თქვენ არ ეცნობით კონსტიტუციური სარჩელის/წარდგინების სრულ ვერსიას. სრული ვერსიის სანახავად, გთხოვთ, ვერტიკალური მენიუდან ჩამოტვირთოთ მიმაგრებული დოკუმენტი

I.ფორმალური ნაწილი

დავის საგანი: საქართველოს ელჩებისა და დიპლომატიური წარმომადგენლობის ხელმძღვანელების დანიშვნისა და გათავისუფლების საკითხთან დაკავშირებით საქართველოს პრეზიდენტის უმოქმედობის კონსტიტუციასთან შესაბამისობა.

საკონსტიტუციო სასამართლოსადმი მიმართვის სამართლებრივი საფუძვლები:

საქართველოს კონსტიტუციის მე-60 მუხლის მე-4 პუქტის „დ“ ქვეპუნქტი, ,,საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის მე-19 მუხლის პირველი პუნქტის ,,ბ" ქვეპუნქტი, 31-ე მუხლი, 31¹ მუხლი და 34-ე მუხლი.

II.კონსტიტუციური სარჩელის საფუძვლიანობა, მოთხოვნის არსი და დასაბუთება

(განმარტებები კონსტიტუციური სარჩელის არსებითად განსახილველად მიღებასთან დაკავშირებით)

კონსტიტუციური სარჩელის არსებითად განსახილველად მისაღებად აუცილებელია,

იგი აკმაყოფილებდეს საქართველოს კანონმდებლობით დადგენილ მოთხოვნებს.

საქართველოს მთავრობა მიიჩნევს, რომ წარმოდგენილი კონსტიტუციური სარჩელი:

ა) ფორმით და შინაარსით შეესაბამება „საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის 31¹ მუხლით დადგენილ მოთხოვნებს:

„საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის 31¹ მუხლის პირველი პუნქტის თანახმად, კონსტიტუციური სარჩელი შედგენილი უნდა იყოს საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს პლენუმის მიერ დამტკიცებული სააპლიკაციო ფორმის მიხედვით.

როგორც მოგეხსენებათ, ჯერჯერობით საკონსტიტუციო სასამართლოს პლენუმის მიერ არ არის შემუშავებული კონსტიტუციური სარჩელის სააპლიკაციო ფორმა „საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის მე-19 მუხლის პირველი პუნქტის „ბ“ ქვეპუნქტით გათვალისწინებული კომპეტენციის ფარგლებში. შესაბამისად, კანონის აღნიშნული მოთხოვნა დაცულია მოსარჩელის მიერ.

ბ) შეტანილია უფლებამოსილი პირის ან ორგანოს (სუბიექტის) მიერ:

საქართველოს მთავრობის უფლებამოსილების ფარგლებში, საქართველოს საგარეო საქმეთა მინისტრმა დავით ზალკალიანმა საქართველოს პრეზიდენტს დასანიშნად წარდგინებით შესთავაზა დავით ბაქრაძე გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის მუდმივი წარმომადგენლის, ხოლო კახა იმნაძე კანადაში საქართველოს საგანგებო და სრულუფლებიანი ელჩის თანამდებობაზე.

ამავდროულად, საქართველოს მთავრობის უფლებამოსილების ფარგლებში, საქართველოს საგარეო საქმეთა მინისტრმა დავით ზალკალიანმა საქართველოს პრეზიდენტს მიმართა წარდგინებით და შესთავაზა კახა იმნაძის გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის მუდმივი წარმომადგენლის უფლებამოსილების ვადაზე ადრე შეწყვეტის თაობაზე (კახა იმნაძეს 2022 წლის ივნისში ისედაც ეწურება უფლებამოსილების მეორე ვადა).

საქართველოს პრეზიდენტმა ზემოაღნიშნულ წარდგინებებს უარით უპასუხა.

საქართველოს პრეზიდენტმა საქართველოს საგარეო საქმეთა სამინისტროში გამოგზავნილ პასუხში განმარტა, რომ მას მიზანშეწონილად მიაჩნდა დავით ბაქრაძის დანიშვნა არა გაერთიანებული ერების ორგანიზაციაში მუდმივი წარმომადგენლის თანამდებობაზე, არამედ კანადაში საგანგებო და სრულუფლებიანი ელჩის თანამდებობაზე. გარდა ამისა, საქართველოს პრეზიდენტმა აღნიშნა, რომ მას, არსებულ ვითარებაში, მიზანშეწონილად არ მიაჩნდა გაერთიანებული ერების ორგანიზაციაში მუდმივი წარმომადგენლის შეცვლა.

მოსარჩელე მიიჩნევს, რომ საქართველოს პრეზიდენტის უმოქმედობა, რომელიც უკავშირდება კანადასა და გაერთიანებული ერების ორგანიზაციაში საქართველოს მთავრობის მიერ წარდგენილი საქართველოს საგანგებო და სრულუფლებიანი ელჩებისა და მუდმივი წარმომადგენლის კანდიდატურების დანიშვნას, აგრეთვე გაერთიანებული ერების ორგანიზაციაში საქართველოს მუდმივი წარმომადგენლის გათავისუფლებას, საქართველოს მთავრობას აძლევს საფუძველს, შეიტანოს კონსტიტუციური სარჩელი საკონსტიტუციო სასამართლოში და წამოიწყოს დავა საქართველოს პრეზიდენტის უფლებამოსილების შესახებ.

საქართველოს კონსტიტუციის მე-60 მუხლის მე-4 პუნქტის „დ“ ქვეპუნქტის და „საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის მე-19 მუხლის პირველი პუნქტის „ბ“ ქვეპუნქტის შესაბამისად, საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლო საქართველოს პრეზიდენტის, პარლამენტის, მთავრობის, იუსტიციის უმაღლესი საბჭოს, გენერალური პროკურორის, ეროვნული ბანკის საბჭოს, გენერალური აუდიტორის, სახალხო დამცველის ან ავტონომიური რესპუბლიკის უმაღლესი წარმომადგენლობითი ან აღმასრულებელი ორგანოს სარჩელის საფუძველზე იხილავს დავას შესაბამისი ორგანოს უფლებამოსილების შესახებ.

„საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის 34-ე მუხლის პირველი პუნქტის თანახმად, საკონსტიტუციო სასამართლოში შესაბამისი ორგანოს უფლებამოსილების შესახებ დავის თაობაზე კონსტიტუციური სარჩელის შეტანის უფლება აქვთ ამავე მუხლში ჩამოთვლილ სუბიექტებს, თუკი ისინი მიიჩნევენ, რომ რომელიმე მათგანის სამართლებრივი აქტით, მოქმედებით ან უმოქმედობით სრულად ან ნაწილობრივ ხელყოფილ იქნა მისი კონსტიტუციური უფლებამოსილება.

აღნიშნული კონსტიტუციური ნორმა კონსტიტუციურ-სამართლებრივ ურთიერთობებში სამართლებრივი სიცხადის უზრუნველყოფას ისახავს მიზნად. მისი ამოცანაა ხელისუფლების დანაწილების პრინციპის უზრუნველყოფა, რაც გულისხმობს პრინციპს, რომ ყველა ორგანომ მხოლოდ მის კომპეტენციას მიკუთვნებული უფლებამოსილებები უნდა განახორციელოს.

სწორედ ეს მოსაზრება განავითარა საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ ერთ-ერთ საქმეზე სადავო ნორმატიული აქტის მოქმედების შეჩერების არგუმენტაციისას, როდესაც სახელმწიფო ორგანოთა შორის კომპეტენციის შესახებ დავასთან დაკავშირებით განმარტა შემდეგი: „ამ კომპეტენციის ფარგლებში საკონსტიტუციო სასამართლოს გადაწყვეტილების ასეთი სამართლებრივი შედეგები განპირობებულია იმ უმნიშვნელოვანესი ლეგიტიმური ინტერესით, რომ საფრთხე არ შეექმნას კონსტიტუციით მკაცრად დადგენილ ფარგლებში, ხელისუფლების დანაწილების პრინციპზე დაყრდნობით, ხელისუფლების ფუნქციონირების უპირობო მოთხოვნას, რადგან ამ პრინციპის დარღვევის შესაძლებლობით ხელისუფლების განხორციელება სწორედ იმ შედეგს იწვევს, რომლის საწინააღმდეგოდაც გვჭირდება დემოკრატიული და სამართლებრივი სახელმწიფო. ხელისუფლების დანაწილების პრინციპი არის უმთავრესი გარანტია ძალაუფლების მითვისების, ბოროტად გამოყენების ნეგატიური შედეგების თავიდან ასაცილებლად. დაუშვებელია ხელისუფლების ამა თუ იმ შტოს ან ორგანოს მიერ, სხვა სახელმწიფო ორგანოების კონსტიტუციით გათვალისწინებული კომპეტენციის მითვისების/ჩამორთმევის ხარჯზე/გზით მიღებული გადაწყვეტილებების შენარჩუნების, არსებობის თავისთავად გამართლება. ამის საწინააღმდეგოს დაშვება გულისხმობს ხელისუფლების (მისი ამა თუ იმ ორგანოს/თანამდებობის პირის) წახალისებას, თუნდაც მცირე დროით, ვიდრე საკონსტიტუციო სასამართლო დაადგენს, რომ ის მოქმედებდა საკუთარი კონსტიტუციური მანდატის მიღმა, მიითვისოს სხვა სახელმწიფო ორგანოთა კომპეტენცია, შედეგად ძალაუფლება, მიიღოს მისთვის სასურველი ნებისმიერი გადაწყვეტილება. ეს გამოიწვევდა ხელისუფლების კონსტიტუციის მიღმა მოქმედების ლეგიტიმაციას, რაც თავისთავადი პროვოკაციაა ხელისუფლების სწორედ ასეთი ქმედებისა. ამ კომპეტენციის მიზნობრივი და ეფექტური ქმედითობა სწორედ ხელისუფლებისთვის იმ საფრთხის დაყენების დემონსტრირებაშია, რომ მისი ნებისმიერი მცდელობა, მიითვისოს ძალაუფლება, იმოქმედოს საკუთარი კომპეტენციის მიღმა და დააყენოს მისთვის სასურველი შედეგები, საფუძველშივე უპერსპექტივოა, რადგან სასამართლოს მიერ გადაწყვეტილების მიღების შემდეგ, ყველა ამ შედეგის ლეგიტიმურობა საეჭვო შეიძლება გახდეს.“^[1]

ამრიგად, იმისთვის, რომ არსებობდეს საქართველოს კონსტიტუციის მე-60 მუხლის მე-4 პუნქტის „დ“ ქვეპუნქტით გათვალისწინებული დავის განხილვის საფუძველი, მოსარჩელეს უნდა წარმოადგენდეს ამავე კონსტიტუციურ ნორმაში მითითებული რომელიმე კონსტიტუციური ორგანო და დავა უნდა შეეხებოდეს შესაბამისი ორგანოს კონსტიტუციურ უფლებამოსილებას.

მოსარჩელის პოზიციით, საქართველოს პრეზიდენტის მიერ წარდგენილი მოტივიდან და განმარტებიდან ნათლად ჩანს, რომ ელჩების დანიშვნისა და გათავისუფლების თაობაზე საქართველოს მთავრობის უფლებამოსილების ფარგლებში საქართველოს საგარეო საქმეთა მინისტრის წარდგინებების უარყოფით, იგი პირდაპირი ფორმით შეიჭრა საქართველოს მთავრობის ექსკლუზიურ კონსტიტუციურ უფლებამოსილებაში, განახორციელოს ქვეყნის საგარეო პოლიტიკა. საქართველოს კონსტიტუციის თანახმად, მსჯელობა იმაზე, თუ რომელი ელჩის ან დიპლომატიური წარმომადგენლობის ხელმძღვანელის მუშაობა იქნება კონკრეტულ ვითარებაში ყველაზე მეტად მიზანშეწონილი შესაბამის სახელმწიფოში ან ორგანიზაციაში საქართველოს ეფექტიანი საგარეო პოლიტიკის განხორციელების თვალსაზრისით, საქართველოს მთავრობის ექსკლუზიური პრეროგატივაა. მოსარჩელის მოსაზრებით, საქართველოს პრეზიდენტის უმოქმედობიდან და მისი წერილობითი უარიდან თვალნათლივ ჩანს, რომ საქართველოს პრეზიდენტი მოქმედებდა არა სამართლებრივი, არამედ პოლიტიკური მოტივით, რის უფლებამოსილებასაც მას საქართველოს კონსტიტუცია არ ანიჭებს.

