თქვენ არ ეცნობით კონსტიტუციური სარჩელის/წარდგინების სრულ ვერსიას. სრული ვერსიის სანახავად, გთხოვთ, ვერტიკალური მენიუდან ჩამოტვირთოთ მიმაგრებული დოკუმენტი

1. სადავო ნორმატიული აქტ(ებ)ი

ა. საქართველოს კანონი დაგროვებითი პენსიის შესახებ

2. სასარჩელო მოთხოვნა

3. საკონსტიტუციო სასამართლოსათვის მიმართვის სამართლებრივი საფუძვლები

1. საქართველოს კონსტიტუციის 31-ე მუხლის პირველი პუნქტი

ყოველ ადამიანს აქვს უფლება თავის უფლებათა დასაცავად მიმართოს სასამართლოს.

2. საქართველოს კონსტიტუციის მე-60 მუხლის მეოთხე პუნქტი

საკონსტიტუციო სასამართლო ორგანული კანონით დადგენილი წესით:
ა) ფიზიკური პირის, იურიდიული პირის ან სახალხო დამცველის სარჩელის საფუძველზე იხილავს ნორმატიული აქტის კონსტიტუციურობას კონსტიტუციის მეორე თავით აღიარებულ ადამიანის ძირითად უფლებებთან მიმართებით;

3. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ საქართველოს ორგანული კანონის მე-19 მუხლის პირველი პუნქტის „ე“ ქვეპუნქტი

საკონსტიტუციო სასამართლო კონსტიტუციური სარჩელის ან კონსტიტუციური წარდგინების საფუძველზე უფლებამოსილია განიხილოს და გადაწყვიტოს საქართველოს კონსტიტუციის მეორე თავის საკითხებთან მიმართებით მიღებული ნორმატიული აქტების კონსტიტუციურობის საკითხი.

4. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ საქართველოს ორგანული კანონის 39-ე მუხლის პირველი პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტი

საკონსტიტუციო სასამართლოში ნორმატიული აქტის ან მისი ცალკეული ნორმების კონსტიტუციურობის თაობაზე კონსტიტუციური სარჩელის შეტანის უფლება აქვთ საქართველოს მოქალაქეებს, სხვა ფიზიკურ პირებს და იურიდიულ პირებს, თუ მათ მიაჩნიათ, რომ დარღვეულია ან შესაძლებელია უშუალოდ დაირღვეს საქართველოს კონსტიტუციის მეორე თავით აღიარებული მათი უფლებანი და თავისუფლებანი;

5. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ ორგანული კანონის პირველი მუხლის მე-2 პუნქტი.

საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს იურისდიქცია ვრცელდება საქართველოს მთელ ტერიტორიაზე.

4. განმარტებები სადავო ნორმ(ებ)ის არსებითად განსახილველად მიღებასთან დაკავშირებით

მოსარჩელეს ლეგიტიმაცია: დარღვეულია ან შესაძლებელია უშუალოდ დაირღვეს ... დავის არსი

შპს ,,თორაძე და პარტნიორები“ არის დამსაქმებელი, რომელიც სადავო ნორმების საფუძველზე ვალდებულია თითოეულ დასაქმებულ პირზე გადაიხადოს მათი ანაზღაურების 2% საპენსიო შენატანის სახით. მეორე მოსარჩელე, დავით თორაძე, არის დასაქმებული შპს ,,თორაძე და პარტნიორებში“ და ისიც სადავო ნრმების საფუძველზე ვალდებულია გადაიხადოს მისი ანაზღაურების 2% საპენსიო შენატანის სახით.

უფლებამოსილი პირი

1. ,,საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ,, საქართველოს ორგანული კანონის 31³-ე მუხლის „ბ“ პუნქტის თანახმად, კონსტიტუციური სარჩელის წარმოებაში მისაღებად იგი შეტანილი უნდა იყოს უფლებამოსილი პირის მიერ.

