი შესაძლებლობებით, რომლებიც მას პატიმრობის კოდექსით აქვს უზრუნველყოფილი. ამიტომ, ამ შესაძლებლობების ნებისმიერი შეზღუდვაც უნდა გამომდინარეობდეს და შეესაბამებოდეს კონსტიტუციის მე-15 მუხლით დადგენილ პირობებს. როგორც უკვე ითქვა, საქართველოს კონსტიტუციის მე-15 მუხლის პირველი პუნქტის მე-2 წინადადების შესაბამისად, „ამ უფლების შეზღუდვა დასაშვებია მხოლოდ კანონის შესაბამისად, დემოკრატიულ საზოგადოებაში აუცილებელი სახელმწიფო ან საზოგადოებრივი უსაფრთხოების უზრუნველყოფის ან სხვათა უფლებების დაცვის მიზნით...“, რაც იმას ნიშნავს, რომ ამ კონსტიტუციური უფლების ნებისმიერი სხვა მიზნით შეზღუდვა წინააღმდეგობაში მოვა კონსტიტუციის ზემოაღნიშნულ დებულებასთან.
მხედველობაშია მისაღები ისიც, რომ ოჯახური ცხოვრების ხელშეუხებლობის კონსტიტუციური უფლებით მოსარგებლე სუბიექტს წარმოადგენს არა მხოლოდ თავისუფლება აღკვეთილი პირი, არამედ, ასევე მისი ოჯახის წევრი. პატიმრის მსგავსად, მისი ოჯახის წევრებიც ანალოგიურად სარგებლობენ კონსტიტუციური უფლებით, ურთიერთობა იქონიონ თავისუფლება აღკვეთილ ახლო ნათესავთან. ამიტომ, როდესაც ისჯება პატიმარი და მას ეზღუდება ოჯახთან კომუნიკაციის, თუნდაც, მხოლოდ ერთ შესაძლებლობა, სასჯელის ზემოქმედება, ასევე ნეგატიურად აისახება მისი ოჯახის წევრების კონსტიტუციის მე-15 მუხლის პირველი პუნქტით გათვალისწინებულ უფლებაზე. შეიძლება ითქვას, რომ ეს არის ერთადერთი დისციპლინური სანქცია, რომლის პირდაპირი მიზანიც არა მხოლოდ სამართალდარღვევის ჩამდენის, არამედ, ასევე აბსოლუტურად უდანაშაულო პირის კონსტიტუციურ უფლებაზე ნეგატიური ზემოქმედებაა. სწორედ ამიტომ, მათ შორის, ყველაზე მძიმე დისციპლინური სამართალდარღვევების ერთობლივად არსებობის შემთხვევაშიც კი, საქართველოს პატიმრობის კოდექსის 82-ე მუხლის მე-5 ნაწილი გამორიცხავს სატელეფონო საუბრის, პირადი მიმოწერის და ხანმოკლე პაემნის უფლებების ერთდროულად შეზღუდვას, მაშასადამე, ოჯახისაგან პატიმრის სრულ იზოლირებას.
უნდა აღინიშნოს, რომ, როგორც უკვე ითქვა, პატიმრობის კოდექსი ნებისმიერ პატიმარს, დაწესებულების ტიპის შესაბამისად, განსხვავებული ინტენსივობით უზრუნველყოფს პირადი მიმოწერის, სატელეფონო საუბრისა და ხანმოკლე პაემნის უფლებებით. ამგვარად, ეს არის ის უფლებები, რომლებიც ყველა ბრალდებულს/მსჯავრდებულს გარანტირებული აქვს მიუხედავად იმისა, თუ რომელ პენიტენციურ დაწესებულებაშია მოთავსებული იგი. შესაბამისად, ოჯახთან ურთიერთობის ნებისმიერი ზემოაღნიშნული შეზღუდვა გამართლებული შეიძლება იქნეს, მხოლოდ კონსტიტუციის მე-15 მუხლის პირველი პუნქტის მე-2 წინადადებით გათვალისწინებული მიზნების მისაღწევად.
თუ მხედველობაში მივიღებთ პროპორციულობის ზემოაღნიშნულ პრინციპს და გავაანალიზებთ პატიმრობის კოდექსის მე-80 მუხლით გათვალისწინებულ დისციპლინურ დარღვევებს და მათთვის გათვალისწინებულ სახდელებს, გარკვეულწილად, შესაძლებელია მათი დაჯგუფება ჩადენილი ქმედების სიმძიმის მიხედვით. ჩვენი აზრით, ამ მხრივ, ყველაზე მეტი საფრთხის მატარებელ დისციპლინურ დარღვევას, მაგალითად, წარმოადგენს, კოდექსის მე-80 მუხლის „დ“ ქვეპუნქტით გათვალისწინებული დარღვევა, კერძოდ, „განზრახი ქმედების ჩადენა, რომელიც საფრთხეს უქმნის სხვა პირის სიცოცხლეს ან/და ჯანმრთელობას, აგრეთვე სხვა პირის ღირსებისა და ხელშეუხებლობის შელახვა.“ თუმცა, აქვე უნდა აღინიშნოს ისიც, რომ დასახელებული ქმედება არ შეიცავს დანაშაულის ნიშნებს. კოდექსის მე-80 მუხლის „დ“ ქვეპუნქტის შინაარსიდან გამომდინარე, შესაძლებელია მასში ამოვიკითხოთ ორი სახის დარღვევა: პირველ რიგში, აღსანიშნავია ნორმის პირველი ნაწილი, რომელშიც საუბარია განზრახი ქმედების ჩადენაზე, რომელიც საფრთხეს უქმნის სხვა პირის სიცოცხლეს ან/და ჯანმრთელობას; ხოლო, მეორე მხრივ, სხვა პირის ღირსებისა და ხელშეუხებლობის შელახვა. ამ მხრივ, მხედველობაშია მისაღები საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის მე-7 მუხლის მე-2 ნაწილი, რომლის თანახმად, „დანაშაულს არ წარმოადგენს ისეთი ქმედება, რომელიც, თუმცა ფორმალურად შეიცავს ამ კოდექსით გათვალისწინებული რომელიმე ქმედების ნიშნებს, მაგრამ მცირე მნიშვნელობის გამო არ გამოუწვევია ისეთი ზიანი, რომელიც აუცილებელს გახდიდა მისი ჩამდენის სისხლისსამართლებრივ პასუხისმგებლობას, ან არ შეუქმნია ასეთი ზიანის საფრთხე.“
ამდენად, შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ საქართველოს პატიმრობის კოდექსის მე-80 მუხლის „დ“ ქვეპუნქტით გათვალისწინებული ქმედება, წარმოადგენს იმგვარ დისციპლინურ დარღვევას, რომელსაც, მისი მცირე მნიშვნელობის გამო არ გამოუწვევია ისეთი ზიანი, რომელიც აუცილებელს გახდიდა მისი ჩამდენის სისხლისსამართლებრივ პასუხისმგებლობას. პატიმრობის კოდექსის ზემოაღნიშნული ნორმით გათვალისწინებული ქმედებების მსგავსი ქმედების გამო, პირს, რომელიც არ იმყოფება პენიტენციურ დაწესებულებაში, უმეტეს წილად ეკისრება ადმინისტრაციულ სამართალდარღვევათა კოდექსით გათვალისწინებული პასუხისმგებლობა.
ასე, მაგალითად, საქართველოს ადმინისტრაციულ სამართალდარღვევათა კოდექსის მე-10 მუხლით განსაზღვრულია ადმინისტრაციული სამართალდარღვევის ცნება. კერძოდ, „ადმინისტრაციულ სამართალდარღვევად (გადაცდომად) ჩაითვლება სახელმწიფო ან საზოგადოებრივი წესრიგი, საკუთრების, მოქალაქეთა უფლებებისა და თავისუფლებების, მმართველობის დადგენილი წესის ხელმყოფი მართლსაწინააღმდეგო, ბრალეული (განზრახი ან გაუფრთხილებელი) მოქმედება ან უმოქმედობა, რომლისთვისაც კანონმდებლობით გათვალისწინებულია ადმინისტრაციული პასუხისმგებლობა.“ ამრიგად, შეიძლება ითქვას, რომ პატიმრობის კოდექსის მე-80 მუხლის „დ“ ქვეპუნქტით გათვალისწინებული ქმედების მსგავსი ქმედება, ჩადენილი პატიმრობაში არმყოფი პირის მიერ, სავარაუდოდ, დაექვემდებარებოდა ადმინისტრაციულ პასუხისმგებლობას.
