თქვენ არ ეცნობით კონსტიტუციური სარჩელის/წარდგინების სრულ ვერსიას. სრული ვერსიის სანახავად, გთხოვთ, ვერტიკალური მენიუდან ჩამოტვირთოთ მიმაგრებული დოკუმენტი

1. სადავო ნორმატიული აქტ(ებ)ი

ა. „იმ ელექტროსადგურების მშენებლობის ტექნიკურ-ეკონომიკური შესწავლის, მშენებლობის, ფლობისა და ოპერირების შესახებ წინადადებების საქართველოს ეკონომიკისა და მდგრადი განვითარების სამინისტროსათვის წარდგენისა და განხილვის წესისა და პირობების დამტკიცების თაობაზე, რომლებიც არ წარმოადგენს საჯარო და კერძო თანამშრომლობის პროექტს“ საქართველოს მთავრობის 2018 წლის 31 ოქტომბრის N515 დადგენილებით დამტკიცებული თანდართული „იმ ელექტროსადგურების მშენებლობის ტექნიკურ-ეკონომიკური შესწავლის, მშენებლობის, ფლობისა და ოპერირების შესახებ წინადადებების საქართველოს ეკონომიკისა და მდგრადი განვითარების სამინისტროსათვის წარდგენისა და განხილვის წესი და პირობები, რომლებიც არ წარმოადგენს საჯარო და კერძო თანამშრომლობის პროექტს“

2. სასარჩელო მოთხოვნა

3. საკონსტიტუციო სასამართლოსათვის მიმართვის სამართლებრივი საფუძვლები

საქართველოს კონსტიტუციის 31-ე მუხლის პირველი პუნქტი და მე-60 მუხლის მეოთხე პუნქტის ,,ა” ქვეპუნქტი, ,,საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ” საქართველოს ორგანული კანონის მე-19 მუხლის პირველი პუნქტის ,,ე” ქვეპუნქტი, 39-ე მუხლის პირველი პუნქტის ,,ა” ქვეპუნქტი, 31-ე და 31¹ მუხლები.

4. განმარტებები სადავო ნორმ(ებ)ის არსებითად განსახილველად მიღებასთან დაკავშირებით

კონსტიტუციური სარჩელი:

ა) ფორმით და შინაარსით შეესაბამება „საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის 31¹-ე მუხლით დადგენილ მოთხოვნებს;

ბ) შეტანილია უფლებამოსილი სუბიექტის მიერ.

საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლო აღიარებს გარემოს დაცვის პროცედურული უფლებების სუბიექტთა ფართო წრეს. 2016 წლის 14 დეკემბრის საოქმო ჩანაწერით, საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ გარემოსდაცვითი ინფორმაციის მიღების უფლებასთან (ძველი რედაქციით კონსტიტუციის 37-ე მუხლის მე-5 პუნქტი) დაკავშირებით კონსტიტუციური სარჩელის წარდგენაზე უფლებამოსილ სუბიექტად მიიჩნია გარემოსდაცვით საკითხებზე მომუშავე ორგანიზაცია „მწვანე ალტერნატივა“.[1] იმავე პრინციპით, გარემოსდაცვით სფეროში მომუშავე ორგანიზაციები წარმოადგენენ გარემოსდაცვით საკითხებზე გადაწყვეტილებებში მონაწილეობის უფლების მქონე სუბიექტებსაც, რადგან გარემოსდაცვით საკითხებზე გადაწყვეტილებებში მონაწილეობის უფლება საქართველოს კონსტიტუციის 29-ე მუხლით გარანტირებული გარემოს დაცვის უფლების კიდევ ერთი უმნიშვნელოვანესი პროცედურული ასპექტია.

ეროვნული კანონმდებლობის შესაბამისად დაფუძნებულ ორგანიზაციებს, რომლებიც ხელს უწყობენ გარემოს დაცვას, გარემოსდაცვითი გადაწყვეტილების მიღების პროცესში მონაწილეობის უფლების მქონე სუბიექტებად მოიაზრებს ასევე „გარემოსდაცვით საკითხებთან დაკავშირებული ინფორმაციის ხელმისაწვდომობის, გადაწყვეტილებების მიღების პროცესში საზოგადოების მონაწილეობისა და ამ სფეროში მართლმსაჯულების საკითხებზე ხელმისაწვდომობის შესახებ“ გაეროს კონვენცია (მე-2 მუხლის მე-5 პუნქტი და მე-6 მუხლი) და „გარემოსდაცვით საკითხებთან დაკავშირებული ინფორმაციის ხელმისაწვდომობის, გადაწყვეტილებების მიღების პროცესში საზოგადოების მონაწილეობის და ამ სფეროში მართლმსაჯულების საკითხებზე ხელმისაწვდომობის შესახებ“ 1998 წლის ორჰუსის კონვენცია (მე-2 მუხლის მე-5 პუნქტი).

საქართველოს კონსტიტუციის 34-ე მუხლის პირველი პუნქტის თანახმად, კონსტიტუციაში მითითებული ადამიანის ძირითადი უფლებები, მათი შინაარსის გათვალისწინებით, ვრცელდება აგრეთვე იურიდიულ პირებზე. მათი შინაარსიდან გამომდინარე, იურიდიულ პირებზე შესაძლოა გავრცელდეს, მათ შორის, საქართველოს კონსტიტუციის 29-ე მუხლის პირველი პუნქტით გარანტირებული გარემოსდაცვით საკითხებთან დაკავშირებული გადაწყვეტილებების მიღებაში მონაწილეობის უფლება და მე-18 მუხლით დაცული საჯარო ინფორმაციაზე ხელმისაწვდომობის უფლება.

სოციალური სამართლიანობის ცენტრი არის საქართველოს კანონმდებლობის საფუძველზე დაფუძნებული ა(ა)იპ, რომლის საქმიანობის ერთ-ერთი მიმართულებაა გარემოს დაცვის ხელშეწყობა, მათ შორის, ენერგოპროექტების განხორციელების შესახებ მიღებული გადაწყვეტილებების მონიტორინგის, შეფასებისა და ამ პროცესში დაინტერესებული საზოგადოების წარმომადგენლობის გზით.[2] სადავო ნორმები ზღუდავს სოციალური სამართლიანობის ცენტრის შესაძლებლობას მონაწილეობა მიიღოს გარემოსთვის მნიშვნელოვანი გადაწყვეტილებების განხილვის პროცესში და ჰქონდეს წვდომა სახელმწიფო დაწესებულებებში დაცულ მნიშვნელოვან გარემოსდაცვით ინფორმაციაზე. შესაბამისად, სოციალური სამართლიანის ცენტრი წარმოადგენს კონსტიტუციის 29-ე და მე-18 მუხლებთან მიმართებით კონსტიტუციური სარჩელის წარდგენაზე უფლებამოსილ პირს.

გ) სარჩელში მითითებული საკითხი არის საკონსტიტუციო სასამართლოს განსჯადი;

დ) სარჩელში მითითებული საკითხი არ არის გადაწყვეტილი საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ;

ე) სარჩელში მითითებული საკითხი რეგულირდება საქართველოს კონსტიტუციის მე-18 და 29-ე მუხლებით;

ვ) კანონით არ არის დადგენილი სასარჩელო ხანდაზმულობის ვადა;

ზ) სადავო კანონქვემდებარე ნორმატიულ აქტის კონსტიტუციურობაზე სრულფასოვანი მსჯელობა შესაძლებელია ნორმატიული აქტების იერარქიაში მასზე მაღლა მდგომი იმ ნორმატიული აქტის კონსტიტუციურობაზე მსჯელობის გარეშე, რომელიც კონსტიტუციური სარჩელით გასაჩივრებული არ არის.

[1] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2016 წლის 14 დეკემბერს N1/20/752 საოქმო ჩანაწერი საქმეზე ა(ა)იპ „მწვანე ალტერნატივა“ საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ

[2]იხ. სოციალური სამართლიანობის ცენტრის სოციალური პოლიტიკის პროგრამის მიმართულებები: https://socialjustice.org.ge/ka/programs/sotsialuri-uflebebi

5. მოთხოვნის არსი და დასაბუთება

სადავო ნორმების არაკონსტიტუციურობა კონსტიტუციის 29-ე მუხლის პირველი პუნქტით გარანტირებულ გარემოსდაცვით საკითხებთან დაკავშირებული გადაწყვეტილებების მიღებაში მონაწილეობის უფლებასთან მიმართებით

საქართველოს კონსტიტუცია ადგენს გარემოს დაცვის უფლების მაღალ სტანდარტს. კონსტიტუციის მე-5 მუხლის მე-5 პუნქტი ითვალისწინებს სახელმწიფოს ვალდებულებას იზრუნოს გარემოს დაცვასა და ბუნებრივი რესურსებით რაციონალური სარგებლობაზე, კონსტიტუციის 29-ე მუხლი კი ადგენს ინდივიდის უფლებას ჯანსაღ გარემოზე. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით, კონსტიტუციის 37-ე მუხლის მე-3 და მე-4 პუნქტების (29-ე მუხლის ძველი რედაქცია) ტექსტის შინაარსის, დანიშნულებისა და სულისკვეთების გათვალისწინებით, უდავოა, რომ კონსტიტუცია ჯანსაღ გარემოზე უფლებას ადამიანის ძირითად უფლებად განიხილავს. საკონსტიტუციო სასამართლო მიუთითებს, რომ „ჯანმრთელობისთვის უვნებელ გარემოში ცხოვრების უფლების დადგენით, საქართველოს კონსტიტუცია ადასტურებს და განამტკიცებს კონსტიტუციურ ღირებულებათა წესრიგში მდგრადი ეკოლოგიური განვითარების განსაკუთრებულ მნიშვნელობას.„ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2013 წლის 10 აპრილის №2/1/524 გადაწყვეტილება საქმეზე საქართველოს მოქალაქე გიორგი გაჩეჩილაძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ, II-2).

