სასამართლოს მეგობრის მოსაზრება: ავტორი - ა(ა)იპ "საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაცია"
| დოკუმენტის ტიპი | amicus curiae |
| ნომერი | ac1711 |
| კოლეგია/პლენუმი | პლენუმი - , , |
| ავტორ(ებ)ი | ა(ა)იპ "საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაცია" |
| თარიღი | 24 ოქტომბერი 2022 |
თქვენ არ ეცნობით სასამართლოს მეგობრის სააპლიკაციო ფორმის სრულ ვერსიას. სრული ვერსიის სანახავად, გთხოვთ, ვერტიკალური მენიუდან ჩამოტვირთოთ მიმაგრებული დოკუმენტი
1. საქმე/საქმეები რომლებთან დაკავშირებითაც სასამართლოს მეგობრის წერილობითი მოსაზრებაა შემოტანილი
ა. საქართველოს მთავრობა საქართველოს პრეზიდენტის წინააღმდეგ
2. სასამართლოს მეგობრის მოსაზრება
1, ინფორმაცია სასამართლო მეგობრის შესახებ
აღნიშნული სასამართლო მეგობრის ავტორი არის არასამეწარმეო (არაკომერციული) იურიდიული პირი „საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაცია,“ (შემდგომში საია) რომელიც დაფუძნდა 1994 წლის 9 სექტემბერს. წესდების 2.1. მუხლის „ბ“ ქვეპუნქტის თანახმად, საიას მიზანს წარმოადგენს სამართლებრივი სახელმწიფოს საკანონმდებლო ბაზის განვითარება. საქართველოს კონსტიტუციის მე-4 მუხლის მე-3 პუნქტის თანახმად, სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპის შემადგენელ ნაწილს წარმოადგენს ხელისუფლების დანაწილება. აღნიშნული სასამართლოს მეგობარი უკავშირდება ხელისუფლების დანაწილების პრინციპის ისეთ ასპექტს, რაც მიემართება ელჩების დანიშვნა-გათავისუფლებასთან დაკავშირებით უფლებამოსილების გამიჯვნას და შეკავებისა და გაწონასწორების მექანიზმის უზრუნველყოფას. იმედს გამოვთქვამთ, აღნიშნული სასამართლოს მეგობარი ხელს შეუწყობს საკონსტიტუციო სასამართლოს პრაქტიკის განვითარებას და საბოლოო ჯამში, სამართლებრივი სახელმწიფოს კონსტიტუციური პრინციპის განმტკიცებას.
აქვე ვინაიდან დავის საგანს წარმოადგენს პრეზიდენტის უმოქმედობა - გამოსცეს ელჩის დანიშვნის შესახებ ინდივიდუალურ-სამართლებრივი აქტი, მოთხოვნა აღნიშნული სასამართლოს მეგობრის მოსაზრებას დავურთოთ სადავო ნორმატიული აქტის ტექსტი, ვერ იქნება დაკმაყოფილებული, ვინაიდან დავის საგანი არ არის ნორმატიული აქტი.
2. ძალაუფლების განაწილების არსი და დანიშნულება
ხელისუფლების განაწილება არის თანამედროვე კონსტიტუციონალიზმის მთავარი მახასიათებელი.[1] მისი მიზანია, საჯარო მმართველობის განსახორციელებლად სახელისუფლებო ფუნქციები დაიყოს განსხვავებულ ორგანოებს შორის.[2] ამ კონცეფციის ჰორიზონტალური განზომილება გულისხმობს ძალაუფლების განაწილებას ხელისუფლების იმ შტოებს შორის, რომლებიც ერთ დონეზე დგანან.[3] თავდაპირველად, მონტესკიემ ძალაუფლების გამიჯვნა გამოიყენა, როგორც საკონსტიტუციო სტრუქტურა, კანონშემოქმედებითი, სამართალდამცავი და კანონის ინტერპრეტაციის ფუნქციების ერთი პირის ხელში მოხვედრის თავიდან ასაცილებლად.[4] ძალაუფლების კონცენტრაციის პრევენცია დღესაც განიხილება როგორც ხელისუფლების დანაწილების პრინციპული მიზანი.[5] ამ გზით სახელმწიფოს უფლებამოსილებათა ამგვარი ორგანიზების შედეგი არის თითოეული სახელმწიფო ორგანოს მიერ აბსოლუტური ძალაუფლების მოპოვების ხელშეშლა, რაც დემოკრატიული სახელმწიფოს უმნიშვნელოვანეს ამოცანას წარმოადგენს.[6] მისი მიზანია თვითნებური მართვის პრევენცია, ხელისუფლების რომელიმე ორგანოს ხელში ზედმეტი ძალაუფლების თავმოყრისგან დაცვა და მმართველობის ეფექტიანობის ხელშეწყობა.[7]
ხელისუფლების შტოებს შორის შრომის დანაწილება თითოეულს ათავისუფლებს მეორეს მხრიდან არასათანადო ჩარევისგან.[8] ის ემსახურება ხელისუფლების ეფექტიანობას იმით, რომ კონკრეტულ ფუნქციას ხელისუფლების იმ შტოს აკისრებს, რომელსაც კონკრეტული სახელმწიფო მიზნის მიღწევა უკეთ შეუძლია.[9] ხელისუფლებათა წონასწორობის და კონტროლის გამართული მექანიზმისთვის საჭიროა ხელისუფლების შტოები ფლობდნენ ასევე „ხელის შეშლის უფლებამოსილებას“.[10] ამავე დროს, ძალაუფლების დანაწილებამ შესაძლოა დააბრკოლოს არა მხოლოდ საკანონმდებლო შტოს გადამეტებული უზენაესობა, არამედ ის ებრძვის სასამართლო და აღმასრულებელი ხელისუფლებებიდან მომდინარე მსგავს საფრთხეებსაც.[11] ამდენად, ფუნქციების დანაწილების როლი სამივე შტოს მხრიდან ასეთი პოტენციური რისკის გაკონტროლებაში მდგომარეობს.[12]
შრომის გადანაწილება, რომელსაც ზემოთ აღნიშნული თეორია მოიაზრებს, განსხვავდება ძალაუფლების შერწყმის კონცეფციისგან. დანაწილებული ძალაუფლების არსი ის არის, რომ ხელისუფლების ერთ შტოს მეორეზე ზედამხედველობის უფლება მიანიჭოს და შექმნას ორმხრივი ურთიერთნდობისა თუ უნდობლობის ქსელი.[13] თუკი ძალაუფლების მკაცრი დაყოფა საპრეზიდენტო სისტემებშია გავრცელებული, ძალაუფლების შერწყმის თეორია საპარლამენტო მმართველობის სისტემებში განვითარდა. ამ უკანასკნელმა თავისი სახელი სწორედ პარლამენტის სუვერენობის ფუძემდებლური პრინციპის გამო დაიმკვიდრა. ამ სისტემაში ძალაუფლების დანაწილება პარლამენტსა და მთავრობას შორის განსხვავებულია: ის ეფუძნება საკანონმდებლო და აღმასრულებელი ძალაუფლების გაზიარებას.[14] აქ გამოიყენება ისეთი პრინციპები, რომლებიც არ შეესაბამება ძალაუფლების მკაფიოდ გამიჯვნის (საპრეზიდენტო) კონცეფციას.[15] გავრცელებულია მოსაზრება, რომ აღმასრულებელი და საკანონმდებლო შტოების შერწყმა საპარლამენტო სისტემებში უფრო სუსტად იცავს ქვეყანას პოლიტიკური ძალაუფლების ბოროტად გამოყენებისგან, ვიდრე ძალაუფლების ხისტი გადანაწილება საპრეზიდენტო სისტემებში.[16] ამ ლოგიკაზე დაყრდნობით, საპარლამენტო მმართველობაში კიდევ უფრო აუცილებელი ხდება ბალანსის მექანიზმების გაძლიერება, რათა ძალაუფლების დანაწილების კონცეფციამ თავისი დანიშნულება არ დაკარგოს.
პრეზიდენტები სახელმწიფო მმართველობის ნახევრად-საპრეზიდენტო მოდელში (იგივე „დუალისტური აღმასრულებელი სისტემა“[17]) გულისხმობს სახელმწიფო მმართველობის იმ ფორმას, სადაც აღმასრულებელი ხელისუფლება წარმოდგენილია ორი დამოუკიდებელი შტოს სახით.[18] მმართველობის ეს ფორმა მოიაზრებს ხალხის მიერ არჩეულ ძლიერ პრეზიდენტს, რომელიც სახელმწიფო მეთაურის ფუნქციას ასრულებს, და პრემიერ-მინისტრს, რომელიც საპარლამენტო ნდობის სუბიექტია და წარმოადგენს მთავრობის მეთაურს.[19] აღნიშნული სტრუქტურული კომბინაცია მსოფლიოს მასშტაბით არსებული ნახევრად-საპრეზიდენტო სისტემების მაიდენტიფიცირებელი ნიშანია.[20]
ბოლო ათწლეულებში გლობალურად მისი ფართოდ გავრცელების შედეგად ნახევრად-საპრეზიდენტო მოდელის ორი ქვეტიპი წარმოიშვა: პრემიერ-პრეზიდენტის და პრეზიდენტ-პარლამენტის. პირველი მოდელი გულისხმობს ნახევრად-საპრეზიდენტო სისტემას, სადაც პრემიერ-მინისტრი და კაბინეტი ექსკლუზიურად ანგარიშვალდებულია საპარლამენტო უმრავლესობის წინაშე, რომელსაც უნდობლობის გამოცხადებით პრემიერ-მინისტრის უფლებამოსილების შეწყვეტა ნებისმიერ დროს შეუძლია.[21] პრეზიდენტ-პარლამენტის მოდელი კი მიემართება ნახევრად საპრეზიდენტო სისტემის იმ სახეს, სადაც პრემიერ-მინისტრი და კაბინეტი ორმაგად ანგარიშვალდებულია როგორც საპარლამენტო უმრავლესობის, ისე პრეზიდენტის წინაშე.[22] მიუხედავად იმისა, რომ არსებობს განსხვავებული მოსაზრებებიც, 2024 წლამდე, სანამ პრეზიდენტის არაპირდაპირი არჩევის წესი ამოქმედდება, საქართველო პრემიერი-პრეზიდენტის ქვეტიპის ნახევრად-საპრეზიდენტო მოდელს მიეკუთვნება. სწორედ ამ მიზეზით წინამდებარე დოკუმენტი, საპარლამენტოსთან ერთად, ნახევრად-საპრეზიდენტო ტიპის მმართველობის მოდელში პრეზიდენტის ძალაუფლებასაც მიმოიხილავს.
თითქმის ყველა ქვეყანაში მთავრობა აღმასრულებელი ხელისუფლების ის შტოა, სადაც სახელმწიფო ძალაუფლება ყველაზე მეტადაა კონცენტრირებული, ეს კი ავტოკრატიული მმართველობის ჩვეული იმპულსის წარმოშობის საფუძველია.[23] ამ მიზეზით, პრემიერ-მინისტრსა და პრეზიდენტს შორის აღმასრულებელი ძალაუფლების სტრუქტურული დაყოფა აღმასრულებელი შტოს ძალაუფლების დეკონცენტრაციას ახდენს და თეორიულად უზრუნველყოფს ჯანსაღ კონკურენციას, რის ფარგლებშიც აღმასრულებელ შტოს გადაწყვეტილებათა მიღება კონსესუსზე დაფუძნებით უწევს.[24] აღმასრულებელი ძალაუფლების ორ სუბიექტს (პრეზიდენტი და პრემიერ-მინისტრი) შორის გაყოფის საერთო მიზანი სახელმწიფოში პოლიტიკური სტაბილურობისა და ანგარიშვალდებულების ხარისხის გაუმჯობესებაა, აღმასრულებელ შტოში შიდა დამატებითი შეკავებისა და გაწონასწორების (checks and balances) მექანიზმების უზრუნველყოფით.[25]
ძალაუფლების განაწილების დუალისტურ სისტემაში აღმასრულებელი ხელისუფლების ორივე სუბიექტი ურთიერთკონტროლს ახორციელებს. ძალაუფლების დაყოფის აღნიშნული მოდელი, თავის მხრივ, ამცირებს აღმასრულებელი ხელისუფლების ბოროტად გამოყენების ალბათობას ან/და სიმძიმეს თითოეული სუბიექტის მხრიდან (კერძოდ, საპრეზიდენტო დიქტატურას ან აღმასრულებელი ძალაუფლების პრემიერ-მინისტრის ხელში კონსოლიდაციას).[26] ნახევრად-საპრეზიდენტო სისტემები უზრუნველყოფილი არიან შესაძლებლობით, მოხდეს აღმასრულებელი ხელისუფლების ბოროტად გამოყენების ლიმიტირება, თავიდან იქნას აცილებული აღმასრულებელი შტოს ბიუროკრატების მხრიდან სახელმწიფოს მიტაცება და პრეზიდენტსა და პრემიერ-მინისტრს შორის ძალაუფლების განაწილების ბუნდოვანებით გამოწვეული კონსტიტუციური კრიზისი.[27]
სამართლის უზენაესობისა და დემოკრატიული ნორმების ძლიერ მხარდამჭერად მიჩნეულ ნახევრად-საპრეზიდენტო სისტემებში აღმასრულებელი ფუნქციები ქვეყნის საშინაო და საგარეო პოლიტიკასთან მიმართებით განაწილებულია პრეზიდენტსა და პრემიერ-მინისტრს შორის. პრეზიდენტი, ტრადიციულად, ახორციელებს დადგენილ უფლებამოსილებებს ქვეყნის საგარეო საქმეებთან, თავდაცვასა და სახელმწიფო უშიშროებასთან დაკავშირებით, წარმოადგენს რა შეიარაღებული ძალების ცერემონიალურ მთავარსარდალს და არის ერის წარმომადგენელი. აღნიშნულისგან განსხვავებით, პრემიერ-მინისტრს ეკისრება პასუხისმგებლობა სახელმწიფო პოლიტიკის ყველა სხვა სფეროში, მათ შორის, თითოეული მინისტრის საქმიანობის ყოველდღიური ზედამხედველობის მიმართულებით.[28]
პრეზიდენტისათვის საგარეო საქმეებში ძირითადად წარმომადგენლობითი ფუნქციების მინიჭება უზრუნველყოფს ქვეყნის ურთიერთობის უწყვეტობას სხვა სახელმწიფოებთან თუ საერთაშორისო ორგანიზაციებთან პოლიტიკური კრიზისისა თუ ძლიერი პოლიტიკური უთანხმოების დროს (როდესაც პრემიერ-მინისტრისათვის უნდობლობის გამოცხადება ხდება). ამავე დროს, პრეზიდენტის საგარეო უფლებამოსილებები შეზღუდულია, რამდენადაც ის მხოლოდ წარმომადგენლობითი ბუნებისაა, ეს კი ზღუდავს პრეზიდენტის შესაძლებლობას, ცალმხრივად გასაზღვროს ქვეყნის საგარეო პოლიტიკა.[29] კრიზისის დროსაც კი პრემიერ-მინისტრი ინარჩუნებს კონტროლს საგარეო საქმეთა სამინისტროზე, რაც გულისხმობს იმას, რომ სახელმწიფო პოლიტიკა ნახევრად-საპრეზიდენტო სისტემებში უნდა განისაზღვროს და აღსრულდეს კონსენსუსზე დაფუძნებული შეთანხმებით პრეზიდენტსა და პრემიერ-მინისტრს შორის და არა ცალმხრივი ქმედებებით რომელიმე მხარის მიერ.[30] ისევე როგორც პრემიერ-მინისტრს არ შეუძლია დამოუკიდებლად, საპრეზიდენტო თანხმობის გარეშე, განახორციელოს ფართომასშტაბიანი ცვლილებები საშინაო თუ საგარეო პოლიტიკაში, ნახევრად-საპრეზიდენტო სისტემაში შეზღუდულია პრეზიდენტის კომპეტენცია, ცალმხრივად უხელმძღვანელოს საკანონმდებლო თუ პოლიტიკურ რეფორმას.[31]
ნახევრად-საპრეზიდენტო სისტემის პირობებში, მნიშვნელოვანია, თავიდან იქნას აცილებული პრეზიდენტის ან პრემიერ-მინისტრის დომინირება იმ თანამდებობის პირების დანიშვნასთან დაკავშირებით, რომლებიც არ არიან კაბინეტის წევრები და პასუხისმგებელი არიან სახელმწიფოს საშინაო თუ საგარეო პოლიტიკის განხორციელებაზე. ეს აიხსნება იმ ფაქტით, რომ თანამდებობებზე ერთპიროვნულად დანიშვნის უფლებამოსილების არსებობამ შესაძლოა, ხელი შეუწყოს პოლიტიზირებული ბიუროკრატიის ან/და ერთპარტიული მმართველობის ჩამოყალიბებას, სადაც საჯარო მოსამსახურეები შესაძლოა, დანიშვნის კომპეტენციის მქონე აღმასრულებელი ხელისუფლების სუბიექტის მიმართ ერთგულების ან ანგარიშვალდებულების მოტივით მოქმედებდნენ.[32] ბიუროკრატიული დამოუკიდებლობის ამგვარმა ნაკლებობამ შესაძლოა, ძირი გამოუთხაროს ძალაუფლების განაწილებას პრეზიდენტსა და პრემიერ-მინისტრს შორის, და ასევე თავად სისტემის დემოკრატიულ ლეგიტიმაციას.[33]