ამგვარად, შესაძლებელია გარკვეული პარალელის გავლება და შესაბამისი მსგავსების გამოვლენა, ერთი მხრივ, პატიმრობის კოდექსის მე-80 მუხლით გათვალისწინებულ ქმედებებსა, ხოლო, მეორე მხრივ კი, ადმინისტრაციულ სამართალდარღვევებს შორის. ამ მსგავსებაზე მიუთითებს საქართველოს ადმინისტრაციულ სამართალდარღვევათა კოდექსის მე-16 მუხლი, რომელიც განსაზღვრავს სამხედრო მოსამსახურეთა და სხვა იმ პირთა პასუხისმგებლობას ადმინისტრაციულ სამართალდარღვევათა ჩადენისთვის, რომლებზედაც ვრცელდება დისციპლინურ წესდებათა მოქმედება. ასე, მაგალითად, დასახელებული მე-16 მუხლის პირველი ნაწილის შესაბამისად, „სამხედრო მოსამსახურეს, სამხედრო სარეზერვო სამსახურში გაწვეულ პირს, საქართველოს შინაგან საქმეთა სამინისტროს მოსამსახურეს და საქართველოს სახელწმიფო უსაფრთხოების სამსახურის მოსამსახურეს ადმინისტრაციული სამართალდარღვევის ჩადენისათვის პასუხისმგებლობა დაეკისრებათ დისციპლინური წესდებათა მიხედვით“. იგივე მუხლის მე-2 ნაწილის თანახმად კი, „სხვა პირებს, ამ მუხლის პირველ ნაწილში ჩამოთვლილთა გარდა, რომლებზედაც ვრცელდება დისციპლინურ წესდებათა ან დისციპლინის შესახებ სპეციალურ დებულებათა მოქმედება, უშუალოდ ამ წესდებით ან დებულებებით გათვალისწინებულ შემთხვევებში ადმინისტრაციულ სამართალდარღვევათა ჩადენისათვის დაეკისრებათ დისციპლინური პასუხისმგებლობა...“.
ყოველივე ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, პატიმრის დისციპლინური პასუხისმგებლობა და მისი დაკისრების წესი, პენიტენციური დაწესებულების თავისებურებათა გათვალისწინებით, შინაარსობრივად, შეგვიძლია გავუთანაბროთ ადმინისტრაციულ პასუხისმგებლობას. ამ მხრივ, ადმინისტრაციულ სამართალდარღვევათა კოდექსით გათვალისწინებულ ერთ-ერთ ყველაზე მძიმე სანქციას, რომელიც თავისი შინაარსით შეიძლება გაუტოლოთ პატიმრობის კოდექსით დადგენილ სახდელს, წარმოადგენს ადმინისტრაციული პატიმრობა, რომლის ერთგვარ ექვივალენტსაც წარმოადგენს პატიმრობის კოდექსის 82-ე მუხლის პირველი ნაწილის „ზ“ ქვეპუნქტით გათვალისწინებული, სამარტოო საკანში 14 დღემდე ვადით მოთავსება ან/და 90-ე მუხლით გათვალისწინებული დისციპლინური პატიმრობა.
ასე, მაგალითად, ადმინისტრაციულ სამართალდარღვევათა კოდექსის 166-ე მუხლი ითვალისწინებს წვრილმანი ხულიგნობისთვის ადმინისტრაციულ პასუხისმგებლობას. კერძოდ, წვრილმანმა ხულიგნობამ - საზოგადოებრივ ადგილებში ლანძღვა-გინება, მოქალაქეებზე შეურაცხმყოფელი გადაკიდება და სხვა ამგვარი მოქმედება, რომელიც არღვევს საზოგადოებრივ წესრიგსა და მოქალაქეთა სიმშვიდეს - შეიძლება გამოიწვიოს ადმინისტრაციული პატიმრობა 15 დღემდე ვადით.
მხედველობაშია ასევე მისაღები ადმინისტრაციულ სამართალდარღვევათა კოდექსის 1661 მუხლი, რომლიც შეეხება სექსუალურ შევიწროებას, რაც, გამოიხატება საზოგადოებრივ ადგილებში პირის მიმართ არასასურველი სექსუალური ხასიათის ქცევაში, რომელიც მიზნად ისახავს ან/და იწვევს მისი ღირსების შელახვას და ქმნის მისთვის დამაშინებელ, მტრულ, დამამცირებელ, ღირსების შემლახველ ან შეურაცხმყოფელ გარემოს. ამ მუხლის მე-4 ნაწილი ითვალისწინებს აღნიშნული ქმედების ჩადენას დამამძიმებელ გარემოებებში, რომლისთვისაც სახდელის სახით, მათ შორის, გათვალისწინებულია 10 დღემდე ადმინისტრაციული პატიმრობა.
და ბოლოს, განსაკუთრებით საყურადღებოა ადმინისტრაციულ სამართალდარღვევათა კოდექსის 173-ე მუხლი, რომელიც სანქციის სახით, მათ შორის ითვალისწინებს 15 დღიან ადმინისტრაციულ პატიმრობას ისეთი ქმედებებისთვის, როგორებიცაა, სამსახურეობრივი მოვალეობის შესრულების დროს სამართალდამცავი ორგანოს თანამშრომლის, სამხედრო მოსამსახურის, სახელწმიფო დაცვის სპეციალურის სამსახურის თანამშრომლის, აღსრულების პოლიციელის, სპეციალური პენიტენციური სამსახურის, საქართველოს იუსტიციის სამინისტროს გენერალური ინსპექციის ან ამავე სამინისტროს მმართველობის სფეროში მოქმედი საჯარო სამართლის იურიდიული პირის - დანაშაულის პრევენციის, არასაპატიმრო სასჯელთა აღსრულებისა და პრობაციის ეროვნული სააგენტოს მოსამსახურის ან მასთან გათანაბრებული პირის კანონიერი განკარგულებისადმი ან მოთხოვნისადმი დაუმორჩილებლობა, ან ამ პირის სიტყვიერი შეურაცხყოფა ან/და მის მიმართ შეურაცხმყოფელი ქმედების განხორციელება.
ზემოაღნიშნული ადმინისტრაციული სამართალდარღვევები, მეტ-ნაკლებად შეესაბამება საქართველოს პატიმრობის კოდექსის მე-80 მუხლის „გ“ და „დ“ ქვეპუნქტებით გათვალისწინებულ ისეთ ქმედებებს, როგორებიცაა დაწესებულების მოსამსახურისა და სხვა უფლებამოსილი პირისადმი მათ მიერ სამსახურებრივი მოვალეობების შესრულებისას დაუმორჩილებლობა ან მათთვის სხვაგვარი წინააღმდეგობის გაწევა, ასევე, განზრახი ქმედების ჩადენა, რომელიც საფრთხეს უქმნის სხვა პირის სიცოცხლეს ან/და ჯანმრთელობას, აგრეთვე სხვა პირის ღირსებისა და ხელშეუხებლობის შელახვა.
გასათვალისწინებელია ის გარემოება, რომ პატიმრობის კოდექსის მე-80 მუხლის „გ“ ქვეპუნქტით გათვალისწინებული ქმედება, ამავე დროს, შესაძლებელია წარმოადგენდეს პატიმრის პროტესტის შედეგს, რომელიც გამომდინარეობს მისი უფლებების დარღვევიდან ან ლეგიტიმური მოთხოვნის შეუსრულებლობიდან, როდესაც იგი, პროტესტის ნიშნად დაუმორჩილებლობას უცხადებს პენიტენციური სამსახურის თანამშრომლებს, მაგალითად, უარს აცხადებს საკნიდან გამოსვლაზე, რაც, შესაბამისი პასუხისმგებლობის დაკისრებისას, ჩვენი აზრით, ასევე უნდა იქნეს გათვალისწინებული.
რაც შეეხება მე-80 მუხლის „დ“ ქვეპუნქტს, იმის გათვალისწინებით, რომ შესაბამისი ქმედება არ შეიცავს დანაშაულის ნიშნებს, უნდა ვივარაუდოთ, რომ მის პირდაპირ მიზანს არ უნდა წარმოადგენდეს, მაგალითად, სხვა პირისათვის სიცოცხლის მოსპობა, წინააღმდეგ შემთხვევაში საქმე გვექნებოდა, სიცოცხლის მოსპობის მცდელობასთან, რაც, თავის მხრივ, უკვე სისხლის სამართლებრივ ქმედებას წარმოადგენს.