როგორც აღინიშნა, მოქმედი კონსტიტუცია იცავს ხელისუფლების დანაწილების პრინციპს და მე-3 მუხლის მე-2 პუნქტში აცხადებს, რომ სახელმწიფო ხელისუფლების წყაროა ხალხი. ხალხი ძალაუფლებას ახორციელებს თავისი წარმომადგენლების, აგრეთვე რეფერენდუმისა და უშუალო დემოკრატიის სხვა ფორმების მეშვეობით.^[2] კონსტიტუცია უმაღლეს სუვერენად, ანუ ხელისუფლების წყაროდ ხალხს აღიარებს და განსაზღვრავს ხალხის მიერ ხელისუფლების განხორციელების ფორმებს. სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპიდან გამომდინარე კი, სახელმწიფო ხელისუფლება ხორციელდება ხელისუფლების დანაწილების პრინციპზე დაყრდნობით.^[3]

2017-2018 წლის კონსტიტუციური რეფორმის ფარგლებში, საქართველოს კონსტიტუციით განმტკიცდა საპარლამენტო რესპუბლიკის მმართველობის ფორმა.^[4] აღნიშნული ცვლილებები, ვენეციის კომისიის შეფასებით, დაეფუძნა დემოკრატიის პრინციპებს, კანონის უზენაესობასა და ძირითადი უფლებების დაცვას.^[5] აღნიშნული რეფორმის ერთ-ერთი მთავარი შემადგენელი ნაწილი გახლდათ პრეზიდენტსა და მთავრობას შორის უფლებამოსილებების მკაფიო გამიჯვნა, რის შედეგადაც მივიღეთ არააღმასრულებელი პრეზიდენტი (non-executive president). ამ კონტექსტში, საქართველოს პარლამენტი განისაზღვრა ქვეყნის უმაღლეს წარმომადგენლობით ორგანოდ, რომელიც ახორციელებს საკანონმდებლო ხელისუფლებას, განსაზღვრავს ქვეყნის საშინაო და საგარეო პოლიტიკის ძირითად მიმართულებებს, კონსტიტუციით დადგენილ ფარგლებში კონტროლს უწევს მთავრობის საქმიანობას და ახორციელებს სხვა უფლებამოსილებებს.^[6] საქართველოს მთავრობა კი, არის აღმასრულებელი ხელისუფლების ერთადერთი უმაღლესი ორგანო, რომელიც ახორციელებს ქვეყნის საშინაო და საგარეო პოლიტიკას.^[7] რაც შეეხება საქართველოს პრეზიდენტს, იგი არ სარგებლობს აღმასრულებელი ძალაუფლებით და მას მეტწილად ცერემონიული ხასიათის უფლებამოსილებები აქვს მინიჭებული.

შესაბამისად, საქართველოს მთავრობა, ზემოხსენებული ფაქტობრივი გარემოებებიდან გამომდინარე, არის უფლებამოსილი, მიმართოს საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს კონსტიტუციური სარჩელით შესაბამისი ორგანოს უფლებამოსილების შესახებ დავის თაობაზე.

გ) სარჩელში მითითებული საკითხი არის საკონსტიტუციო სასამართლოს განსჯადი;

საქართველოს კონსტიტუციის მე-60 მუხლის მე-4 პუნქტის „დ“ ქვეპუნქტის და „საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის მე-19 მუხლის პირველი პუნქტის „ბ“ ქვეპუნქტის შესაბამისად, საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლო საქართველოს პრეზიდენტის, პარლამენტის, მთავრობის, იუსტიციის უმაღლესი საბჭოს, გენერალური პროკურორის, ეროვნული ბანკის საბჭოს, გენერალური აუდიტორის, სახალხო დამცველის ან ავტონომიური რესპუბლიკის უმაღლესი წარმომადგენლობითი ან აღმასრულებელი ორგანოს სარჩელის საფუძველზე იხილავს დავას შესაბამისი ორგანოს უფლებამოსილების შესახებ.

აქედან გამომდინარე, სარჩელში მითითებული საკითხი არის საკონსტიტუციო სასამართლოს განსჯადობას მიკუთვნებული საკითხი.

დ) სარჩელში მითითებული საკითხი არ არის გადაწყვეტილი საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ;

საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს განვითარებული პრაქტიკის გაცნობის შედეგად, მიგვაჩნია, რომ კონსტიტუციურ სარჩელში მითითებული საკითხი დღემდე არ ყოფილა დავის საგანი სასამართლოში და შესაბამისად, არც საკონსტიტუციო სასამართლოს უმსჯელია მისი კომპეტენციის ფარგლებში მსგავს საკითხზე.

ე) სარჩელში მითითებული საკითხი რეგულირდება საქართველოს კონსტიტუციის 52-ე მუხლის პირველი პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტით, 53-ე მუხლითა და 54-ე მუხლის პირველი პუნქტით;

ვ) კანონით არ არის დადგენილი სასარჩელო ხანდაზმულობის ვადა;

„საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონი არ ითვალისწინებს საქართველოს კონსტიტუციის მე-60 მუხლის მე-4 პუნქტის „დ“ ქვეპუნქტისა და „საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის მე-19 მუხლის პირველი პუნქტის „ბ“ ქვეპუნქტის საფუძველზე კონსტიტუციური სარჩელის შეტანის ვადას.

ზ) სადავო კანონქვემდებარე ნორმატიული აქტის კონსტიტუციურობაზე სრულფასოვანი მსჯელობა შესაძლებელია ნორმატიული აქტების იერარქიაში მასზე მაღლა მდგომი იმ ნორმატიული აქტის კონსტიტუციურობაზე მსჯელობის გარეშე, რომელიც კონსტიტუციური სარჩელით გასაჩივრებული არ არის.

მოცემულ შემთხვევაში, კონსტიტუციური სარჩელის შეტანის საფუძველს

წარმოადგენს კონსტიტუციური ორგანოს მხრიდან განხორციელებული უმოქმედობა. შესაბამისად, არც ამ შემთხვევაში იკვეთება კონსტიტუციური სარჩელის არსებითად განსახილველად მიღებაზე უარის თქმის საფუძველი.