პრეზიდენტის რეალური ძალაუფლების განსაზღვრის ერთ-ერთ ინდიკატორად მიუთითებენ მისი არჩევის წესსაც. უმეტესი ავტორების აზრით, პრეზიდენტის პირდაპირ არჩევნებს ფუნდამენტური მნიშვნელობა აქვს საპრეზიდენტო აქტივიზმის[34] ხარისხის დასადგენად. პირდაპირ არჩეული პრეზიდენტები სარგებლობენ უფრო მაღალი ლეგიტიმაციით და არიან ყველა ამომრჩევლის წარმომადგენლები - ეს არა მხოლოდ აღჭურავს პრეზიდენტებს უფლებამოსილებებით, არამედ ასევე მოითხოვს მათგან, რომ წინააღმდეგობა გაუწიონ პარლამენტს და მთავრობას და გამოიყენონ თავიანთი ეს ძალაუფლება.[35] ამ გაგებით, პირდაპირ არჩეული პრეზიდენტები განიხილებიან როგორც ვეტოს ძალაუფლების მქონე დამატებითი ინსტიტუციები.[36] მეორე მხრივ, არაპირდაპირი წესით არჩეული პრეზიდენტები დამოკიდებული არიან პარლამენტზე, ვინაიდან უმეტესად, დეპუტატები ირჩევენ პრეზიდენტს, რომელიც პირობას დებს, რომ იქნება ნაკლებად აქტიური პოლიტიკურ ცხოვრებაში.[37] არაპირდაპირ არჩეული პრეზიდენტებიც კი ხშირად ერევიან სამხედრო და საგარეო პოლიტიკაში - იმ სფეროებში, სადაც კონსტიტუცია ნათლად აძლევს მათ ამის ძალაუფლებას. ბევრი კონსტიტუცია პრეზიდენტს აცხადებს შეიარაღებული ძალების მთავარსარდლად, და აძლევს მას უფლებამოსილებას, წარმოადგინოს სახელმწიფო საზღვარგარეთ.[38] თუმცა, არსებობს მოსაზრებები (რომლებიც ძირითადად ქვეყნებში არსებულ გამოცდილებას ეყრდნობა), რომ პრეზიდენტის დისკრეციის ფარგლები არ არის დამოკიდებული მისი არჩევის წესზე; თუ მას აქვს რაიმე სფეროში დისკრეცია შესაბამისი კანონმდებლობით, მისი გამოყენება პრეზიდენტს შეუძლია, მიუხედავად იმისა, რა წესითაა ის არჩეული.[39]
იმ სისტემებში, სადაც პრეზიდენტი აირჩევა ხალხის მიერ, საპრეზიდენტო დამოუკიდებლობა შესაძლოა, ზოგჯერ სასარგებლო იყოს მთავრობის ფუნქციონირებისათვის, რამდენადაც, ამ გზით შესაძლებელია, მათ შორის, სტაბილურობის უზრუნველყოფა საგარეო სფეროში ქვეყნის საერთაშორისო პარტნიორებთან ურთიერთობის მიმართულებით, როდესაც პრემიერ-მინისტრის მიმართ უნდობლობის გამოცხადება ხდება. თუმცა ამგვარი დუალისტური აღმასრულებელი სისტემა შესაძლოა ართულებდეს საზოგადოების ან/და ხელისუფლების სხვა შტოებისათვის იმის აღქმას, რომელი სუბიექტია პასუხისმგებელი კრიზისის დროს.[40] ანგარიშვალდებულებისადმი ასეთი დამოკიდებულება ამცირებს საზოგადოებრივ ნდობას სამთავრობო ინსტიტუტებისადმი, რამაც შესაძლოა მთელი სისტემა მეტად მყიფე გახადოს მაშინ, როცა მთავრობისადმი ნდობის დაბალი ხარისხი აშკარად თვალსაჩინოა.[41]
რაც შეეხება საპარლამენტო რესპუბლიკებში სახელმწიფო მეთაურებს, ლიტერატურაში მათ მოიხსენიებენ, როგორც არააღმასრულებელ პრეზიდენტებს. ისინი როგორც წესი, არიან სახელმწიფოს სიმბოლური ლიდერები, რომლებიც ახორციელებენ წარმომადგენლობით და სამოქალაქო ფუნქციებს, თუმცა არ გააჩნიათ აღმასრულებელი ან პოლიტიკის მწარმოებელი არსებითი ძალაუფლება. ასეთი ტიპის პრეზიდენტი მოქმედებს როგორც ეროვნული ერთიანობის გარანტი და შუამავლობას უწევს პოლიტიკურ შტოებს, შეუთანხმებლობის და დაძაბულობის არსებობის შემთხვევაში.[42] ამის პარალელურად, არააღმასრულებელი პრეზიდენტი შეიძლება ახორციელებდეს ცალკეულ პოლიტიკური ხასიათის დისკრეციულ ძალაუფლებასაც, როგორც კონსტიტუციური არბიტრი ან გარანტორი.[43] პრეზიდენტები ხშირად ფლობენ მცირე დისკრეციულ უფლებამოსილებებს კერძოდ, მათ შეუძლიათ მთავრობის აქტის ლეგიტიმაციის გაძლიერებაც იმით, რომ თავიანთი, როგორც სახელმწიფოს პირველი პირის, ხელმოწერით მორალური, ცერემონიალური თუ ინსტიტუციური ლეგიტიმაცია მიანიჭონ დოკუმენტს.[44] საბოლოოდ, ასეთი პრეზიდენტები მოქმედებენ როგორც ერის წარმომადგენლები, ხელს უწყობენ სახელმწიფოს იმიჯისა და რეპუტაციის გამყარებას თუ შენარჩუნებას როგორც ქვეყნის შიგნით, ისე მის გარეთ.[45]
პრეზიდენტები, რომლებიც საპარლამენტო სისტემებში თანაარსებობენ პრემიერ-მინისტრთან ერთად, ახორციელებენ სხვადასხვა ცერემონიალურ უფლებამოსილებას, თუმცა იმგვარი დასკვნის გაკეთება, რომ ასეთი პრეზიდენტების როლი მხოლოდ ამით შემოიფარგლება, შეცდომა იქნებოდა.[46] პრეზიდენტის თანამდებობის გამაერთიანებელ ფუნქციას ზიანი მიადგებოდა, თუკი მას მხოლოდ მთავრობის მარიონეტად ან პიარ-დეპარტამენტად აღვიქვამდით.[47] ყველა პრეზიდენტი ფლობს დამატებით მკაფიოდ განსაზღვრულ უფლებამოსილებებს მმართველობით პროცესში. მათ შეიძლება. ჰქონდეთ საკანონმდებლო უფლებამოსილებები, როგორიცაა ვეტოს უფლება, საკანონმდებლო ინიციატივის ან დეკრეტების გამოცემის უფლება. მათ შეიძლება ასევე მიენიჭოთ არასაკანონმდებლო უფლებამოსილებებიც, როგორიცაა მთავრობის ფორმირება ან მისი გადაყენება. გარდა ამისა, კონსტიტუციების დიდი ნაწილი პრეზიდენტს ანიჭებს შეიარაღებული ძალების მთავარსარდლის უფლებამოსილებას და სხვადასხვა პრეროგატივებს საერთაშორისო ურთიერთობებში.[48] პრეზიდენტებს ასევე შეუძლიათ პოლიტიკის პროცესებში ჩარევა იმით, რომ თავად წარადგინონ კონკრეტული პოლიტიკის ალტერნატიული ხედვები, რომელიც არ შეესაბამება მთავრობის პოლიტიკურ (policy) დღის წესრიგს, ან გააკეთონ ისეთი განცხადებები, რომლებიც მთავრობის პოზიციებს ეწინააღმდეგება.[49]
ამდენად, საპარლამენტო მმართველობაში პრეზიდენტის უფლებამოსილების არსენალი არაერთგვაროვანია. კონსტიტუციური ნორმის ბუნდოვანების შემთხვევაში, აქვს თუ არა პრეზიდენტს კონკრეტული უფლებამოსილება, უნდა დადგინდეს იმის მიხედვით, როგორია სახელმწიფოს მეთაურის კომპეტენციების არქიტექტურა ქვეყნის უზენაეს კანონში. იმის საჭიროება, რომ ხელისუფლების ორგანოებს შორის შეკავებისა და გაწონასწორების დაბალანსებული სისტემა უნდა არსებობდეს, მმართველობის ყველა ფორმაში დგას. უფრო მეტიც, საპარლამენტო სისტემებში საკანონმდებლო-აღმასრულებელი შტოების ძლიერი ტანდემის პირობებში კიდევ უფრო აუცილებელია დამოუკიდებელი, არბიტრის ძლიერი ბერკეტებით აღჭურვილი ორგანოს არსებობა. პრეზიდენტის დისკრეცია კონკრეტულ საკითხთან დაკავშირებით სწორედ იმას ემსახურება, რომ სრულად პარლამენტისგან ლეგიტიმირებულმა სამთავრობო კაბინეტმა გადაჭარბებული ძალაუფლება არ ჩაიგდოს ხელში. განსაკუთრებით საგარეო ურთიერთობებში საჭიროებს პრეზიდენტი დისკრეციას, ვინაიდან ეს არის მექანიზმი, რომელიც უზრუნველყოფს სახელმწიფოს მეთაურის ერთ-ერთი მთავარი მანდატის - სახელმწიფოს იმიჯისა და რეპუტაციის სათანადოდ დაცვას.
პრეზიდენტის კომპეტენციების თაობაზე კითხვები და წინააღმდეგობრივი პასუხები ყველა სისტემაში არსებობს. იქ, სადაც დაწერილი კონსტიტუციური წესები მწირი ან ბუნდოვანია, ქვეყანა ხშირად ეყრდნობა ჩვეულებით ნორმებს. ამავე დროს, მთავარ ინსტიტუტებს შორის ურთიერთობა შეიძლება შეიცვალოს შექმნილი კრიზისის ან სხვა ფაქტორების საპასუხოდაც;[50] შესაძლოა საჭირო გახდეს გარკვეული ტიპის მოქნილი მიდგომა, თუმცა, ჩვეულებითი წესების ბუნდოვანებამ შეიძლება ასევე გააჩინოს კონსტიტუციური კრიზისების შესაძლებლობაც, ვინაიდან დაწერილი წესებით დაშვებული ქმედებები იყოს არალეგიტიმური და პოლიტიკურად სადავო.[51] თუკი პრეზიდენტს კანონმდებლობით პირდაპირ რაიმეს უფლება არ ენიჭება, ეს თავისთავად არ გამორიცხავს მის პოლიტიკურ დისკრეციას; ფორმალური უფლებამოსილებების მიღმა მას რჩება შესაძლებლობა, იმოქმედოს საკუთარი შეხედულებით (თუკი ეს მას პირდაპირ არ ეკრძალება) გამონაკლის შემთხვევებში, განსაკუთრებით კი კრიზისის დროს. ლიტერატურაში პრეზიდენტის პოლიტიკურ დისკრეციას არ გამორიცხავენ და საგამონაკლისო ხასიათის უფლებამოსილებად ახასიათებენ: „რაც უფრო მეტად ეცდება პრეზიდენტი პოლიტიკური მოტივებით იმოქმედოს, მით ნაკლებად შეძლებს ის პოლიტიკური ერთიანობის მიღწევას, რაც უფრო ნაკლებად არის პრეზიდენტი გამაერთიანებელი, მით ნაკლები იმუნიტეტი ექნება პოლიტიკურ ცხოვრებაში, ხოლო რაც უფრო ნაკლები იმუნიტეტი ექნება მას პოლიტიკურ ცხოვრებაში, მით ნაკლებად შეძლებს შემდგომში პოლიტიკური მოტივებით მოქმედებას.“[52] შესაბამისად, თუ კანონმდებლობა პირდაპირ არ უკრძალავს პრეზიდენტს რაიმე მოქმედებას, მას რჩება პოლიტიკური დისკრეციით მოქმედების სივრცე, თუმცა მასზეა დამოკიდებული, როდის და რა სიხშირით გამოიყენებს ამას (ზემოთ მითითებული რისკების გათვალისწინებით).
3. თანახელმოწერის არსი და დანიშნულება
საქართველოს მთავრობას საკონსტიტუციო სარჩელში იმის ერთ-ერთ არგუმენტად, რომ პრეზიდენტს შეზღუდული აქვს კომპეტენციები საგარეო ურთიერთობებში, მოჰყავს მის სამართლებრივ აქტებზე კონსტიტუციით გათვალისწინებული თანახელმოწერის სავალდებულობა. ამის გათვალისწინებით, რელევანტურია ამ ინსტიტუტის არსისა და რეალური დანიშნულების განხილვა ზემოთ განხილულ ძალაუფლების დანაწილების პრინციპებთან ერთობლიობაში.
კონტრასიგნაცია კონსტიტუციური მოთხოვნაა, სახელმწიფო მეთაურის მიერ ხელმოწერილ აქტებზე პრემიერი და მინისტრები აწერენ ხელს და ამის შემდეგ იღებენ ამ აქტებზე პოლიტიკურ და სამართლებრივ პასუხისმგებლობას.[53] კონტრასიგნაცია ლიტერატურაში განმარტებულია, როგორც: „1. აქტის შესაბამისობის დადასტურება სახელმწიფო მეთაურის ნებასთან ან დემოკრატიის პრინციპებთან; 2. იმ პრინციპის დადასტურება, რომლითაც სახელმწიფო მეთაურს არ ეკისრება პასუხისმგებლობა; 3. კანონდარღვევის შემთხვევაში მინისტებისათვის პოლიტიკური და სამართლებრივი პასუხისმგებლობის დაკისრება; 4. სახელმწიფო საქმეების საპარლამენტო კონტროლს დაქვემდებარება; 5. სახელმწიფო მეთაურსა და მინისტრთა შორის თანამშრომლობის ფორმა; 6. სამართლის უზენაესობის პრინციპის განმტკიცება“.[54] კონტრასიგნაცია შესაძლოა იყოს პოზიტიური ან ნეგატიური ფორმით ჩამოყალიბებული. ნეგატიური მეთოდი ჩამოთვლის აქტებს, რომლებსაც არ სჭირდება კონტრასიგნაცია, ხოლო პოზიტიური მეთოდი, პირიქით, მიუთითებს პრეზიდენტის აქტებზე, რომელთა მიმართ გათვალისწინებულია კონტრასიგნაციის აუცილებლობა.
პრეზიდენტის აქტები, რომლებსაც არ ესაჭიროება კონტრასიგნაცია, ცნობილია როგორც აღნიშნული თანამდებობის პირის პრეროგატივების სახელით. კონტრასიგნაციას დაქვემდებარებული/მისგან თავისუფალი აქტების იდენტიფიკაცია სახელმწიფო მეთაურის პოლიტიკური როლის განმსაზღვრელი უმნიშვნელოვანესი ფაქტორია. ამ გზით პრეზიდენტის აქტების ეფექტიანობა დამოკიდებული ხდება მთავრობის მონაწილეობაზე, პასუხისმგებლობა გადადის პრემიერ-მინისტრზე/მინისტრებზე. ამგვარად, კონტრასიგნაცია წარმოადგენს მთავრობასა და პრეზიდენტს შორის ურთიერთობის წესების სისტემას საპარლამენტო რესპუბლიკებში. კონტრასიგნაცია სათავეს ინგლისის საპარლამენტო სისტემიდან იღებს, საიდანაც პრინციპი მეფეს არ შეუძლია მართლსაწინააღმდეგო ქმედების ჩადენა - გახდა როგორც საპარლამენტო, ასევე ნახევრად-საპრეზიდენტო მოდელების მახასიათებელი (თუმცა ამ უკანასკნელ მოდელში პრეზიდენტი მეტი პრეროგატივით სარგებლობს). ამისგან განსხვავებით, საპრეზიდენტო მოდელებში კონტრასიგნაცია არ არსებობს. ამგვარად, კონტრასიგნაციის არსი, ერთი მხრივ, პრეზიდენტსა და მთავრობას შორის თანამშრომლობაა, ხოლო, მეორე მხრივ, გულისხმობს პრეზიდენტის საპარლამენტო პასუხისმგებლობისაგან გათავისუფლებას მის მიერ გამოცემული აქტებისათვის და პრემიერ-მინისტრზე/მინისტრებზე გადატანას.
კონსტიტუციურად დადგენილი პროცედურები, როგორიცაა მაგალითად, ვეტო, პარლამენტის რიგგარეშე სხდომის მოწვევა, პრემიერის დანიშვნა, რომლებიც განსაზღვრავს იმ შეზღუდულ შემთხვევათა ჩამონათვალს, როდესაც თანახელმოწერის აუცილებლობა არ არსებობს, კონსტიტუციურად დადგენილი მექანიზმებით, განამტკიცებს ძალაუფლების განაწილების სისტემას, რამდენადაც ეს წესები აკონკრეტებს იმ უნიკალურ პირობებს, რომელთა არსებობაც საჭიროა პრემიერ-მინისტრისა და პრეზიდენტის მიერ გადაწყვეტილების ერთად მიღების (მიღება კონსტიტუციით მოთხოვნილი ხელმოწერით) პრინციპის გვერდის ავლისათვის.