რაც შეეხება პატიმრობის კოდექსის მე-80 მუხლის „დ“ ქვეპუნქტი მეორე ნაწილს, რომელიც ითვალისწინებს სხვა პირის ღირსებისა და ხელშეუხებლობის შელახვას. მნიშვნელოვანად მიგვაჩნია უფრო დეტალურად გავაანალიზოთ, თუ რა შეიძლება იგულისხმებოდეს ამ ნორმით გათვალისწინებულ ქმედებაში. უდავოა, რომ პირველ შემთხვევაში იგულისხმება შეურაცხმყოფელი, მაშასადამე ღირსების შემლახველი მოპყრობა, რომელიც სხვადასხვა ფორმით შეიძლება გამოიხატებოდეს (ლანძღვა-გინება, დამცირება, შეურაცხყოფა და ა.შ.). რაც შეეხება ხელშეუხებლობის შელახვას, ბოლომდე გასაგები არ არის თუ რა იგულისხმა მასში კანონმდებელმა, მხოლოდ ფიზიკური, თუ ასევე პირადი ცხოვრებისა ან/და სივრცის ხელშეუხებლობის დარღვევა. ბუნებრივია ამათგან ყველაზე მძიმეს, ფიზიკური ხელშეუხებლობის დარღვევა წარმოადგენს, რომლიც, გარკვეულწილად შეიძლება შეიცავდეს, მათ შორის, დანაშაულის ნიშნებს, თუმცა, თუ ვიმსჯელებთ მე-80 მუხლის შინაარსიდან, ამ შემთხვევაშიც კი, ამგვარ ნიშნებს ადგილი არ უნდა ჰქონდეს.
ასე, მაგალითად, საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის 120-ე მუხლის პირველი ნაწილი ითვალისწინებს ჯანმრთელობის განზრახ მსუბუქი დაზიანებისათვის სისხლისსამართლებრივ პასუხისმგებლობას. კერძოდ, „ჯამრთელობის განზრახ მსუბუქი დაზიანება, რამაც მისი ხანმოკლე მოშლა ან საერთო შრომისუნარიანობის უმნიშვნელო ან არამყარი დაკარგვა გამოწვია - ისჯება ჯარიმით ან გამასწორებელი სამუშაოთი ვადით ექვს თვემდე ან შინაპატიმრობით ვადით ექვსი თვიდან ორ წლამდე ანდა თავისუფლების აღკვეთით ვადით სამ წლამდე...“. ამგვარად, სისხლის სამართლის კოდექსის 120-ე მუხლის პირველი ნაწილი ითვალისწინებს, ორი სახის ქმედებას: (1) ჯანმრთელობის განზრახ მსუბუქ დაზიანებას, რამაც მისი ხანმოკლე მოშლა გამოიწვია, (2) ან რომელმაც, შრომისუნარიანობის უმნიშვნელო ან არამყარი დაკარგვა გამოიწვია. უდავოა, რომ პირველი შემთხვევა უფრო მსუბუქია, თუმცა, მიუხედავად ამისა, მაინც იწვევს სისხლისსამართლებრივ პასუხისმგებლობას. ამდენად, როდესაც ვსაუბრობთ პატიმრობის კოდექსის მე-80 მუხლის „დ“ ქვეპუნქტით გათვალისწინებულ, თუნდაც, ფიზიკური ხელშეუხებლობის შელახვაზე, უნდა ვიგულისხმოთ ისეთი ქმედება, რომელიც, დამდგარი უმართლობის თვალსაზრისით, სისხლის სამართლის კოდექსის 120-ე მუხლით განსაზღვრულ პირველ ქმედებაზე მსუბუქია. კერძოდ, ფიზიკური ხელშეუხებლობის ისეთი შელახვა, რომელსაც არ გამოუწვევია ჯანმრთელობის მსუბუქი დაზიანება და მისი ხანმოკლე მოშლა.
შესაბამისად, ამ უკანასკნელი დისციპლინური დარღვევის შემთხვევაში, შესაძლებელია, მათ შორის, გამოყენებული იქნეს საქართველოს პატიმრობის კოდექსის 82-ე მუხლი პირველი ნაწილით გათვალისწინებული სატელეფონო საუბრის უფლების შეზღუდვა არაუმეტეს 3 თვის ვადით, ან პირადი ხასიათის კორესპონდენციის მიღება-გაგზავნის უფლების შეზღუდვა არაუმეტეს 3 თვის ვადით, ან კუთვნილი ხანმოკლე პაემნის აკრძალვა არა უმეტეს წელიწადში 6-ჯერ.
უნდა ითქვას, რომ საქართველოს პატიმრობის კოდექსის მე-80 მუხლით გათვალისწინებული დისციპლინური დარღვევები, მათი შინაარსიდან გამომდინარე, დამოუკიდებლად არ წარმოშობენ პატიმრის ოჯახთან ურთიერთობის ფორმების შეზღუდვის, სადავო ნორმებით გათვალისწინებული ღონისძიების საჭიროებას. ამაზე, ასევე მეტყველებს კოდექსით გათვალისწინებული ყველზე მკაცრი სანქცია, როგორიცაა დისციპლინური პატიმრობა, რომლის გამოყენების დროსაც, პატიმარს არ ეზღუდება არც პირადი მიმოწერის, არც სატელეფონო საუბრის და არც ხანმოკლე პაემნის უფლებები, ყოველ შემთხვევაში ამგვარი აკრძალვა კოდექსის შესაბამისი ნორმების შინაარსიდან არ გამომდინარეობს.
იმ შემთხვევაშიც კი, როდესაც, მაგალითად, მძიმე დისციპლინური დარღვევა უკავშირდება ოჯახთან კომუნიკაციის შესაძლებლობის ბოროტად გამოყენების, ან გამოყენების დროს, დაუმორჩილებლობის ან, ციხის თანამშრომელთა შეურაცხყოფის შემთხვევას, ეს გარემოებები, თავისთავად, არ წარმოადგენენ თუნდაც ოჯახთან პირადი მიმოწერის, ან სატელეფონო საუბრისა თუ ხანმოკლე პაემნის უფლებების ასეთი იმპერატიული აკრძალვის საფუძველს. როდესაც პატიმარმა ხანმოკლე პაემანი ან სატელეფონო საუბარი გამოიყენა უკანონო ინფორმაციის ან ნივთის გადასაცემად, არც ეს გარემოება გამოდგება იმის სამტკიცებლად, რომ იგივე გამეორდება, კომუნიკაციის თუნდაც ამ ფორმების გამოყენებით, ოჯახის სხვა წევრებთან კომუნიკაციის შემთხვევაში. ასეც, რომ იყოს, მიგვაჩნია, რომ სახელმწიფოს გააჩნია ამ საფრთხეების პრევენციის მიზნით, შესაბამისი უფლებების უფრო ნაკლებად მზღუდავი შესაძლებლობები.
ამ თვალსაზრისით, პირველი რიგში, მხედველობაშია მისაღები საქართველოს პატიმრობის კოდექსის 81-ე მუხლის მე-4 ნაწილი, რომლის თანახმად, თუ დისციპლინური დარღვევის გარემოებები წარმოშობს ამ კოდექსის 57-ე მუხლით გათვალისწინებული უსაფრთხოების ღონისძიებების გამოყენების საფუძველს, უსაფრთხოების ღონისძიება გამოიყენება ამ თავით გათვალისწინებული დისციპლინური სამართალწარმოების დაწყებამდე. კოდექსის 57-ე მუხლი, თავის მხრივ, განსაზღვრავს უსაფრთხოების ღონისძიებებს. კერძოდ, ამ მუხლის პირველი ნაწილის თანახმად, ბრალდებულის/მსჯავრდებულის მიერ საკუთარი თავის, სხვისი და ქონების დაზიანების თავიდან აცილების, პენიტენციურ დაწესებულებაში დანაშაულისა და სხვა სამართალდარღვევის აღკვეთის, ბრალდებულის/მსჯავრდებულის მიერ სპეციალური პენიტენციური სამსახურის მოსამსახურის კანონიერი მოთხოვნისადმი დაუმორჩილებლობის, თავდასხმის მოგერიების, ჯგუფური დაუმორჩილებლობის ან/და მასობრივი არეულობის აღკვეთის მიზნით, დასაბუთებული გადაწყვეტილებით ბრალდებულის/მსჯავრდებულის მიმართ შეიძლება გამოყენებულ იქნეს უსაფრთხოების ისეთი ღონისძიებები, როგორებიცაა სპეციალური საშუალებების გამოყენება; სხვა ბრალდებულთანა/მსჯავრდებულთაგან მისი განცალკევება; დროებით სხვა პენიტენციურ დაწესებულებაში გადაყვანა; არაუმეტეს 24 საათით სამარტოო საკანში მოთავსება. ამასთან, გასათვალისწინებელია, რომ იგივე მუხლის მე-2 ნაწილის შესაბამისად, უსაფრთხოების ღონისძიების განხორციელება წყდება დაუყოვნებლივ, იმ საფრთხის აღმოფხვრისთანავე, რომლის აღსაკვეთადაც გამოიყენებოდა ეს ღონისძიება. ნიშანდობლივია, ასევე შესაბამისი მუხლის მე-5 ნაწილი, რომელიც მიუთითებს, რომ დაუშვებელია უსაფრთხოების ღონისძიების ბრალდებულის/მსჯავრდებულის დასჯის მიზნით გამოყენება. ამდენად, როდესაც დისციპლინურ დარღვევას განგრძობადი ხასიათი გააჩნია, ან არ არის განეიტრალებული ის საფრთხე, რომელიც პატიმრისგან მომდინარეობს სახელმწიფოს გააჩნია, უშუალოდ ამ საფრთხის აღსაკვეთად მიმართული უფრო ვიწრო ღონისძიების გამოყენების შესაძლებლობა.