III.კონსტიტუციური სარჩელის არსი და დასაბუთება

საკონსტიტუციო კონტროლის განმახორციელებელი ორგანოების უმნიშვნელოვანესი ფუნქცია - კომპეტენციური დავების განხილვაა, რაც, თავის მხრივ, უშუალო კავშირშია ხელისუფლების დანაწილების პრინციპთან. კომპეტენციური დავის მიზანი და არსი კონსტიტუციით განმტკიცებული ხელისუფლების დანაწილების პრინციპის უზრუნველყოფაა. აღსანიშნავია, რომ დასახელებული მექანიზმი ერთ-ერთი ძირითადი კონსტიტუციურ-სამართლებრივი გარანტიაა უმაღლესი სახელმწიფო ხელისუფლების ორგანოთა შორის ხელისუფლების ჰორიზონტალური დანაწილების უზრუნველსაყოფად. ამდენად, შესაბამისი ორგანოს უფლებამოსილების შესახებ დავა კონსტიტუციონალიზმის ძირითადი იდეის განმტკიცებას ემსახურება.^[8]

საქართველოს კონსტიტუცია ადგენს საპარლამენტო მმართველობის სისტემას. ამ სისტემაში, აღმასრულებელი ხელისუფლების ერთადერთი უმაღლესი ორგანოა საქართველოს მთავრობა, რომელიც საქართველოს კონსტიტუციის 54-ე მუხლის პირველი პუნქტის თანახმად, „ახორციელებს ქვეყნის საშინაო და საგარეო პოლიტიკას“. საპარლამენტო მმართველობის პრინციპების შესაბამისად, საქართველოს კონსტიტუცია განამტკიცებს არააღმასრულებელი პრეზიდენტის (non-executive president) ინსტიტუტს - საქართველოს კონსტიტუცია საქართველოს პრეზიდენტს აღმასრულებელ ძალაუფლებას, ქვეყნის საშინაო და საგარეო პოლიტიკის განხორციელებაში მონაწილეობის უფლებამოსილებას არ ანიჭებს. ჩანაწერი, რომლის თანახმად, საქართველოს პრეზიდენტი წარმართავდა და ახორციელებდა ქვეყნის საშინაო და საგარეო პოლიტიკას, საქართველოს კონსტიტუციიდან 2013 წლიდან იქნა ამოღებული. საქართველოს პრეზიდენტის ყველა უფლებამოსილება სწორედ ამ ჭრილში, საპარლამენტო მმართველობის არსის გათვალისწინებით უნდა განიმარტოს, როგორც ეს საპარლამენტო რესპუბლიკებისა და მონარქიების სამართლებრივ პრაქტიკაშია მიღებული.

საპარლამენტო მმართველობის სისტემაში სახელმწიფოს მეთაურის სტატუსისა და უფლებამოსილებების განმსაზღვრელ კონსტიტუციურ ნორმებს, საზოგადოდ, ახასიათებს სიმბოლიზმის ძალზე მაღალი ხარისხი. პრეზიდენტს თუ მონარქს ყველა საპარლამენტო სისტემაში ეწოდება სახელმწიფოს მეთაური, თუმცა, არცერთ ამ ქვეყანაში ეს კონსტიტუციური ჩანაწერი არ ნიშნავს, რომ პრეზიდენტი ან მონარქი მეთაურობს სახელმწიფოს, ანუ მართავს მას. თითქმის ყველა საპარლამენტო სისტემაში პრეზიდენტს ან მონარქს ეწოდება უმაღლესი მთავარსარდალი (ამ თვალსაზრისით, ევროკავშირის ქვეყნებს შორის, გამონაკლისია მხოლოდ გერმანია და ნიდერლანდები), მაგრამ საპარლამენტო მმართველობის პირობებში, ეს კონსტიტუციური ჩანაწერი არ ნიშნავს, რომ პრეზიდენტი ან მონარქი მთავარსარდლობს თავდაცვის ძალებს, ანუ ხელმძღვანელობს მას. ყველა განვითარებულ საპარლამენტო რესპუბლიკასა და მონარქიაში კონსტიტუცია პრეზიდენტს ან მონარქს სახელმწიფოს უმაღლეს წარმომადგენლად ან წარმომადგენლად მოიხსენიებს, თუმცა, ეს კონსტიტუციური ჩანაწერი სახელმწიფოს მეთაურს არცერთ ამ სახელმწიფოში არ ანიჭებს საგარეო პოლიტიკის წარმართვისა და განხორციელების უფლებამოსილებას. ანალოგიურად, საპარლამენტო რესპუბლიკებისა და მონარქიების კონსტიტუციების თანახმად, ხშირად, სწორედ პრეზიდენტები და მონარქები ნიშნავენ პრემიერ-მინისტრებს, მინისტრებს, ელჩებს, თავდაცვის ძალების მეთაურებს და სხვა უმაღლეს თანამდებობის პირებს, რომელთა საქმიანობა აღმასრულებელი ხელისუფლების განხორციელებაში მონაწილეობას ითვალისწინებს, თუმცა, საპარლამენტო რესპუბლიკებსა და მონარქიებში შესაბამისი კონსტიტუციური ჩანაწერებიც საპარლამენტო სისტემებისთვის დამახასიათებელი კონსტიტუციური სიმბოლიზმის მაღალი ხარისხის გათვალისწინებით განიმარტება. ყველა განვითარებული საპარლამენტო რესპუბლიკისა და მონარქიის კონსტიტუცია ელჩებისა და სხვა უმაღლესი დიპლომატიური წარმომადგენლის დანიშვნის უფლებამოსილებას სახელმწიფოს მეთაურს - პრეზიდენტს ან მონარქს ანიჭებს. ამგვარი პრაქტიკა ეფუძნება, ერთი მხრივ, მრავალსაუკუნოვან ისტორიულ ტრადიციას, ხოლო, მეორე მხრივ, სიმბოლიზმის განსაკუთრებულ მნიშვნელობას, რომელთანაც ელჩის თანამდებობა არის დაკავშირებული.