ნახევრად-საპრეზიდენტო სისტემათა უდიდეს ნაწილში პრეზიდენტები კონსტიტუციურად ფლობენ უფლებამოსილებას, დანიშნონ განსაზღვრული თანამდებობის პირები, რომლებიც მსახურობენ თავდაცვის ან/და საგარეო პოლიტიკის საკითხებთან დაკავშირებულ პოზიციებზე.[55] ეს დანიშვნის პროცედურა, როგორც წესი, ექვემდებარება თანახელმოწერას პრემიერ-მინისტრის მხრიდან.[56] პრემიერ-მინისტრს აქვს ყველა სხვა სახელმწიფო თანამდებობაზე დანიშვნის უფლებამოსილება, რომელიც უკავშირდება მთავრობის ყოველდღიურ საქმიანობას და რომელიც ანალოგიურად მოითხოვს პრეზიდენტის თანახელმოწერას.[57] თანახელმოწერის მოთხოვნა ამცირებს პრეზიდენტის ან პრემიერ-მინისტრის მიერ ბიუროკრატიის მიტაცების რისკს და უზრუნველყოფს სამართლის უზენაესობაზე დაფუძნებულ მმართველობას.[58] ამასთან, თანახელმოწერა ხელს უწყობს კონსესუსზე დაფუძნებული გადაწყვეტილების მიღების პროცედურას დაყოფილ აღმასრულებელ შტოში, რამდენადაც პრემიერ-მინისტრსა და პრეზიდენტს უწევთ, დანიშნონ ორმხრივად მისაღები კანდიდატები აღმასრულებელ სფეროში საშინაო თუ საგარეო თანამდებობრივ პოზიციებზე.[59]
ამდენად, ცალსახა არ არის პრეზიდენტის დისკრეციის გამორიცხვა კონსტიტუციით თანახელმოწერის პროცედურის დაწესებისას. მისი მიზანია, ორ კონსტიტუციურ ორგანოს შორის, რომლებსაც გააჩნიათ გარკვეული კომპეტენციები ერთსა და იმავე სფეროში, შედგეს კონსენსუსი კონკრეტულ საკითხებზე, განსაკუთრებით კი საგარეო ურთიერთობებში, რომელიც სახელმწიფოს ინტერესების სხვა ქვეყნების წინაშე წარმოდგენას უკავშირდება.
4. პრეზიდენტის უფლებამოსილების შედარებით-სამართლებრივი ანალიზი
შესწავლილი იქნა ელჩის დანიშვნის კონსტიტუციურად გარანტირებული პროცედურა ევროპის კავშირის წევრი ექვსი სახელმწიფოს (გერმანია, იტალია, ჩეხეთის რესპუბლიკა, ესტონეთი, ლატვია, სლოვენია) ნახევრად-საპრეზიდენტო და საპარლამენტო სისტემებში. ევროპის კავშირის ექვსი სახელმწიფო, რომელიც ევროპის კონტინენტურ სამართლებრივ სისტემას მიეკუთვნება, შეირჩა საქართველოსთან შედარებით-სამართლებრივი ანალიზისათვის, რამდენადაც იქ არსებულ მრავალპარტიულ დემოკრატიებში პრეზიდენტი წარმოადგენს სახელმწიფო მეთაურს, პრემიერ-მინისტრი კი მთავრობის მეთაურს. ამასთან, აღნიშნული სახელმწიფოები საერთაშორისოდ აღიარებულია, როგორც სამართლის უზენაესობის უფრო ძლიერი გარანტორები.[60] ჩეხეთის რესპუბლიკა, ესტონეთი, სლოვენია და ლატვია შეირჩა იმ მიზეზით, რომ აღნიშნულ სახელმწიფოებში ხელისუფლების დანაწილების მყარი მოდელი მოქმედებს და საქართველოს მსგავსად, არსებობს საპარლამენტო და ნახევრად-საპრეზიდენტო მმართველობის ფორმები (ქვეკატეგორია: პრემიერ-პრეზიდენტის მოდელი).
თითოეულ სახელმწიფოში პრემიერ-მინისტრსა და პრეზიდენტს შორის ძალაუფლება განსხვავებულადაა განაწილებული. დოკუმენტში წარმოდგენილია აღნიშნულ 6 ქვეყანაში პრემიერ-მინისტრისა და პრეზიდენტისათვის მინიჭებული კონსტიტუციური უფლებამოსილებების მიმოხილვა.
გერმანულ სამართლებრივ სისტემაში პრეზიდენტი წარმოადგენს გერმანიის ფედერალურ რესპუბლიკას საერთაშორისო ურთიერთობებში, სახელმწიფოს სახელით დებს საერთაშორისო შეთანხმებებს, აძლევს საზღვარგარეთ მყოფ ელჩებს აკრედიტაციას და იღებს ყველა უცხოელ ელჩს გერმანიაში.[61] ფედერალური კანცლერი (პრემიერ-მინისტრის ანალოგიური ფიგურა) განსაზღვრავს მთავრობის ზოგად პოლიტიკას და წარადგენს ფედერალურ მინისტრების კანდიდატურას, თითოეული მინისტრი, პრეზიდენტის მიერ დანიშვნის შემდეგ, წარმათავს თავისი სამინისტროს საქმეებს.[62]
იტალიის მმართველობის სისტემა პრეზიდენტს ანიჭებს უფლებამოსილებას, მოახდინოს დიპლომატიური წარმომადგენლების აკრედიტაცია და მიიღოს ისინი. პრეზიდენტს აქვს შეწყალებისა და სასჯელის შემსუბუქების კომპეტენცია, ასევე უფლებამოსილება, გამოაცხადოს ომი, მოახდინოს საერთაშორისო ხელშეკრულებათა რატიფიკაცია, რომლებიც პარლამენტის მიერ იქნა შეთანხმებული.[63] მინისტრთა საბჭოს პრეზიდენტი (პრემიერ-მინისტრის ანალოგი) პასუხისმგებელია მთავრობის ზოგადი პოლიტიკის ხელმძღვანელობასა და მის მიერ დანიშნული მინისტრების საქმიანობის კოორდინაციაზე.[64]
ჩეხეთის რესპუბლიკის კონსტიტუცია განასხვავებს პრეზიდენტის შიდა და საგარეო უფლებამოსილებებს. საშინაო დონეზე, პრეზიდენტი ნიშნავს და გამოიწვევს პრემიერ-მინისტრს, ნიშნავს საკონსტიტუციო სასამართლოს მოსამართლეს, ეროვნული ბანკის საბჭოს წევრებს, ასევე შეუძლია შეწყალება და სასჯელის შემსუბუქება.[65] საგარეო დონეზე, პრეზიდენტი წარმოადგენს სახელმწიფოს, იღებს მონაწილეობას საერთაშორისო მოლაპარაკების პროცესში, აკრედიტაციას ანიჭებს/გაიწვევს დიპლომატიური მისიების ხელმძღვანელებს.[66] ჩეხეთის პრემიერ-მინისტრი მართავს სამინისტროებს, აორგანიზებს მთავრობის საქმიანობას და განამტკიცებს ქვეყნის კონსტიტუციასა და კანონს.[67]
ესტონურ სამართლებრივ სისტემაში პრეზიდენტი წარმოადგენს ქვეყანას საერთაშორისო ურთიერთობებში, დიპლომატიური წარმომადგენლების დანიშვნისა თუ გამოწვევის და უცხოელი დიპლომატების მიღების ჩათვლით.[68] პრეზიდენტს ასევე აქვს სხვადასხვა ცერემონიალური უფლებამოსილებაც, როგორიცაა საპარლამენტო არჩევნების დანიშვნა, პარლამენტის სესიების გახსნა, სახელმწიფო ჯილდოების მინიჭება.[69] ესტონეთის პრემიერ-მინისტრი აღჭურვილია მთავრობის წარმომადგენლისა და მისი პოლიტიკური აქტივობების ხელმძღვანელობის უფლებამოსილებით.[70]
ლატვიის კონსტიტუცია განსაზღვრავს, რომ პრეზიდენტი წარმოადგენს სახელმწიფოს საერთაშორისო ურთიერთობებში, ნიშნავს სახელმწიფოს დიპლომატიურ წარმომადგენლებს, იღებს უცხოელ დიპლომატიურ ოფიციალურ პირებს, აღასრულებს პარლამენტის გადაწყვეტილებებს საერთაშორისო შეთანხმებებთან მიმართებით.[71] პრეზიდენტი ასევე ფლობს ომის გამოცხადების უფლებამოსილებას პარლამენტის გადაწყვეტილების საფუძველზე, ასევე შეწყალების უფლებამოსილებას.[72] მთავრობას აქვს ავტორიტეტი სახელმწიფოს ადმინისტრაციულ ინსტიტუტებზე და შედგება პრემიერისა და მინისტრებისაგან, რომელსაც პრემიერ-მინისტრი ირჩევს.[73]
სლოვენიის სამართლებრივ სისტემაში პრეზიდენტი ხელს აწერს და აქვეყნებს კანონებს, ნიშნავს და გაიწვევს ელჩებსა და კონსულებს, გამოსცემს სამართლებრივ აქტებს საერთაშორისო შეთანხმებების რატიფიცირებასთან დაკავშირებით, აქვს შეწყალების უფლებამოსილება.[74] ამის საწინააღმდეგოდ, პრემიერ-მინისტრი წარადგენს მინისტრთა პოსტებისათვის კანდიდატურებს ნაციონალურ ასამბლეაში და კოორდინაციას უწევს მინისტრთა საქმიანობას, რათა უზრუნველყოს მთავრობის პოლიტიკური და ადმინისტრაციული საქმიანობის თანმიმდევრულობა.[75]
ექვსივე სახელმწიფოში დიპლომატების დანიშვნისა და გათავისუფლების აღმასრულებელი უფლებამოსილებით აღჭურვილია პრეზიდენტი (სახელმწიფოს მეთაური). მიუხედავად ამისა, დოგმატური ან/და ნორმატიული პროცედურები, რომელთა მიხედვითაც ხდება ელჩების დანიშვნა თუ გათავისუფლება აღმასრულებელი შტოს მიერ, ამ ქვეყნებში განსხვავებულია. ექვსი ქვეყნის ელჩების დანიშვნის კომპეტენციისადმი მიდგომა შესაძლოა დაიყოს სამ ძირითად კატეგორიად: თანმიმდევრული დანიშვნის პროცედურა, პარალელური დანიშვნის პროცედურა და მთავრობის შეზღუდული როლი დანიშვნის პროცედურები. განვიხილოთ თითოეული მათგანი.
4.1.თანმიმდევრული დანიშვნის პროცედურა
გერმანიასა და იტალიაში განმტკიცებულია ელჩების დანიშვნის სამეტაპიანი პროცედურა. გერმანიაში ფედერალური საგარეო საქმეთა ოფისი კაბინეტს წარუდგენს რეკომენდაციას გერმანიის მოქალაქის ელჩის თანამდებობაზე დანიშვნის შესახებ. კაბინეტის მიერ კონსესუსით დამტკიცების შემდეგ, ელჩის უფლებამოსილება ხდება ოფიციალური, მას შემდეგ, რაც პრეზიდენტი დანიშნავს კანდიდატს და ხელს მოაწერს შესაბამის რწმუნების სიგელს.[76] ამის მსგავსად, იტალიაში საგარეო საქმეთა მინისტრი ელჩის თანამდებობისათვის რეკომენდაციას უწევს კანდიდატს იტალიური მინისტრთა საბჭოს (იგივე კაბინეტი)[77] წინაშე. საბჭოს მიერ დანიშვნის შემდეგ, ელჩის წოდების ოფიციალურად მინიჭება ხდება პრეზიდენტის დეკრეტით.[78] ორივე ქვეყანაში პრეზიდენტის მიერ ელჩის დამტკიცება შესაძლებელია მხოლოდ, შესაბამისად, საგარეო საქმეთა მინისტრისა და კაბინეტის მიერ დამტკიცების შემდეგ. მიუხედავად ამისა, ორივე ქვეყანაში პრეზიდენტის მიერ დამტკიცება წარმოადგენს აუცილებელ საბოლოო ნაბიჯს ელჩების დანიშვნის პროცესში.
4.2. პარალელური (სინქრონული) დანიშვნის პროცედურა
ელჩების დანიშვნის პროცედურა ესტონეთსა და სლოვენიაში ორი ეტაპისაგან შედგება. ამ სახელმწიფოებში შესაბამის საგარეო საქმეთა მინისტრს ევალება შეიმუშაოს მიღწევაზე დაფუძნებული რეკომენდაციები ელჩების თანამდებობისათვის და შეარჩიოს კანდიდატურა მხოლოდ იმ მოქალაქეთა წრიდან, რომლებიც მოცემული მომენტისთვის მსახურობენ დიპლომატიურ სამსახურში.[79][80] ამის შემდეგ, მინისტრის რეკომენდაციები დამტკიცებისათვის ერთმანეთის პარალელურად (და არა თანმიმდევრულად) ეგზავნება კაბინეტსა და პრეზიდენტს. კაბინეტის მიერ კონსესუსით დამტკიცებისა და პრეზიდენტის თანხმობის შემდეგ, ელჩის წოდების მინიჭება ხდება პრეზიდენტის მიერ.[81] ორივე ქვეყანაში თანხმობისათვის პრეზიდენტისა და კაბინეტისადმი მიმართვა ხდება ერთსა და იმავე დროს და აღნიშნული წარმოადგენს აუცილებელ ეტაპს ელჩის აკრედიტაციის პროცესში.
4.3.მთავრობის ლიმიტირებული როლი დანიშვნის პროცესში
ლატვიასა და ჩეხეთის რესპუბლიკაში განმტკიცებული დანიშვნის პროცედურა არ წარმოადგენს არც თანმიმდევრულ და არც სინქრონულ პროცედურას. მიუხედავად ამისა, შესაძლებელია ორივე სახელმწიფოში არსებული დანიშვნის პროცედურების შედარება, რამდენადაც თითოეულში ლიმიტირებულია მთავრობის როლი ელჩების დანიშვნის პროცესში. ჩეხეთის რესპუბლიკაში მთავრობა (ანუ პრემიერ-მინისტრი და კაბინეტი) წარადგენს ელჩების კანდიდატურებს საელჩოებისა თუ მუდმივი დიპლომატიური მისიებისათვის, რაც საჭიროებს რესპუბლიკის პრეზიდენტის მიერ დამტკიცებას. პრეზიდენტს ასევე აქვს ერთპიროვნული კომპეტენცია, დანიშნოს საკონსულო თანამდებობების, სპეციალური დიპლომატიური მისიების, სამეკავშირეო ოფისების ხელმძღვანელი პირები, მთავრობის თანხმობის გარეშე.[82]
ლატვიაში საგარეო საქმეთა მინისტრსა და საგარეო საქმეთა საპარლამენტო კომისიას ევალებათ, შეიმუშაონ საერთო, კოორდინირებული წინადადება ელჩის თანამდებობის შესახებ, რაც საჭიროებს ფორმალურ პრეზიდენტის მხრიდან.[83]
5. საქართველო
განვიხილოთ ზემოთ აღწერილი მოდელები საქართველოს კონსტიტუციური მოწყობის ჭრილში.
საქართველოში 1995 წლის შემდეგ სახელმწიფოს მეთაურს ყველა ის სტატუსი გააჩნდა, რაც რესპუბლიკური მმართველობის ქვეყნებში შეიძლება არსებობდეს. ის იყო აღმასრულებელი ხელისუფლების მეთაურიც საპრეზიდენტო მმართველობის ფორმაში, პრემიერის პორტფელის შემოღების პარალელურად, პრეზიდენტი ინარჩუნებდა აღმასრულებელი ხელისუფლების ხელმძღვანელობას. ნახევრად-საპრეზიდენტო სისტემაში პრემიერი-პრეზიდენტის ქვეტიპის მმართველობის დროს მისი შემცირებული კომპეტენციების მიუხედავად, იგი საკმაო ძალაუფლებით სარგებლობდა/სარგებლობს, რაც საჭიროა ხელისუფლების სხვა შტოებზე გავლენის მოსახდენად. მომდევნო პრეზიდენტი უკვე არაპირდაპირი წესით უნდა აირჩეს, რაც ქვეყანას სრულად გადაიყვანს საპარლამენტო მმართველობაზე.
საქართველოს კონსტიტუცია, რომელიც 2024 წლამდე თავისი ბუნებით პრემიერ-პრეზიდენტის ქვეტიპის ნახევრად საპრეზიდენტო მოწყობას ამკვიდრებს, პირდაპირ განასხვავებს მთავრობისა და პრეზიდენტის აღმასრულებელ უფლებამოსილებებს.
საქართველოს კონსტიტუცია სრულად განსაზღვრავს სახელმწიფოს მეთაურის კომპეტენციებს. მათი კლასიფიკაცია პირობითად შესაძლებელია შემდეგი სახით:
(1) სახელმწიფოს მეთაურის უფლებამოსილებები, რომლებსაც დამოუკიდებლად ახორციელებს:
მსჯავრდებულთა შეწყალება;[84]
ჯილდოების/პრემიების/წოდებების/რანგების მინიჭება;[85]
კანონის ხელმოწერა და გამოქვეყნება;[86]
ვეტო კანონებზე;[87]
კონსტიტუციური შეთანხმების დადება;[88]
არჩევნების დანიშვნა;[89]
პარლამენტის დათხოვნა;[90]
საკონსტიტუციო სასამართლოსთვის მიმართვა;[91]
იუსტიციის უმაღლესი საბჭოს წევრის დანიშვნა;[92]
ეროვნული ბანკის საბჭოს წევრების პარლამენტისთვის წარდგენა;[93]
ეროვნული ბანკის პრეზიდენტის დანიშვნა;[94]
საკონსტიტუციო სასამართლოს 3 წევრის დანიშვნა;[95]
მოქალაქეობის მინიჭება.[96]
(2) პრეზიდენტის კომპეტენციები, რომლებიც მთავრობის/პრემიერის/პარლამენტის სუბიექტის წარდგინებას მოითხოვს:
საგანგებო და საომარი მდგომარეობის გამოცხადება;[97]
ელჩების და დიპლომატიური წარმომადგენლობების ხელმძღვანელების დანიშვნა და გათავისუფლება;[98]
საქართველოს თავდაცვის ძალების მეთაურის დანიშვნა და გათავისუფლება;[99]
ეროვნული მარეგულირებელი ორგანოების წევრობის კანდიდატების პარლამენტისთვის წარდგენა;[100]
რეფერენდუმის დანიშვნა;[101]
პარლამენტის რიგგარეშე სესიების და სხდომების მოწვევა;[102]
ტერიტორიული ერთეულის წარმომადგენლობითი ორგანოს საქმიანობის შეჩერება ან დათხოვნა.[103]
(3) პრეზიდენტის კომპეტენციები, რომლებიც დამატებით თანხმობას საჭიროებს:
საგანგებო და საომარი მდგომარეობის გამოცხადება;[104]
ტერიტორიული ერთეულის წარმომადგენლობითი ორგანოს საქმიანობის შეჩერება ან დათხოვნა;[105]
აქტები, რომლებსაც თანახელმოწერა სჭირდება.[106]
(4) პრეზიდენტის კომპეტენციები, რომლებიც მთავრობის წინასწარ თანხმობას საჭიროებს:
წარმომადგენლობითი უფლებამოსილებების განხორციელება საგარეო ურთიერთობებში;[107]
მოლაპარაკებების წარმოება სხვა სახელმწიფოებთან და საერთაშორისო ორგანიზაციებთან;[108]
საერთაშორისო ხელშეკრულებების დადება;[109]
სხვა სახელმწიფოებისა და საერთაშორისო ორგანიზაციების ელჩების და სხვა დიპლომატიური წარმომადგენლების აკრედიტაციის მიღება;[110]
ცალკე შეიძლება გამოიყოს იმ კომპეტენციათა ჯგუფები, სადაც პრეზიდენტის უარი საბოლოოდ მაინც ვერ ახდენს გავლენას სხვა ორგანოს საქმიანობაზე, ვინაიდან კანონმდებლობა მათი დაძლევის მექანიზმს ითვალისწინებს. ასეთებია:
რიგგარეშე სესიის მოწვევაზე უარის შემთხვევაში პარლამენტს მაინც აქვს უფლება, გარკვეული ვადის გასვლის შემდეგ შეიკრიბოს;[111]
პარლამენტს უფლება აქვს მაინც დაამტკიცოს და გამოაქვეყნოს ის კანონი, რომელსაც პრეზიდენტმა ვეტო დაადო და მისი დაძლევის შემდეგაც უარი განაცხადა ხელმოწერაზე;[112]
პრემიერ-მინისტრის დანიშვნა.[113]
გარდა ჩამოთვლილისა, ცალკე კატეგორიად შეიძლება გამოიყოს სხვა ორგანოების მიერ პრეზიდენტისათვის წარდგენილი საკითხები, რომლებზეც კონსტიტუციამ პირდაპირ არ მიუთითა მის დისკრეციაზე. ასეთია საგანგებო ან საომარი მდგომარეობის გამოცხადება და სხვადასხვა საკადრო უფლებამოსილებები, მათ შორის, ელჩების და დიპლომატიური წარმომადგენლების დანიშვნა.