ზემოაღნიშნული მიუთითებს კიდევ ერთ, ჩვენი აზრით, მნიშვნელოვან გარემოებაზე. კერძოდ, მხოლოდ დისციპლინური დარღვევის ჩადენა, დამოუკიდებლად აღებული, ჯერ კიდევ არ წარმოშობს ჩამოთვლილი უსაფრთხოების ღონისძიებების გამოყენების აუცილებლობას. ამასთან ერთად, გასათვალისწინებელია ისიც, რომ პატიმრობის კოდექსის 85-ე მუხლის მე-2 ნაწილის შესაბამისად, დისციპლინური სახდელის დაკისრება უნდა მოხდეს დისციპლინური დარღვევის გამოვლენის დღიდან არაუგვიანეს 10 დღისა, ხოლო, მე-8 ნაწილით კი დადგენილია, რომ დისციპლინური სახდელის აღსრულება უნდა დაიწყოს მისი დაკისრებიდან 1 თვის ვადაში. მაშასადამე, თუ დისციპლინური სამართალდარღვევა არ წარმოშობს უსაფრთხოების ღონისძიების გამოყენების საჭიროებას და შესაბამისი დისციპლინური სანქცია არ არის ჯერ დაკისრებული, ან მისი აღსრულება - დაწყებული, კოდექსის შინაარსიდან გამომდინარე, უნდა ვივარაუდოთ, რომ ბრალდებული/მსჯავრდებული თავისუფალია, ისარგებლოს სადავო ნორმებით გათვალისწინებული უფლებებით, ვინაიდან, ერთი მხრივ, პირველი 10 დღე, იგი შეიძლება ჯერ არ მივიჩნიოთ დისციპლინურსახდელდადებულად, ხოლო, მეორე მხრივ კი, შესაძლოა სახდელის აღსრულება არ იყოს ჯერ დაწყებული. ეს გარემოება, მიუთითებს, რომ ოჯახთან ურთიერთობის შესაბამისი ფორმის შეზღუდვის მიზანს წარმოადგენს, არა იმდენად უსაფრთხოების უზრუნველყოფა ან სხვათა უფლებებისა და თავისუფლებების დაცვა, არამედ, მხოლოდ პატიმრის დასჯა, რაც, ამავე დროს, თანაბრად სჯის მისი ოჯახის წევრებს და უზღუდავს მათ, საქართველოს კონსტიტუციის მე-15 მუხლის პირველი პუნქტით გათვალისწინებულ უფლებას. ასეთ პირობებში, სადავო ნორმებით გათვალისწინებული სახდელის მიზნად უკვე იქცევა პატიმრისა და მისი ოჯახის წევრებისათვის ტანჯვის მიყენება, ვინაიდან, იგი აღარ ემსახურება, ჩვენს მიერ, ლეგიტიმურად მიჩნეულ მიზნებს.
მიუხედავად იმისა, რომ საქართველოს პატიმრობის კოდექსის მე-3 ნაწილი განსაზღვრავს, რომ მსჯავრდებული, როგორც წესი, სასჯელს იხდის მისი ან მისი ახლო ნათესავის საცხოვრებელ ადგილთან ყველაზე ახლოს მდებარე, შესაბამისი ტიპის თავისუფლების აღკვეთის დაწესებულებაში, რის მიზანსაც, სწორედ ოჯახთან ურთიერთობის მაქსიმალური გამარტივება წარმოადგენს, იგივე ნორმა ადგენს ამ წესიდან გამონაკლისებს, რომლებიც, თავის მხრივ, მომდევნო ნაწილითაა დადგენილი. ასე, მაგალითად, მე-4 ნაწილის თანახმად, სასჯელის შემდგომი მოხდის მიზნით მსჯავრდებული სამსახურის გენერალური დირექტორის გადაწყვეტილებით შეიძლება გადაყვანილ იქნეს სხვა პენიტენციურ დაწესებულებაში შემდეგ შემთხვევებში: მსჯავრდებულის საშიშროების რისკის (შემდგომ − რისკი) გათვალისწინებით ან მსჯავრდებულის გათავისუფლებისათვის მოსამზადებლად; პენიტენციური დაწესებულების დებულების სისტემატური დარღვევისას; მსჯავრდებულისა და სხვა პირთა უსაფრთხოების ან პენიტენციური დაწესებულების უსაფრთხოების უზრუნველსაყოფად; მსჯავრდებულის ავადმყოფობისას; პენიტენციური დაწესებულების რეორგანიზაციისას; პენიტენციური დაწესებულების ლიკვიდაციისას; პენიტენციური დაწესებულების გადატვირთულობისას; ამ კოდექსის 58-ე მუხლის პირველი ნაწილით გათვალისწინებული გარემოების არსებობისას; საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 1911 მუხლით გათვალისწინებული გარემოებების არსებობისას, თუ მოსამართლის განჩინებით სამსახურის გენერალურ დირექტორს დაევალება შესაბამისი მსჯავრდებულის უსაფრთხოების უზრუნველსაყოფად აუცილებელი განსაკუთრებული ზომების მიღება და ამ ღონისძიების გამოყენება აუცილებელია მსჯავრდებულის უსაფრთხოებისათვის; მსჯავრდებულის თანხმობის არსებობისას; სხვა მნიშვნელოვანი, დასაბუთებული გარემოების არსებობისას.
ამდენად, თავისუფლად შესაძლებელია ბრალდებული/მსჯავრდებული მოთავსებულ იქნას თავისი ოჯახის წევრების საცხოვრებელი ადგილიდან საკმაოდ შორ მანძილზე არსებულ პატიმრობის ან თავისუფლების აღკვეთის დაწესებულებაში, რის გამოც, მისი ოჯახის წევრებისთვის მასთან კომუნიკაციის ყველაზე ეფექტურ საშუალებას წარმოადგენდეს, მაგალითად, სატელეფონო კომუნიკაცია, რადგან ვერ მოახერხონ კუთვნილი ხანმოკლე პაემნის უფლებით სათანადოდ სარგებლობა. თუ გავითვალისწინებთ იმ გარემოებას, რომ სატელეფონო საუბრის უფლების იმპერატიული აკრძალვა წარმოადგენს, რიგით მეორე, ყველაზე ხშირად გამოყენებად დისციპლინურ სახდელს, იგი უფრო მეტად დამაზიანებელი შეიძლება აღმოჩნდეს როგორც თვითონ პატიმრის, ისე მისი ოჯახის წევრებისათვის, ვიდრე ისინი ამას რეალურად იმსახურებენ.