კონსტიტუციის 29-ე მუხლი, რომელმაც ჩაანაცვლა კონსტიტუციის 37-ე მუხლის მე-3-მე-5 პუნქტები დამატებით აკონკრეტებს გარემოს დაცვის უფლების რეალიზების უმნიშვნელოვანეს პროცესუალურ გარანტიას - გარემოსდაცვით საკითხებთან დაკავშირებული გადაწყვეტილების მიღების პროცესში საზოგადოების მონაწილეობის უფლებას.

მიუხედავად იმისა, რომ საკონსტიტუციო სასამართლო ჯერ არ დამდგარა გარემოსდაცვითი გადაწყვეტილების მიღების პროცესში მონაწილეობის უფლების შინაარსის განმარტების ამოცანის წინაშე, ამ უფლების მნიშვნელობაზე საკონსტიტუციო სასამართლომ ყურადღება გაამახვილა გარემოს შესახებ ინფორმაციაზე წვდომის უფლების კონტექსტში. 2018 წლის 14 დეკემბრის №3/1/752 გადაწყვეტილებაში საქმეზე ა(ა)იპ „მწვანე ალტერნატივა” საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ, საკონსტიტუციო სასამართლომ მიუთითა რომ, „სწორედ ინფორმირებულ საზოგადოებას შესწევს უნარი, მიიღოს გარემოს შესახებ გადაწყვეტილებების მიღებაში მონაწილეობა და საზოგადოებრივი კონტროლი გაუწიოს ქმედებებს, რომლებიც გავლენას ახდენს გარემოს მდგომარეობაზე... გარემოს მდგომარეობის შესახებ ინფორმაციის ხელმისაწვდომობის უფლება, განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია გარემოს დაცვის სფეროში საზოგადოების მონაწილეობის თვალსაზრისით. გარემოს მდგომარეობის შესახებ შესაგროვებელი ინფორმაცია უნდა აკმაყოფილებდეს იმ შინაარსობრივ მინიმუმს, რაც აუცილებელია გარემოს დაცვის სფეროში საზოგადოების მონაწილეობის რეალიზაციისთვის.“ (II-34). როგორც ამ განმარტებიდან ჩანს, საკონსტიტუციო სასამართლო გარემოსდაცვით გადაწყვეტილებაში მონაწილეობის უფლებას უკავშირებს საზოგადოების მიერ იმ ქმედებებზე კონტროლის განხორციელების მიზანს, რომლებიც გავლენას ახდენს გარემოზე. ამასთან, გარემოსდაცვით გადაწყვეტილებაში მონაწილეობის უფლების ეფექტური რეალიზებისთვის აუცილებელი წინაპირობაა საზოგადოების ინფორმირებულობა.

გარემოს დაცვით სფეროში გადაწყვეტილებების მიღებისას საზოგადოების მონაწილეობის პროცესის სრულყოფა ემსახურება ისეთ მნიშვნელოვან მიზნებს, როგორიცაა გარემოსდაცვით საკითხებზე გადაწყვეტილებების მიღებისა და მათი განხორციელების ხარისხის ამაღლება, საზოგადოების ეკოლოგიურ საკითხებში გათვითცნობიერების ხელშეწყობა, საზოგადოებრივი პროტესტის გამოხატვისა და ხელისუფლებას მხრიდან საზოგადოების ინტერესების გათვალისწინების შესაძლებლობის შექმნა.[1] გარემოდაცვით გადაწყვეტილებების მიღების პროცესში საზოგადოების მონაწილეობა პირდაპირ კავშირშია ასევე კონსტიტუციით აღიარებულ დემოკრატიის პრინციპთან.[2] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით, „დემოკრატია, უშუალო გაგებით, გულისხმობს რა ხალხის მმართველობას, შესაბამისად, ის, თავისთავად, გულისხმობს მოქალაქეთა უფლებას, მიიღონ მონაწილეობა ხელისუფლების როგორც ფორმირებაში, ისე განხორციელებაში… დემოკრატია, პირველ რიგში, სწორედ სახალხო სუვერენიტეტის რეალიზებით ვლინდება, რადგან ხალხის მონაწილეობა ხელისუფლების განხორციელებაში არის დემოკრატიის ძირითადი არსი, საფუძველი და მიზანი“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2014 წლის 23 მაისის №3/3/574 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე გიორგი უგულავა საქართველოს პარალმენტის წინააღმდეგ“, II-9).

საკონსტიტუციო სასამართლოს პრაქტიკის თანახმად, კონსტიტუციური უფლებების შინაარსზე, ზეგავლენას ვერ მოახდენს ის, თუ როგორ ხდება კანონმდებლობით მათი რეგლამენტაცია. „საკონსტიტუციო სასამართლოსათვის კანონი შესაფასებელ მოცემულობას წარმოადგენს და არა კონსტიტუციური სტანდარტების განმსაზღვრელ ინსტრუმენტს“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2015 წლის 15 სექტემბრის №3/2/654 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე გიორგი უგულავა საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-5). შესაბამისად, გარემოსდაცვით საკითხებთან დაკავშირებული გადაწყვეტილების დეფინიცია, ისევე, როგორც ამ გადაწყვეტილების მიღებაში მონაწილეობის უფლების შინაარსი და ფარგლები განიმარტება ავტონომიურად, კონსტიტუციური სტანდარტის შესაბამისად და კანონმდებლობით დადგენილი ტერმინებისგან დამოუკიდებლად.

გარემოსდაცვით საკითხებთან დაკავშირებული გადაწყვეტილებების მიღებაში მონაწილეობის უფლების შინაარსის განმარტების მნიშვნელოვანი წყაროა გარემოს დაცვით სფეროში მოქმედი ავტორიტეტული საერთაშორისო ინსტრუმენტები, რომლებიც რატიფიცირებულია საქართველოს მიერ. მათ შორისაა „გარემოსდაცვით საკითხებთან დაკავშირებული ინფორმაციის ხელმისაწვდომობის, გადაწყვეტილებების მიღების პროცესში საზოგადოების მონაწილეობის და ამ სფეროში მართლმსაჯულების საკითხებზე ხელმისაწვდომობის შესახებ“ 1998 წლის ორჰუსის კონვენცია (ორჰუსის კონვენცია), რომელზეც თავად საკონსტიტუციო სასამართლოც მიუთითებს თავის გადაწყვეტილებებში (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2013 წლის 10 აპრილის №2/1/524 გადაწყვეტილება საქმეზე საქართველოს მოქალაქე გიორგი გაჩეჩილაძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ, II-18).

ორჰუსის კონვენციის მე-6 მუხლი ითვალისწინებს საზოგადოების მონაწილეობის გარანტიებს საქმიანობათა სპეციფიკურ სფეროებში, მათ შორის ენერგოსექტორში გადაწყვეტილებების მიღების პროცესში. აღნიშნული მუხლის თანახმად, გარემოსდაცვით საკითხებთან დაკავშირებული გადაწყვეტილებების მიღებაში მონაწილეობის უფლება ვრცელდება ყველა იმ გადაწყვეტილებაზე, რომელმაც შესაძლოა მნიშვნელოვანი ზეგავლენა მოახდინოს გარემოზე (მე-6 მუხლის პირველი პუნქტის „ბ“ ქვეპუნქტი), ასევე ისეთ საქმიანობებზე, რომლებიც ეროვნული კანონმდებლობის თანახმად ექვემდებარება გარემოზე ზემოქმედების შეფასების პროცედურას (მე-6 მუხლის პივრელი პუქნტის „a“ ქვეპუნქტი, პირველი დანართის მე-20 პუნქტთან ერთობლიობაში).

საქართველოს კანონმდებლობის თანახმად, გარემოსდაცვით შეფასებას ექვემდებარება 10 მეგავატის ან მეტი სიმძლავრის თბოელექტროსადგურის ან/და წვის სხვა დანადგარის, ასევე 5 მეგავატი ან მეტი სიმძლავრის ჰიდროელექტროსადგურის მშენებლობა ან/და ექსპლუატაცია.[3] 2-დან 10 მეგავატამდე წვის დანადგარისა და 2-დან 5 მეგავატამდე ჰიდროელექტროსადგურის, მშენებლობისა და ექსპლუატაციისათვის გზშ-ს ჩატარების მიზანშეწონილობა კი წყდება სკოპინგის პროცედურის საფძველზე.[4] ამრიგად, ენერგოპროექტების დიდ ნაწილზე ვრცელდება გზშ-ს ჩატარების ვალდებულება და, შესაბამისად, ორჰუსის კონვენციის მე-6 მუხლით გათვალისწინებული საზოგადოების მონაწილეობის გარანტიები. აქედან გამომდინარე ცხადია, რომ ენერგოპროექტის განხორციელება მიეკუთვნება იმ გადაწყვეტილებათა კატეგორიას, რომელიც მნიშნელოვან გავლენას ახდენს გარემოზე და მასზე უნდა გავრცელდეს საქართველოს კონსტიტუციის 29-ე მუხლის პირველი პუნქტის პროცესუალური გარანტიები.