2. „საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის 39-ე მუხლის პირველი პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტი ადგენს, რომ საკონსტიტუციო სასამართლოში ნორმატიული აქტის ან მისი ცალკეული ნორმების კონსტიტუციურობის თაობაზე კონსტიტუციური სარჩელის შეტანის უფლება აქვთ „საქართველოს მოქალაქეებს, სხვა ფიზიკურ პირებს და იურიდიულ პირებს, თუ მათ მიაჩნიათ, რომ დარღვეულია ან შესაძლებელია უშუალოდ დაირღვეს საქართველოს კონსტიტუციის მეორე თავით აღიარებული მათი უფლებანი და თავისუფლებანი“.

3. აღნიშნული ნორმა „ერთი მხრივ, აღჭურავს ნებისმიერ ფიზიკურ თუ იურიდიულ პირს საკონსტიტუციო სასამართლოსათვის მიმართვის უფლებით, თუმცა, მეორე მხრივ, გამორიცხავს სასამართლოსათვის მიმართვის პროცესში ”actio popularis” შესაძლებლობას.

4. მოსარჩელე უფლებამოსილია, იდავოს ნორმატიული აქტების საფუძველზე უშუალოდ მისი უფლებების დარღვევებთან ან შესაძლო დარღვევასთან დაკავშირებით“[1].

5. აღნიშნულიდან გამომდინარე, საქართველოს კანონმდებლობა საკონსტიტუციო სასამართლოს აღჭურავს უფლებამოსილებით, წარმოებაში მიიღოს სარჩელი მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუკი სადავო საკანონმდებლო აქტი, ანდა კონკრეტული ნორმა ზღუდავს უშუალოდ მოსარჩელის კონსტიტუციურ უფლებებს.

6. შესაბამისად, „იმისათვის, რომ მოსარჩელემ სადავოდ გახადოს ესა თუ ის ნორმა, საჭიროა მან ნათლად და არაორაზროვნად წარმოაჩინოს, რომ იგი უკვე წარმოადგენდა ან სამომავლოდ, დიდი ალბათობით, იქნება სადავო ნორმით განსაზღვრული სამართლებრივი ურთიერთობის სუბიექტი (სადავო ნორმატიული აქტის მის მიმართ რეალურად მოქმედების ფაქტი), რამაც შემდგომ შეიძლება გამოიწვიოს მისი კონსტიტუციური უფლებების სავარაუდო დარღვევის შესაძლებლობა ... იგი არ არის უფლებამოსილი, სასამართლოს მიმართოს სხვისი უფლებების დასაცავად მათი მხრიდან შესაბამისი უფლებამოსილების მინიჭების გარეშე“[2].

მოსარჩელეს სუბიექტური უფლებების შელახვა

,,საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ,, საქართველოს ორგანული კანონის 31³-ე მუხლის თანახმად სადავო საკითხი:

- სრულად შეესაბამება საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ ორგანული კანონის 31¹ -ე მუხლით დადგენილ მოთხოვნებს

- წარმოდგენილია უფლებამოსილი პირის (სუბიექტის) მიერ -„საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის მე-19 მუხლის პირველი პუნქტის „ე“ ქვეპუნქტი; 31-ე მუხლის პირველი პუნქტი; 39-ე მუხლის პირველი პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტი; ,,საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ’’ ორგანული კანონის პირველი მუხლის მე-2 პუნქტი; 21-ე, მე-4 მუხლი, 31¹ მუხლის პირველი პუნქტის საფუძველზე

- მითითებული სადავო საკითხი არის საკონსტიტუციო სასამართლოს განსჯადი- საქართველოს ორგანული კანონის მე-19 მუხლის პირველი პუნქტის „ე“ ქვეპუნქტის თანახმად

- სარჩელში მითითებული სადავო საკითხი ჯერ არ გადაწყვეტილა საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ

- არ აქვს ადგილი შემთხვევას, რომ სადავო კანონქვემდებარე ნორმატიული აქტის კონსტიტუციურობაზე სრულფასოვანი მსჯელობა შეუძლებელია ნორმატიული აქტების იერარქიაში მასზე მაღლა მდგომი იმ ნორმატიული აქტის კონსტიტუციურობაზე მსჯელობის გარეშე, რომელიც კონსტიტუციური სარჩელით გასაჩივრებული არ არის.

და შესაბამისად სადავო საკითხის განხილვა დასაშვებია საკონსტიტუციო სამართალწარმოებაში.