ამ თვალსაზრისით მხედველობაშია მისაღები, საქართველოს სახალხო დამცველის პრევენციის ეროვნული მექანიზმის 2020 წლის ანგარიში, რომლიდანაც ირკვევა, რომ პანდემიის პირობებშიც კი, როდესაც პატიმრის გარე სამყაროსთან კონტაქტის პრაქტიკულად ერთადერთ საშუალებას სატელეფონო საუბარი წარმოადგენდა, სატელეფონო საუბრის უფლება მაინც იზღუდებოდა. მაგალითისთვის მარტის, აპრილის და მაისის თვეებში, როდესაც ხანმოკლე პაემნებიც შეჩერებული იყო დისციპლინური სახდელის სახით სატელეფონო საუბრის უფლების შეზღუდვა 124 – ჯერ არის გამოყენებული, 2020 წლის იანვრიდან - ნოემბრის ჩათვლით კი საერთო ჯამში 467-ჯერ. შესაბამისად, სახალხო დამცველმა კიდევ ერთხელ აღნიშნა, რომ დაუშვებელია დისციპლინური სახდელის სახით გარე სამყაროსთან კონტაქტის უფლების შეზღუდვა, რაზეც ასევე მიუთითებს წამების პრევენციის ევროპული კომიტეტი საქართველოში 2018 წელს განხორცილებულ ვიზიტის შემდგომ ანგარიშში.[91] პანდემიის პერიოდში განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია პატიმარს ჰქონდეს სატელეფონო კომუნიკაცია ოჯახი წევრებთან, მითუმეტეს, რომ შესაძლოა მედიით არაერთი დაუზუსტებელი ინფორმაცია გავრცელდეს პენიტენციურ დაწესებულებებში ვირუსული ინფექციის გავრცელების თაობაზე, რაც პატიმართა ოჯახის წევრებში შფოთს და სტრესს იწვევს. მეორე მხრივ კი ოჯახის წევრების ჯანმრთელობის მდგომარეობა შესაძლოა გახდეს პატიმრების შფოთვის მიზეზი.[92]
როგორც უკვე აღვნიშნეთ, სახელმწიფოს ხელშია პენიტენციური დაწესებულების უსაფრთხოებისა და სხვათა უფლებებისა და თავისუფლებების დაცვის უფრო ვიწროდ მზღუდავი საშუალებები, რომელთაგან ერთ-ერთი უკვე იქნა ზემოთ განხილული. მიგვაჩნია, რომ არსებობს ასევე სხვა შესაძლებლობებიც. ასე, მაგალითად, საქართველოს პატიმრობის კოდექსის მე-6 ნაწილის შესაბამისად, პენიტენციური დაწესებულება ხანმოკლე პაემნის მოთხოვნის თაობაზე განცხადების მიღებიდან არაუგვიანეს 5 დღისა უზრუნველყოფს ხანმოკლე პაემნის ორგანიზებას, გარდა იმ შემთხვევისა, როდესაც არსებობს უარის თქმის მოტივირებული საფუძველი, რის თაობაზედაც განმცხადებელი იმავე დღეს უნდა იქნეს ინფორმირებული. გასათვალისწინებელია ასევე, კოდექსის მე-16 მუხლის მე-4 ნაწილი, რომლის თანახმად, ბრალდებულის/მსჯავრდებულის კორესპონდენცია მოწმდება. შემოწმება მოიცავს ვიზუალურ დათვალიერებას კორესპონდენციის შინაარსის გაცნობის გარეშე, ხოლო უკიდურეს შემთხვევაში, დასაბუთებული ვარაუდისას, თუ შესაძლებელია ისეთი ინფორმაციის გავრცელება, რომელიც საფრთხეს შეუქმნის საზოგადოებრივ წესრიგს, საზოგადოებრივ უსაფრთხოებას ან სხვა პირთა უფლებებსა და თავისუფლებებს, პენიტ ენციური დაწესებულების შესაბამისი მოსამსახურე უფლებამოსილია გაეცნოს კორესპონდენციის შინაარსს და, საჭიროების შემთხვევაში, შეზღუდოს მისი ადრესატისთვის გაგზავნა. შეზღუდვის თაობაზე დაუყოვნებლივ ეცნობება კორესპონდენციის გამგზავნს. რაც შეეხება სატელეფონო საუბარს, კოდექსის მე-19 მუხლის მე-2 ნაწილით დადგენილია, რომ სატელეფონო საუბარი ხორციელდება მხოლოდ პენიტენციური დაწესებულების კონტროლით.
იმის გათვალისწინებით, რომ სახელმწიფოს გააჩნია კომუნიკაციის საშუალებების აბსოლუტური კონტროლის და საჭიროების შემთხვევაში, რეალური საფრთხის აღმოფხვრამდე, მათი მაქსიმალურად შეზღუდვის შესაძლებლობა, კიდევ უფრო ბუნდოვანი და გაუგებარი ხდება 2011 წლის ცვლილებებით გათვალისწინებული, სადავო გამხდარი იმპერატიული აკრძალვის აუცილებლობა, რაც, ჩვენი აზრით, ეწინააღმდეგება საქართველოს კონსტიტუციის მე-15 მუხლის პირველი პუნქტით, ამ უფლებათა შეზღუდვისათვის დადგენილ მოთხოვნას, რომლის შესაბამისად, ოჯახური ცხოვრების ხელშეუხებლობის შეზღუდვა დასაშვებია მხოლოდ დემოკრატიულ საზოგადოებაში აუცილებელი სახელმწიფო ან საზოგადოებრივი უსაფრთხოების უზრუნველყოფის ან სხვათა უფლებების დაცვის მიზნით.
ყოველივე ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, ვთვლით, რომ საქართველოს პატიმრობის კოდექსის 82-ე მუხლის პირველი ნაწილის „თ“, „ი“ და „მ“ ქვეპუნქტებით გათვალისწინებული დისციპლინური სახდელები ეწინააღმდეგება საქართველოს კონსტიტუციის მე-15 მუხლის პირველი პუნქტის მეორე წინადადების მოთხოვნებს და არღვევს პირველი წინადადებით გათვალისწინებულ ოჯახური ცხოვრების ხელშეუხებლობის უფლებას.
პროპორციულობა ვიწრო გაგებით
„საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს დამკვიდრებული პრაქტიკის თანახმად, თანაზომიერების პრინციპი ასევე მოითხოვს, რომ დაცული იყოს პროპორციულობა ვიწრო გაგებით (stricto sensu). თანაზომიერების პრინციპის აღნიშნული ელემენტის მოთხოვნაა, რომ „უფლების შეზღუდვისას კანონმდებელმა დაადგინოს სამართლიანი ბალანსი შეზღუდულ და დაცულ ინტერესებს შორის“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2017 წლის 17 ოქტომბრის №3/4/550 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე ნოდარ დვალი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-43). კერძოდ, სახელმწიფოს მიერ დაცული ინტერესი საკუთარი მნიშვნელობით უნდა აღემატებოდეს სადავო ნორმით შეზღუდულ ინტერესს.“[93]
განსახილველ შემთხვევაში ერთმანეთს უპირისპირდება, ერთი მხრივ, მსჯავრდებულის კერძო ინტერესი - შეძლოს საკუთარი პირადი და ოჯახური ცხოვრების უფლების რეალიზაცია და კონტაქტი ჰქონდეს საკუთარი ოჯახის წევრებთან და ახლო ნათესავებთან, მეორე მხრივ, საჯარო ინტერესი - დაცულ იქნეს პენიტენციური დაწესებულების დებულება, წესრიგი და უსაფრთხოება.
ამ მხრივ, უპირველეს ყოვლისა, მხედველობაშია მისაღები ის გარემოება, რომ საქმე შეეხება დისციპლინური გადაცდომისთვის გათვალისწინებულ სანქციებს, რომლებიც არ შეიცავენ დანაშაულის ნიშნებს. შესაბამისად, თუ ვიხელმძღვანელებთ საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს მიდგომით, სახეზეა უფრო ნაკლებად მნიშვნელოვანი საჯარო ინტერესი, ვიდრე ეს, თუნდაც, საკონსტიტუციო სასამართლოს ზემოაღნიშნული გადაწყვეტილებით გათვალისწინებულ შემთხვევაში იყო წარმოდგენილი, კერძოდ - „...საჯარო ინტერესი - დაცულ იქნეს პენიტენციური დაწესებულების, იქ მოთავსებული პირების უსაფრთხოება და თავიდან იქნეს აცილებული დანაშაული...“.[94]
გასათვალისწინებელია ისიც, რომ დასახელებულ საქმეში სადავო იყო განსაკუთრებული რისკის პენიტენციურ დაწესებულებაში მოთავსებული მსჯავრდებულებისათვის ხანგრძლივი პაემნის უფლების, როგორც ასეთის, არ არსებობა და მისი საკანონმდებლო დონეზე გამორიცხვა, განსხვავებით, წინამდებარე სარჩელისაგან, რომელშიც სადავოა ბრალდებულის/მსჯავრდებულის, მათ შორის, კანონმდებლობით გარანტირებული კონსტიტუციური უფლების განხორციელების იმპერატიული აკრძალვა, თუნდაც მხოლოდ 3 თვის ვადით. ამდენად, შეიძლება ითქვას, რომ მოცემულ შემთხვევაში, საჯარო ინტერესი უნდა იყოს გაცილებით უფრო წონადი, ვიდრე კონსტიტუციით და შესაბამისი კანონმდებლობით გარანტირებული უფლებებია.