საქართველოს კანონმდებლობით, ენერგოპროექტი შესაძლოა განხორციელდეს სახელმწიფოსა და კერძო კომპანიის თანამშრომლობის საფუძველზე, რომლის პირობებიც განისაზღვრება “საჯარო და კერძო თანამშრომლობის შესახებ” საქართველოს კანონითა და მის საფუძველზე მიღებული მთავრობის 2018 წლის 17 აგვისტოს N426-ე დადგენილებით.[5] იმ შემთხვევაში, თუ ენერგოპროექტის მშენებლობის/ექსპლუატაციის შესახებ გადაწყვეტილება ექვემდებარება გზშ-ს, საჯარო და კერძო თანამშრომლობის შესახებ შეთანხმება იდება გზშ-ს ჩატარების შემდეგ.[6] შესაბამისად, ენერგოპროექტის განხორციელების შესახებ გადაწყვეტილების მიღების პროცესში ადრეულ ეტაპზევეა უზრუნველყოფილი საზოგადოების ჩართულობა და მხოლოდ ამის შემდეგ იდება სახელმწიფოსა და კომპანიას შორის თანამშრომლობის შესახებ შეთანხმება.[7] ამასთან, გადაწყვეტილების მიღების მთელი პროცესის განმავლობაში უზრუნველყოფილია საჯარო და კერძო თანამშრომლობის პროექტის, მისი შემუშავებისა და განხორციელების შესახებ ინფორმაციის საჯაროობა.[8]

ამის პარალელურად, საქართველოს მთავრობის 2018 წლის 31 ოქტომბრის N515 დადგენილება ითვალისწინებს გადაწყვეტილების მიღების განსხვავებულ პროცედურას იმ ელექტროსადგურების მშენებლობისათვის, რომლებიც არ წარმოადგენენ საჯარო და კერძო თანამშრომლობის პროექტს. კერძო და საჯარო თანამშრომლობის შესახებ პროექტის კრიტერიუმები განისაზღვრება პროექტის ხანგრძლივობის, ღირებულებისა და სახელმწიფოსა და კომპანიას შორის თანამშრომლობის პირობების და არა პროექტის გარემოზე ზემოქმედების მასშტაბის მიხედვით.[9] შესაბამისად, კერძო და საჯარო თანამშრომლობის ჩარჩოს მიღმა შეიძლება დარჩეს ისეთი ენერგოპროექტებიც, რომლებიც ექვემდებარება გზშ-ს, თუმცა, კერძო და საჯარო თანამშრომლობის პროექტებისაგან განსხვავებით, მისი განხორციელების შესახებ გადაწყვეტილება მიიღება არა გზშ-ს ჩატარების შემდგომ, არამედ მანამდე.

კერძოდ, მთავრობის N515-ე დადგენილების საფუძველზე ენერგოპროექტის განხორციელების შესახებ გადაწყვეტილება მიიღება, შემდგომი პროცედურებით:

1. პროექტის განხორციელებით დაინტერესებული პირი ეკონომიკის სამინისტროს მიმართავს განცხადებით, რომელსაც უნდა დაურთოს ელექტროსადგურის პროექტის ტექნიკურ-ეკონომიკური განხორციელებადობის წინარე კვლევა (ე.წ. pre-feasibility).

2. სამინისტრო განიხილავს განაცხადს და დადებითი გადაწყვეტილების შემთხვევაში, საკითხს წარუდგენს მთავრობას.

3. პროექტის განხორციელების თაობაზე სამინისტროს წინადადების საფუძველზე გადაწყვეტილებას იღებს და შესაბამის პირობებს ადგენს საქართველოს მთავრობა (პირველი მუხლის მე-2 პუნქტი).

4. მთავრობა გამოსცემს განკარგულებას კომპანიასა და მთავრობას შორის გასაფორმებელი ხელშეკრულების მოწონების შესახებ. პროექტის განხორციელების უფლება წარმოიშობა ხელშეკრულების გაფორმებისთანავე (მე-5 მუხლის მე-3 პუნქტი).

5. ხელშეკრულების გაფორმების შემდეგ, მთავრობა კომპანიას დაეხმარება სახელმწიფოს საკუთრებაში არსებული მიწის ნაკვეთებზე უფლებების მოპოვებაში (იმ პირობით, რომ კომპანია დააკმაყოფილებს კანონმდებლობის მოთხოვნებს).

6. მთავრობა კომპანიას დაეხმარება ასევე საჭირო ლიცენზიების და ნებართვების (იგულისხმება მშენებლობის ნებართვა, გარემოსდაცვითი გადაწყვეტილება, წარმოების ლიცენზია და ა.შ.) მოპოვებაში (კანონმდებლობის მოთხოვნების დაკმაყოფილების პირობით).

7. პროექტის განმახორციელებელი პირის მოთხოვნის შემთხვევაში, სამინისტროს ეკისრება ვალდებულება დაიცვას პროექტის განხორციელების მიზნით წარდგენილი წინადადებისა და დოკუმენტების კონფიდენციალურობა (მუხლი 4, პუნქტი 4).

ამრიგად, სადაო რეგულირების თანახმად (მთავრობის N515 დადგენილებით დამტკიცებული წესის პირველი მუხლის მე-2 პუნქტი და მე-5 მუხლის მე-3 პუნქტი), ენერგოპროექტის განხორციელებაზე გადაწყვეტილებას იღებს საქართველოს მთავრობა და ენერგოპროექტის განხორციელების უფლება დაინტერესებულ პირს გადაეცემა კომპანიასა და მთავრობას შორის ხელშეკრულების/მემორანდუმის გაფორმების მომენტიდან. ამ ეტაპიდან, წარმოიშობა კომპანიასა და მთავრობას შორის უფლებები და ვალდებულებები და იწყება პროექტის განსახორციელებლად კონკრეტული ნაბიჯების გადადგმა, მათ შორის მიწის ნაკვეთებზე უფლებების მოპოვება. ამის მიუხედავად, პროექტის განხორციელების თაობაზე გადაწყვეტილების მირების პროცესში გათვალისწინებული არ არის საზოგადოების მონაწილეობის ბერკეტები. ამასთან, სადაო ნორმა (მთავრობის N515 დადგენილებით დამტკიცებული წესის მე-4 მუხლის მე-4 პუნქტი) პირდაპირ ადგენს განმცხადებლის მოთხოვნის საფუძველზე ენერგოპროექტის განხორციელების თაობაზე წარდგენილი დოკუმენტაციის კონფიდენციალურობის დაცვის ვალდებულებას. ეს კი, თავისთავად გამორიცხავს საზოგადოების მიერ ენერგოპროექტის განხორციელების თაობაზე გადაწყვეტილების პროცესში რელევანტური ინფორმაციის მოპოვებასა, და, შესაბამისად, პროექტის განხორციელების თაობაზე გადაწყვეტილების მიღებაზე რაიმე კონტროლის განხორციელებას.

მართალია, გზშ-ს დაქვემდებარებული ენერგოპროექტების შემთხვევაში, მთავრობასა და კომპანიას შორის ხელშეკრულების გაფორმების შემდეგ, მაინც არსებობს გზშ-ს ჩატარებისა და გარემოსდაცვითი გადაწყვეტილების მოპოვების ვალდებულება, თუმცა, ეს ავტომატურად არ გულისხმობს გარემოსდაცვითი გადაწყვეტილების მიღების პროცესში საზოგადოების მონაწილეობის უფლების სრულყოფილ რეალიზაციას.

საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით, „საკონსტიტუციო სასამართლოს მიზანი და დანიშნულებაა კონსტიტუციურ უფლებათა ისეთი განმარტება, რომელიც კონსტიტუციის მიზნების, კონსტიტუციით განმტკიცებული ღირებულებების და თავად ძირითადი უფლების არსის შესაბამისია, რაც უზრუნველყოფს უფლებით პრაქტიკულად, რეალურად და ეფექტურად სარგებლობას და არ გამოფიტავს მას თეორიულ და ილუზორულ უფლებამდე“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2011 წლის 22 დეკემბრის №1/1/477 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს სახალხო დამცველი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-11). გარემოსდაცვით საკითხებთან დაკავშირებულ გადაწყვეტილებებში მონაწილეობის უფლების ეფექტური რეალიზაცია უზრუნველყოფილი იქნება მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ კანონმდებლობით გათვალისწინებული პროცედურები ქმნის საზოგადოების მიერ გადაწყვეტილებებზე ზემოქმედების რეალურ შესაძლებლობას.