მხოლოდ 2 შემთხვევაში უთითებს კონსტიტუცია, სადაც პრეზიდენტს დისკრეცია არ გააჩნია. ასეთია პარლამენტის შემადგენლობის 2/3-ის მიერ კონსტიტუციური კანონის მიღება (პრეზიდენტი ვალდებულია მას ხელი მოაწეროს და არ სარგებლობს ვეტოს უფლებით).[114] აგრეთვე პარლამენტის დათხოვნის წინაპირობების არსებობისას (აქ მხოლოდ დროის გარკვეულ პერიოდთან მიმართებით აქვს პრეზიდენტს დისკრეცია, და იქვე გაწერილია შემთხვევაც, როდესაც ეს უფლება არ აქვს[115]).
ამისგან განსხვავებით, აშკარა დისკრეცია აქვს პრეზიდენტს მინიჭებული რეფერენდუმის დანიშვნისას. მას შეუძლია მოტივირებული უარი განაცხადოს მის დანიშვნაზე.[116]
საკონსტიტუციო სასამართლოში განსახილველი სარჩელის დავის საგანს წარმოადგენს ის, არის თუ არა პრეზიდენტის მხრიდან ელჩების დანიშვნა ან გათავისუფლება მისი ფორმალური უფლებამოსილება თუ პრეზიდენტს შეუძლია უარი განაცხადოს მთავრობის მიერ წარდგენილი ელჩების დანიშვნაზე ან გათავისუფლებაზე.
პირველ რიგში, უნდა აღინიშნოს ის გარემოება, რომ კონსტიტუცია უნდა წავიკითხოთ სისტემურად, კონსტიტუციის ერთი დებულების მეორე დებულებასთან შედარების და ერთობლივი ანალიზის გზით. ამასთან კონსტიტუცია თავად განსაზღვრავს კონკრეტული უფლებამოსილების ფარგლებს და თავადვე გვთავაზობს ხელისუფლების სხვადასხვა შტოებს შორის კონფლიქტის გადაწყვეტის მექანიზმებს. კონსტიტუცია, ყოველ კონკრეტულ შემთხვევაში, ადგენს რომელ სახელისუფლებლო შტოს ეკუთვნის საბოლოო სიტყვა ამა თუ იმ საკითხთან დაკავშირებით.
მოცემულ შემთხვევაში, დავის საგანს წარმოადგენს პრეზიდენტის მიერ ელჩების დანიშვნისა და გათავისუფლების უფლებამოსილება. ამასთან დაკავშირებით არსებობს დავა მთავარობასა და პრეზიდენტს შორის. ელჩის დანიშვნა დაკავშირებულია საგარეო ფუნქციების განხორციელებასთან. შესაბამისად, დავა პრეზიდენტსა და საქართველოს მთავრობას შორის გადაწყვეტილი უნდა იქნეს საგარეო ურთიერთობის წარმოების უფლებამოსილების კონტექსტში.
ამასთან დაკავშირებით, აღსანიშნავია საქართველოს კონსტიტუციის 49-ე მუხლის პირველი პუნქტის პირველი წინადადება, რომლის მიხედვითაც, პრეზიდენტი არის საქართველოს სახელმწიფოს მეთაური, რაც ამავე მუხლის მე-3 პუნქტის თანახმად, გულისხმობს იმას, რომ საქართველოს პრეზიდენტი წარმოადგენს საქართველოს საგარეო ურთიერთობებში. ამგვარად, საქართველოს კონსტიტუცია პრეზიდენტს ანიჭებს განსაზღვრულ ფუნქციებს საგარეო ურთიერთობების წარმოებისათვის. პრეზიდენტის უფლებამოსილებას საგარეო ფუნქციების განხორციელებასთან დაკავშირებით კონკრეტულ შინაარსს აძლევს კონსტიტუციის 52-ე მუხლის პირველი პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტი, სადაც აღნიშნულია: საქართველოს პრეზიდენტი, მთავრობის თანხმობით. ახორციელებს წარმომადგენლობით უფლებამოსილებებს საგარეო ურთიერთობებში, აწარმოებს მოლაპარაკებებს სხვა სახელმწიფოებთან და საერთაშორისო ორგანიზაციებთან, დებს საერთაშორისო ხელშეკრულებებს, იღებს სხვა სახელმწიფოებისა და საერთაშორისო ორგანიზაციების ელჩების და სხვა დიპლომატიური წარმომადგენლების აკრედიტაციას; მთავრობის წარდგინებით ნიშნავს და ათავისუფლებს საქართველოს ელჩებს და დიპლომატიური წარმომადგენლობების ხელმძღვანელებს;
რასაც კონსტიტუციის 52-ე მუხლის პირველი პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტი მიუთითებს, არის ის, რომ პრეზიდენტი დამოუკიდებლად ვერ ახორციელებს საქართველოს წარმომადგენლობას საგარეო ურთიერთობებში. იმისთვის, რომ პრეზიდენტმა შეასრულოს ქვეყნის საგარეო წარმომადგენლობასთან დაკავშირებული ფუნქცია, მას ესაჭიროება ამის შეთანხმება საქართველოს მთავრობასთან, მაგალითად, პრეზიდენტი ვერ აწარმოებს მოლაპარაკებას სხვა სახელმწიფოსთან, ვერ გააფორმებს მასთან ხელშეკრულებას, თუ ამასთან დაკავშირებით მას არ ექნება მთავრობისაგან თანხმობა მიღებული. მეორე მხრივ, ხელშეკრულების დადებისა და მოლაპარაკების უფლებამოსილება იმგვარად ვერ იქნება განმარტებული, რომ პრეზიდენტი ვალდებულია, აწარმოოს მოლაპარაკება სხვა სახელმწიფოსთან ან დადოს მასთან ხელშეკრულება, თუკი არ იზიარებს იმ პირობებს, რასაც პრეზიდენტს სთავაზობს მთავრობა სხვა ქვეყანასთან მოსალაპარაკებლად ან ხელშეკრულების დასადებად. ბუნებრივია, ასეთ შემთხვევაში პრეზიდენტს შეუძლია გამოეთიშოს მოლაპარაკების წარმოების და ხელშეკრულების დადების პროცესს და ამ უფლებამოსილების განხორციელების შესაძლებლობა მთლიანად მთავრობას დაუთმოს.
პრეზიდენტისაგან განსხვავებით, მთავრობას აქვს დამოუკიდებელი საგარეო პოლიტიკის წარმოების შესაძლებლობა. მთავრობას შეუძლია, პრეზიდენტთან კონსულტაციის გარეშე, გააფორმოს კონკრეტული ხელშეკრულება უცხო სახელმწიფოსთან. საქართველოს კონსტიტუციის 54-ე მუხლის პირველი პუნქტის თანახმად, საქართველოს მთავრობა არის აღმასრულებელი ხელისუფლების უმაღლესი ორგანო, რომელიც ახორციელებს ქვეყნის საგარეო პოლიტიკას. საქართველოს კონსტიტუციის 55-ე მუხლის მე-3 პუნქტის თანახმად, პრემიერ-მინისტრი წარმოადგენს საქართველოს საგარეო ურთიერთობებში, დებს საერთაშორისო ხელშეკრულებებს საქართველოს სახელით. ამგვარად, პრემიერ-მინისტრს და მთავრობას, რომელისაც პრემიერ-მინისტრი ხელმძღვანელობს, შეუძლიათ, პრეზიდენტისაგან დამოუკიდებლად, მისი მონაწილეობის გარეშე ან მისი სურვილის საწინააღმდეგოდ, განახორციელონ საგარეო პოლიტიკა, საერთაშორისო ხელშეკრულებებისა და შეთანხმებების დადების გზით.
ხელისუფლების დაბალანსების სისტემაში მთავრობის ამგვარ თავისუფლებას აქვს თავისი საზღვარი, რასაც ისევ კონსტიტუცია გვთავაზობს. იმის გათვალისწინებით, რომ საქართველოს კონსტიტუციის მე-4 მუხლის მე-3 პუნქტის თანახმად: „სახელმწიფო ხელისუფლება ხორციელდება ხელისუფლების დანაწილების პრინციპზე დაყრდნობით,” ხოლო კონსტიტუციის მე-4 მუხლის მე-4 პუნქტის საფუძველზე: „სახელმწიფო ხელისუფლება ხორციელდება კონსტიტუციით დადგენილ ფარგლებში.“ საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით: ხელისუფლების დანაწილების „კონსტიტუციური დებულების დანიშნულებას არ წარმოადგენს ხელისუფლების მხოლოდ ფორმალური დაყოფა სხვადასხვა შტოებად, არამედ მისი მიზანია, აღნიშნულ შტოებს შორის შეკავებისა და გაწონასწორების რეალური და ქმედითი კონსტიტუციურსამართლებრივი მექანიზმების უზრუნველყოფა, რაც გამოხატულია კიდეც კონსტიტუციის შესაბამის თავებში მოცემული რეგულირებებით, რომლებიც განსაზღვრავს ხელისუფლების თითოეული შტოს კომპეტენციას და მის ურთიერთმიმართებას სხვა შტოებთან“ (დავით ბაქრაძე, სერგო რატიანი, როლანდ ახალაია, ლევან ბეჟაშვილი და სხვები, სულ 38 დეპუტატი), საქართველოს მოქალაქეები - ერასტი ჯაკობია და კარინე შახპარონიანი, საქართველოს მოქალაქეები - ნინო კოტიშაძე, ანი დოლიძე, ელენე სამადბეგიშვილი და სხვები, აგრეთვე, საქართველოს პარლამენტის წევრთა ჯგუფი (ლევან ბეჟაშვილი, გიორგი ღვინიაშვილი, ირმა ნადირაშვილი, პეტრე ცისკარიშვილი და სხვები, სულ 38 დეპუტატი) საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-6, 7).
ზოგადად, დემოკრატიისა და კონსტიტუციით გათვალისწინებული ადამიანის ძირითადი უფლებების დაცვის ერთ-ერთ მთავარ გარანტორს საქართველოს კონსტიტუციით განმტკიცებული ხელისუფლების დანაწილების პრინციპი წარმოადგენს, რომლის დანიშნულებაა, არ მოხდეს ძალაუფლების კონცენტრაცია მხოლოდ ერთ სახელისუფლებლო შტოში (გიორგი ქართველიშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ 2017 წლის 13 ოქტომბერის №1/10/703გადაწყვეტილება II-38). „დემოკრატიის გადარჩენას და შენარჩუნებას ხელს უწყობენ სწორედ კონსტიტუციური მექანიზმები, რომლებიც აბალანსებენ პოლიტიკურ ხელისუფლებას, ზღვარს უდებენ მის ძალაუფლებას, ხელს უშლიან მის თვითნებობას, ანეიტრალებენ ძალაუფლების ბოროტად გამოყენების რისკებს“ (ბექა წიქარიშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ 2015 წლის 24 ოქტომბრის N1/4/592 გადაწყვეტილება II-35).
ხელისუფლების დანაწილების პრინციპი მიმართულია სახელმწიფო ძალაუფლების კონცენტრაციისა და ბოროტად გამოყენების რისკების თავიდან აცილებისკენ. სახელმწიფო ხელისუფლების ამგვარი ინსტიტუციონალიზაციის პირობებში შესაძლებელი ხდება სახელისუფლებლო ძალაუფლების უზურპირების პრევენცია, უზენაესი და წარუვალი კონსტიტუციური ღირებულების - ადამიანის უფლებებისა და თავისუფლებების დაცვა (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2016 წლის 29 სექტემბრის №3/4/641 გადაწყვეტილება საქმეზე „ქუთაისის სააპელაციო სასამართლოს კონსტიტუციური წარდგინება „აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის ქონების მართვისა და განკარგვის შესახებ“ აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის კანონის მე-19 მუხლის მე-3 პუნქტის კონსტიტუციურობის თაობაზე“ II-2)
„აღსანიშნავია, რომ საქართველოს კონსტიტუცია, ერთი მხრივ, expressis verbis განამტკიცებს ძალაუფლების დანაწილების პრინციპს, მეორე მხრივ კი, მიჯნავს ხელისუფლების თითოეული შტოს უფლებამოსილებებს და განსაზღვრავს მათი მოქმედების დასაშვებ ფარგლებს. თანამედროვე დემოკრატიულ სახელმწიფოში ეფექტური და სამართლიანი მმართველობისათვის აუცილებელია, შესაბამისი გადაწყვეტილებები მიიღებოდეს იმ ორგანოების მიერ, რომლებიც საამისოდ არიან კომპეტენტური თავიანთი კონსტიტუციური სტატუსით, ფუნქციითა და უფლებამოსილებებით. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს პრაქტიკის თანახმად, „კონსტიტუციური უფლებამოსილების შესაბამისი კონსტიტუციური ლეგიტიმაციის არმქონე სუბიექტის მიერ განხორციელება ქმნის როგორც ძალაუფლების ბოროტად გამოყენებისა და ადამიანის უფლებათა და თავისუფლებათა დარღვევის რისკებს, ისე საფრთხეს უქმნის სახელმწიფოს ეფექტიან ფუნქციონირებას“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2016 წლის 29 სექტემბრის №3/4/641 გადაწყვეტილება საქმეზე „ქუთაისის სააპელაციო სასამართლოს კონსტიტუციური წარდგინება „აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის ქონების მართვისა და განკარგვის შესახებ“ აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის კანონის მე-19 მუხლის მე-3 პუნქტის კონსტიტუციურობის თაობაზე“, II-6).
„ნებისმიერი რეგულირება, რომელიც ხელისუფლების რომელიმე შტოს კომპეტენციას და საქმიანობას ეხება, უნდა შემოწმდეს არა მხოლოდ ხელისუფლების ამა თუ იმ ორგანოს კომპეტენციის დამდგენ კონსტიტუციურ დებულებასთან, არამედ მხედველობაში უნდა იქნეს მიღებული ხელისუფლების დანაწილების ფუნდამენტური პრინციპი და ურთიერთშეკავებისა და გაწონასწორების კონსტიტუციური მექანიზმი (საქართველოს პარლამენტთა ჯგუფი (დავით ბაქრაძე, სერგო რატიანი, როლანდ ახალია, ლევან ბეჟაშვილი და სხვები, სულ 38 დეპუტატი) და საქართველოს მოქალაქეები ერასტი ჯაკობია და კარინე შახპარონიანი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ 2016 წლის 29 დეკემბრის N3/5/768,769,790,792 გადაწყვეტილება II-6).
მართალია, საგარეო პოლიტიკის განხორციელება არის სფერო, სადაც მთავრობის უფლებამოსილება ფართოა, ამის მიუხედავად, ამ სფეროშიც არის უფლებამოსილების ბოროტად გამოყენების საფრთხე. ამის გამო, კონსტიტუციამ, რომელიც ხელისუფლების დანაწილების პრინციპის აღიარებასთან ერთად, შესაბამის მუხლებში განსაზღვრავს ხელისუფლების სხვადასხვა შტოს უფლებამოსილებას, საჭიროდ მიიჩნია მთავრობის ფართო საგარეო ურთიერთობის წარმოების უფლებამოსილება, რაც უმეტეს შემთხვევაში, სასამართლოს კონტროლს მიღმაა, დაებალანსებინა სხვა თანამდებობის პირის მონაწილეობის გზით და ეს არის პრეზიდენტი. სწორედ პრეზიდენტს მიენიჭა, კონკრეტული საგარეო პოლიტიკური ვითარებიდან გამომდინარე, მიზანშეწონილობის პრინციპის გათვალისწინებით, ელჩის დანიშვნისა და გათავისუფლების თაობაზე საბოლოო გადაწყვეტილების მიღების უფლებამოსილება. ამასთან, პრეზიდენტს თავისი ლეგიტიმაციიდან გამომდინარე, გააჩნია უფლებამოსილება, მიიღოს ამგვარი გადაწყვეტილებები. მოქმედი პრეზიდენტი არის ხალხის მიერ პირდაპირი წესით არჩეული. მართალია, 2024 წლიდან პრეზიდენტის არჩევა მოხდება არაპირდაპირ, თუმცა ეს გარემოება არავითარ გავლენას არ ახდენს, მის ლეგიტიმაციაზე. პრეზიდენტი აირჩევა პარლამენტის ყველა წევრის, აჭარისა და აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკების წარმომადგენლობითი ორგანოების და ადგილობრივი თვითმმართველობის წარმომადგენლობითი ორგანოების საკრებულოს წევრების მიერ 2/3-ის უმრავლესებით. პირები, რომლებიც პრეზიდენტის არჩევაში მონაწილეობენ, თავად არიან არჩეული საქართველოს მოქალაქეების მიერ, რაც პრეზიდენტის შერჩევის პროცესს მაღალი სახალხო ლეგიტიმაციის ხარისხს სძენს.