[1] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2011 წლის 29 დეკემბრის N2/4/507 განჩინება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები – გიორგი თარგამაძე, გიორგი ლეკიშვილი, ინგა გრიგოლია და ჯაბა სამუშია საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“ II-3;

[2] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2012 წლის 24 ოქტომბრის №1/2-527 განჩინება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები - გიორგი წაქაძე, ილია წულუკიძე და ვახტანგ ლორია საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-7

5. მოთხოვნის არსი და დასაბუთება

არაკონსტიტუციურად იქნეს ცნობილი დაგროვებითი პენსიის შესახებ საქართველოს კანონის მე-3 მუხლის მე-2 ნაწილში სიტყვა „სავალდებულოა“: (დაგროვებით საპენსიო სქემაში გაწევრება სავალდებულოა ყველა დასაქმებულისთვის, ხელფასის სახით მიღებული შემოსავლის ნაწილში, გარდა იმ დასაქმებულისა, რომელსაც ამ კანონის ამოქმედებამდე შეუსრულდა 60 წელი (ქალის შემთხვევაში − 55 წელი),

ასევე ამავე კანონის 21-ე მუხლის 1 ნაწილში სიტყვები „ხდება მონაწილე“ (დასაქმებული, გარდა იმ დასაქმებულისა, რომელსაც ამ კანონის ამოქმედებამდე შეუსრულდა 60 წელი (ქალის შემთხვევაში − 55 წელი), ხდება მონაწილე ამ მუხლის ამოქმედების შემდეგ მის მიერ პირველი ხელფასის მიღებისთანავე)