როგორც საყოველთაოდ ცნობილია, სხვა ქვეყნებში ელჩების წარგზავნა, ისტორიულად, სწორედ სახელმწიფოს მეთაურების მიერ ხორციელდებოდა. გარდა ამისა, ელჩი არის სახელმწიფოს წარმომადგენელი და აქედან გამომდინარე, მნიშვნელოვანი და აუცილებელიცაა, მისი დანიშვნა იმ ორგანოს მიერ ხორციელდებოდეს, რომელიც, სიმბოლური თვალსაზრისით, სახელმწიფოს მეთაურის სტატუსს ატარებს. ელჩის დანიშვნის კომპეტენციის სახელმწიფოს მეთაურისთვის მინიჭების მიზანშეწონილობა ირიბად გამომდინარეობს „დიპლომატიური ურთიერთობის შესახებ ვენის კონვენციიდანაც“, რომლის მე-14 მუხლის პირველი პუნქტის პირველი ქვეპუნქტის თანახმად, ელჩებისა და ნუნციების აკრედიტაცია უსათუოდ სახელმწიფოს მეთაურებთან უნდა განხორციელდეს. სწორედ ამგვარი ისტორიული ტრადიციის, კონსტიტუციური პრაქტიკის, სიმბოლიზმის მნიშვნელობისა და საერთაშორისო დიპლომატიური პრაქტიკის გათვალისწინებით, 2017 წლის საკონსტიტუციო რეფორმის განხორციელებისას, სახელმწიფო საკონსტიტუციო კომისიამ და საქართველოს პარლამენტმა ელჩებისა და დიპლომატიური წარმომადგენლობების ხელმძღვანელების დანიშვნისა და გათავისუფლების სიმბოლური უფლებამოსილება, უპირობოდ, საქართველოს პრეზიდენტს მიანიჭეს და აღნიშნული საკითხი მსჯელობის საკითხიც კი არ გამხდარა. ამასთან, სახელმწიფო საკონსტიტუციო კომისიაში კონსტიტუციონალისტებს შორის იყო საყოველთაო კონსენსუსი იმასთან დაკავშირებით, რომ საქართველოს პრეზიდენტის მიერ ელჩებისა და დიპლომატიური წარმომადგენლობების ხელმძღვანელების დანიშვნისა და გათავისუფლების უფლებამოსილება მხოლოდ სამართლებრივი და სიმბოლური ბუნებისა იყო (ი. კობახიძე, ჯ. ხეცურიანი, ვ. ხმალაძე, თ. შარმანაშვილი), რაც სახელმწიფო საკონსტიტუციო კომისიის სხდომების სტენოგრაფიული ჩანაწერებით ცხადად დასტურდება. არცერთ კონსტიტუციონალისტს ამასთან დაკავშირებით განსხვავებული პოზიცია არ დაუფიქსირებია.

უნდა აღინიშნოს, რომ განვითარებული საპარლამენტო რესპუბლიკებისა და მონარქიების კონსტიტუციები სახელმწიფოს მეთაურის სტატუსისა და უფლებამოსილებების განმსაზღვრელ ნორმებში არ იყენებს ისეთ ტერმინებს, როგორიცაა „სიმბოლური“, „ცერემონიული“ და სხვ. რა შემთხვევაში აქვს ჩანაწერს პრაქტიკული და რა შემთხვევაში სიმბოლური დატვირთვა, მმართველობის სისტემის არსის გათვალისწინებით განიმარტება. კერძოდ, თუ საპარლამენტო სისტემაში სახელმწიფოს მეთაურის სტატუსი ან უფლებამოსილება აღმასრულებელი ხელისუფლების განხორციელებას უკავშირდება, საყოველთაო განმარტებით, ამ სტატუსსა და უფლებამოსილებას სიმბოლური დატვირთვა ენიჭება.

მიუხედავად იმისა, რომ საპარლამენტო რესპუბლიკაში ელჩისა და დიპლომატიური წარმომადგენლობების ხელმძღვანელების დანიშვნისა და გათავისუფლების საპრეზიდენტო უფლებამოსილების სიმბოლური დატვირთვა უმარტივესი სამართლებრივი ჭეშმარიტებაა, ორმაგი ინტერპრეტაციის თავიდან ასაცილებლად, 2017 წლის საკონსტიტუციო რეფორმის განხორციელებისას, საქართველოს კონსტიტუციისა და კონსტიტუციური კანონის განმარტებითი ბარათის ჩანაწერებით, კონსტიტუციურმა კანონმდებელმა ამ საკითხში მაქსიმალური სიცხადე შეიტანა.

კერძოდ, საქართველოს კონსტიტუცია აკონკრეტებს, რომ საქართველოში ქვეყნის საშინაო და საგარეო პოლიტიკას მხოლოდ საქართველოს მთავრობა ახორციელებს. შესაბამისად, საქართველოს პრეზიდენტი არ არის აღმასრულებელი ხელისუფლების ნაწილი და სრულად მოკლებულია აღმასრულებელ ძალაუფლებას. გამომდინარე იქიდან, რომ ელჩი და სხვა დიპლომატიური წარმომადგენელი ქვეყნის საგარეო პოლიტიკის განხორციელების ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი ინსტრუმენტია, მისი დანიშვნა და გათავისუფლება, მატერიალურ-სამართლებრივი თვალსაზრისით, უპირობოდ, მთავრობის კომპეტენციად უნდა განიმარტოს. როგორც უკვე აღინიშნა, ამას ადასტურებს განვითარებული საპარლამენტო რესპუბლიკებისა და მონარქიების პრაქტიკაც. აღნიშნულ სახელმწიფოებშიც ელჩების დანიშვნისა და გათავისუფლების უფლებამოსილებით სწორედ სახელმწიფოს მეთაურები არიან აღჭურვილნი, თუმცა, პრეზიდენტები და მონარქები ამ უფლებამოსილებას სიმბოლურად ახორციელებენ, ხოლო ელჩების დანიშვნისა და გათავისუფლების მატერიალური უფლებამოსილებით აღმასრულებელი ხელისუფლების უმაღლესი ორგანო - მთავრობა სარგებლობს.

ცალკე აღნიშვნის ღირსია ის გარემოებაც, რომ საქართველოს კონსტიტუციის თანახმად, საქართველოს პრეზიდენტს არ ექვემდებარება საგარეო პოლიტიკის განხორციელებასთან დაკავშირებული არცერთი სახელმწიფო უწყება, მათ შორის არც საგარეო საქმეთა სამინისტრო. ამ პირობებში, საქართველოს პრეზიდენტი პრაქტიკული თვალსაზრისითაც მოკლებულია შესაძლებლობას, ეფექტიანად ჩაერიოს ქვეყნის საგარეო პოლიტიკის განხორციელებასთან დაკავშირებული პოლიტიკური გადაწყვეტილებების მიღებაში, მათ შორის ელჩებისა და სხვა დიპლომატიური წარმომადგენლების შერჩევა -განწესებაში.