ამგვარად, მაღალი ლეგიტიმაციის მქონე თანამდებობის პირს - პრეზიდენტს, რომელსაც შეუძლია, გამონაკლის შემთხვევაში, მთავრობის დამოუკიდებელი საგარეო პოლიტიკის დაბალანსება, კონსტიტუციამ მიანიჭა მთავრობის წარდგინებით, ელჩების დანიშვნის ან გათავისუფლების უფლებამოსილება. ამგვარი თანხმობა გამომდინარეობს, ხელისუფლების დანაწილების პრინციპებიდან და ემსახურება უფლებამოსილების ბოროტად გამოყენების თავიდან აცილებას. უფლებამოსილების ბოროტად გამოყენება ამ სფეროში შეიძლება მდგომარეობდეს მაგალითად, აშკარად არაკომპეტენტური პირის ელჩად დანიშვნაში. საგარეო ურთიერთობის სფეროში, მთავრობის ფართო უფლებამოსილების გათვალისწინებით, ამგვარი საფრთხე ძალიან დიდია. სწორედ ხელისუფლების დანაწილების პრინციპი, პარლამენტისა და მთავრობისაგან დამოუკიდებელი ინსტიტუტის - პრეზიდენტის მონაწილეობა უზრუნველყოფს იმას, რომ თავიდან იქნეს აცილებული, საგარეო პოლიტიკის წარმოების ფართო უფლებამოსილების ბოროტად გამოყენება.
პასუხი უნდა გაეცეს შეკითხვას, რამდენად შეიძლება ელჩების დანიშვნა-გათავისუფლება იყოს პრეზიდენტის ცერემონიალური უფლებამოსილება, კერძოდ, რამდენად სწორია მოსარჩელის მოსაზრება იმასთან დაკავშირებით, რომ მას შემდეგ, რაც მთავრობა პრეზიდენტს წარუდგენს კონკრეტული პირის ელჩის თანამდებობაზე დანიშვნის ან გათავისუფლების ინიციატივას, პრეზიდენტს სხვა არჩევანი არ რჩება, გარდა იმისა, რომ იმოქმედოს მთავრობის წინადადების შესაბამისად - გაათავისუფლოს ან დანიშნოს მთავრობის მიერ წარდგენილი პირი ელჩის თანამდებობაზე.
ამ საკითხზე მნიშვნელოვანია მოხდეს კონსტიტუციის სხვადასხვა დებულების სისტემური ანალიზი. ვინაიდან კონსტიტუცია წარმოადგენს ერთ მთლიან ორგანიზმს, მისი ცალკეული დებულება არ უნდა განიმარტოს იზოლირებულად, არამედ ერთმანეთთან მჭიდრო კავშირში. ამასთან კონსტიტუცია თავად განსაზღვრავს მასში ჩამოყალიბებული უფლებისა თუ ინსტიტუტის შინაარსსა და ფარგლებს. ამასთან დაკავშირებით, საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ 2017 წლის 15 თებერვალს საქმეზე ომარ ჯორბენაძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ მიღებული N3/1/659 გადაწყვეტილების მე-2 თავის მე-20 პუნქტში განაცხადა:
„კონსტიტუციური მართლმსაჯულების განხორციელებისას იგი (საკონსტიტუციო სასამართლო) კონსტიტუციას განიხილავს როგორც ერთიან ორგანიზმს. შეუძლებელია, სადავო საკითხის კონსტიტუციურობის სრულფასოვანი გადაწყვეტა, თუ სასამართლო კონსტიტუციის ნორმებს ერთმანეთთან კავშირში არ წაიკითხავს/განმარტავს.“
საკონსტიტუციო სასამართლომ 2020 წლის 25 სექტემბერს საქმეზე ნიკანორ მელია საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ მიღებულ N3/2/1473 გადაწყვეტილების მე-2 თავის მე-10 პუნქტში განაცხადა: „საქართველოს კონსტიტუციის დებულებათა ავტონომიური შინაარსით განმარტების პროცესში საკონსტიტუციო სასამართლომ შეიძლება იხელმძღვანელოს .. კონსტიტუციის სისტემური წაკითხვით.”
პირველ რიგში, უნდა აღინიშნოს, რომ კონსტიტუციაში პრეზიდენტისათვის მინიჭებული რიგი უფლებამოსილებების მართლაც ფორმალურია. ამის ნათელი მაგალითია, პრეზიდენტის მიერ პრემიერ-მინისტრის დანიშვნის უფლებამოსილება. პრემიერ-მინისტრის თანამდებობაზე დანიშვნა დამოკიდებულია იმაზე, ვის უჭერს მხარს საპარლამენტო უმრავლესობა და არა პრეზიდენტის ნებაზე. პრეზიდენტი მართლაც მხოლოდ ფორმალურად ადასტურებს საპარლამენტო უმრავლესობის ნებას, პირის პრემიერ-მინისტრის თანამდებობაზე დანიშვნასთან დაკავშირებით. ამ გარემოების გათვალისწინებით მნიშვნელოვანია განვიხილოთ ის კონსტიტუციური დებულებები, რაც პრეზიდენტის ცერემონიალურ, ფორმალურ ფუნქციებს ითვალისწინებს და შევადაროთ, ეს დებულებები ელჩების დანიშვნისა და გათავისუფლების უფლებამოსილებას.
დავიწყოთ პრემიერ-მინისტრის დანიშვნასთან დაკავშირებული უფლებამოსილებით. კონსტიტუციის 56-ე მუხლის მეორე პუნქტის თანახმად: პარლამენტი მთავრობის უფლებამოსილების მოხსნიდან, აგრეთვე პრემიერ-მინისტრის გადადგომიდან ან უფლებამოსილების სხვაგვარად შეწყვეტიდან 2 კვირის ვადაში ნდობას უცხადებს პარლამენტის არჩევნებში საუკეთესო შედეგის მქონე პოლიტიკური პარტიის მიერ წამოყენებული პრემიერმინისტრობის კანდიდატის მიერ წარდგენილ მთავრობას. მთავრობის შემადგენლობასთან ერთად პარლამენტს წარედგინება სამთავრობო პროგრამა. ნდობის მისაღებად საჭიროა პარლამენტის სრული შემადგენლობის უმრავლესობის მხარდაჭერა. ამავე მუხლის მე-5 პუნქტის თანახმად: „მთავრობისთვის ნდობის გამოცხადებიდან 2 დღის ვადაში საქართველოს პრეზიდენტი თანამდებობაზე ნიშნავს პრემიერ-მინისტრს, ხოლო პრემიერ-მინისტრი მისი დანიშვნიდან 2 დღის ვადაში − მინისტრებს. თუ საქართველოს პრეზიდენტი დადგენილ ვადაში არ დანიშნავს პრემიერ-მინისტრს, იგი დანიშნულად ჩაითვლება.“ ამგვარად, კონსტიტუციის 56-ე მუხლმა მკაფიოდ ჩამოაყალიბა ის, თუ ვინ უნდა იყოს ქვეყნის პრემიერ-მინისტრი. ეს საკითხი ცალსახად საქართველოს პარლამენტის გადასაწყვეტია. თუკი საქართველოს პრეზიდენტი არ ეთანხმება პარლამენტის გადაწყვეტილებას და პირის პრემიერის თანამდებობაზე არჩევიდან 2 დღის განმავლობაში ხელს არ აწერს პრემიერის თანამდებობაზე დანიშვნის აქტს, პარლამენტის მიერ არჩეული მოქალაქე პრემიერ-მინისტრის მოვალეობის შესრულებას იწყებს პრეზიდენტის მიერ დანიშვნის შესახებ სამართლებრივი აქტის გამოცემის არ არსებობის შემთხვევაშიც კი, მას შემდეგ, რაც პრეზიდენტის მიერ აქტის გამოსაცემად განსაზღვრული ორდღიანი ვადა უშედეგოდ გავა.
მოცემულ შემთხვევაში, თავად კონსტიტუციაში ჩაწერილმა სიტყვებმა - „თუ საქართველოს პრეზიდენტი დადგენილ ვადაში არ დანიშნავს პრემიერ-მინისტრს, იგი დანიშნულად ჩაითვლება“ - აქცია პრეზიდენტის მიერ პრემიერ-მინისტრის დანიშვნის უფლებამოსილება ცერემონიალურად. კონსტიტუციის 56-ე მუხლიდან შეიძლება გამოიყოს შემდეგი მახასიათებლები, რაც პრეზიდენტის მიერ პრემიერ-მინისტრის დანიშვნის უფლებამოსილებას, ცერემონიალურად ხდის:
1) პრემიერ-მინისტრის შერჩევის პროცესში სხვა ორგანოს (პარლამენტის) მონაწილეობა;
2) ვადა, რასაც კონსტიტუცია უდგენს პრეზიდენტს პრემიერ-მინისტრის დასანიშნად;
3) ვადის უშედეგოდ (პრეზიდენტის მიერ პრემიერ-მინისტრის დასანიშნად აუცილებელი 2 დღიანი ვადა) გასვლის სამართლებრივი შედეგი - პარლამენტის მიერ არჩეული პირის მიერ პრემიერ-მინისტრის მოვალეობის შესრულების დაწყება.
კონსტიტუციის 56-ე მუხლით დადგენილია პრეზიდენტის ცერემონიალური ფუნქციის დამადასტურებელი სამი კრიტერიუმი, რომლითაც შეგვიძლია შევაფასოთ კონსტიტუციის 52-ე მუხლის პირველი პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტის მიხედვით, მთავრობის წარდგინებით, პრეზიდენტის მიერ ელჩის დანიშვნის და გათავისუფლების უფლებამოსილების რაობა. ამ შედარების შედეგად, აღმოჩნდება რომ სახეზე გვაქვს მხოლოდ პირველი კრიტერიუმი - დასანიშნი ან გადასაყენებელი ელჩის ვინაობას ადგენს სხვა ორგანო - მთავრობა. პრეზიდენტი მოკლებულია დასანიშნი ან გადასაყენებელი ელჩის შერჩევის უფლებამოსილებას. ამის მიუხედავად, სახეზე არა გვაქვს მეორე და მესამე კრიტერიუმი: კონსტიტუციის 52-ე მუხლის პირველი პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტი არ განსაზღვრავს, რა ვადაში უნდა მიიღოს პრეზიდენტმა მთავრობის მიერ წარდგენილი პირის ელჩის თანამდებობაზე დანიშვნის ან გადაყენების გადაწყვეტილება და იმავდროულად, კონსტიტუცია არ განსაზღვრავს ამ ვადის უშედეგოდ გასვლის სამართლებრივ შედეგს - პირის ელჩის თანამდებობაზე დანიშვნას ან მისგან გადაყენებას, იმის მიუხედავად, რომ პრეზიდენტმა არ გამოსცა მისი დანიშვნის შესახებ განკარგულება.
აქედან გამომდინარე, შეუძლებელია იმის თქმა, ელჩის თანამდებობაზე დანიშვნა ან თანამდებობიდან გათავისუფლება პრეზიდენტის ცერემონიალური უფლებამოსილებაა. ასევე შეუძლებელია იმის თქმა, რომ პრეზიდენტმა აუცილებლად ის პირი უნდა დანიშნოს ელჩის თანამდებობაზე ან გაათავისუფლოს ელჩის უფლებამოსილების შესრულებისაგან, ვისაც მთავრობა მას წარუდგენს. კონსტიტუციის შემქმნელთა ნება რომ ყოფილიყო ის, რომ ელჩის დანიშვნა-გათავისუფლების ნაწილში პრეზიდენტი ცერემონიალური ფუნქციით აღეჭურვა, ამას კონსტიტუციაში ისევე მკაფიოდ ჩაწერდა, როგორც ეს პრემიერ-მინისტრის დანიშვნის შემთხვევაში გაკეთდა. მაშინ, როცა კონსტიტუციის 56-ე მუხლი პირდაპირ შეიცავს იმ კონფლიქტის პარლამენტის სასარგებლოდ გადაწყვეტის მექანიზმს, რაც წარმოიშობა პრემიერ-მინისტრობის კანდიდატთან დაკავშირებით პრეზიდენტსა და პარლამენტს შორის, კონსტიტუციის 52-ე მუხლის პირველი პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტი არ შეიცავს პრეზიდენტსა და მთავრობას შორის ელჩის თანამდებობაზე დანიშვნის ან თანამდებობიდან გათავისუფლების საკითხზე კონფლიქტის გადაწყვეტის ასეთ მექანიზმს. ეს კონფლიქტი უნდა გადაწყდეს პრეზიდენტის ნების შესაბამისად. ამის მიზეზია ის, რომ კონსტიტუციის 52-ე მუხლის პირველი ნაწილის „ა“ ქვეპუნქტის შესაბამისად, მთავრობას აქვს წარდგინების, ხოლო პრეზიდენტს - საბოლოო გადაწყვეტილების მიღების უფლებამოსილება. შესაბამისად, როცა პრეზიდენტი არ აკმაყოფილებს მთავრობის წარდგინებას, იმავდროულად, კონსტიტუცია არც პრეზიდენტის მიერ გადაწყვეტილების მიღების ვადას ადგენს, არც ამ ვადაში გადაწყვეტილების მიუღებლობის სამართლებრივ შედეგს არ განსაზღვრავს, ითვლება რომ არ არსებობს ელჩის დანიშვნის ან გათავისუფლების საფუძველი - პრეზიდენტის ნება.
საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ საქმეში საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაცია და საქართველოს მოქალაქე - ეკატერინე ლომთათიძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ 2007 წლის 26 დეკემბრის N1/3/407 გადაწყვეტილებაში მეორე თავის მე-17 პუნქტში მიუთითა: „ნორმის განმარტებისას უნდა გაირკვეს როგორც კანონმდებლის ნება, ისე თავად კანონის ნება. ცალკეულ შემთხვევაში, კანონმდებელმა შესაძლოა საკმარისი სიზუსტით, სიცხადით და ადეკვატური კონკრეტულობით ვერ გამოხატოს საკუთარი ნება. შესაბამისად, ამა თუ იმ ნორმის ტექსტი პრაქტიკულად დაშორდება კანონმდებლის რეალურ შეხედულებებსა და სურვილებს მის შინაარასთან დაკავშირებით, ანუ კანონის ნება დაშორდება კანონმდებლის ნებას. ასეთ დროს, სამართალშემფარდებელი აუცილებლად უნდა გაერკვიოს გამოსაყენებელი ნორმის ნამდვილ არსში, ჩაწვდეს კანონმდებლის კონკრეტულ მიზანს, მაგრამ ამაში მას თავად ნორმა უნდა დაეხმაროს. სამართალშემფარდებელი, პირველ რიგში, ნორმის ტექსტს ეყრდნობა. თუ ნორმის ტექსტიდან, მასში პრაქტიკულად ასახული არსიდან შეუძლებელია კანონმდებლის ნების ზუსტად გარკვევა, ბუნებრივია, სამართალშემფარდებლისთვის გადამწყვეტი იქნება კანონის ნება.
კანონი გაგებული და აღქმული უნდა იყოს ისე, როგორც ის არის დაწერილი. სამართალშეფარდებისას უპირატესობა ენიჭება კანონის ნებას, რადგან საკანონმდებლო პროცესში გამოთქმული მოსაზრებები, ზოგადი მიზნები, რომელთაც ეფუძნება კანონპროექტები და რომელთა რეგლამენტაციაც კანონში არ მომხდარა, ვერ გამოდგება სამართალშემფარდებლის მიერ კონკრეტული გადაწყვეტილების გამართლებისთვის. მას ევალება იხელმძღვანელოს ნორმის ტექსტით, მასში პრაქტიკულად ასახული, გათვალისწინებული და არა გასათვალისწინებელი სინამდვილით. შესაბამისად, მისი გადაწყვეტილება იქნება სწორი, კანონის შესაბამისი, მაგრამ ვერ იქნება კანონმდებლის ნების ამსახველი.“
საქართველოს მთავრობა კონსტიტუციურ სარჩელში მიუთითებს საკონსტიტუციო კომისიის წევრების (4 კონსტიტუციონალისტის) პოზიციაზე, რომ ელჩების დანიშვნისა და გათავისუფლებისას პრეზიდენტს უნდა ჰქონოდა ცერემონიალური ფუნქციები. მოსარჩელე მხარე ამ გარემოების დასადასტურებლად ასევე მიუთითებს განმარტებით ბარათზე. საქართველოს მთავრობა სარჩელში ციტირებს განმარტებითი ბარათიდან ამონარიდს, სადაც აღნიშნულია, რომ პრეზიდენტს ელჩების დანიშვნა-გათავისუფლებისას ცერემონიალური უფლებამოსილება გააჩნია. თუ კონსტიტუციის 52-ე მუხლის პირველი პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტის შემუშავებისას მისი შემქმნელების ნება ნამდვილად იყო ის, რომ პრეზიდენტს ჰქონოდა ცერემონიალური როლი ელჩების დანიშვნის ან გათავისუფლების საკითხში, მაშინ ეს ნება კონსტიტუციის ტექსტში სათანადო სიზუსტით უნდა ასახულიყო. როგორც უკვე აღვნიშნეთ, პრეზიდენტის ფორმალური როლი ელჩების დანიშვნის საკითხში, კონსტიტუციის ტექსტში სათანადოდ არ აისახა, აქედან გამომდინარე, მხედველობაში უნდა იყოს მიღებული ის სინამდვილე, რაც ტექსტუალური თვალსაზრისით ასახულია კონსტიტუციაში და არა ის, რისი ასახვა სურდათ კონსტიტუციის შემქმნელებს საკონსტიტუციო კომისიის სხდომების, საერთო-სახალხო განხილვების, საკომიტეტო და საპარლამენტო სხდომების პერიოდში. თუკი მოსაზრება, რომ პრეზიდენტს ცერემონიალური ფუნქცია ჰქონოდა ელჩების დანიშვნა-გათავისუფლებისას, მართლაც გამოითქვა საკონსტიტუციო კომისიაში, საყოველთაო-სახალხო განხილვისას ან საკომიტეტო და პლენარული სხდომების დროს, როგორც ჩანს, ამ სურვილმა სათანადო ასახვა ვერ ჰპოვა კონსტიტუციის ტექსტში, რის გამოც მხედველობაში მიიღება კონსტიტუციის ნება და არა მისი შემქმნელის ნება.