ორჰუსის კონვენციის მე-6 მუხლი დეტალურად განსაზღვრავს გარემოსდაცვით საკითხებთან დაკავშირებულ გადაწყვეტილებებში მონაწილეობის უფლების იმ კომპონენტებს, რომლებიც მთლიანობაში ქმნის უფლებით ეფექტური სარგებლობის შესაძლებლობას. ერთ-ერთი ასეთი კომპონენტია საზოგადოებისათვის ჩართულობის უზრუნველყოფა გადაწყვეტილების მიღების რაც შეიძლება ადრეულ ეტაპზე (მე-6 მუხლის მე-4 პუნქტი), რათა უზრუნველყოფილ იქნეს საზოგადოების რეალური ჩართულობა და მათი პოზიციების გათვალისწინება. საზოგადოების საქმის კურსში ჩაყენება უნდა მოხდეს მაშინ, როდესაც ჯერ კიდევ არსებობს სხვა ალტერნატივები, მათ შორის, პროექტის განხორციელებაზე უარის თქმის შესაძლებლობა (მე-6 მუხლის მე-4 პუნქტი).[10] გარდა ამისა, გარემოსდაცვითი გადაწყვეტილების მიღების პროცესში საზოგადოების მონაწილეობის უფლების რეალიზაციის არსებითი კომპონენტია გადაწყვეტილების მიღების ადრეულ ეტაპზევე გარემოსდაცვით და სხვა ნებისმიერ ისეთ ინფორმაციაზე წვდომის შესაძლებლობა, რომელიც რელევანტურია გარემოსდაცვითი გადაწყვეტილების მისაღებად (კონვენციის მე-6 (2) „d” vi და 6 (6) მუხლები).[11]

კონვენციის მე-6 მუხლის მე-4 პუნქტის შესაბამისად გადაწყვეტილების მიღების ადრეულ ეტაპზე ჩართულობის ვალდებულების შესრულებასთან დაკავშირებით ორჰუსის კონვენციის შესაბამისობის კომიტეტმა (კომიტეტი) არაერთხელ იმსჯელა. კომიტეტის პრაქტიკის თანახმად, გადაწყვეტილების მიღების პროცესში საზოგადოების მონაწილეობის უფლების რეალიზაციისათვის განმსაზღვრელია, თუ რა ეტაპზე იქნება უზრუნველყოფილი საზოგადოების ჩართულობა. კომიტეტი არაერთმნიშვნელოვნად მიუთითებს, რომ როდესაც კონკრეტულ ადგილზე შემოთავაზებული პროექტის განხორციელების თაობაზე გადაწყვეტილების მიიღება საზოგადოების ჩართულობის გარეშე, მომდევნო ეტაპებზე სრულყოფილი გარემოსდაცვითი შეფასების პროცედურის ჩატარებაც კი ვეღარ დააკმაყოფილებს კონვენციის მე-6 მუხლის მე-4 პუნქტის მოთხოვნებს.[12]

სომხეთის წინააღმდეგ წარდგენილ კომუნიკაციაში კომიტეტმა განიხილა წიაღისეულის მოპოვების ლიცენზირების შესახებ გადაწყვეტილების მიღების პროცესი, კონვენციის მე-6 მუხლის მე-4 პუნქტთან მიმართებით. კომიტეტის შეფასებით, ლიცენზიის გაცემის შესახებ გადაწყვეტილება მიღებულ იქნა გზშ-ის ჩატარებამდე. შესაბამისად, გზშ-ს ეტაპზე საზოგადოების მონაწილეობა შეზღუდული იყო მხოლოდ წიაღისეულის მოპოვების შედეგად გარემოზე უარყოფითი ზემოქმედების შემცირების გზებზე კომენტირებით და არ რჩებოდა თავად საქმიანობის განხორციელების მიზანშეწონილობაზე მსჯელობის შესაძლებლობა. კომიტეტმა დაასკვნა, საზოგადოების მონაწილეობის ამგვარი პროცედურა ვერ აკმაყოფილებს კონვენციის მე-6 მუხლის მე-4 პუნქტის მოთხოვნას, საზოგადოების ადრეულ ეტაპზე მონაწილეობის უზრუნველყოფასთან დაკავშირებით.[13]

მსგავს დასკვნამდე მივიდა კომიტეტი სომხეთის წინააღმდეგ წარდგენილ კიდევ ერთ კომუნიკაციაში. კომიტეტის განხილვის საგანი იყო მთავრობის დადგენილებები კონკრეტულ კომპანიებზე სპეციფიკური აქტივობების განხორციელების მიზნით მიწის გადაცემასთან დაკავშირებით. კომიტეტის შეფასებით, მართალია სომხეთის კანონმდებლობა დადგენილების გამოცემის შემდეგ ითვალისწინებს სპეციფიკური საქმიანობის განსახორციელებლად გზშ-ს ჩატარებას, თუმცა, ასეთ დროს უკვე შეზღუდულია საზოგადოების ზემოქმედების ბერკეტები. კომიტეტის თანახმად, აღნიშნული ეწინააღმდეგება კონვენციის მე-6 მუხლის მე-4 პუნქტს, რადგან საზოგადოების მონაწილეობის ამ ეტაპზე აღარ არსებობს გარკვეული ალტერნატივების (მათ შორის კონკრეტულ ადგილმდებარეობაზე ქარხნის აშენებაზე უარის თქმა) განხილვის შესაძლებლობა.[14]

ამრიგად, კონვენციის შესაბამისობის კომიტეტი არ იყენებს ფორმალურ მიდგომას და მე-6 მუხლის დარღვევად მიიჩნევს ისეთი ნაბიჯების გადადგმას, რომელიც ამცირებს შესაძლო ალტერნატივების დიაპაზონს, იმ შემთხვევაშიც კი, თუ პროექტის განხორციელებაზე საბოლოო გადაწყვეტილება ჯერ არ არის მიღებული.[15] მაგალითად, სახელმწიფოსა და კერძო კომპანიას შორის საზოგადოების მონაწილეობის გარეშე დადებული შეთანხმება, რომელიც არ ტოვებს შემდგომ ეტაპზე სხვადასხვა ალტერნატივებს შორის არჩევანის გაკეთების შესაძლებლობას, შესაძლოა წინააღმდეგობაში მოვიდეს კონვენციის მე-6 მუხლთან.[16]

როდესაც სახეზეა ჯაჭვური გადაწყვეტილების მიღების პროცესი, კომიტეტი კონტექსტისა და გადაწყვეტილების სამართლებრივი ეფექტების გათვალისწინებით აფასებს, რამდენად წარმოადგენს თითოეული ასეთი გადაწყვეტილება ნებართვას, კონვენციის მე-6 მუხლის მიზნებისათვის. ამასთან, კომიტეტი გადაწყვეტილების კატეგორიზაციას ახდენს ეროვნული კანონმდებლობით მინიჭებული ტერმინებისგან დამოუკიდებლად.[17] საზოგადოების ადრეულ ეტაპზე მონაწილეობის უზრუნველყოფის გარანტია მოითხოვს გადაწყვეტილებების მთელ ჯაჭვში და ამ ჯაჭვში მოცემული თითოეული გადაწყვეტილების მიღების პროცესში ჩართულობას.[18]

გარემოსდაცვით საკითხებთან დაკავშირებულ გადაწყვეტილებებში საზოგადოების მონაწილეობის უფლებას ორჰუსის კონვენციის შესაბამისობის კომიტეტის მსგავსად განმარტავენ კონვენციის ხელმომწერი სახელმწიფოების საკონსტიტუციო/უზენაესი სასამართლოებიც. მაგალითად, გადაწყვეტილების მიღების პროცესში ადრეულ ეტაპზე ჩართულობის მნიშვნელობაზე ამახვილებს ყურადღებას შვედეთის უზენაესი ადმინისტრაციული სასამართლო. სასამართლოს გადაწყვეტილებით, ადგილობრივი განვითარების გეგმის შემუშავებისას, აუცილებელია გეგმის ფლორისა და ფაუნის სახეობებზე ზემოქმედების საკითხი გათვალისწინებულ იქნეს დაგეგმვის ადრეულ ეტაპზე იმისთვის, რომ შესაძლებელი იყოს მისი მხედველობაში მიღება გეგმის დამტკიცებისას. იმ შემთხვევაშიც კი, თუკი ფლორის და ფაუნის სახეობებზე ზემოქმედების გათვალისწინება შესაძლებელია შემდგომ ეტაპებზეც, გარემოსდაცვითი გადაწყვეტილების მიღების ეფექტურობა მოითხოვს, რომ ეს საკითხი დაგეგმვის პროცესშივე იქნეს მხედველობაში მიღებული. წინააღმდეგ შემთხვევაში, იქმნება გარდაუვალი რისკი, რომ გეგმის დამტკიცების დროს ნაკლებად იქნება გათვალისწინებული ფლორის და ფაუნის სახეობების დაცვის ინტერესი.[19]

სადაო რეგულირებით, ენერგოპროექტის განხორციელების შესახებ გადაწყვეტილება მიიღება გარემოსდაცვითი შეფასების ჩატარებამდე, სრულიად დახურული პროცედურებით. გზშ-ს ჩატარების წინარე ეტაპზე, საქართველოს ეკონომიკის სამინისტრო განიხილავს პროექტის გარემოზე ზემოქმედების პირველად მონაცემებს, ობიექტის განთავსების ადგილმდებარეობას, ძირითად პარამეტრებს, ენერგეტიკულ მოდელს, ინფრასტრუქტურის შესახებ ინფორმაციასა და ეკონომიკურ ანგარიშს. სწორედ ამ ინფორმაციაზე დაყრდნობით იღებს ეკონომიკის სამინისტრო, და შემდგომ საქართველოს მთავრობა პროექტის მოწონებისა და კომპანიისათვის მისი განხორციელების უფლების გადაცემის შესახებ გადაწყვეტილებას. ამ ეტაპზე, კომპანიას უკვე წარმოეშობა პროექტის განხორციელების უფლება და განისაზღვრება სახელმწიფოს თანმხვედრი ვალდებულებები. შესაბამისად, ცხადია, რომ გზშ-ს ჩატარების ეტაპზე შეზღუდულია საზოგადოების შესაძლებლობა ზემოქმედება მოახდინოს ისეთი პრინციპული საკითხების გადაწყვეტაზე, როგორიცაა პროექტის განხორციელებაზე უარის თქმა. ამ ეტაპზე, მთავრობას პრაქტიკულად უკვე გაცემული აქვს პროექტის განხორციელების უფლება, ხოლო საზოგადოებას რჩება მხოლოდ გარემოზე ზემოქმედების შემცირების შესახებ აზრის გამოთქმის შესაძლებლობა.