როგორც უკვე ითქვა, „პირადი ცხოვრების იმ ცალკეული უფლებრივი კომპონენტების მსგავსად, რომელთაც საქართველოს კონსტიტუცია პირდაპირ განსაზღვრავს კონკრეტულ მუხლებში, აღსანიშნავია ოჯახური ცხოვრების უფლება, რომელზეც კონსტიტუციის მე-15 მუხლის პირველი პუნქტი სახელდებით მიუთითებს. საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით, „უდავოა, რომ პირის... პირადი ცხოვრება მოიცავს კავშირსა და ურთიერთობებს ოჯახის წევრებთან და მის „ახლო წრესთან“. ოჯახური ცხოვრება გულისხმობს ქორწინების ან ფაქტობრივი თანაცხოვრების შედეგად მეუღლეებს შორის ჩამოყალიბებულ ურთიერთობებს, ადამიანის უფლებას განავითაროს კავშირები ოჯახის წევრებთან და ბიოლოგიურ ნათესავებთან“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2009 წლის 10 ივნისის №1/2/458 განჩინება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები - დავით სართანია და ალექსანდრე მაჭარაშვილი საქართველოს პარლამენტისა და საქართველოს იუსტიციის სამინისტროს წინააღმდეგ,“ II-4). ამგვარად, ოჯახური ცხოვრება გულისხმობს პირთა ცალკეულ წრესთან დამყარებულ კერძო ურთიერთობებს და მოიცავს განსაკუთრებით „ახლო წრეში“ არსებულ კავშირებს, რომლებიც ძლიერი ემოციური ან/და ბიოლოგიური კავშირით ხასიათდება.“[95]
გარდა ამისა, უნდა აღინიშნოს, რომ „თავისუფლების აღკვეთის ვადის ამოწურვის შემდგომ მსჯავრდებულის რესოციალიზაციისა და საზოგადოებაში წარმატებით რეინტეგრაციისათვის განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭება თავისუფლების აღკვეთის პროცესში ცალკეული ძირითადი უფლებით სრულყოფილად სარგებლობის შესაძლებლობას. აღსანიშნავია ის უფლებრივი გარანტიები, რომლებიც ობიექტურად აბალანსებს ფიზიკური თავისუფლების აღკვეთის ნეგატიურ შედეგებს, უკეთესობისკენ ცვლის პირის ცხოვრების წესს, ხელს უწყობს მის ინტელექტუალურ და სოციალურ განვითარებას და აძლევს შესაძლებლობას, შეინარჩუნოს კონტაქტი გარე სამყაროსთან. ასეთ უფლებებს, პირველ რიგში, მიეკუთვნება ოჯახური ცხოვრების უფლება. რესოციალიზაციის და შემდგომი დანაშაულების ჩადენის პრევენციის საქმეში ძალიან დიდია ოჯახური ურთიერთობების შენარჩუნებისა და წახალისების, ოჯახის წევრებთან სტაბილური ემოციური კავშირის შენარჩუნების მნიშვნელობა. ოჯახური კავშირების შენარჩუნებას უდიდესი მნიშვნელობა აქვს ასევე მსჯავრდებულის მიერ საკუთარი პიროვნების განვითარებისა და იდენტობის განსაზღვრისათვის, რათა ამ უკანასკნელმა საკუთარი თავის იდენტიფიცირება არ დააფუძნოს მსჯავრდებულის სტატუსს, რაც მნიშვნელოვნად გაართულებს საზოგადოებაში მის ინტეგრაციას.“[96]
მათ შორის, სწორედ ამიტომ, „ოჯახური ცხოვრებისა და მის ფარგლებში არსებული ურთიერთობების, როგორც საზოგადოებრივი ცხოვრების უმნიშვნელოვანესი სოციალური კომპონენტის, დაცვისა და პატივისცემის მნიშვნელობა კონსტიტუციაში ხაზგასმულია არა მხოლოდ როგორც ძირითადი უფლების დაცვის კუთხით, არამედ ასევე სამართლებრივი პრინციპების დონეზე. კერძოდ, საქართველოს კონსტიტუციის მე-5 მუხლის მე-4 პუნქტი მიუთითებს სახელმწიფოს ვალდებულებაზე, რომ იზრუნოს ოჯახის კეთილდღეობის დასაცავად. ამრიგად, საქართველოს კონსტიტუცია სახელდებით გამოყოფს ოჯახური ცხოვრების უფლებას როგორც პირის პირადი ცხოვრების განსაკუთრებულ უფლებრივ კომპონენტს, რომლის დაცვის მნიშვნელობა სცდება მკაცრად ინდივიდუალურ ჩარჩოებს და ეხება როგორც ამგვარი ურთიერთობის მონაწილე სუბიექტებს, ასევე მთლიანად საზოგადოებას და ადგილს კონსტიტუციურ ღირებულებათა სისტემაში.“[97]ნიშანდობლივია, რომ საკონსტიტუციო სასამართლომ ზემოაღნიშნული პოზიცია განავითარა, სწორედ პატიმრის ოჯახური ცხოვრების ხელშეუხებლობის უფლების თაობაზე მსჯელობისას და ამით, ხაზი გაუსვა სახელმწიფოს ვალდებულებას, იზრუნოს ასევე თავისუფლება შეზღუდული ადამიანების და მათი ოჯახის წევრების კეთილდღეობაზე.
უფრო მეტიც, შეიძლება ითქვას, რომ სახელმწიფოს ზემოაღნიშნული კიდევ უფრო მომეტებულია, სწორედ პატიმრების ოჯახებთან მიმართებით, ვინაიდან, იგი უფრო მეტად ვალდებულია, იზრუნოს, მაგალითად, იმ ბავშვებზე, რომელთა მშობელი/მშობლები სასჯელს იხდიან. სახელმწიფომ უფრო მეტად უნდა განახორციელოს ის პოზიტიური ნაბიჯები, რომლებიც უზრუნველყოფენ, ბავშვისა და თავისუფლება აღკვეთილი მშობლის სტაბილურ კავშირს, მან უფრო მეტი მონდომება უნდა გამოიჩინოს, რათა პატიმარს შეუნარჩუნოს ოჯახი. ამიტომ, არაერთი საერთაშორისო თუ ადგილობრივი კანონმდებლობა, მაქსიმალურად ახალისებს ისეთ პოზიტიურ ღონისძიებებს, რომლებიც მიმართულია არა მხოლოდ, პატიმრისა და მისი ოჯახის წევრების ურთიერთობის მინიმალური შესაძლებლობების უზრუნველსაყოფად, არამედ, ასევე, ამ ურთიერთობების შესაძლებლობათა მაქსიმალურად გასაფართოებლად.[98]
ყოველივე ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, მიგვაჩნია, რომ პატიმრის ოჯახთან ურთიერთობის სხვადასხვა შესაძლებლობის, თუნდაც, ნაწილობრივი შეზღუდვა, შეუძლებელია გამართლებული იქნეს, მარტო დისციპლინური სანქციის დაკისრებით, როდესაც პარალელურად არ არსებობს სახელმწიფო ან საზოგადოებრივი უსაფრთხოების დაცვის მომეტებული ინტერესი. ასეთ პირობებში, მიგვაჩნია, რომ მხლოდ დისციპლინური სანქციის დაკისრების საჭიროება, თუნდაც, მძიმე დისციპლინური გადაცდომის შემთხვევაში, რომელსაც თან არ სდევს უსაფრთხოების უზრუნველყოფის მომეტებული საჯარო ინტერესი, ვერ გადაწონის ამ უფლებათა კონსტიტუციურ-სამართლებრივ მნიშვნელობას.
ამიტომ, მიგვაჩნია, რომ სადავო ნორმებით გათვალისწინებული სახდელები ვერც ამ მხრივ აკმაყოფილებენ პროპორციულობის მოთხოვნებს და საჭიროზე მეტად ზღუდავენ პატიმრისა და მისი ოჯახის წევრთა კომუნიკაციის შესაძლებლობას. შესაბამისად, ვთვლით, რომ საქართველოს პატიმრობის კოდექსით გათვალისწინებული და ჩვენს მიერ, გასაჩივრებული სახდელები ეწინააღმდეგება საქართველოს კონსტიტუციის მე-15 მუხლის პირველი პუნქტის მე-2 წინადადების მოთხოვნებს და არღვევს პატიმრისა და მისი ოჯახის წევრების ოჯახური ცხოვრების ხელშეუხებლობის უფლებას, რომელიც, თავის მხრივ, იგივე პუნქტის პირველი წინადადებითაა უზრუნველყოფილი.