კონსტიტუციის 56-ე მუხლი არ არის ერთადერთი, სადაც კონსტიტუცია, ვადის და სამართლებრივი შედეგის მკაფიო რეგლამენტაციის გზით, პრეზიდენტის მიერ შესასრულებელ ამა თუ იმ ფუნქციას ცერემონიალურად აქცევს. კონსტიტუციის 56-ე მუხლის მე-5 პუნქტის იდენტურ ჩანაწერს შეიცავს კონსტიტუციის 57-ე მუხლის მე-3 პუნქტი (შემთხვევა, როდესაც პარლამენტმა უნდობლობა გამოუცხადა მოქმედ მთავრობას და აირჩია ახალი მთავრობა ახალი პრემიერით და პრეზიდენტი 2 დღის ვადაში არ ნიშნავს ახლად არჩეულ პრემიერ-მინისტრს) და კონსტიტუციის 58-ე მუხლის მე-3 პუნქტი (შემთხვევა, როცა მოქმედი მთავრობის ნდობის საკითხი პარლამენტში ჩავარდა და პარლამენტმა მოახერხა ახალი მთავრობის არჩევა, ამის მიუხედავად, 2 დღის ვადაში პრეზიდენტი ხელს არ აწერს ახალი პრემიერ-მინისტრის დანიშვნის აქტს). ყველა სხვა შემთხვევაშიც, 2 დღის ვადაში პრეზიდენტის მიერ ახლად არჩეული პირის პრემიერ-მინისტრის თანამდებობაზე არ დანიშვნა იწვევს, საპრეზიდენტო აქტის გამოცემის გარეშე, პარლამენტის მიერ არჩეული პირის მიერ პრემიერ-მინისტრის მოვალეობის შესრულების დაწყებას.
გარდა ამისა, კონსტიტუცია ასევე იცნობს პრეზიდენტის ისეთ ცერემონიალურ ფუნქციებს, როგორიცაა პარლამენტის პირველი სხდომის და რიგგარეშე სხდომის მოწვევა. პრეზიდენტის ნება - არ იქნეს მოწვეული პარლამენტის პირველი სხდომა ან რიგგარეშე სხდომა - არც ამ შემთხვევაში გადამწყვეტი. პირველ შემთხვევაში თავად კონსტიტუცია წყვეტს, როდის უნდა იქნეს მოწვეული პარლამენტის პირველი სხდომა, ხოლო მეორე შემთხვევაში - თავად პარლამენტი, პრეზიდენტი მხოლოდ ფორმალურად აფორმებს, ერთ შემთხვევაში, კონსტიტუციის ნებას, ხოლო, მეორე შემთხვევაში, რიგგარეშე სესიის (სხდომის) ინიციატორების ნებას.
საქართველოს კონსტიტუციის 44-ე მუხლის მე-2 პუნქტის თანახმად: „საქართველოს პრეზიდენტი პარლამენტის თავმჯდომარის, პარლამენტის წევრთა არანაკლებ ერთი მეოთხედის ან მთავრობის მოთხოვნით პარლამენტის სესიებს შორის პერიოდში იწვევს რიგგარეშე სესიას, ხოლო მორიგი სესიის მიმდინარეობისას – რიგგარეშე სხდომას. თუ წერილობითი მოთხოვნის წარდგენიდან 48 საათის განმავლობაში მოწვევის აქტი არ გამოიცა, პარლამენტი თავისი რეგლამენტის თანახმად იკრიბება მომდევნო 48 საათის განმავლობაში. პარლამენტის რიგგარეშე სხდომა ტარდება მხოლოდ ინიციატორის მიერ განსაზღვრული დღის წესრიგით და იხურება მისი ამოწურვისთანავე.“
მოცემული კონსტიტუციური დებულებაც ადგენს პრეზიდენტის ცერემონიალურ ფუნქციას, მოიწვიოს პარლამენტის რიგგარეშე სესია ან სხდომა. ამ შემთხვევაშიც, პრეზიდენტის ეს უფლებამოსილება ფორმალურია შემდეგი მიზეზის გამო:
1) ინიციატივა სხდომის მოწვევის შესახებ ეკუთვნის სხვა სუბიექტებს
2) კონსტიტუცია პრეზიდენტს განუსაზღვრავს ვადას - რიგგარეშე სესიის ან სხდომის შესახებ ინიციატივის მიღებიდან 48 საათს - როდესაც რიგგარეშე სხდომის ან სესიის მოწვევის შესახებ აქტი უნდა გამოსცეს.
3) კონსტიტუცია პირდაპირ განსაზღვრავს, რა სამართლებრივი შედეგი მოჰყვება პრეზიდენტის მხრიდან 48 საათის განმავლობაში საპრეზიდენტო აქტის გამოცემაზე უარს: ეს არის, პრეზიდენტის სურვილის საწინააღმდეგოდ, პარლამენტის რიგგარეშე სხდომის ან სესიის ჩატარება.
სხვა სუბიექტის მიერ რიგგარეშე სხდომის/სესიის მოწვევის ინიცირება, პრეზიდენტისათვის ამ უფლებამოსილების განსახორციელებლად 48 საათიანი ვადის განსაზღვრა და ამ ვადის გასვლის შემდეგ პრეზიდენტის მიერ სხდომის/სესიის მოწვევის უფლებამოსილების განხორციელებაზე უარის მიუხედავად, პარლამენტის შეკრება რიგგარეშე სხდომაზე ან სესიაზე, ნათლად მეტყველებს იმაზე, რომ პრეზიდენტი, ამ შემთხვევაში, ახორციელებს ცერემონიალურ უფლებამოსილებას. ამის საპირისპიროდ, კონსტიტუცია პირდაპირ არ ითვალისწინებს, პრეზიდენტმა რა ვადაში უნდა დანიშნოს მთავრობის მიერ წარდგენილი კანდიდატი ელჩის თანამდებობაზე ან, მთავრობის მოთხოვნით, რა ვადაში უნდა გაათავისუფლოს მოქალაქე ელჩის თანამდებობიდან. კონსტიტუცია პირდაპირ არ განსაზღვრავს იმას, რომ მთავრობის მიერ წარდგენილი პირი ელჩის თანამდებობაზე დანიშნულად ან გათავისუფლებულად ითვლება, თუკი პრეზიდეტი, დადგენილ ვადაში, არ მიიღო ელჩის დანიშვნის ან გათავისუფლების საპრეზიდენტო აქტს. ეს გარემოება აშკარად მიუთითებს იმაზე, რომ პრეზიდენტის მიერ ელჩის დანიშვნისა და გათავისუფლების უფლებამოსილება ფორმალური სულაც არ არის და საკმაოდ რეალური ბერკეტია მთავრობის საგარეო პოლიტიკური ძალაუფლების დასაბალანსებლად. მოსაზრება იმის შესახებ, რომ პრეზიდენტის მიერ ელჩების დანიშვნა-გათავისუფლება ატარებს ფორმალურ ხასიათს, არ დასტურდება კონსტიტუციის 52-ე მუხლის პირველი პუნქტის არც სიტყვა-სიტყვითი ან არც სისტემური განმარტების მეთოდის გამოყენების გზით.
საქართველოს კონსტიტუციის 38-ე მუხლი არეგულირებს საქართველოს პარლამენტის პირველი სხდომის მოწვევის საკითხს და პრეზიდენტის უფლებამოსილებასთან ამასთან დაკავშირებით. აღნიშნული კონსტიტუციური დებულების თანახმად: „ახალარჩეული პარლამენტის პირველი სხდომა იმართება პარლამენტის არჩევნების შედეგების ოფიციალურად გამოცხადებიდან არაუგვიანეს მე-10 დღისა. პირველ სხდომას ნიშნავს საქართველოს პრეზიდენტი. პარლამენტი პირველ სხდომაზე უფლებამოსილია, შეუდგეს მუშაობას, თუ სხდომას ესწრება პარლამენტის სრული შემადგენლობის უმრავლესობა. პარლამენტი სრულ უფლებამოსილებას იძენს პარლამენტის წევრთა ორი მესამედის უფლებამოსილების ცნობის მომენტიდან. ამ მომენტიდან უფლებამოსილება უწყდება წინა მოწვევის პარლამენტს.“
პრეზიდენტის მიერ პარლამენტის პირველი სხდომის მოწვევის უფლებამოსილება განსხვავდება პრეზიდენტის მიერ პრემიერ-მინისტრის დანიშვნის, რიგგარეშე სესიის და სხდომის მოწვევის უფლებამოსილებისაგან. ამის მიუხედავად, საქართველოს კონსტიტუციის 38-ე მუხლი, განსხვავებით ელჩების დანიშვნა-გათავისუფლების უფლებამოსილების დამდგენი 52-ე მუხლის პირველი პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტისა, პრეზიდენტის მიერ პარლამენტის პირველი სხდომის მოწვევის უფლებამოსილებას ფორმალურად აქცევს. კონსტიტუციის 38-ე მუხლის თანახმად, „ახალარჩეული პარლამენტის პირველი სხდომა იმართება პარლამენტის არჩევნების შედეგების ოფიციალურად გამოცხადებიდან არაუგვიანეს მე-10 დღისა. პირველ სხდომას ნიშნავს საქართველოს პრეზიდენტი.“ თუკი არჩევნების შედეგების ოფიციალურად გამოცხადებიდან არაუგვიანეს 10 დღის ვადაში პრეზიდენტი არ გამოსცემს აქტს პარლამენტის პირველი სხდომის დანიშვნის შესახებ, ის დაარღვევს კონსტიტუციას. მოცემულ შემთხვევაში, პრეზიდენტის უფლებამოსილება, სწორედ იმიტომ რომ მას კონსტიტუციამ დაუდგინა კონკრეტული ვადა პარლამენტის პირველი სხდომის მოსაწვევად, გარკვეულწილად, ფორმალურია იმ თვალსაზრისით, რომ არჩევნების შედეგების ოფიციალურად გამოცხადებიდან 10 დღის ვადაში, პრეზიდეტს მხოლოდ იმის დისკრეცია გააჩნია, რომ 10 დღის ვადაში აირჩიოს კონკრეტული დღე, როცა პარლამენტის სხდომას მოიწვევს. ამის მიუხედავად, პრეზიდენტის დისკრეცია მთავრდება არჩევნების შედეგების ოფიციალურად გამოცხადებიდან 10 დღის გასვლის შემდეგ, როცა პრეზიდენტი არ გამოსცემს პარლამენტის მოწვევის შესახებ სამართლებრივ აქტს და ამით არღვევს კონსტიტუციით დადგენილ მოთხოვნას.
კონკრეტული თანამდებობის პირის მხრიდან კონსტიტუციის მოთხოვნის დარღვევის დასადასტურებლად განსაკუთრებული მნიშვნელობა აქვს იმპერატიული კონსტიტუციური დებულებით ამ თანამდებობის პირისათვის განსაზღვრული ვადის დაწესებას, რომლის გასვლის შემთხვევაშიც სავალდებულოდ შესასრულებელი ქმედების განუხორციელებლობა, ჩაითვლება კონსტიტუციის დარღვევად. აღსანიშნავია ის გარემოება, რომ კონსტიტუციის 52-ე მუხლის პირველი პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტი არ ადგენს კონკრეტულ ვადას, როცა პრეზიდეტმა გადაწყვეტილება უნდა მიიღოს. მოსარჩელის პოზიცია იმასთან დაკავშირებით, რომ ელჩების დანიშვნა-გადაყენებაზე პრეზიდენტის უფლებამოსილება ცერემონიალურია, გაზიარებული რომც იყოს საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ, გაუგებარი დარჩება საკითხი იმასთან დაკავშირებით, რა მომენტიდან უნდა შეფასდეს პრეზიდენტის უმოქმედობა - არ დანიშნოს მთავრობის მიერ წარდგენილი პირი ელჩის პოზიციაზე - კონსტიტუციის დარღვევად, მთავრობის მოთხოვნის წარდგენიდან ერთი კვირის, ერთი თვის, 6 თვის თუ ერთი წლის გასვლის შემდეგ? კონსტიტუციის 52-ე მუხლის პირველი პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტი არ უდგენს პრეზიდენტს კონკრეტულ ვადას მთავრობის მიერ წარდგენილი პირის ელჩის თანამდებობაზე დასანიშნად ან გასათავისუფლებლად.
თუკი პრეზიდენტი არ ასრულებს თავის ცერემონიალურ ფუნქციებს, რაც კონსტიტუციიდან გამომდინარეობს, ეს იმავდროულად ნიშნავს, რომ პრეზიდენტი არღვევს კონსტიტუციას. კონსტიტუციის 48-ე მუხლის პირველი პუნქტის საფუძველზე, პრეზიდენტის მიერ კონსტიტუციის დარღვევა მისი იმპიჩმენტის საფუძველია. საქართველოს პრეზიდენტის მიერ არჩევნების შედეგების ოფიციალურად გამოცხადებიდან 10 დღის ვადაში პარლამენტის პირველი სხდომის მოწვევის აქტის გამოცემაზე უარი არის მისი იმპიჩმენტის საფუძველი, ვინაიდან პრეზიდენტი კონსტიტუციით დადგენილ ვადაში არ ასრულებს მის ცერემონიალურ ფუნქციას. თუკი საკონსტიტუციო სასამართლო დაადგენს, რომ პრეზიდენტმა აუცილებლად უნდა დანიშნოს მთავრობის მიერ წარდგენილი პირი ელჩის თანამდებობაზე ან უნდა გაათავისუფლოს ის პირი ელჩის თანამდებობიდან, ვიზეც მთავრობა მიუთითებს მას, ამ შემთხვევაში ბუნდოვანი რჩება საკითხი იმასთან დაკავშირებით, რა ვადაში უნდა გააკეთოს პრეზიდეტმა ეს, პრეზიდენტის მხრიდან რა ხანგრძლივობის შეყოვნება - დანიშნოს ან გაათავისუფლოს კონკრეტული პირი ელჩის თანამდებობიდან - იქნება მიჩნეული კონსტიტუციის 52-ე მუხლის პირველი პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტის დარღვევად, მაშინ როცა კონსტიტუციის 52-ე მუხლის პირველი პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტი დუმს ამ საკითხზე. ამით იქმნება იმის საფრთხე, რომ მაღალი ლეგიტიმაციის მქონე კონსტიტუციური თანამდებობის პირი იმპიჩმენტის წესით თანამდებობიდან იქნეს გადაყენებული, კონსტიტუციით გაუთვალისწინებელი ბუნდოვანი საფუძვლით - ელჩის თანამდებობაზე დანიშვნის ან თანამდებობიდან გადაყენების თაობაზე მთავრობის მოთხოვნის დაკმაყოფილების მაგალითად, ერთი თვით დაგვიანების გამო.
საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ, საქმეზე ნიკანორ მელია საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ, რაც ეხებოდა პარლამენტის წევრისათვის უფლებამოსილების ვადაზე ადრე შეწყვეტას, გადაწყვეტილების მეორე თავის მე-7 პუნქტში განაცხადა: „მიუხედავად იმისა, რომ პარლამენტის წევრისათვის უფლებამოსილების ვადამდე შეწყვეტის შესაძლებლობა მართლაც არის გარკვეული რისკების შემცველი. სწორედ აქედან გამომდინარე, საქართველოს კონსტიტუციის 39-ე მუხლის მე-5 პუნქტი ექსკლუზიურად და ამომწურავად ჩამოთვლის იმ საფუძვლებს, რომელთა არსებობაც იწვევს პარლამენტის წევრის უფლებამოსილების ვადამდე შეწყვეტას და მინიმუმამდე ამცირებს ამ გადაწყვეტილების მიმღები ორგანოს დისკრეციის ფარგლებს.“ როდესაც უცნობია, რა ვადაში ჩაითვლება პრეზიდენტის მიერ, მთავრობის მოთხოვნის შესაბამისად, კონკრეტული პირის ელჩის თანამდებობაზე დანიშვნის ან გათავისუფლების შესახებ აქტის გამოცემის შეფერხება კონსტიტუციის დარღვევად, იქმნება ის საფრთხე დემოკრატიული წესწყობილებისათვის, რაზეც საკონსტიტუციო სასამართლო საუბრობდა ნიკანორ მელიას საქმეში, როცა არსებობს მაღალი ლეგიტიმაციის მქონე კონსტიტუციური თანამდებობის პირის იმპიჩმენტით გადაყენების შესაძლებლობა, კონსტიტუციის ტექსტში მკაფიოდ განსაზღვრული, ამომწურავი და ექსკლუზიური საფუძვლის არარსებობის მიუხედავად. როდესაც კონსტიტუცია არ აწესებს ვადას კონკრეტული უფლებამოსილების განსახორციელებლად, ნებისმიერი შეფერხება ამ უფლებამოსილების განსახორციელებლად, ვერ იქნება კონსტიტუციის დარღვევა. როდესაც ამა თუ იმ ვადაში პრეზიდენტის უმოქმედობა - დანიშნოს ან გაათავისუფლოს ელჩები, მთავრობის მოთხოვნით, - არ ითვლება კონსტიტუციის დარღვევად, შესაბამისად, შესაბამისად, პრეზიდენტი თავისუფლდება მთავრობის მოთხოვნის - დანიშნოს ან გაათავისუფლოს ელჩი - შესრულების ვალდებულებისაგან.