გასათვალისწინებელია ასევე გადაწყვეტილების მიმღებ ორგანოთა კომპეტენციები და იერარქია. კერძოდ, გზშ-ს ჩატარებამდე, პროექტის განხორციელების შესახებ გადაწყვეტილებას იღებს მთავრობა და კისრულობს ვალდებულებას, დაეხმაროს კომპანიას გარემოსდაცვითი გადაწყვეტილების მოპოვებაში. გზშ-ს ჩატარების შემდეგ გარემოსდაცვით გადაწყვეტილებას კი იღებს საქართველოს გარემოს დაცვისა და სოფლის მეურნეობის სამინისტრო, რომელიც იერარქიულად საქართველოს მთავრობის ქვემდგომი ორგანოა. შესაბამისად, იერარქიული თვალსაზრისითაც აშკარაა, რომ გარემოსა და სოფლის მეურნეობის სამინისტროს გზშ-ს ჩატარების ეტაპზე აღარ რჩება შესაძლებლობა მიიღოს დამოუკიდებელი გადაწყვეტილება და გააუქმოს მთავრობის მიერ დადებული ხელშეკრულება. აღნიშნული კი ნიშნავს იმას, რომ ამ ეტაპზე, ვერც საზოგადოებას ექნება გადაწყვეტილების მიღების პროცესში მონაწილეობისა და შედეგზე ზემოქმედების რეალური ბერკეტი.

გასაჩივრებული ნორმები არათუ არ ითვალისწინებს პროექტის განხორციელების შესახებ გადაწყვეტილების მიღების პროცესში საზოგადოების მონაწილეობის გარანტიებს, არამედ უშვებს პროექტის შეთავაზებასა და თანდართულ დოკუმენტაციაზე საზოგადოების წვდომის ბლანკეტურ შეზღუდვას. კერძოდ, კომპანიის მოთხოვნის შემთხვევაში, ეკონომიკისა და მდგრადი განვითარების სამინისტრო ვალდებულია დაიცვას პროექტის განხორციელების მიზნით წარდგენილი წინადადებისა და დოკუმენტების კონფიდენციალურობა. აღნიშნული კი მოიცავს ინფორმაციას როგორც გარემოზე შესაძლო ზემოქმედების, ისე პროექტის ხარჯ-სარგებლიანობის შესახებ, რაც თავისთავად რელევანტური და მნიშვნელოვანია პროექტის განხორციელების შესახებ გადაწყვეტილების მისაღებად. შესაბამისად, ასეთ ინფორმაციაზე ადრეულ ეტაპზევე წვდომის უზრუნველყოფა გარემოსდაცვით საკითხებზე გადაწყვეტილების მიღების პროცესში საზოგადოების მონაწილეობის უფლების რეალიზების განუყოფელი კომპონენტია.

ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, სადაო რეგულირება ზღუდავს საზოგადოების შესაძლებლობას ჩაერთოს ენერგოპროექტების განხორციელების შესახებ გადაწყვეტილების მიღების პროცესში ადრეული ეტაპიდანვე და ჰქონდეს ყველა რელევანტურ ინფორმაციაზე წვდომა, რაც თეორიულს და ილუზორულს ხდის გარემოსდაცვითი გადაწყვეტილების მიღების პროცესში საზოგადოების მონაწილეობის უფლებას.

ფორმალური კონსტიტუციურობა

სადავო ნორმები ვერ აკმაყოფილებს უფლების შეზღუდვის ფორმალური კონსტიტუციურობის მოთხოვნასაც კი. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს დადგენილი პრაქტიკის მიხედვით საქართველოს კონსტიტუციის მე-2 თავით გათვალისწინებული უფლებების შემზღუდველი ნორმა უნდა შეესაბამებოდეს კონსტიტუციის მოთხოვნებს, როგორც ფორმალური, ისე მატერიალური თვალსაზრისით (დავით კანდელაკი, ნატალია დვალი, ზურაბ დავითაშვილი, ემზარ გოგუაძე, გიორგი მელაძე და მამუკა ფაჩუაშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ, II-26). საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით, „ადამიანის ძირითადი უფლებებისა და თავისუფლებების დამდგენი კონსტიტუციური ნორმები, რიგ შემთხვევებში, მოითხოვენ, რომ ძირითად უფლებაში ჩარევა განხორციელდეს კონკრეტული სამართლებრივი ფორმის დაცვით. აღნიშნული ფორმალური მოთხოვნების დაუცველობა კი, რეგულირების შინაარსის მიუხედავად, იწვევს ძირითადი უფლების შემზღუდავი ნორმის არაკონსტიტუციურად ცნობას“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2019 წლის 2 აგვისტოს №1/7/1275 გადაწყვეტილება საქმეზე ალექსანდრე მძინარაშვილი საქართველოს კომუნიკაციების ეროვნული კომისიის წინააღმდეგ, II-23).

საქართველოს კონსტიტუციის 29-ე მუხლის პირველი პუნქტის მიხედვით, „გარემოსდაცვით საკითხებთან დაკავშირებული გადაწყვეტილებების მიღებაში მონაწილეობის უფლება უზრუნველყოფილია კანონით“. აღნიშნული ჩანაწერის შესაბამისად, კანონით უნდა დარეგულირდეს გარემოსდაცვით საკითხებთან დაკავშირებული გადაწყვეტილებების მიღებაში მონაწილეობის, მათ შორის, ამ უფლების შეზღუდვის საკითხი. სადავო ნორმები, რომლებიც ითვალისწინებს გარემოს შესახებ გადაწყვეტილების მიღების პროცესში საზოგადოების მონაწილეობის უფლების შეზღუდვას, განსაზღვრულია არა საკანონმდებლო აქტით, არამედ მთავრობის დადგენილებით.

საკონსტიტუციო სასამართლო მართალია რიგ შემთხვევებში უშვებს უფლების შეზღუდვასთან დაკავშირებით ტექნიკური საკითხების მოწესრიგების უფლებამოსილების მთავრობაზე დელეგირების შესაძლებლობას, თუმცა, ამისთვის აუცილებელია კანონითვე მკაფიოდ და არაორაზროვნად განისაზღვროს დელეგირების მიზანი, შინაარსი და ფარგლები (შპს კოკა-კოლა ბოთლერს ჯორჯია“, „შპს კასტელ ჯორჯია“ და „სს წყალი მარგებელი“ საქართველოს პარლამენტისა და საქართველოს ფინანსთა მინისტრის წინააღმდეგ, №2/5/700, 2018 წლის 26 ივლისი; საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2021 წლის 11 თებერვლის №1/1/1505,1515,1516,1529 გადაწყვეტილება საქმეზე პაატა დიასამიძე, გიორგი ჩიტიძე, ედუარდ მარიკაშვილი და ლიკა საჯაია საქართველოს პარლამენტისა და საქართველოს მთავრობის წინააღმდეგ, II-51). შესაბამისად, უნდა შეფასდეს მოხდა თუ არა პარლამენტის მიერ გარემოსდაცვით საკითხებთან დაკავშირებული გადაწყვეტილებების მიღებაში მონაწილეობის უფლების შეზღუდვის საკითხის მთავრობაზე დელეგირება კონსტიტუციური სტანდარტის დაცვით.

საქართველოს მთავრობის 2018 წლის 31 ოქტომბრის N515 დადგენილება, რომელიც სადაო ნორმას განამტკიცებს, მიღებულია „საქართველოს მთავრობის სტრუქტურის, უფლებამოსილებისა და საქმიანობის წესის შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-5 მუხლის „თ“, „ი“ და „კ“ ქვეპუნქტების საფუძველზე. კანონის ეს ნორმები მთავრობას ანიჭებს უფლებამოსილებას შეიმუშაოს და განახორციელოს ეკონომიკური პოლიტიკა, უზრუნველყოს ქვეყნის ეკონომიკური სივრცის ერთიანობა, ეკონომიკური საქმიანობის თავისუფლება, კონკურენტული და სტაბილური საინვესტიციო გარემოს ჩამოყალიბება და მართოს სახელმწიფო ქონება. ცხადია, რომ აღნიშნული უფლებამოსილებები ზედმეტად ფართოა იმისთვის, რომ მათში ამოვიკითხოთ კონკრეტული უფლების შეზღუდვის უფლებამოსილების მთავრობაზე დელეგირება, ან/და დელეგირების მიზანი, შინაარსი და ფარგლები. გარემოს შესახებ გადაწყვეტილების მიღების პროცესში საზოგადოების მონაწილეობის უფლების შეზღუდვის უფლებამოსილების მთავრობაზე დელეგირებას არ ითვალისწინებს არც სხვა რომელიმე საკანონმდებლო აქტი.