[1] საკნის ტიპის საცხოვრებელში გადაყვანა 6 თვემდე ვადით;
[2] სამარტოო საკანში მოთავსება 14 დღემდე ვადით;
[3] საქართველოს პატიმრობის კოდექსის 85-ე მუხლის მე-3 ნაწილი;
[4] საქართველოს პატიმრობის კოდექსის 85-ე მუხლის მე-5-6 ნაწილები;
[5] საქართველოს სახალხო დამცველის სპეციალური ანგარიში - „პატიმრების მიმართ დისციპლინური სამართალწარმოების პრაქტიკა საქართველოში“, 2019 წელი, გვ. 4. ხელმისაწვდომია: < https://ombudsman.ge/res/docs/2019110509560299657.pdf > [ბოლოს ნანახია: 02.12.2020];
[6] წამების საწინააღმდეგო ევროპული კომიტეტის 2015 წელს გამოცემული, 2014 წლის საქართველოში ვიზიტის შესახებ ანგარიში, პარ. 119-124. ხელმისაწვდომია ვებგვერდზე < https://rm.coe.int/16806961f8 > [ბოლოს ნანახია 02.12.2020];
[7] იხ.: იქვე, § 120;
[8] იხ.: იქვე, გვ. 63–64;
[9] ხელმისაწვდომია ვებგვერდზე < https://rm.coe.int/1680945eca >[ბოლოს ნანახია 02.12.2020];
[10] საქართველოს სახალხო დამცველის სპეციალური ანგარიში - „პატიმრების მიმართ დისციპლინური სამართალწარმოების პრაქტიკა საქართველოში“, 2019 წელი. ხელმისაწვდომია: < https://ombudsman.ge/res/docs/2019110509560299657.pdf > [ბოლოს ნანახია: 02.12.2020]. გვ. 5;
[11] ანგარიში ხელმისაწვდომია ვებგვერდზე < https://bit.ly/2KyyEA7 > [ბოლოს ნანახია 02.12.2020];
[12] საქართველოს სახალხო დამცველის სპეციალური ანგარიში - „პატიმრების მიმართ დისციპლინური სამართალწარმოების პრაქტიკა საქართველოში“, 2019 წელი. ხელმისაწვდომია: < https://ombudsman.ge/res/docs/2019110509560299657.pdf > [ბოლოს ნანახია: 02.12.2020];
[13] საქართველოს სახალხო დამცველის სპეციალური ანგარიში - „პატიმრების მიმართ დისციპლინური სამართალწარმოების პრაქტიკა საქართველოში“, 2019 წელი. ხელმისაწვდომია: < https://ombudsman.ge/res/docs/2019110509560299657.pdf > [ბოლოს ნანახია: 02.12.2020]. გვ. 6;
[14] იხ.: იქვე;
[15] იხ.: იქვე;
[16] ბათუმის საქალაქო სასამართლოს 2018 წლის 27 ნოემბრის №954 გ/კ წერილი, თბილისის საქალაქო სასამართლოს 2018 წლის 26 ნოემბრის №2729628 წერილი, მცხეთის რაიონული სასამართლოს 2018 წლის 26 ნოემბრის №121 წერილი, რუსთავის საქალაქო სასამართლოს 2018 წლის 22 ნოემბრის №704/გ წერილი და ქუთაისის საქალაქო სასამართლოს 2018 წლის 22 ნოემბრის №13715-3 წერილი;
[17] საქართველოს სახალხო დამცველის სპეციალური ანგარიში - „პატიმრების მიმართ დისციპლინური სამართალწარმოების პრაქტიკა საქართველოში“, 2019 წელი. ხელმისაწვდომია: < https://ombudsman.ge/res/docs/2019110509560299657.pdf > [ბოლოს ნანახია: 02.12.2020]. გვ. 9;
[18] იხ. იქვე, გვ. 14;
[19] ნეიტრალურია ისეთი მტკიცებულება, რომელიც გამორიცხავს მიკერძოების ან სუბიექტურობის ყოველგვარ ელემენტს და ობიექტურად ადასტურებს ან უარყოფს ფაქტის არსებობას;
[20] საქართველოს სახალხო დამცველის სპეციალური ანგარიში - „პატიმრების მიმართ დისციპლინური სამართალწარმოების პრაქტიკა საქართველოში“, 2019 წელი. ხელმისაწვდომია: < https://ombudsman.ge/res/docs/2019110509560299657.pdf > [ბოლოს ნანახია: 02.12.2020]. გვ. 15;
[21] იხ.: იქვე;
[22] იხ.: იქვე;
[23] იხ.: იქვე;
[24] იხ.: იქვე;
[25] იხ.: იქვე;
[26] იხ.: იქვე, გვ. 16;
[27] იხ.: იქვე;
[28] იხ.: იქვე;
[29] იხ.: იქვე;
[30] იხ.: იქვე;
[31] იხ.: იქვე, გვ. 17;
[32] იხ.: იქვე;
[33] იხ.: იქვე;
[34] იხ.: იქვე;
[35] იხ.: იქვე;
[36] იხ.: იქვე, გვ. 17;
[37] იხ.: იქვე, გვ. 18;
[38] იხ.: იქვე;
[39] წამების საწინააღმდეგო ევროპული კომიტეტის 2019 წელს გამოცემული, 2018 წლის საქართველოში ვიზიტის შესახებ ანგარიში, პარ. 100, ხელმისაწვდომია ვებგვერდზე < https://rm.coe.int/1680945eca > [ბოლოს ნანახია 02.12.2020] წამების საწინააღმდეგო ევროპული კომიტეტის 2015 წელს გამოცემული, 2014 წლის საქართველოში ვიზიტის შესახებ ანგარიში, პარ. 119, ხელმისაწვდომია < https://rm.coe.int/16806961f8 > [ბოლოს ნანახია 02.12.2020]
[40] საქართველოს სახალხო დამცველის სპეციალური ანგარიში - „პატიმრების მიმართ დისციპლინური სამართალწარმოების პრაქტიკა საქართველოში“, 2019 წელი. ხელმისაწვდომია: < https://ombudsman.ge/res/docs/2019110509560299657.pdf > [ბოლოს ნანახია: 02.12.2020]. გვ. 18;
[41] იხ.: იქვე, გვ. 19;
[42] იხ.: იქვე;
[43] იხ.: იქვე;
[44] იხ.: იქვე;
[45] იხ.: იქვე;
[46] იხ.: იქვე, გვ. 20;
[47] იხ.: იქვე;
[48] პატიმრობის კოდექსი, მუხ. 84, ნაწ. 1.
[49] საქართველოს სახალხო დამცველის სპეციალური ანგარიში - „პატიმრების მიმართ დისციპლინური სამართალწარმოების პრაქტიკა საქართველოში“, 2019 წელი. ხელმისაწვდომია: < https://ombudsman.ge/res/docs/2019110509560299657.pdf > [ბოლოს ნანახია: 02.12.2020]. გვ. 20;
[50] იხ.: იქვე;
[51] იხ.: იქვე, გვ. 21;
[52] იხ.: იქვე;
[53] თბილისის საქალაქო საქმეთა ადმინისტრაციული სასამართლოს კოლეგიის 2018 წლის 1 თებერვლის გადაწყვეტილება №3/3342-17 საქმეზე;
[54] 2018 წლის 1 თებერვლის თბილისის ადმინისტრაციულ საქმეთა კოლეგიის №3/3342-17 საქმე პარ.3.1.5.;
[55] იხ.: იქვე. პარ.6.4.;
[56] საქართველოს სახალხო დამცველის სპეციალური ანგარიში - „პატიმრების მიმართ დისციპლინური სამართალწარმოების პრაქტიკა საქართველოში“, 2019 წელი. ხელმისაწვდომია: < https://ombudsman.ge/res/docs/2019110509560299657.pdf > [ბოლოს ნანახია: 02.12.2020]. გვ. 21-22;
[57] იხ.: იქვე, გვ. 22;
[58] პატიმრობის კოდექსი, მუხ. 83.