ამასთან, საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ საკუთარი გადაწყვეტილებით პრეზიდენტისათვის კონკრეტული ვადის დაწესება, როცა მან მთავრობის მოთხოვნით უნდა დანიშნოს ან გაათავისუფლოს ელჩი, იქნება სასამართლოს მიერ კონსტიტუციური კანონმდებლის ფუნქციის მითვისება, ხელისუფლების შტოსათვის იმგვარი ზღვარის დაწესება, რაც კონსტიტუციურმა კანონმდებელმა არ მიიჩნია აუცილებლად. საკონსტიტუციო სასამართლოს ფუნქციას წარმოადგენს კონსტიტუციით უკვე დაწესებული ზღვარის ფარგლებში ხელისუფლების კონკრეტული შტოს მოქმედების უზრუნველყოფა და არა ხელისუფლების სხვა შტოსთვის ახალი ზღვარის დაწესება.
თუკი პრეზიდენტის მიერ მთავრობის მოთხოვნის შესრულების არანაირი ვადით დაყოვნება არ ჩაითვლება კონსტიტუციის დარღვევად და ვერ გახდება იმპიჩმენტის საფუძველი, შეიძლება ითქვას, მოსარჩელის პოზიცია, რომ პრეზიდენტს არა აქვს მთავრობის მიერ წარდგენილი კანდიდატის ელჩად დანიშვნაზე ან, მთავრობის მოთხოვნით მოქალაქის ელჩის თანამდებობიდან გათავისუფლებაზე უარის თქმის კონსტიტუციური უფლებამოსილება, უსაფუძვლო ხდება. შესაბამისად, მთავრობის სარჩელი დაუსაბუთებელი და უსაფუძვლოა იმასთან დაკავშირებით, რომ პრეზიდენტის მიერ ელჩების დანიშვნის და გათავისუფლების უფლებამოსილება ცერემონიალური ან ფორმალურია.
ასევე, გვსურს გამოვეხმაუროთ არგუმენტს იმასთან დაკავშირებით, რომ 2017 წელს გამხორციელებული კონსტიტუციური ცვლილებებით, საქართველო ნახევარად საპრეზიდენტოდან გახდა სრულად საპარლამენტო რესპუბლიკა და ამიტომ პრეზიდენტის უფლებამოსილება - დანიშნოს ან გაათავისუფლოს ელჩები - უნდა განიმარტოს როგორც ცერემონიალური. ამ დასკვნის სისწორის შესამოწმებლად უნდა გამოვიყენოთ კონსტიტუციის ისტორიული განმარტება. განმარტების ეს მეთოდი გამოიყენა საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ 2014 წლის 12 სექტემბრის N2/3/540 გადაწყვეტილების მეორე თავის მე-10 პუნქტში საქმეზე რუსეთის მოქალაქეები - ოგანეს დარბინიანი, რუდოლფ დარბინიანი, სუსანნა ჟამკოციანი და სომხეთის მოქალაქეები - მილენა ბარსეღიანი და ლენა ბარსეღიანი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ. ისტორიული განმარტების მეთოდით დგინდება ის, ამა თუ იმ ეტაპზე კონსტიტუციაში განხორციელებული ცვლილებებით შეიცვალა თუ არა კონსტიტუციის შემქმნელთა ნება ამა თუ იმ კონსტიტუციური უფლების ან ინსტიტუტის შინაარსთან მიმართებაში.
1995- 2004 წლამდე საქართველო იყო საპრეზიდენტო რესპუბლიკა; 2004-2010 (2013)[117] წლებში ნახევრად საპრეზიდენტო რესპუბლიკა (ქვეტიპი პრეზიდენტი-პარალმენტის სისტემა). 2013-2017(2018)[118] საქართველო კვლავ წარმოადგენს ნახევრად საპრეზიდენტო რესპუბლიკას, უბრალოდ ამ ცვლილებით იცვლება ქვეტიპი და ქვეყანა ხდება ნახევრად-საპრეზიდენტო, პრემიერი-პრეზიდენტის სისტემა. იმის მიუხედავად, რომ 2018 წლიდან პრეზიდენტის უფლებამოსილებები თითქმის გაუთანაბრდა საპარლამენტო რესპუბლიკის პრეზიდენტის (საპარლამენტო მონარქიაში - მონარქის უფლებამოსილებებს) ნახევრად საპრეზიდენტო (პრემიერ-პრეზიდენტის სისტემის ქვეტიპი) მოქმედებას აგრძელებს 2024 წლამდე. 2004 წლიდან საქართველო გახდება სრულად საპარლამენტო რესპუბლიკა, ვინაიდან პრეზიდენტი აირჩევა არაპირდაპირი წესით. პრეზიდენტის არჩევის წესი განასხვავებს ერთმანეთისაგან ნახევრად საპრეზიდენტო და საპარლამენტო რესპუბლიკებს. ნახევრად საპრეზიდენტო რესპუბლიკად კვალიფიცირდება ისეთი მმართველობის ფორმა, სადაც პრეზიდენტი პირდაპირი წესით აირჩევა, ხოლო არაპირდაპირი წესით პრეზიდენტის არჩევა მიუთითებს სრულად საპარლამენტო მოდელზე.
1995-2004 წლებში ქვეყანა იყო საპრეზიდენტო რესპუბლიკა, ვინაიდან ქვეყნის პრეზიდენტი ერთდროულად ახორციელებდა აღმასრულებელ ხელისუფლებას და იყო სახელმწიფო მეთაური, პირდაპირი წესით აირჩეოდა ხალხის მიერ. იმ დროს მოქმედი საქართველოს კონსტიტუციის 73-ე მუხლის პირველი პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტით, ელჩებს პრეზიდენტის წარდგინებით ნიშნავდა პარლამენტი, რაც დამახასიათებელია საპრეზიდენტო რესპუბლიკისათვის. 2010 წლიდან საქართველოს გადავიდა საპრეზიდენტო რესპუბლიკიდან ნახევრად საპრეზიდენტო რესპუბლიკის მოდელზე, როდესაც აღმასრულებელ ხელისუფლებას ახორციელებს პარლამენტის მიერ შექმნილი მთავრობა, ხალხის მიერ პირდაპირი წესით არჩეული პრეზიდენტი არის მხოლოდ სახელმწიფოს მეთაური. სწორედ ამ პერიოდიდან, საქართველოს კონსტიტუციის 2010 წლის 15 ოქტომბრის რედაქციით, რაც ძალაში შევიდა 2013 წელს საპრეზიდენტო არჩევნების შედეგად არჩეული პრეზიდენტის მიერ ფიცის დადების მომენტიდან, კონსტიტუციის 73-ე მუხლის პირველი პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტი ჩამოყალიბდა შემდეგი რედაქციით: საქართველოს პრეზიდენტი „მთავრობის წარდგინებით ნიშნავს და ათავისუფლებს საქართველოს ელჩებს და სხვა დიპლომატიურ წარმომადგენლებს; 2017 წლის 13 ოქტომბრის რედაქციით, როცა, კვლავაც შეიცვალა მმართველობის ფორმა, ახალი მოდელით, ქვეყნის მეთაური არაპირდაპირი წესით აირჩევა ხალხის მიერ, კონსტიტუციაში გაჩნდა შემდეგი შინაარსის, 52-ე მუხლის პირველი პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტი, სადაც აღნიშნულია: საქართველოს პრეზიდენტი „მთავრობის წარდგინებით ნიშნავს და ათავისუფლებს საქართველოს ელჩებს და დიპლომატიური წარმომადგენლობების ხელმძღვანელებს.“
როგორც ეს ისტორიული ანალიზი აჩვენებს, ნახევრად საპრეზიდენტო რესპუბლიკის მოდელიდან სრულად საპარლამენტო მოდელზე გადასვლის მიუხედავად, უცვლელი დარჩა ჩანაწერი: „საქართველოს პრეზიდენტი მთავრობის წარდგინებით ნიშნავს და ათავისუფლებს საქართველოს ელჩებს და დიპლომატიური წარმომადგენლობების ხელმძღვანელებს.“ 2010 წლის კონსტიტუციური ცვლილებების უცვლელი გადმოტანა 2017 წლის კონსტიტუციურ კანონში, მხოლოდ იმაზე მიუთითებს, რომ კონსტიტუციის შემქმნელთა მიზანი იყო ელჩების დანიშვნისა და გათავისუფლების ის მიდგომა ყოფილიყო შენარჩუნებული, რაც გათვალისწინებული იყო 2010 წლის რედაქციაში, როცა პრეზიდენტს არ ჰქონდა ცერემონიალური ფუნქციები ელჩების დანიშვნა-გათავისუფლებისას. ისტორიული განმარტებაც, მიუთითებს იმაზე, მმართველობის მოდელის ცვლილებას გავლენა არ მოუხდენია იმ კონსტიტუციურ დებულებაზე, რომელიც მთავრობის წარდგინებით პრეზიდენტის მიერ ელჩების დანიშვნა-გათავისუფლების საკითხს არეგულირებს.
საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ, 2008 წლის 23 ივნისის N2/2/425 გადაწყვეტილებაში საქმეზე სალომე წერეთელი-სტივენსი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ, მეორე თავის მე-15 პუნქტში აღნიშნა: „საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლო, ასევე, მიუთითებს: „კანონშემოქმედებით პროცესში განვითარებული სახელმწიფოებისა და საერთაშორისო ორგანიზაციების პროგრესული გამოცდილების გაზიარება მისასალმებელია, მაგრამ ეს არ უნდა იყოს თვითმიზანი. გამოცდილების გაზიარებისას მხედველობაშია მისაღები რამოდენიმე გარემოება. პირველ რიგში, იმპლემენტირებული ინსტიტუტის შინაარსის ქართული ვერსია უნდა თავსდებოდეს საქართველოს კონსტიტუციურ-სამართლებრივ სივრცეში...“ შესაძლოა უამრავი საპარლამენტო ქვეყნების მაგალითების მოყვანა, სადაც ქვეყნის მეთაურის (მეფე, დედოფალი, პრეზიდენტი) ფუნქცია ელჩის დანიშვნისას ან გათავისუფლებისას არის სიმბოლური, თუმცა ეს მიდგომა არ თავსდება იმ ქართულ ვერსიაში, რასაც კონსტიტუცია, მისი სიტყვა-სიტყვითი ან ისტორიული განმარტების გზით იძლევა. კონსტიტუციის შემქმნელებს, თუკი ჰქონდათ იმ სხვა საპარლამენტო მმართველობის ქვეყნების გამოცდილების გადმოტანის განზრახვა, კონსტიტუციაში სათანადო სიცხადით უნდა აესახათ ის, რომ პრეზიდენტს ელჩების დანიშვნა-გათავისუფლებისას სიმბოლური, ცერემონიალური უფლებამოსილება გააჩნია, რაც არ მომხდარა.
ამერიკის უზენაესმა სასამართლომ 1962 წელს თავის ცნობილ საქმეში Baker v. Carr დაადგინაპოლიტიკურისაკითხის დოქტრინა, რომლის მიხედვითაც, თუ დავის საგანი იყო პოლიტიკური ხასიათის, სასამართლოს არ ჰქონდა ამ საკითხთან დაკავშირებით სასამართლო კონტროლის განხორციელების უფლებამოსილება და ეს საკითხები ხელისუფლების სხვა შტოების გადასაწყვეტი იყო. ამ გადაწყვეტილებაში ამერიკის უზენაესმა სასამართლომ საგარეო პოლიტიკა დაასახელა იმ სფეროდ, რაც მიეკუთვნებოდა პოლიტიკურ საკითხს და არ ექვემდებარებოდა სასამართლო კონტროლს. აშშ-ს უზენაესი სასამართლოს თქმით: „არსებობს ყოვლისმომცველი გამონათქვამი, ყველაფერი, რაც გავლენას ახდენს საგარეო ურთიერთობებზე არის პოლიტიკური საკითხი. საგარეო ურთიერთობასთან დაკავშირებული საკითხების გადაწყვეტა არა მხოლოდ ისეთი სტანდარტების გამოყენებით ხდება, რაც შეუთავსებელია მართლმსაჯულების აღსრულებასთან ან ამ საკითხების გადაწყვეტა აშკარად აღმასრულებელი და საკანონმდებლო შტოს დისკრეციულ უფლებამოსილებას მიეკუთვნება, არამედ, ასევე საგარეო პოლიტიკის წარმოებას სჭირდება სახელმწიფოს პოზიციის ერთ ხმაში გაჟღერება.“ [119]
მართალია, ეს საქმე ეხება საგარეო ურთიერთობების სფეროში სასამართლო კონტროლის შეზღუდვას და ამ უფლებამოსილების ორი პოლიტიკური შტოს მიერ განხორციელებას, თუმცა თვალში საცემია ქვეყნის გარეთ ერთ ხმაში საუბრის საჭიროება, რაზედაც საუბრობს აშშ-ს უზენაესი სასამართლო. გამონაკლის შემთხვევაში, საკადრო პოლიტიკის ბოროტად გამოყენების თავიდან ასაცილებლად, პრეზიდენტისათვის იმ უფლებამოსილების მინიჭებას, რომ დანიშნოს ან არ დანიშნოს მთავრობის მიერ შემოთავაზებული პირი, ზიანს არ აყენებს მთავრობის მიერ დამოუკიდებელი საგარეო პოლიტიკის წარმოების და ქვეყნის გარეთ საქართველოს წარმომადგენლების მიერ ერთ ხმაში საუბრის შესაძლებლობას. დავის საგანია საკადრო საკითხის ჯეროვანი გადაწყვეტა, იმ პირობებში, როდესაც პრემიერ-მინისტრი მაინც ინარჩუნებს მისგან დაწუნებული ელჩის გვერდის ავლით სხვა ქვეყანასთან მოლაპარაკების, ხელშეკრულებების დადების შესაძლებლობა, ისევე როგორც, მთავრობისგან დაწუნებული ელჩი ვალდებულია, დაემორჩილოს საგარეო საქმეთა სამინისტროს მიღებულ ინსტრუქციას. შესაბამისად, პრეზიდენტისათვის ელჩების დანიშვნასთან დაკავშირებით მთავრობის მოთხოვნის შეუსრულებლობა მნიშვნელოვან ზიანს არ აყენებს ქვეყნის გარეთ ერთ ხმაში საუბრის ინტერესს.
ქვეყნის საზღვრებს გარეთ ერთ ხმაში ლაპარაკის პრინციპი არის ზოგადი პრინციპი, თუმცა ეს პრინციპი არ არის აბსოლუტური აშშ-შიც კი, სადაც პრეზიდენტის თანამდებობას, რომელიც წარმოადგენს ქვეყანას სხვა ქვეყნებთან ურთიერთობებში და სენატს, რომელიც ირჩევს ელჩებს და ახდენს პრეზიდენტის მიერ გაფორმებული ხელშეკრულებების რატიფიცირებას,[120] შესაძლოა სხვადასხვა პარტია აკონტროლებდეს. Baker v. Carr-ის წინააღმდეგ საქმეში თავად აშშ-ს უზენაესმა სასამართლომ არ გამორიცხა საგარეო ურთიერთობების ცალკეულ ასპექტებთან დაკავშირებით სასამართლო კონტროლის განხორციელება. ამის მაგალითად, უზენაესმა სასამართლომ მოიყვანა სასამართლოების მიერ საერთაშორისო ხელშეკრულებების განმარტების უფლებამოსილების არსებობა. [121]
ქვეყნის გარეთ ერთ ხმაში საუბარი მნიშვნელოვანი პრინციპია, თუმცა ამ პრინციპისგან დასაშვებია გამონაკლისის გაკეთება, როცა პრეზიდენტი თვლის, რომ მისთვის შეთავაზებული ელჩობის კანდიდატი აშკარად არ აკმაყოფილებს ელჩის მოვალეობის შესასრულებლად აუცილებელ კომპეტენტურობისა და კეთილსინდისიერების კრიტერიუმებს და ამიტომ უარს ამბობს ასეთი კანდიდატის დანიშვნაზე. პრეზიდენტის მხრიდან ამ გადაწყვეტილების მიღება ქმნის ჩიხს და კრიზისს, რაც გულისხმობს იმას, რომ ამ უფლებამოსილების გამოყენება პრეზიდენტის მიერ შესაძლოა მოხდეს გამონაკლის შემთხვევაში, როცა ამის სათანადო მიზეზები არსებობს. შესაბამისად, მნიშვნელოვნად მცირე იქნება იმ შემთხვევების რაოდენობა, როცა პრეზიდენტი უარის იტყვის მთავრობის წარდგინებით ელჩების დანიშვნაზე ან გათავისუფლებაზე და ამით ნაკლები ზიანი მიადგება ქვეყნის საზღვრებს გარეთ საქართველოს მიერ ერთ ხმაში საუბრის საჭიროებას.