აღნიშნულიდან გამომდინარე, კონსტიტუციის 29-ე მუხლის პირველი პუნქტით დაცული საზოგადოების მონაწილეობის უფლება შეზღუდულია საქართველოს მთავრობის დადგენილებით, იმგვარად, რომ არ მომხდარა მთავრობაზე ამ უფლების შეზღუდვის დელეგირება შესაბამისი კონსტიტუციური სტანდარტების დაცვით. შესაბამისად, სადავო ნორმა ვერ აკმაყოფილებს კონსტიტუციის 29-ე მუხლის პირველი პუნქტის შეზღუდვის ფორმალურ კრიტერიუმებსაც კი, რაც მისი არაკონსტიტუციურად ცნობის საფუძველია.

საქართველოს მთავრობის 2018 წლის 31 ოქტომბრის N515 დადგენილებით დამტკიცებული წესის მე-4 მუხლის მე-4 პუნქტის არაკონსტიტუციურობა კონსტიტუციის 29-ე მუხლის პირველი პუნქტით გარანტირებულ გარემოსდაცვით ინფორმაციაზე წვდომის უფლებასთან მიმართებით

საქართველოს მთავრობის 2018 წლის 31 ოქტომბრის N515 დადგენილების მე-4 მუხლის მე-4 პუნქტის მიხედვით, პროექტის განმახორციელებელი პირის მოთხოვნის შესაბამისად, სამინისტრო ვალდებულია, დაიცვას პროექტის განხორციელების მიზნით წარდგენილი წინადადებებისა და შესაბამისი დოკუმენტაციის კონფიდენციალურობა.

კონსტიტუციის 29-ე მუხლის პირველი პუნქტი, გარემოსდაცვით გადაწყვეტილებაში მონაწილეობასთან ერთად მოიცავს გარემოსდაცვით ინფორმაციაზე წვდომის უფლებას, რომელიც გარემოს დაცვის უფლების კიდევ ერთ უმნიშნელოვანეს პროცედურულ ასპექტს წარმოადგენს. გარემოსდაცვით გადაწყვეტილებაში მონაწილეობის უფლების მსგავსად, გარემოსდაცვით ინფორმაციაზე წვდომის უფლებაც აღიარებული და დაცულია ასევე ორჰუსის კონვენციით, რომელიც, წარმოადგენს აღნიშნული უფლების შინაარსისა და ფარგლების განმარტების მნიშვნელოვან წყაროს.

ორჰუსის კონვენციის იმპლემენტაციის გზამკვლევის თანახმად, გარემოსდაცვითი ინფორმაცია არ შემოიფარგლება გარემოს ელემენტების შესახებ ინფორმაციით და მოიცავს ადამიანურ და არა-ადამიანურ ფაქტორებს, საქმიანობებს და ზომებს, რომლებიც გავლენას ახდენს, ან შესაძლოა გავლენა მოახდინოს გარემოს ელემენტებზე, ასევე, ეკონომიკურ ანალიზსა და გარემოსდაცვით საკითხებზე გადაწყვეტილების მიღების პროცესში წარმოქმნილ ვარაუდებს.[20] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლო საქართველოს კონსტიტუციის 29-ე მუხლის პირველი პუნქტით გათვალისწინებულ (ძველი რედაქციით 37-ე მუხლის მე-5 პუნქტის) გარემოს მდგომარეობის შესახებ ინფორმაციას განმარტავს, როგორც ინფორმაციას გარემოს მდგომარეობისა და იმ ფაქტორების შესახებ, რომლებიც ზემოქმედებას ახდენენ მასზე, მათ შორის სახელმწიფო პოლიტიკის, გეგმების, პროგრამებისა და კანონმდებლობის შესახებ ინფორმაცია (2018 წლის 14 დეკემბრის №3/1/752 გადაწყვეტილება საქმეზე ა(ა)იპ „მწვანე ალტერნატივა” საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ, II-34). საკონსტიტუციო სასამართლო ყურადღებას ამახვილებს გარემოსდაცვით ინფორმაციაზე წვდომის უფლების ისეთ მნიშნელოვან მიზნებზე, როგორიცაა გარემოს შესახებ გადაწყვეტილებებში მონაწილეობის უფლების რეალიზაცია და გარემოზე ზემოქმედების მქონე ქმედებებზე საზოგადოებრივი კონტროლის განხორციელება (2018 წლის 14 დეკემბრის №3/1/752 გადაწყვეტილება საქმეზე ა(ა)იპ „მწვანე ალტერნატივა” საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ, II-34).

მთავრობის N515-ე დადგენილების საფუძველზე პროექტის განმახორციელებელი პირის მიერ წარდგენილი წინადადება და თანდართული დოკუმენტაცია, რომლის კონფიდენციალურობის დაცვის ვალდებულებაც ეკისრება სამინისტროს, მოიცავს მათ შორის, პროექტის გარემოზე ზემოქმედების პირველად მონაცემებს, ობიექტის განთავსების ადგილმდებარეობასა და ძირითად პარამეტრებს, ობიექტის განთავსების ტერიტორიის სეისმურ მონაცემებს, ჰიდროლოგიურ და მეტროლოგიურ მონაცემებს, ენერგეტიკულ მოდელს, ინფრასტრუქტურის შესახებ ინფორმაციასა და ეკონომიკურ ანგარიშს. აღნიშნულ დოკუმენტებზე დაყრდნობით, სამინისტრო და საქართველოს მთავრობა იღებენ გადაწყვეტილებას ენერგოპროექტის განხორციელების თაობაზე. ენერგოპროექტის განხორციელება კი წარმოადგენს ისეთ ქმედებას, რომელიც ზეგავლენას ახდენს გარემოზე. შესაბამისად, ენერგოპროექტის განხორციელების მიზნით წარდგენილ წინადადებასა და თანდართულ დოკუმენტებზე წვდომის უზრუნველყოფა აუცილებელია საზოგადოების მხრიდან სახელმწიფოს მიერ გარემოს შესახებ მიღებული გადაწყვეტილებების შეფასებისა და კონტროლისათვის. ამ კუთხით, მნიშვნელოვანია არა მარტო იმ ინფორმაციის გაცნობა, რომელიც უკავშირდება უშუალოდ გარემოზე ზემოქმედების ეკოლოგიურ ასპექტებს, არამედ ასევე ეკონომიკური მიზანშეწონილობისა და ხარჯ-სარგებლობიანობის ანგარიშის, რათა საზოგადოებამ შეძლოს დაპირისპირებულ ინტერესთა შეწონასწორება და შესაბამისი დასკვნების გამოტანა. გარდა ამისა, გარემოსდაცვით ინფორმაციაზე სრულყოფილი წვდომა აუცილებელია საჭიროებისამებრ პირის მიერ ადმინისტრაციულ ორგანოში ან სასამართლოში სამართლებრივი დავის წარმართვის მიზნით. ამრიგად, ენერგოპროექტის განხორციელების მიზნით წარდგენილი წინადადება და თანდართული დოკუმენტები, შეეხება ისეთ ფაქტორებსა და საქმიანობებს, რომლებიც ზემოქმედებას ახდენენ გარემოზე, და ექცევიან გარემოს მდგომარეობის შესახებ ინფორმაციის დეფინიციაში.

გარემოს მდგომარეობის შესახებ ინფორმაციაზე ხელმისაწვდომობის მოთხოვნა შესრულებულად ჩაითვლება, „თუ საზოგადოება მიიღებს სრულყოფილ ინფორმაციას გარემოს მდგომარეობის შესახებ, იმის მიუხედავად, ამ ინფორმაციას სახელმწიფო თავად შეაგროვებს და მიაწვდის, თუ უზრუნველყოფს კერძო პირების მიერ შეგროვებულ ინფორმაციაზე ხელმისაწვდომობას“ (2018 წლის 14 დეკემბრის №3/1/752 გადაწყვეტილება საქმეზე ა(ა)იპ „მწვანე ალტერნატივა” საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ, II-34). იმისთვის, რომ დადგინდეს გარემოს მდგომარეობის შესახებ ინფორმაციაზე ხელმისაწვდომობის უფლების შეზღუდვა, აუცილებელია რომ დადასტურდეს, რომ სახელმწიფო არ ასრულებს გარემოს შესახებ ინფორმაციის შეგროვებისა და საზოგადოებისათვის ხელმისაწვდომობის უზრუნველყოფის ვალდებულებას (2018 წლის 14 დეკემბრის №3/1/752 გადაწყვეტილება საქმეზე ა(ა)იპ „მწვანე ალტერნატივა” საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ, II-34).

სადაო ნორმა ითვალისწინებს გარემოს მდგომარეობის შესახებ ინფორმაციის შემცველი დოკუმენტების ბლანკეტური დახურვის შესაძლებლობას. ამასთან, საზოგადოებას არ რჩება შესაძლებლობა სხვა ფორმით მიიღოს აღნიშნული ინფორმაცია, რადგან, არ არსებობს კონკრეტულ პროექტთან მიმართებით ინფორმაციის ალტერნატიული საშუალებებით მოპოვების შესაძლებლობა. ის ფაქტი, რომ დადგენილება უთითებს კონფიდენციალურობის ვალდებულებაზე, თავისთავად გულისხმობს, რომ სახელმწიფოს ეკრძალება აღნიშნული ინფორმაციის გამჟღავნება ნებისმიერი ფორმით. შესაძლოა გზშ-ის ჩატარების ეტაპზე საზოგადოებამ ნაწილობრივ შეძლოს პროექტის გარემოზე ზემოქმედების ეკოლოგიური ასპექტების შესახებ ინფორმაციის მიღება, თუმცა, საზოგადოების წვდომის მიღმა დარჩება საპროექტო წინადადების სხვა მნიშვნელოვანი მონაცემები, მათ შორის ეკონომიკური და ხარჯ-სარგებლიანობის ანგარიში. შესაბამისად, იზღუდება საზოგადოების უფლება მიიღოს გარემოს მდგომარეობის შესახებ სრულყოფილი ინფორმაცია, რომელზე წვდომის უფლებაც გარანტირებულია საქართველოს კონსტიტუციის 29-ე მუხლის პირველი პუნქტით.