სარჩევი

C. სადავო (შემზღუდავი) ნორმის შინაარსის განსაზღვრება. 12

სადავო ნორმატიული აქტები. 12

სადავო ნორმის შინაარსი. 12

გრამატიკული განმარტება. 13

ისტორიული განმარტება. 13

სტრუქტურული განმარტება. 13

ნორმატიული აქტის მიმღები ორგანოს ფუნქციები და ამოცანები. 13

ნორმატიული აქტის სუბორდინირების ხარისხი. 14

ნორმატიული აქტის მოწესრიგების ხარისხი. 14

ნორმატიული აქტის მიმღები ორგანოს მიზანი. 14

ნორმატიული აქტის დაცვის ფუნქცია. 14

გაურკვეველი შინაარსის რეგულაცია. 15

მოსაკრებელი ?. 15

გადასახადი ?. 16

სავალდებულო ხასიათი. 16

შენატანი ბიუჯეტში. 16

უსასყიდლო შენატანი. 17

რეგულატორული უფლებამოსილება. 17

სახელმწიფოს ექსკლუზიური უფლებამოსილება. 18

დელეგირების ფარგლები. 18

შედეგი. 18

D. კონსტიტუციური ბირთვი (გარსი) 18

დაგროვებითი საპენსიო შენატანი - საკუთრების უფლება (მუხლი 19) 18

შედეგი. 21

E. კოლიზია კონსტიტუციურ ნორმებთან. 21

კოლიდირებადი აქტები,სადავო ნორმები. 21

კოლიდირებული კონსტიტუციური ნორმები. 22

საქართველოს კონსტიტუციის მე-19 მუხლის პირველი ნაწილი. 22

საქართველოს კონსტიტუციის 26-ე მუხლის მეოთხე ნაწილი. 22

საკუთრების უფლების შეზღუდვა. 22

შუალედური შედეგი: 22

კოლიზიის ფორმა: საკუთრების ჩამორთმევა თუ შეზღუდვა. 22

ექსპროპრიაცია. 23

საკუთრების უფლების შინაარსისა და ფარგლების განსაზღვრება. 26

უფლების ხელყოფის სხვა ტიპები. 26

შედეგი: 28

თავისუფალი მეწარმეობის შეზღუდვა. 28

დასკვნა: 29

F. დასაშვები კონსტიტუციური ზღვრები. 29

კონსტიტუციის მე-19 მუხლი. 29

აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროება. 32

მოსარჩელეს პოზიციის დაფიქსირება: 34

G. კოლიზიის მართლწინააღმდეგობა. 34

კოლიზიის ლეგიტიმური მიზნობრიობა. 38

კოლიზიის გამოსადეგობა. 38

კოლიზიის საჭიროება (აუცილებლობა) 39

კოლიზიის თანაზომიერება, პროპორციულობა. 39

რას ემსახურება (პოზიტიურად) სადავო ნორმა. 41

სოცილაური დაცულობა. 41

აუცილებელი საზოგადიებრივი ინტერესი. 41

რას ზღუდავს (ნეგატიურად) სადავო ნორმა, 42

სადავო ნორმის პირდაპირი ნეგატიური შედეგები (სუბიექტური ასპექტი) 42

სადავო ნორმის ირიბი, თანმდევი შედეგები (ობიექტური ასპქტი) 42

შედეგების ურთიერთშეწონვა. 42

სადავო ნორმა თავისი სამართლებრივი მიზნით რთულ პროგნოზებს ეყრდნობა. 42

სადავო ნორმა არ უქმნის მომხმარებელს რაიმე დამატებით დაცვის მექანიზმს. 42

სადავო ნორმა თავისუალი ავტონომიის პრინციპს ეწინააღმდეგება. 42

მსგავსი იძულებით სახელმწიფო უზღუდავს მოქალაქეს თავისი შეხედულებისამებრ მოახდინოს თუნდაც საპენიო მარაგის შექმნა. მოქალაქე იზღუდება იმ კუთხით, რომ მას არ აქვს არჩევანის გაკეთების უფლება. შესაძლებელია პირმა თავისუფალ ბაზარზე მოიძიოს ფონდი, რომელის მას გაცილებით უკეთეს პირობებს, პროცენტსა და გარანტიებს სთავაზობს. ამგვარად, პირს ერთმევა უფლება თავად თავისი შეხედულებისამებრ შექმნას (და საერთოდ შექმნას თუ არა) საპენსიო დანაზოგი. 42

სადავო ნორმა სავალდებულოას ხდის სოცილაურ გადასახადს ისე რომ ამას არ არქმევს გადასახადს. 43

დაუშვებელია სახელმწიფოს მხრიდან ,,საპენსიო იძულებითი ანაბრის“ შექმნის დავალდებულება გაურკვეველი სამართლებრივი ფორმით. მსგავსი სახით შენატანის ფორმირება ეწინააღმდეგება საქართველოს კონსტიტუციის მიერ გადასახადებთან დაკავშირებულ დანაწესებს. 43

სადავო ნორმა ქმნის არანაკლებ 25 წლით თავისუფალ ფულად რესურსს სახელმწიფსთვსაც და საფინანსო ინსტიტუტებისთვისაც. 43

სადავო ნორმა სახელმწიფოს სოცილუარ პასუხისმგებლობას ამსუბუქებს სამოქალაო ბრუნვის ხარჯზე. 43

სადავო ნორმა საზოგადოების ერთ ნაწილს „სტიგმატიზირებს“ როგორც უვიცსს და „ცხოვრაბგამოიცდელს“. 43

სადავო ნორმა ამცირებს საბიუჯეტო შემოსავლებს. 43

მსგავსი რეგულაცია შედეგად გამოიწვევს იმას, რომ დამსაქმებლები მაშტაბურად დაიწყებენ დასაქმებულებისათვის ანაზრაურების შემცირებას, რაც აშკარაა, რომ უარყოფითად აისახება თავად დასაქმებული ფინანსურ მდგომარეობაზე. შედეგად კი, მივიღებთ იმას, რომ ნაცვლად დასაქმებულების ინტერესების დაცვისა, მათი ინტერესები საგრძნობლად შეილახება. 43

აღნიშნული რეგულაციები, ასევე უბიძგებს დასაქმებულსა და დამსაქმებელს დამალონ გადასახადები. ა. 43

სადავო ნორმა არათანაბარ პირობეში ამყოფებს ფოკუსჯგუფის მონაწილეებს. 43

სადავო ნორმა წარმოშობს მოსარჩელე იურ. პირის „განსაკუთრებულ მსხვერპლს“. 44

სახელმწიფომ სავალდებულო სოცმინიმუმი არაკონსტიტუციურად გაზარდა სასურველი გემოვნებით.. 44