კანონმდებლის ნება და კონსტიტუციური ჩანაწერის შინაარსი ცხადად განიმარტა 2017 წლის კონსტიტუციური კანონის განმარტებით ბარათში შემდეგი ტექსტით: „პრეზიდენტი ინარჩუნებს მთავრობის წარდგინებით ელჩებისა და სხვა დიპლომატიური წარმომადგენლების დანიშვნისა და გათავისუფლების უფლებას, რაც სახელმწიფოს მეთაურების ერთ-ერთი ისტორიული და ტრადიციული უფლებამოსილებაა. თუმცა, გამომდინარე იქიდან, რომ დიპლომატიური წარმომადგენლების დანიშვნა საგარეო პოლიტიკის განხორციელების ერთ-ერთი უმთავრესი ინსტრუმენტია, აღნიშნული პრეროგატივა უნდა განიმარტოს როგორც პრეზიდენტის ცერემონიული უფლებამოსილება. დიპლომატიური წარმომადგენლის განწესების მატერიალური კომპეტენცია უნდა ჰქონდეს მთავრობას, როგორც საგარეო პოლიტიკის განხორციელებაზე ექსკლუზიურად პასუხისმგებელ ორგანოს. როლებისა და უფლებამოსილებების ამგვარი გამიჯვნა უპირობოდ არის აღიარებული ტრადიციულ საპარლამენტო დემოკრატიებში. იგივე პრინციპი უნდა გავრცელდეს პრეზიდენტის სხვა უფლებამოსილებებზეც, რომლებიც ქვეყნის საშინაო და საგარეო პოლიტიკის განხორციელებას, ანუ აღმასრულებელი ხელისუფლების უფლებამოსილებას უკავშირდება“.

ელჩებისა და დიპლომატიური წარმომადგენლობების ხელმძღვანელების დანიშვნისა და გათავისუფლების საპრეზიდენტო უფლებამოსილების ორმაგ ინტერპრეტაციას დამატებით აზღვევს თანახელმოწერის დათქმა. კერძოდ, საქართველოს კონსტიტუციის თანახმად, საქართველოს პრეზიდენტი ელჩებსა და სხვა დიპლომატიურ წარმომადგენლებს საქართველოს პრემიერ-მინისტრის თანახელმოწერით ნიშნავს. ამასთან, საქართველოს კონსტიტუციის 53-ე მუხლის პირველი პუნქტის თანახმად, თანახელმოწერილ აქტზე პოლიტიკური პასუხისმგებლობა მხოლოდ საქართველოს მთავრობას ეკისრება. შესაბამისად, თანახელმოსაწერ აქტებთან მიმართებით, საქართველოს პრეზიდენტი მხოლოდ სამართლებრივი პასუხისმგებლობით მოქმედებს.

აღსანიშნავია, რომ საქართველოს კონსტიტუცია არ ადგენს საქართველოს პრეზიდენტისთვის პოლიტიკური პასუხისმგებლობის შეფარდების არცერთ მექანიზმს. მაგალითად, საქართველოს პარლამენტი ან რომელიმე სხვა კონსტიტუციური ორგანო არ არის უფლებამოსილი, პოლიტიკური მოტივით გადააყენოს საქართველოს პრეზიდენტი ან მის მიმართ რაიმე სხვა პოლიტიკური პასუხისმგებლობის ზომა აამოქმედოს. შესაბამისად, საქართველოს პრეზიდენტის პოლიტიკური პასუხისმგებლობისგან გათავისუფლების შინაარსი მხოლოდ ერთი სახით შეიძლება განიმარტოს - შესაბამისი კონსტიტუციური ჩანაწერის თანახმად, თანახელმოსაწერი აქტის გამოცემისას, საქართველოს პრეზიდენტი არა პოლიტიკური, არამედ მხოლოდ სამართლებრივი მიხედულებით შეიძლება მოქმედებდეს. ეს ნიშნავს, რომ თანახელმოსაწერი აქტების მიმართ საქართველოს პრეზიდენტის პოლიტიკური პასუხისმგებლობისგან გათავისუფლების დათქმის ერთადერთი მიზანი შესაბამისი საპრეზიდენტო უფლებამოსილებების სწორი კონსტიტუციურ-სამართლებრივი განმარტების უზრუნველყოფაა.

საქართველოს კონსტიტუციით განმტკიცებული თანახელმოწერის ინსტიტუტის სამართლებრივი ბუნებიდან გამომდინარე, ერთმნიშვნელოვნად დგინდება, რომ თანახელმოსაწერი აქტების გამოცემისას, საქართველოს პრეზიდენტს არა პოლიტიკური, არამედ მხოლოდ სამართლებრივი დისკრეცია აქვს მინიჭებული. შესაბამისად, საქართველოს კონსტიტუციის თანახმად, ელჩებისა და დიპლომატიური წარმომადგენლობების ხელმძღვანელების დანიშვნისა და გათავისუფლების საპრეზიდენტო უფლებამოსილება, სიმბოლურთან ერთად, სამართლებრივ დატვირთვასაც ატარებს.

აქტის გამოცემისას, საქართველოს პრეზიდენტი სრულად მოკლებულია პოლიტიკურ დისკრეციას, რაზეც საპარლამენტო რესპუბლიკის შინაარსის გარდა, საქართველოს კონსტიტუციით განმტკიცებული თანახელმოწერის ინსტიტუტიც ნათლად მეტყველებს. ანალოგიური განმარტება უნდა გავრცელდეს თანახელმოწერით გამოსაცემ უკლებლივ ყველა საპრეზიდენტო სამართლებრივ აქტზე - საომარი და საგანგებო მდგომარეობის გამოცხადებაზე, თავდაცვის ძალების მეთაურის დანიშვნაზე, უმაღლესი სამხედრო და სპეციალური წოდებებისა და უმაღლესი დიპლომატიური რანგების მინიჭებაზე და სხვ.