ფორმალური კონსტიტუციურობა

საზოგადოების უფლება მიიღოს გარემოს მდგომარეობის შესახებ ინფორმაცია იზღუდება კანონქვემდებარე აქტის - მთავრობის დადგენილების საფუძველზე, იმგვარად, რომ კანონით არ მომხდარა აღმასრულებელ ხელისუფლებაზე უფლების შეზღუდვის უფლებამოსილების დელეგირება. ამრიგად, ძირითადი უფლების შეზღუდვის შესახებ გადაწყვეტილება მიიღო აღმასრულებელმა ხელისუფლებამ, შესაბამისი კანონისმიერი საფუძვლის გარეშე, რაც ეწინააღმდეგება სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპსა და უფლების შეზღუდვის ფორმალური კონსტიტუციურობის მოთხოვნას (იხილეთ გარემოსდაცვითი საკითხებთან დაკავშირებული გადაწყვეტილების მიღების პროცესში უფლების შეზღუდვის ფორმალურ კონსტიტუციურობასთან დაკავშირებული მსჯელობა).

შესაბამისად, საქართველოს მთავრობის 2018 წლის 31 ოქტომბრის N515 დადგენილების მე-4 მუხლის მე-4 პუნქტი არაკონსტიტუციურია საქართველოს კონსტიტუციის 29-ე მუხლის პირველ პუნქტით გარანტირებულ გარემოსდაცვით ინფორმაციაზე წვდომის უფლებასთან მიმართებით.

საქართველოს მთავრობის 2018 წლის 31 ოქტომბრის N515 დადგენილების მე-4 მუხლის მე-4 პუნქტის კონსტიტუციურობა კონსტიტუციის მე-18 მუხლის მე-2 პუნქტით გარანტირებულ საჯარო ინფორმაციაზე წვდომის უფლებასთან მიმართებით

იმ შემთხვევაში, თუკი სასამართლო მიიჩნევს, რომ პროექტის განმახორციელებელი პირის მიერ პროექტის განხორციელების მოთხოვნის მიზნით წარდგენილი წინადადებებისა და შესაბამის დოკუმენტაციის კონფიდენციალურობა არ ზღუდავს სახელმწიფოსგან ინფორმაციის მიღების სპეციალურ უფლებას - გარემოს მდგომარეობის შესახებ ინფორმაციაზე წვდომას (კონსტიტუციის 29-ე მუხლის პირველი პუნქტი), სასამართლოს ვთხოვთ სადაო ნორმა განიხილოს ზოგადად სახელმწიფო დაწესებულებებში დაცულ ინფორმაციაზე წვდომის უფლებასთან (კონსტიტუციის მე-18 მუხლის მე-2 პუნქტი) მიმართებით.

კონსტიტუციის მე-18 მუხლის მე-2 პუნქტი განამტკიცებს პირის უფლებას გაეცნოს საჯარო დაწესებულებებში არსებულ ინფორმაციას, გარდა იმ შემთხვევისა, როდესაც იგი შეიცავს კომერციულ, პროფესიულ ან სახელმწიფო საიდუმლოებას. კონსტიტუციის მე-18 მუხლის მე-2 პუნქტით განმტკიცებული ინფორმაციის ხელმისაწვდომობის უფლება დემოკრატიული და სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპების გამოვლინებაა (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2017 წლის 17 მარტის N1/4/757 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე გიორგი კრავეიშვილი საქართველოს მთავრობის წინააღმდეგ“, II-3). საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით, საქართველოს კონსტიტუციის მე-18 მუხლის მე-2 პუნქტით (ძველი რედაქციით 41-ე მუხლის პირველი პუნქტი) გარანტირებული უფლება „დაინტერესებულ პირს შესაძლებლობას აძლევს, გამოიკვლიოს მისთვის საინტერესო საჯარო მნიშვნელობის საკითხები, დასვას კითხვები, განიხილოს, რამდენად ადეკვატურად ხორციელდება საჯარო ფუნქციები და თავად იყოს საზოგადოებრივი მნიშვნელობის მქონე გადაწყვეტილებების მიღებისა და იმპლემენტაციის პროცესის აქტიური მონაწილე. ამდენად, ინფორმაციის ღიაობა ხელს უწყობს სახელმწიფო დაწესებულებების ანგარიშვალდებულების ამაღლებასა და საქმიანობის ეფექტიანობის ზრდას დაწარმოადგენს სახელმწიფო ორგანოების საქმიანობაზე ეფექტიანი საზოგადოებრივი კონტროლის მნიშვნელოვან წინაპირობას (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2017 წლის 27 მარტის №1/4/757 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე გიორგი კრავეიშვილი საქართველოს მთავრობის წინააღმდეგ “, II-5).

საქართველოს მთავრობის 2018 წლის 31 ოქტომბრის N515 დადგენილების საფუძველზე ენერგოპროექტის განხორციელებასთან დაკავშირებული წინადადება და თანდართული დოკუმენტები წარედგინება საქართველოს ეკონომიკისა და მდგრადი განვითარების სამინისტროს, რომელიც წარმოადგენს სახელმწიფო დაწესებულებას კონსტიტუციის მე-18 მუხლის მე-2 პუნქტის მიზნებისათვის. საქართველოს კონსტიტუციის მე-18 მუხლის მე-2 პუნქტით გარანტირებული ინფორმაციის ხელმისაწვდომობის უფლება კი ვრცელდება სახელმწიფო დაწესებულებებში და ოფიციალურ ჩანაწერებში თავმოყრილ ნებისმიერ ინფორმაციაზე (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2008 წლის 30 ოქტომბრის N2/3/406,408 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს სახალხო დამცველი და საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაცია საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-22).

ენერგოპროექტის განხორციელების შესახებ წარდგენილი წინადადება და თანდართული დოკუმენტები მოიცავს, პროექტის ტექნიკურ-ეკონომიკური განხორციელებადობის წინარე კვლევას, ობიექტის ადგილმდებარეობას, პარამეტრებს, ტოპოგრაფიულ და გეოლოგიურ რუკას, სეისმურ, ჰიდროლოგიურ და მეტროლოგიურ მონაცემებს, ენერგეტიკულ მოდელს, პირველად მონაცემებს გარემოზე ზემოქმედების შესახებ და ეკონომიკურ ანგარიშს. აღნიშნულ დოკუმენტებზე დაყრდნობით, სამინისტრო და საქართველოს მთავრობა იღებენ გადაწყვეტილებას ენერგოპროექტის განხორციელების თაობაზე, რომელიც, სოციალური, ეკონომიკური და ეკოლოგიური თვალსაზრისით მნიშვნელოვან საჯარო საკითხს წარმოადგენს. შესაბამისად, საზოგადოებას წარმოექმნება ინტერესი, გამოიკვლიოს ზემოაღნიშნული დოკუმენტები, დასვას კითხვები და კონტროლი გაუწიოს სახელმწიფოს მიერ საჯარო ფუნქციების ადეკვატურ განხორციელებას. გარდა ამისა, სადაო ნორმით გათვალისწინებულ ინფორმაციაზე წვდომის შეზღუდვით, ხელი შეეშლება გარემოსდაცვითი გადაწყვეტილების მიღების პროცესში საზოგადოების მონაწილეობის უფლების რეალიზებას, და, შესაძლოა შეაფერხოს პირის მიერ ადმინისტრაციულ ორგანოში ან სასამართლოში სამართლებრივი დავის წარმართვის შესაძლებლობა.

ამრიგად, ენერგოპროექტის განხორციელების მიზნით სამინისტროში წარდგენილი წინადადება და დოკუმენტაცია, მიეკუთვნება საჯარო დაწესებულებაში დაცულ საჯარო ინფორმაციას, რომელის ღიაობაზეც არსებობს მაღალი საზოგადოებრივი ინტერესი.

საქართველოს მთავრობის 2018 წლის 31 ოქტომბრის N515 დადგენილების მე-4 მუხლის მე-4 პუნქტის მიხედვით, ენერგოპროექტის განმახორციელებელი პირის მოთხოვნის შესაბამისად, საქართველოს ეკონომიკისა და მდგრადი განვითარების სამინისტრო ვალდებულია, დაიცვას ენერგოპროექტის განხორციელების მიზნით წარდგენილი წინადადებებისა და შესაბამისი დოკუმენტაციის კონფიდენციალურობა. სადაო ნორმიდან გამომდინარე, საჯარო ინფორმაციის დახურვის ერთადერთი წინაპირობაა პროექტის განმახორციელებელი პირის მოთხოვნა. შესაბამისად, სადაო ნორმა ითვალისწინებს საჯარო დაწესებულებაში არსებული საჯარო ინფორმაციის კონფიდენციალურობის უპირობო, ბლანკეტურ საფუძველს, და ზღუდავს კონსტიტუციის მე-18 მუხლის მე-2 პუნქტით გარანტირებულ ოფიციალურ დოკუმენტებში ასახული ინფორმაციის ხელმისაწვდომობის უფლებას.