მთავრობა სარჩელში მსჯელობს თანახელმოწერის შემთხვევებში პოლიტიკური პასუხისმგებლობის მთავრობაზე გადაკისრების საკითხზეც. მოსარჩელის სიტყვებით, „გაუგებარია, როგორ უნდა მოსთხოვოს პარლამენტმა მთავრობას პასუხი, თუ მთავრობა მოკლებულია კონკრეტულ ქვეყანაში ელჩის თავისი შეხედულებით დანიშვნისა და მისი გათავისუფლების შესაძლებლობას.“ ამასთან დაკავშირებით აღვნიშნავთ, რომ მთავრობაზე პოლიტიკური პასუხისმგებლობის დაკისრება თავის თავში მოიცავს იმასაც, რომ მან ელჩების დანიშვნის პროცედურა წარმართოს ისე, როგორც გაწერილია კონსტიტუციით - კერძოდ, შეათანხმოს კანდიდატურები პრეზიდენტთან და მიიღოს მისგან თანხმობა. სწორედ ამგვარი კონსენსუსით დანიშნულ პირებთან დაკავშირებით იღებს მთავრობა პასუხისმგებლობას; მისი ეს კონკრეტული კომპეტენცია მოიაზრებს პრეზიდენტთან შეთანხმებული პირის დანიშვნას ელჩად, და არა მხოლოდ საკუთარ მიხედულებაზე დაყრდნობით კანდიდატურის შერჩევას. ამდენად, თანახელმოსაწერ აქტებზე მთავრობაზე რეაქტიული პოლიტიკური პასუხისმგებლობის გადატანა გულისხმობს მთლიან პროცესს, როგორც ელჩის კანდიდატურის შერჩევას, ისე პრეზიდენტთან მისი შეთანხმების უზრუნველყოფას.
საქართველოს კონსტიტუციით განსაზღვრული მიდგომა ელჩების თანამდებობაზე დანიშვნის შესახებ, შესაბამისად, ყველაზე მეტად ჰგავს გერმანიასა და იტალიაში არსებულ პროცედურას და შესაძლებელია, მოხდეს მისი კატეგორიზაცია დანიშვნის თანმიმდევრულ პროცედურად. აქედან გამომდინარე, საქართველოს პრეზიდენტს აქვს კონსტიტუციურად დადგენილი კომპეტენცია, დანიშნოს (ან არ დანიშნოს) მთავრობის მიერ ნომინირებული ელჩის კანდიდატურა. პრეზიდენტის მიერ მთავრობის მხარდაჭერილი კანდიდატურის დამტკიცება ელჩის თანამდებობაზე, შესაბამისად, წარმოადგენს საბოლოო, კონსტიტუციურად სავალდებულო ეტაპს ელჩების დანიშვნის პროცესში.
ზემოთ აღნიშნულიდან გამომდინარე აშკარაა კონსტიტუციის ლოგიკა პრეზიდენტის უფლებამოსილებების გაწერასთან დაკავშირებით. იქ, სადაც კონსტიტუციის ნებაა, რომ პრეზიდენტს არ ჰქონდეს რაიმე დისკრეცია, პირდაპირ კრძალავს მას; მეორე მხრივ, კონკრეტული საფუძვლების მითითებით, პრეზიდენტს აძლევს უფლებამოსილებას, გადაწყვიტოს, დანიშნოს თუ არა რეფერენდუმი. რაც შეეხება სხვა შემთხვევებს, კონსტიტუცია ღიად ტოვებს საკითხის იმის შესახებ, აქვს თუ არა პრეზიდენტს დისკრეცია და რა ფარგლებში. სხვა კომპეტენციების სისტემურად განმარტების შედეგად, ეს შემთხვევები ამგვარი სახით დატოვებული უნდა იყოს კონკრეტული გარემოებებისათვის, სადაც სახელმწიფოს მეთაური, სამართლებრივი სისწორის ან პოლიტიკური მიზანშეწონილობიდან გამომდინარე, გადაწყვეტს, გამოსცეს თუ არა შესაბამისი აქტი. ეს კი ემსახურება ხელისუფლების დანაწილების იმ მთავარ მიზანს, რომელიც სახელმწიფოს აზღვევს რომელიმე შტოს ხელში ძალაუფლების კონცენტრაციისაგან.
ამგვარად, თუკი საქართველოს კონსტიტუციის ნამდვილი ნება იქნებოდა, რომ პრეზიდენტი ელჩების დანიშვნის საკითხში არ სარგებლობდეს რაიმე დისკრეციით, ის ამის თაობაზე პირდაპირ მიუთითებდა შესაბამის ნორმაში. ამით, საქართველოს უზენაესი კანონი მიჰყვება იმ პრინციპს, რომ, საპარლამენტო მმართველობის ფორმის შემთხვევაშიც კი, აუცილებელია არსებობდეს ძალაუფლების დამაბალანსებელი მექანიზმი, რომელიც უზრუნველყოფს საკანონმდებლო-აღმასრულებელი შტოების ტანდემის გადამეტებული ძალაუფლების შეკავებას. საქართველოს კონსტიტუცია სწორედ ამ მიზნით ტოვებს სივრცეს პრეზიდენტის დისკრეციისთვის.
[1] Richard Albert, “Presidential Values in Parliamentary Democracies”, International Journal of Constitutional Law, Vol. 8, 2010, pp. 207–236, Oxford University Press and New York University School of Law, 209.
[2] Ibid, 210.
[3] Ibid.
[4] Ibid, 212.
[5] Jared P. Cole, “The Political Question Doctrine: Justiciability and the Separation of Powers”, Congressional Research Service, 2014; Robert J. Pushaw, Jr., “Justiciability and the Separation of Powers: A Neo-Federalist Approach”, Vol. 81, Cornell L. Rev. 1996, 451.
[6] Richard Albert, დასახელებული ნაშრომი, 208.
[7] Ibid, 208.
[8] Ibid, 214.
[9] Richard A. Posner, “The Constitution as an Economic Document”, George Washington Law Review 4, Vol. 56, no. 1, 1987, 12.
[10] პიერ პაკტე და ფერდინანდ მალენ-სუკრამანიანი, კონსტიტუციური სამართალი, თბილისის უნივერსიტეტის გამომცემლობა, 2012, 173.
[11] Michel Rosenfeld, “Executive Autonomy, Judicial Authority and the Rule of Law: Reflections on Constitutional Interpretation and the Separation of Powers”, Yeshiva University, Cardozo School of Law, 1993, 137.
[12] Richard Albert, დასახელებული ნაშრომი, 213.
[13] Ibid, 208.
[14] Giovanni Sartori, Comparative Constitutional Engineering: An Inquiry into Structures, Incentives and Outcomes, New York: New York University Press, 1994, 101.
[15] Richard Albert, დასახელებული ნაშრომი, 229.
[16] Samuel Issacharoff, “Fragile Democracies”, Harvard Law Review, Vol. 120, no. 6, 2007, 1454.
[17] Manhee Jeong, “A Critical Look into the Constitutional Revision for the Dual Executive System”, the Institute for Legal Studies Dong-A University, No. 52, pp. 143-187, 2011.
[18] Ecevit and Karakoc, “The Perils of Semi-Presidentialism: Confidence in Political Institutions in Contemporary Democracies”, International Political Science Review, Vol. 38, no. 1, 2017, 4–20.
[19] Matthew Shugart, “Semi-Presidential Systems: Dual Executive and Mixed Authority Patterns”; French Politics 3, 2005, 323–351.
[20] Ibid.
[21] Ibid.
[22] Ibid.
[23] Alasdair Roberts, “Globalization and the Growth of Executive Power: An Old Story”, Indiana Journal of Global Legal Studies, 24, no. 2, 2017, 497–512.
[24] Gerald Easter, “Preference for Presidentialism: Postcommunist Regime Change in Russia and the NIS”, World Politics, Vol. 49, no. 2, 1997, 184–211.
[25] Matthew Shugart, დასახელებული ნაშრომი.
[26] Sujit Choudhry and Richard Stacey, “Semi-Presidentialism as Power Sharing: Constitutional Reform after the Arab Spring”, Center for Constitutional Transitions and International IDEA, 2014, ხელმისაწვდომია: https://bit.ly/3Lwntp2, განახლებულია: 19.09.2022.
[27] Ibid.
[28] Ibid.
[29] Thomas Sedelius and Jenny Aberg, “A Structured Review of Semi-Presidential Studies: Debates, Results, and Missing Pieces, British Journal of Political Science, Vol. 50, no. 3, 2020.
[30] Sujit Choudhry and Richard Stacey, “Semi-Presidentialism as Power Sharing: Constitutional Reform after the Arab Spring”.
[31] Ibid.
[32] Elena Semenova and Keith Dowding, “Presidential Power Effects on Government and Ministerial Durability”, European Political Science Review, no. 13, Cambridge University Press, 2021, ხელმისაწვდომია: https://bit.ly/3Uir1Pz, განახლებულია: 19.09.2022.
[33] Ecevit and Karakoc, დასახელებული ნაშრომი.
[34] Philipp Köker, Presidential Activism and Veto Power in Central and Eastern Europe, Palgrave Macmillan, 2017, 5.
[35] Ibid, 8.
[36] George Tsebelis, Veto Player Theory and Policy Change: An Introduction, in: T. Koenig et al. (eds.), Reform Processes and Policy Change: Veto Players and Decision-Making in Modern Democracies, Studies in Public Choice 16, 2010.
[37] Philipp Köker, დასახელებული ნაშრომი, p. 8.
[38] Margit Tavits, “Presidents with Prime Ministers: Do Direct Elections Matter?” Oxford University Press, 2009, 14.
[39] Ibid.
[40] Ecevit and Karakoc, დასახელებული ნაშრომი.
[41] Ibid.
[42] Elliot Bulmer, Non-Executive Presidents in Parliamentary Democracies, International IDEA, Constitution-Building, Primer 6, 3.
[43] Ibid.
[44] Ibid, 7.
[45] Ibid, 9.
[46] Margit Tavits, დასახელებული ნაშრომი, 29.
[47] Wissenschaftliche Dienst des Deutschen Bundestages, Äußerungsbefugnisse des Bundespräsidenten im Bereich der Außenpolitik, Deutscher Bundestag, ხელმისაწვდომია: https://bit.ly/3Sg2tos, განახლებულია: 19.09.2022.
[48] Margit Tavits, დასახელებული ნაშრომი, 29.
[49] Ibid, 30-31.
[50] Elliot Bulmer, დასახელებული ნაშრომი, 12.
[51] Ibid.
[52] Gerd Strohmeier. “Der Bundespräsident: Was Er Kann, Darf Und Muss Bzw. Könnte, Dürfte Und Müsste.” Zeitschrift Für Politik 55, no. 2, 2008, 175–98.
[53] Artur Olechno, “The Constitutional Aspects of Countersignature in Central and Eastern European Countries, Uniwersytet w Białymstoku, Poland, ხელმისაწვდომია: https://bit.ly/3DAwATJ, განახლებულია: 19.09.2022.
[54] Deryng A. (1934) Akty rządowe głowy państwa. Lvov. In: Artur Olechno, დასახელებული ნაშრომი.
[55] Sujit Choudhry and Richard Stacey, “Semi-Presidentialism as Power Sharing: Constitutional Reform after the Arab Spring”.
[56] Ibid.
[57] Ibid.
[58] Richard Stacey and Sujit Choudhry, “Semi-presidential Government in the Post-authoritarian Context”, Center for Constitutional Transitions at NYU Law, 2014, ხელმისაწვდომია: https://bit.ly/3BRZGwg, განახლებულია: 19.09.2022.
[59] Ibid.
[60] World Justice Project, “Rule of Law Index 2021”, ხელმისაწვდომია: https://bit.ly/3DyDWHa, განახლებულია: 19.09.2022.
[61] German Basic Law, Art. 59.
[62] Ibid, Art. 65.
[63] Constitution of Italy, Art. 87.
[64] Ibid, Art. 95.
[65] Constitution of Czech Republic, Art. 62.
[66] Ibid, Art. 63.
[67] Ibid, Art. 68..
[68] Constitution of Estonia, Art. 78.
[69] Ibid, Art. 78.
[70] Ibid, Art. 93.
[71] Constitution of Latvia, Art. 41.
[72] Ibid, Arts. 43 and 45.
[73] Ibid, Art. 58.
[74] Constitution of Slovenia, Art. 107.
[75] Ibid, Art. 114.
[76] Appointment of German Ambassadors, Website of German Federal President, ხელმისაწვდომია: https://bit.ly/3ShcZvV, განახლებულია: 19.09.2022.
[77] Italian Foreign Ministry’s “Protocols for the Administration of Foreign Affairs”, Art. 109, ხელმისაწვდომია: https://bit.ly/3DE3zX4, განახლებულია: 19.09.2022.
[78] Ibid.
[79] Estonian “Foreign Service Act”; Arts. 21 and 22, ხელმისაწვდომია: https://bit.ly/3BuySki, განახლებულია: 19.09.2022.
[80] “Diplomatic Protocol of Slovenia”, ხელმისაწვდომია: https://bit.ly/3qLwqkP, განახლებულია: 19.09.2022.
[81] Estonian “Foreign Service Act”, Arts. 21 and 22.
[82] Czech Foreign Service Act, Sec. 10, ხელმისაწვდომია: https://bit.ly/3qQzCvw, განახლებულია: 19.09.2022.
[83] Latvian “Diplomatic and Consular Service Law”, Sec. 10.
[84] საქართველოს კონსტიტუცია, 52-ე მუხლის 1-ლი პუნქტის „ვ“ ქვეპუნქტი.
[85] იქვე, „ზ“ ქვეპუნქტი.
[86] იქვე, 46-ე მუხლის მე-2 პუნქტი.
[87] იქვე.
[88] იქვე, 52-ე მუხლის 1-ლი პუნქტის „ბ“ ქვეპუნქტი.
[89] იქვე, „გ“ ქვეპუნქტი.
[90] საქართველოს კონსტიტუცია, 56-ე მუხლის მე-3 პუნქტი.
[91] იქვე, მე-60 მუხლის მე-4 პუნქტის „ბ“, „დ“, „ე“, „ვ“, „თ“ ქვეპუნქტები.
[92] იქვე, 52-ე მუხლის 1-ლი პუნქტის „დ“ ქვეპუნქტი.
[93] იქვე, 68-ე მუხლის მე-2 პუნქტი.
[94] იქვე.
[95] იქვე, მე-60 მუხლის მე-2 პუნქტი.
[96] საქართველოს კონსტიტუცია, 52-ე მუხლის 1-ლი პუნქტის „ე“ ქვეპუნქტი.
[97] იქვე, 71-ე მუხლის 1-ლი და მე-2 პუნქტები.
[98] იქვე, 52-ე მუხლის 1-ლი პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტი.
[99] იქვე, „დ“ ქვეპუნქტი.
[100] იქვე.
[101] იქვე, 52-ე მუხლის მე-2 პუნქტი.
[102] იქვე, 44-ე მუხლის მე-2 პუნქტი.
[103] საქართველოს კონსტიტუცია, 52-ე მუხლის 1-ლი პუნქტის „თ“ ქვეპუნქტი.
[104] იქვე, 71-ე მუხლის 1-ლი და მე-2 პუნქტები.
[105] იქვე, 52-ე მუხლის 1-ლი პუნქტის „თ“ ქვეპუნქტი.
[106] თანახელმოწერას არ საჭიროებს შემდეგი აქტები: ა) პარლამენტის არჩევნების დანიშვნა, პარლამენტის დათხოვნას, პარლამენტის სესიის ან სხდომის მოწვევას; ბ) კონსტიტუციური შეთანხმების დადებას; გ) კანონის ხელმოწერას და გამოქვეყნებას, პაარლამენტისთვის კანონის შენიშვნებით დაბრუნებას; დ) პრემიერ-მინისტრის დანიშვნას; იუსტიციის უმაღლესი საბჭოს წევრის დანიშვნას; ცენტრალური საარჩევნო კომისიის თავმჯდომარისა და წევრის თანამდებობაზე განწესებას; ეროვნული ბანკის საბჭოს წევრის წარდგენას, ეროვნული ბანკის პრეზიდენტის დანიშვნას; საკონსტიტუციო სასამართლოს მოსამართლის დანიშვნას; ე) სახელმწიფო ჯილდოებისა და პრემიების, საპატიო წოდებების მინიჭებას; ვ) მოქალაქეობის საკითხთა გადაწყვეტას; ზ) მსჯავრდებულთა შეწყალებას; თ) საკონსტიტუციო სასამართლოსათვის ან სასამართლოსათვის მიმართვას; ი) პრეზიდენტის უფლებამოსილებების განხორციელების ორგანიზებას. იხ. საქართველოს კონსტიტუცია, 53-ე მუხლის მე-2 პუნქტი.
[107] საქართველოს კონსტიტუცია, 52-ე მუხლის 1-ლი პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტი.
[108] იქვე.
[109] იქვე.
[110] იქვე.
[111] იქვე, 44-ე მუხლის მე-2 პუნქტი.
[112] იქვე, 46-ე მუხლის მე-6 პუნქტი.
[113] იქვე, 56-ე მუხლის მე-5 პუნქტი.
[114] საქართველოს კონსტიტუცია, 46-ე მუხლის მე-5 პუნქტი.
[115] იქვე, 56-ე მუხლის მე-3 და მე-4 პუნქტები.
[116] იქვე, 52-ე მუხლის მე-2 პუნქტი, რეფერენდუმის შესახებ საქართველოს ორგანული კანონი, მე-13 მუხლის მე-2 პუნქტი.
[117] კონსტიტუციური ცვლილება შევიდა 2010 წელს, ამოქმედდა 2013 წელს
[118] 2017 წლის კონსტიტუციური ცვლილება ამოქმედდა 2018 წელს
[119] https://supreme.justia.com/cases/federal/us/369/186/
[120] აშშ-ს კონსტიტუციის მეორე მუხლის პირველი პუნქტი