როგორც ზემოთ ავღნიშნეთ, სახელმწიფო ვალდებული უზრუნველყოს მოქლაქეები საარსებო მინიმუმით. თუმცა, მიღებული კანონით და განმარტებითი ბარათით აშკარად იკვეთება რომ სახელმწიფოს არასაკმარისად მიაჩნია საარსებო მინიმუმის ის ოდენობა, რომელსაც გასცემს და საარსებო მინიმუმის დარჩენილი ნაწილის უზრუნველყოფის ტვირთს თავად მოქალაქეებს აკისრებს. ეს კი, აშკარად ეწინააღმდეგება მის კონსტიტუციურ ვალდებულებას და მსგავსი ქმედებით შეიძლება ითქვას, რომ სახელმწიფო გაურბის და ვერ ასრულებს მასზე დაკისრებულ ვალდებულებას. 44

სადავო ნორმით განპირობებლი შეზღუდვა არ არის პროპორციული და არ არსებობს აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროება. 44

C. სადავო (შემზღუდავი) ნორმის შინაარსის განსაზღვრება

სადავო ნორმატიული აქტები

სადავო ნორმატიულ აქტს წარმოადგენს დაგროვებითი პენსიის შესახებ კანონი, კერძოდ

კანონის მე-3 მუხლის მე-2 პუნქტი

დაგროვებით საპენსიო სქემაში გაწევრება სავალდებულოა ყველა დასაქმებულისთვის, ხელფასის სახით მიღებული შემოსავლის ნაწილში, გარდა იმ დასაქმებულისა, რომელსაც ამ კანონის ამოქმედებამდე შეუსრულდა 60 წელი (ქალის შემთხვევაში − 55 წელი).

კანონის 21-ე მუხლის 1-ლი პუნქტი

დასაქმებული, გარდა იმ დასაქმებულისა, რომელსაც ამ კანონის ამოქმედებამდე შეუსრულდა 60 წელი (ქალის შემთხვევაში − 55 წელი), ხდება მონაწილე ამ მუხლის ამოქმედების შემდეგ მის მიერ პირველი ხელფასის მიღებისთანავე.

სადავო ნორმის შინაარსი

უპირველესად, უნდა გაირკვეს და დადგინდეს სადავო ნორმის შინაარსი, რათა მოხდეს კონსტიტუციური უფლების შეზღუდვის ფაქტისა და ფარგლების იდენტიფიცირება და ასეთის არსებობის შემთხვევაში შეფასდეს შეზღუდვის პროპორციულობა.

საკონსტიტუციო სასამართლოს დამკვიდრებული პრაქტიკის თანახმად, „სადავო ნორმის შინაარსის განსაზღვრისას საკონსტიტუციო სასამართლო, სხვადასხვა ფაქტორებთან ერთად, მხედველობაში იღებს მისი გამოყენების პრაქტიკას. საერთო სასამართლოები, თავისი კომპეტენციის ფარგლებში, იღებენ საბოლოო გადაწყვეტილებას კანონის ნორმატიულ შინაარსთან, მის პრაქტიკულ გამოყენებასთან და, შესაბამისად, მის აღსრულებასთან დაკავშირებით. აღნიშნულიდან გამომდინარე, საერთო სასამართლოების მიერ გაკეთებულ განმარტებას აქვს დიდი მნიშვნელობა კანონის რეალური შინაარსის განსაზღვრისას. საკონსტიტუციო სასამართლო, როგორც წესი, იღებს და იხილავს საკანონმდებლო ნორმას სწორედ იმ ნორმატიული შინაარსით, რომლითაც იგი საერთო სასამართლომ გამოიყენა“[1].

სადავო ნორმატიული აქტების ირგვლივ არ გაგვაჩნია რაიმე სახის სასამართლო პრაქტიკა, შესაბამისად მისი შინაარსის დადგენა უნდა მოხდეს ნორმატიული აქტების განმარტების (გრამატიკული, სისტემური, ისტორიული და ტელეოლოგიური) საფუძველზე.