აღნიშნული ლოგიკა, რომელსაც საფუძვლად დაედო შესაბამისი კონსტიტუციური ჩანაწერები, ნათლად არის გადმოცემული 2017 წლის კონსტიტუციური კანონის განმარტებით ბარათში შემდეგი ტექსტით: „კონსტიტუციაში რჩება ჩანაწერი, რომლის თანახმად პრეზიდენტის აქტის კონტრასიგნაციის შემთხვევაში, შესაბამის აქტზე პასუხისმგებლობა ეკისრება მხოლოდ მთავრობას. საქართველოს პრეზიდენტის სრული გათავისუფლება სამართლებრივი და პოლიტიკური პასუხისმგებლობისგან ნიშნავს, რომ კონსტიტუცია შესაბამისი აქტის გამოცემის მატერიალურ უფლებამოსილებას მთავრობას, ფორმალურ უფლებამოსილებას კი პრეზიდენტს ანიჭებს. ანალოგიური მიდგომა უნდა გავრცელდეს კონტრასიგნაციას დაქვემდებარებული აქტის არგამოცემის მიმართაც. ჩანაწერი - „კონტრასიგნაციით გამოცემულ სამართლებრივ აქტზე პასუხისმგებლობა ეკისრება მთავრობას“ აქტის გამოცემა-არგამოცემის საკითხის გადაწყვეტის მატერიალურ უფლებამოსილებას არსებითად საქართველოს მთავრობას ანიჭებს“.

უნდა აღინიშნოს, რომ საქართველოს კონსტიტუციის 53-ე მუხლის მე-2 პუნქტი ერთმანეთისგან მიჯნავს საქართველოს პრეზიდენტის სამართლებრივ აქტებს, რომლებიც ექვემდებარება და არ ექვემდებარება თანახელმოწერას. საქართველოს კონსტიტუციის აღნიშნული პუნქტიდან ნათლად იკითხება გამიჯვნის კრიტერიუმი.

კერძოდ, სამართლებრივ აქტები, რომლებიც აღმასრულებელი ხელისუფლების განხორციელებას უკავშირდება (ელჩებისა და სხვა დიპლომატიური წარმომადგენლების დანიშვნა და გათავისუფლება, საერთაშორისო ხელშეკრულების დადება, თავდაცვის ძალების მეთაურის დანიშვნა და გათავისუფლება, უმაღლესი სამხედრო და სპეციალური წოდებებისა და უმაღლესი დიპლომატიური რანგების მინიჭება და სხვ.), ექვემდებარება თანახელმოწერას, ხოლო აქტები, რომლებიც აღმასრულებელი ხელისუფლების განხორციელებას არ უკავშირდება (არჩევნების დანიშვნა, კანონის ხელმოწერა და გამოქვეყნება, არააღმასრულებელი ორგანოების წევრების - იუსტიციის უმაღლესი საბჭოს წევრის, ცესკოს თავმჯდომარისა და წევრების, ეროვნული ბანკის საბჭოს პრეზიდენტისა და წევრების, საკონსტიტუციო სასამართლოს მოსამართლეების დანიშვნა, მსჯავრდებულთა შეწყალება და სხვ.) თანახელმოწერას არ ექვემდებარება.

გამიჯვნის მიზანიც ნათელია - საქართველოს კონსტიტუცია არ უშვებს საქართველოს პრეზიდენტის პოლიტიკურ ჩარევას საშინაო და საგარეო პოლიტიკის განხორციელებაში, რაც საპარლამენტო რესპუბლიკის ელემენტარული პრინციპებისა და საქართველოს კონსტიტუციის 54-ე მუხლის პირველი პუნქტის მიხედვით, საქართველოს მთავრობის ექსკლუზიური უფლებამოსილებაა.

რომ არა საქართველოს კონსტიტუციით განმტკიცებული თანახელმოწერის ინსტიტუტის სამართლებრივი ბუნების ზემოაღნიშნული განმარტება, იგი სრულად იქნებოდა მოკლებული რაიმე პრაქტიკულ სამართლებრივ დატვირთვას. თუ საქართველოს პრეზიდენტის პოლიტიკური დისკრეცია თანახელმოწერის დათქმის პირობებში და მის გარეშე ერთნაირად განიმარტებოდა, ასეთ შემთხვევაში, ბუნებრივია, თანახელმოწერა ყოველგვარ პრაქტიკულ დატვირთვას იქნებოდა მოკლებული და ფიქციად იქცეოდა. აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ საქართველოს პრეზიდენტს საქართველოს კონსტიტუციით მინიჭებული აქვს იმგვარი სიმბოლური უფლებამოსილებებიც, რომლებიც არ ექვემდებარება თანახელმოწერას. მაგალითად, ასეთია საქართველოს პრემიერ-მინისტრის დანიშვნა, საქართველოს პარლამენტის დათხოვნა და საქართველოს პარლამენტის არჩევნების დანიშვნა. აღნიშნული უფლებამოსილებების სიმბოლურობა გამომდინარეობს საპარლამენტო მმართველობის სისტემის ლოგიკიდან და მას არავითარი დამატებითი სამართლებრივი არგუმენტაცია არ სჭირდება. აქედან გამომდინარე, თანახელმოწერის დათქმა არის მხოლოდ დამატებითი ინსტრუმენტი, რომელიც საქართველოს პრეზიდენტის შესაბამისი უფლებამოსილებების სიმბოლურობას ამყარებს.

საქართველოს მთავრობა ქვეყნის საშინაო და საგარეო პოლიტიკის განხორციელებისთვის პასუხისმგებელია საქართველოს პარლამენტის წინაშე. ამასთან, მთავრობის პოლიტიკური პასუხისმგებლობა საქართველოს კონსტიტუციაში კონკრეტული ფორმით არის გამოხატული. კერძოდ, თუ საქართველოს პარლამენტი, მაგალითად, უარყოფითად აფასებს საქართველოს მთავრობის საქმიანობას საგარეო პოლიტიკის სფეროში, მათ შორის, რომელიმე კონკრეტულ ქვეყანაში, მას შეუძლია მთავრობას უნდობლობა გამოუცხადოს. გაუგებარია, როგორ უნდა მოსთხოვოს პარლამენტმა მთავრობას პასუხი, თუ მთავრობა მოკლებულია კონკრეტულ ქვეყანაში ელჩის თავისი შეხედულებით დანიშვნისა და მისი გათავისუფლების შესაძლებლობას.