ფორმალური კაონსტიტუციურობა

საქართველოს კონსტიტუციის მე-18 მუხლის მე-2 პუნქტი (ძველი რედაქციით 41-ე მუხლის პირველი პუნქტი) ადგენს სახელმწიფო დაწესებულებების ოფიციალურ დოკუმენტებში არსებული ინფორმაციის ხელმისაწვდომობასთან დაკავშირებული საკითხების კანონით მოწესრიგების ფორმალურ მოთხოვნას.[21] აღნიშნული ფორმალური მოთხოვნა დაკმაყოფილებულად ჩაითვლება კანონის საფუძველზე უფლებამოსილების სხვა კომპეტენტურ ორგანოზე დელეგირების შემთხვევაშიც. თუმცა, კანონითვე უნდა განისაზღვროს ორგანო, რომელზეც ხდება უფლებამოსილების დელეგირება და მისი მიხედულების ფარგლები.

განსახილველ შემთხვევაში, სადაო ნორმა განსაზღვრულია მთავრობის დადგენილებით, რომელიც წარმოადგენს კანონქვემდებარე აქტს. შესაბამისად, სადაო ნორმის კონსტიტუციურობის შეფასებისას უნდა დადგინდეს, რამდენად მოხდა საკანონმდებლო ორგანოს მიერ საქართველოს მთავრობაზე ენერგოპროექტის განხორციელების მიზნით წარდგენილ წინადადებასა და თანდართულ დოკუმენტებზე წვდომის შეზღუდვის საკითხის მოწესრიგების უფლებამოსილების დელეგირება.

ინფორმაციის თავისუფლებისა და სახელმწიფო დაწესებულებაში არსებული საჯარო ინფორმაციის გაცემის საკითხები მოწესრიგებულია საქართველოს ზოგადი ადმინისტრაციული კოდექსით. თუმცა, აღნიშნული კანონი არ ითვალისწინებს ენერგოპროიექტის განსახორციელებლად წარდგენილ წინადადებასა და თანდართულ დოკუმენტაციასთან მიმართებით დამატებით წესებს, ან ამ საკითხის მოწესრიგების საქართველოს მთავრობაზე დელეგირებას.

რაც შეეხება მთავრობის 2018 წლის 31 ოქტომბრის N515 დადგენილებას, რომელიც სადაო ნორმას განამტკიცებს, იგი მიღებულია „საქართველოს მთავრობის სტრუქტურის, უფლებამოსილებისა და საქმიანობის წესის შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-5 მუხლის „თ“, „ი“ და „კ“ ქვეპუნქტების საფუძველზე. კანონის აღნიშნული ნორმები არ ითვალისწინებს მთავრობისათვის სახელმწიფო დაწესებულებებში არსებულ ოფიციალურ დოკუმენტებზე ხელმისაწვდომობის საკითხის მოწესრიგებისა და ინფორმაციის კონფიდენციალურად მიჩნევის უფლებამოსილების დელეგირებას. ამ უფლებამოსილების მთავრობაზე დელეგირებას არ ითვალისწინებს არც სხვა რომელიმე საკანონმდებლო აქტი.

ამრიგად, სადაო რეგულირება დადგენილია კანონქვემდებარე ნორმატიული აქტით და არ მომხდარა პარლამენტის მიერ საკითხის მოწესრიგების თაობაზე უფლებამოსილების საქართველოს მთავრობისთვის დელეგირება, რაც ეწინააღმდეგება საქართველოს კონსტიტუციის 18-ე მუხლის მეორე პუნქტით დადგენილ ფორმალურ კრიტერიუმს უფლების შეზღუდვის კანონით დადგენის აუცილებლობის თაობაზე. შესაბამისად, საქართველოს მთავრობის N515 დადგენილების მე-4 მუხლის მე-4 პუნქტი არაკონსტიტუციურია საქართველოს კონსტიტუციის 18-ე მუხლის მეორე პუნქტთან მიმართებით.

[1]The Aarhus Convention, An Implementation Guide, p.121, ხელმისაწვდომია: https://unece.org/DAM/env/pp/Publications/Aarhus_Implementation_Guide_interactive_eng.pdf; „გარემოსდაცვით საკითხებთან დაკავშირებული ინფორმაციის ხელმისაწვდომობის, გადაწყვეტილებების მიღების პროცესში საზოგადოების მონაწილეობის და ამ სფეროში მართლმსაჯულების საკითხებზე ხელმისაწვდომობის შესახებ“ 1998 წლის ორჰუსის კონვენციის პრეამბულა

[2] მაგალითისთვის იხილეთ ლატვიის საკონსტიტუციო სასამართლოს 2009 წლის 6 ივლისის გადაწყვეტილება საქმეზე Gruba et al v. Jurmala City Council, ხელმისაწვდომია: https://unece.org/DAM/env/pp/compliance/TFon_A_to_J/Latvia_2009_Jurmalas.pdf

[3] „გარემოსდაცვითი შეფასების კოდექსი“ მე-5 მუხლის პირველი პუნქტი, დანართი I, პუნქტები 2 და 22

[4] „გარემოსდაცვითი შეფასების კოდექსი“ მე-5 მუხლის პირველი პუნქტი, დანართი II, პუნქტები 3.1 და 3.8

[5] “საჯარო და კერძო თანამშრომლობის შესახებ” საქართველოს კანონის მე-3 მუხლის „ბ“ ქვეპუნქტი

[6] საქართველოს მთავრობის 2018 წლის 17 აგვისტოს N426-ე დადგენილებით დამტკიცებული „საჯარო და კერძო თანამშრომლობის პროექტის შემუშავებისა და განხორციელების წესის“ მე-11 მუხლი

[7] „საჯარო და კერძო თანამშრომლობის შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-16 მუხლი

[8] გარემოსდაცვითი შეფასების კოდექსის 30-36 მუხლები

[9] „საჯარო და კერძო თანამშრომლობის შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-4 მუხლი

[10]ორჰუსის კონვენციის იმპლემენტაციის გზამკვლევი, 145-146, ხელმისაწვდომია: https://unece.org/DAM/env/pp/Publications/Aarhus_Implementation_Guide_interactive_eng.pdf; ორჰუსის კონვენციის პრეამბულა

[11] ორჰუსის კონვენციის იმპლემენტაციის გზამკვლევი, 54; 148, ხელმისაწვდომია: https://unece.org/DAM/env/pp/Publications/Aarhus_Implementation_Guide_interactive_eng.pdf; ორჰუსის კონვენციის მუხლი 6 (2) “d” vi და მუხლი 6 (6)

[12] ორჰუსის კონვენციის შესაბამისობის კომიტეტის 2007 წლის 21 ივლისის გადაწყვეტილება ECE/MP.PP/C.1/2007/4/Add.1, §79

[13] ორჰუსის კონვენციის შესაბამისობის კომიტეტის 2011 წლის 12 მაისის გადაწყვეტილება ECE/MP.PP/2011/11/Add.1, § 76

[14] ორჰუსის კონვენციის შესაბამისობის კომიტეტის 206 წლის 10 მაისის გადაწყვეტილება ECE/MP.PP/C.1/2006/2/Add.1, § 29

[15] ორჰუსის კონვენციის იმპლემენტაციის გზამკვლევი, 145, ხელმისაწვდომია: https://unece.org/DAM/env/pp/Publications/Aarhus_Implementation_Guide_interactive_eng.pdf

[16] ორჰუსის კონვენციის იმპლემენტაციის გზამკვლევი, 144, ხელმისაწვდომია: https://unece.org/DAM/env/pp/Publications/Aarhus_Implementation_Guide_interactive_eng.pdf)

[17] ორჰუსის კონვენციის იმპლემენტაციის გზამკვლევი, 145, ხელმისაწვდომია: https://unece.org/DAM/env/pp/Publications/Aarhus_Implementation_Guide_interactive_eng.pdf

[18] ორჰუსის კონვენციის იმპლემენტაციის გზამკვლევი, 145, ხელმისაწვდომია: https://unece.org/DAM/env/pp/Publications/Aarhus_Implementation_Guide_interactive_eng.pdf

[19] The Supreme Administrative Court (Regeringsrätten) of Sweden, 2005-02-08 decision RÅ 2005 ref 44, ხელმისაწვდომია: https://unece.org/DAM/env/pp/a.to.j/Jurisprudence_prj/SWEDEN/SE_RA_2005ref44_Great_Crested_Newt/Sweden_2005_Great_crested_newt.pdf

[20] ორჰუსის კონვენციის იმპლემენტაციის გზამკვლევი, 53, ხელმისაწვდომია: https://unece.org/DAM/env/pp/Publications/Aarhus_Implementation_Guide_interactive_eng.pdf

[21] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2017 წლის 17 მარტის N1/4/757 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე გიორგი კრავეიშვილი საქართველოს მთავრობის წინააღმდეგ“, II-19

6. კონსტიტუციური სარჩელით/წარდგინებით დაყენებული შუამდგომლობები

შუამდგომლობა სადავო ნორმის მოქმედების შეჩერების თაობაზე: არა

შუამდგომლობა პერსონალური მონაცემების დაფარვაზე: არა

შუამდგომლობა მოწმის/ექსპერტის/სპეციალისტის მოწვევაზე: არა

შუამდგომლობა/მოთხოვნა საქმის ზეპირი მოსმენის გარეშე განხილვის თაობაზე: არა

კანონმდებლობით გათვალისწინებული სხვა სახის შუამდგომლობა: კი