გრამატიკული განმარტება

სიტყვასიტყვითი აღქმა სადავო ნორმატიული აქტის გვამცნობს, რომ აღნიშნული ნორმა პირდაპირი წესით ავალდებულებს დასაქმებულს მიიღოს მონაწილეობა საპენსიო სქემაში ხელფასის სახით მიღებული შემოსავლის ნაწილში გარდა იმ დასაქმებულებისა რომელთაც კანონის ამოქმედებამდე შეუსრულდათ 60 წელი (ქალების შემთხვევაში 55 წელი)

ისტორიული განმარტება

სადავო ნორმატიულ აქტს გააჩნია მსგავსი პრეცენდენტები მსოფლიოს სხვადასხვა ქვეყნებში, რომელთა მიხედვითაც ზოგიერთ ქვეყანაში, პენსიონერთა უზრუნველყოფა ხდება მთლიანად ქვეყნის ბიუჯეტიდან თაობა სოლიდარობის პრინციპის გამოყენებით, რომლის მიხედვითაც ახალგაზრდა თაობა აფინანსებს უკვე საპენსიო ასაკში მყოფი თაობის პენსიების გაცემას იმ იმედით, რომ მომავალში შემდგომი თაობები უზრუნველყოფენ მათი პენსიის დაფინანსებას ან ხდება დაგროვებითი პენსიების სხვადასხვა სქემების შემუშავება, რომლის მიხედვითაც, დასაქმებული მუშაობის მთელი პერიოდის განმავლობაში აკეთებს გარკვეულ დანაზოგს, რომელსაც იყენებს მისი საპენსიო ასაკის მიღწევისას. თუმცა, მნიშვნელოვანია ამ საპენსიო სქემებში მონაწილეობის ნებაყოფლობითი ხასიათი. ევროპის ქვეყნების მაგალითზე (მაგ: გერმანია, საფრანგეთი) შეგვიძლია ვთქვათ რომ ამ ქვეყნებში დასაქმებულს უფლება აქვს ნებისმიერ დროს თქვას უარი საპენსიო სქემაში მონაწილეობაზე. ამავდროულად, ამ ქვეყნებში საპენსიო დანაზოგების მართვას ახორციელებს არა სახელმწიფო ან მის მიერ შექმნილი სსიპ, არამედ კერძო სამართლის იურიდული პირ(ებ)ი.

სტრუქტურული განმარტება

სტრუქტურული განმარტების კუთხით საგულისხმოა, რომ საქართველოს პარლამენტი აწესებს სავალდებულო შენატანს „კვაზი გადასახადს“, რომლის გადახდაც სავალდებულოა როგორც დასაქმებულისთვის, ისე დამსაქმებლისთვის. ამ შემთხვევაში, პარლამენტი ზღუდავს დასაქმებულის კერძო ავტონომიას, თვითონ განსაზღვროს თუ როგორ სურს უზრუნველყოს მისი მომავალი გარკვეული პერიოდის შემდეგ.

ნორმატიული აქტის მიმღები ორგანოს ფუნქციები და ამოცანები

აშკარაა, რომ სადავო აქტი მიღებული საქართველოს პარლამენტის მიერ შედის მის კომპეტენციაში, კერძოდ საქართველოს კონსტიტუციის 36-ე მუხლის 1-ელი პუნქტის მიხედვით, საქართველოს პარლამენტი არის ქვეყნის უმაღლესი წარმომადგენლობითი ორგანო, რომელიც ახორციელებს საკანონმდებლო ხელისუფლებას, განსაზღვრავს ქვეყნის საშინაო და საგარეო პოლიტიკის ძირითად მიმართულებებს, კონსტიტუციით დადგენილ ფარგლებში კონტროლს უწევს მთავრობის საქმიანობას და ახორციელებს სხვა უფლებამოსილებებს.

ნორმატიული აქტის სუბორდინირების ხარისხი

აშკარაა, რომ სადავო აქტით გათვალისწინებულია საპენსიო სქემაში მონაწილეობის სავალდებულოობა, რომლის შეუსრულებლობაც იწვევს კანონით დადგენილ პასუხისმგებლობის დაკისრებას, კერძოდ, დაგროვებითი პენსიის შესახებ კანონის 37.2 მუხლის მიხედვით, საპენსიო სააგენტოში დამსაქმებლის მიერ დასაქმებულის საპენსიო შენატანისა და საკუთარი საპენსიო შენატანის გადაუხდელობა არის ამ კანონის დარღვევა და გამოიწვევს ადმინისტრაციული პასუხისმგებლობის დაკისრებას.