[59] საქართველოს სახალხო დამცველის სპეციალური ანგარიში - „პატიმრების მიმართ დისციპლინური სამართალწარმოების პრაქტიკა საქართველოში“, 2019 წელი. ხელმისაწვდომია: < https://ombudsman.ge/res/docs/2019110509560299657.pdf > [ბოლოს ნანახია: 02.12.2020]. გვ. 22;
[60] იქვე. მუხ. 83, ქვეპ. „ბ“.
[61] საქართველოს სახალხო დამცველის სპეციალური ანგარიში - „პატიმრების მიმართ დისციპლინური სამართალწარმოების პრაქტიკა საქართველოში“, 2019 წელი. ხელმისაწვდომია: < https://ombudsman.ge/res/docs/2019110509560299657.pdf > [ბოლოს ნანახია: 02.12.2020]. გვ. 22;
[62] იხ.: იქვე;
[63] იხ.: იქვე, გვ. 23;
[64] იხ.: იქვე;
[65] იხ.: იქვე;
[66] იხ.: იქვე, გვ. 23-24;
[67] საკითხის შესწავლის შედეგად, საქართველოს სახალხო დამცველმა, 2017 წლის 19 ივლისს №15-6/10104 წინადადებით მიმართა საქართველოს სასჯელაღსრულებისა და პრობაციის მინისტრს ციხის დირექტორის მიმართ დისციპლინური წარმოების დაწყების მოთხოვნით, ერთი ქმედების გამო პატიმრის ორჯერ დასჯის გამო. სახალხო დამცველის მიმართვის საფუძველზე, 2017 წლის 7 ნოემბერს დისციპლინური სახდელები დაეკისრათ პენიტენციური დაწესებულების დირექტორს და სამართლებრივი რეჟიმის განყოფილების ინსპექტორ-კონტროლიორს;
[68] იხ.: საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2019 წლის 28 მაისის №2/1/704გადაწყვეტილება;
[69] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2019 წლის 28 მაისის №2/1/704გადაწყვეტილება, II. პ. 6;
[70] იხ.: იქვე, II. პ. 7;
[71] იხ.: იქვე, II. პ. 8;
[72] იხ.: იქვე, II. პ. 9;
[73] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2009 წლის 10 ივნისის №1/2/458 განჩინება, II-10;
[74] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2019 წლის 28 მაისის №2/1/704გადაწყვეტილება, II. პ. 11;
[75] იხ.: იქვე, II. პ. 12;
[76] იხ.: იქვე, II. პ. 13;
[77] იხ.: იქვე, II. პ. 14;
[78] იხ.: იქვე, II. პ. 15;
[79] იხ.: იქვე, II. პ. 16;
[80] „UNODC აღნიშნავს, რომ პატიმრის კონტაქტი გარესამყაროსთან განხილული უნდა იყოს როგორც პირის განუყოფელი უფლება და არა როგორც პრივილეგია და შესაბამისად ოჯახის ნახვის უფლების აკრძალვა ან მინიჭება არ უნდა განიხილებოდეს როგორც დასჯა ან წახალისება.“ - “სახელმძღვანელო ნელსონ მანდელას წესების შესახებ” - პატიმრებთან მოპყრობის შესახებ გაეროს განახლებული მინიმალური სტანდარტული წესების განხორციელება (OSCE/ODIHR). გვ. 128. ხელმისაწვდომია: < https://cdn.penalreform.org/wp-content/uploads/2018/07/MR_Guidance_Doc_Georgian_Web.pdf > (ბოლოს ნანახია: 04.12.2020);
[81] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2012 წლის 26 ივნისის №3/1/512 გადაწყვეტილება საქმეზე „დანიის მოქალაქე ჰეიკე ქრონქვისტი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-60;
[82] „საქართველოს ზოგიერთ საკანონმდებლო აქტში ცვლილების შეტანის შესახებ“ 2011 წლის 11 ნოემბერის №5255-IIს საქართველოს კანონის პირველი მუხლის მე-8 პუნქტი. ხელმისაწვდომია < https://matsne.gov.ge/ka/document/view/1514950?publication=0 > (ბოლოს ნანახია: 07.12.2020);
[83] https://info.parliament.ge/file/1/BillReviewContent/41296? (ბოლოს ნანახია: 07.12.2020);
[84] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2017 წლის 17 მაისის №3/3/600 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე კახა კუკავა საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-48;
[85] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2012 წლის 26 ივნისის №3/1/512 გადაწყვეტილება საქმეზე „დანიის მოქალაქე ჰეიკე ქრონქვისტი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-60;
[86] იხ.: საქართველოს პატიმრობის კოდექსის 90-ე მუხლის მე-12 ნაწილი, რომლის შესაბამისად, „სასამართლოში საქმე განიხილება საქართველოს ადმინისტრაციული საპროცესო კოდექსით გათვალისწინებული წესით.“;
[87] ნიშანდობლივია ის გარემოება, რომ დისციპლინური პატიმრობის პერიოდში, ოჯახთან კომუნიკაციის საშუალებების გამოყენების მხრივ, მსჯავრდებულს ეზღუდება მხოლოდ ვიდეო და ხანგრძლივი პაემნის უფლებები, ასევე, შესაბამის პენიტენციურ დაწესებულებაში მოთავსებულ მსჯავრდებულებს, თავისუფლების აღკვეთის დაწესებულების გარეთ გასვლის უფლება. ამ აკრძალვების თაობაზე პირდაპირ არის მითითებული საქართველოს პატიმრობის კოდექსის შესაბამის ნორმებში. ამდენად, შეიძლება ითქვას, რომ ყველზე მძიმე დისციპლინური სახდელის დაკისრების დროსაც კი, მაგალითად, განსაკუთრებული რისკის თავისუფლების აღკვეთის დაწესებულებაში მოთავსებული მსჯავრდებულები უზრუნველყოფილნი არიან, სატელეფონო საუბრის უფლებით, პირადი კორესპონდენციის მიღება-გაგზავნისა და ხანმოკლე პაემნის უფლებებით.
[88] “სახელმძღვანელო ნელსონ მანდელას წესების შესახებ” - პატიმრებთან მოპყრობის შესახებ გაეროს განახლებული მინიმალური სტანდარტული წესების განხორციელება (OSCE/ODIHR). გვ. 109. ხელმისაწვდომია: < https://cdn.penalreform.org/wp-content/uploads/2018/07/MR_Guidance_Doc_Georgian_Web.pdf > (ბოლოს ნანახია: 04.12.2020);
[89] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2019 წლის 28 მაისის №2/1/704გადაწყვეტილება, II. პ. 14;
[90] იხ.: იქვე, II. პ. 16;
[91] წამების პრევენციის ევროპული კომიტეტის საქართველოში ვიზიტის შესახებ ანგარიში (CPT/Inf (2019) 16), პარ. 100, 2018 წლის 10-21 სექტემბრის ვიზიტი, ხელმისაწვდომია ინგლისურ ენაზე შემდეგ მისამართზე: https://rm.coe.int/1680945eca ;
[92] საქართველოს სახალხო დამცველის პრევენციის ეროვნული მექანიზმის 2020 წლის ანგარიში. გვ. 74-74. ხელმისაწვდომია: https://www.ombudsman.ge/res/docs/2021040114045198598.pdf ;
[93] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2019 წლის 28 მაისის №2/1/704გადაწყვეტილება, II. პ. 53;
[94] იხ.: იქვე, II. პ. 54;
[95] იხ.: იქვე, II. პ. 8;
[96] იხ.: იქვე, II. პ. 13;
[97] იხ.: იქვე, II. პ. 9;
[98] “სახელმძღვანელო ნელსონ მანდელას წესების შესახებ” - პატიმრებთან მოპყრობის შესახებ გაეროს განახლებული მინიმალური სტანდარტული წესების განხორციელება (OSCE/ODIHR). ხელმისაწვდომია: < https://cdn.penalreform.org/wp-content/uploads/2018/07/MR_Guidance_Doc_Georgian_Web.pdf > (ბოლოს ნანახია: 04.12.2020);
6. კონსტიტუციური სარჩელით/წარდგინებით დაყენებული შუამდგომლობები
შუამდგომლობა სადავო ნორმის მოქმედების შეჩერების თაობაზე: არა
შუამდგომლობა პერსონალური მონაცემების დაფარვაზე: არა
შუამდგომლობა მოწმის/ექსპერტის/სპეციალისტის მოწვევაზე: არა
შუამდგომლობა/მოთხოვნა საქმის ზეპირი მოსმენის გარეშე განხილვის თაობაზე: არა
კანონმდებლობით გათვალისწინებული სხვა სახის შუამდგომლობა: არა