საპარლამენტო რესპუბლიკაში პრეზიდენტს არ შეიძლება ჰქონდეს პოლიტიკური დისკრეცია ისეთ უფლებამოსილებებთან მიმართებით, რომლებიც ქვეყნის საშინაო და საგარეო პოლიტიკის განხორციელებას უკავშირდება, რომელთა შორისაა ელჩებისა და სხვა დიპლომატიური წარმომადგენლების დანიშვნა და გათავისუფლება. ნებისმიერი სხვაგვარი ინტერპრეტაცია საპარლამენტო მმართველობის არსს ეჭვქვეშ დააყენებდა.

2022 წლის მარტში, საქართველოს მთავრობის უფლებამოსილების ფარგლებში საქართველოს საგარეო საქმეთა მინისტრმა დავით ზალკალიანმა მიმართა საქართველოს პრეზიდენტს და საქართველოს საგანგებო და სრულუფლებიანი ელჩის თანამდებობაზე საქართველოს პრეზიდენტს დასანიშნად შესთავაზა დავით ბაქრაძე გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის მუდმივი წარმომადგენლის, ხოლო კახა იმნაძე კანადაში საქართველოს საგანგებო და სრულუფლებიანი ელჩის თანამდებობაზე. ამავდროულად, საქართველოს მთავრობის უფლებამოსილების ფარგლებში საქართველოს პრეზიდენტს მიმართა წარდგინებით კახა იმნაძის გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის მუდმივი წარმომადგენლის უფლებამოსილების ვადაზე ადრე შეწყვეტის თაობაზე (კახა იმნაძეს 2022 წლის ივნისში ისედაც ეწურება უფლებამოსილების მეორე ვადა).

საქართველოს პრეზიდენტმა წარდგენებების დაკმაყოფილებაზე უარი განაცხადა, ამასთან განმარტა უარის მოტივი და შეხედულებები შესაბამის თანამდებობებზე კანდიდატურების დანიშვნასთან დაკავშირებით. კერძოდ, საქართველოს პრეზიდენტმა განმარტა, რომ მას მიზანშეწონილად მიაჩნდა დავით ბაქრაძის დანიშვნა არა გაერთიანებული ერების ორგანიზაციაში მუდმივი წარმომადგენლის თანამდებობაზე, არამედ კანადაში საგანგებო და სრულუფლებიანი ელჩის თანამდებობაზე. გარდა ამისა, საქართველოს პრეზიდენტმა აღნიშნა, რომ მას, არსებულ ვითარებაში, მიზანშეწონილად არ მიაჩნდა გაერთიანებული ერების ორგანიზაციაში მუდმივი წარმომადგენლის შეცვლა. საქართველოს პრეზიდენტის მიერ წარდგენილი მოტივიდან და განმარტებიდანაც ნათლად ჩანს, რომ წარდგინების უარყოფით, იგი პირდაპირი ფორმით შეიჭრა საქართველოს მთავრობის ექსკლუზიურ კონსტიტუციურ უფლებამოსილებაში, განახორციელოს ქვეყნის საგარეო პოლიტიკა. საქართველოს კონსტიტუციის თანახმად, მსჯელობა იმაზე, თუ რომელი ელჩის ან დიპლომატიური წარმომადგენლობის ხელმძღვანელის მუშაობა იქნება კონკრეტულ ვითარებაში ყველაზე მეტად მიზანშეწონილი შესაბამის სახელმწიფოში ან ორგანიზაციაში საქართველოს ეფექტიანი საგარეო პოლიტიკის განხორციელების თვალსაზრისით, მხოლოდ საქართველოს მთავრობის ექსკლუზიური პრეროგატივაა. საქართველოს პრეზიდენტის უმოქმედობიდან და მისი წერილობითი უარიდან თვალნათლივ ჩანს, რომ საქართველოს პრეზიდენტი მოქმედებდა არა სამართლებრივი, არამედ პოლიტიკური მოტივით, რის უფლებამოსილებასაც მას საქართველოს კონსტიტუცია არ ანიჭებს.

ყოველივე ზემოაღნიშნულის გათვალისწინებით, ვითხოვთ, „საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის მე-19 მუხლის პირველი პუნქტის „ბ“ ქვეპუნქტისა და 23-ე მუხლის მე-2 პუნქტის შესაბამისად, არაკონსტიტუციურად იქნეს ცნობილი საქართველოს პრეზიდენტის უმოქმედობა საქართველოს ელჩების და დიპლომატიური წარმომადგენლობის ხელმძღვანელების დანიშვნასა და გათავისუფლებასთან დაკავშირებით.

[1] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2015 წლის 12 ოქტომბრის N3/6/668 საოქმო ჩანაწერი საქმეზე

„საქართველოს პარლამენტის წევრთა ჯგუფი (ზურაბ აბაშიძე, გიორგი ბარამიძე, დავით ბაქრაძე და სხვები, სულ 39 დეპუტატი) საქართველოს პარლამენტის წინაარმდეგ“, II-16;

[2] საქართველოს კონსტიტუცია, მე-3 მუხლის მე-2 პუნქტი;

[3] საქართველოს კონსტიტუცია, მე-4 მუხლის მე-3 პუნქტი;

[4] ხეცურიანი ჯ., საკონსტიტუციო რეფორმა საქართველოში (2017 წ.) და საკონსტიტუციო სასამართლო, საკონსტიტუციო სამართლის ჟურნალი, სპეციალური გამოცემა, No.1/2018 , 27;

[5] CDL – AD (2017)023. European Commission for Democracy through Law (Venice Commission), “Opinion on the Draft revised Constitution as adopted by the Parliament of Georgia at the second reading on 23 June 2017”. Adopted by the

Venice Commission at its 112th Plenary Session (Venice, 6-7 October 2017). Para 51;

[6] საქართველოს კონსტიტუცია, 36-ე მუხლი, პირველი პუნქტი;

[7] საქართველოს კონსტიტუცია, 54-ე მუხლი, პირველი პუნქტი;

[8] კახიანი გ., საკონსტიტუციო კონტროლის ინსტიტუტი და მისი პრობლემები საქართველოში: კანონმდებლობისა და პრაქტიკის ანალიზი, დისერტ. სამეც. ხელმძ. ა. დემეტრაშვილი, უნივერსიტეტის გამომცემლობა, თბილისი, 2008.გვ.24;