ნორმატიული აქტის მოწესრიგების ხარისხი

აშკარაა, რომ პარლამენტის მიერ მიღებული სადავო აქტი პირდაპირი ფორმით მავალდებულებელი ხასიათის აქტია, რომელიც ართმევს დასაქმებულს არჩევანის თავისუფლებას თავად განსაზღვროს სურს თუ არა საპენსიო სქემაში მონაწილეობა, აგრეთვე უწესებს „კვაზი გადასახადს“ საპენსიო სქემაში სავალდებულო შენატანის სახით.

ნორმატიული აქტის მიმღები ორგანოს მიზანი

საპენსიო რეფორმის ერთ-ერთი მიზანია არსებული სოციალური სისტემის ფისკალური მდგრადობის შენარჩუნება, რაც გრძელვადიან პერსპექტივაში მნიშვნელოვანი გამოწვევაა ქვეყნისათვის. განსაკუთრებით არსებული სისტემის უცვლელობის პირობებში. სოციალური უზრუნველყოფის არსებული დონის შენარჩუნება გულისხმობს სოციალური პენსიის ზრდას საშუალო ხელფასის ზრდის პარალელურად (ნომინალურ ხელფასზე ინდექსაცია), რაც ქვეყნის ბიუჯეტისთვის მძიმე ტვირთად იქცევა მომავალში.

შესაბამისად საგულისხმოა, რომ სადავო ნორმატიული აქტის შინაარსი უნდა იყოს მიმართული დაგროვებითი საპენსიო სქემის ეფექტურობისა და მისი მდგრადობისაკენ და არა მოსახლეობისთვის ახალი „საგადასახადო ტვირთის“ დაკისრებისკენ. დასაქმებულებს უნდა ჰქონდეთ შესაძლებლობა თავად განსაზღვრონ სურთ თუ არა საპენსიო სქემაში მონაწილეობა აგრეთვე უნდა ჰქონდეთ შესაძლებლობა თავად აირჩიონ კონტრაჰენტი. თუ გადავხედავთ მაგალითად გერმანიის პრაქტიკას მოსახლეობის საპენსიო სქემაში მონაწილეობა ატარებს არა სავალდებულო ხასიათს არამედ სახელმწიფო ახდენს დასაქმებულის საპენსიო სქემაში მონაწილეობას მისთვის სხვადასხვა შეღავათების დაწესებით.¹

ნორმატიული აქტის დაცვის ფუნქცია

განისაზღვრება თავად განმარტებითი ბარათით:

- საპენსიო რეფორმის ერთ-ერთი მიზანია არსებული სოციალური სისტემის ფისკალური მდგრადობის შენარჩუნება, რაც გრძელვადიან პერსპექტივაში მნიშვნელოვანი გამოწვევაა. განსაკუთრებით არსებული სისტემის უცვლელობის პირობებში. სოციალური უზრუნველყოფის არსებული დონის შენარჩუნება გულისხმობს სოციალური პენსიის ზრდას საშუალო ხელფასის ზრდის პარალელურად (ნომინალურ ხელფასზე ინდექსაცია).

- იმ შემთხვევაში, თუკი არ მოხდა დაგროვებითი საპენსიო სისტემის დანერგვა, სულ უფრო და უფრო მეტი საგადასახადო შემოსავლები იქნება საჭირო საპენსიო ვალდებულების დასაფინანსებლად, რაც შეამცირებს სახელმწიფოსათვის სხვა მნიშვნელოვანი საჭიროებების დაფინანსების შესაძლებლობებს.

- დაგროვებითი საპენსიო სისტემა შესაძლებლობას მისცემს მოქალაქეს შექმნას დანაზოგი, რომელიც პირდაპირპროპორციული იქნება წლების განმავლობაში დასაქმებულის მიერ გამომუშავებული ხელფასის და საშულებას მისცემს მიიღოს უფრო მაღალი ჩანაცვლების კოეფიციენტი. ფისკალური სტაბილურობის გათვალისწინებით, დაგროვებითი პენსია ყველაზე ოპტიმალურ მოდელს წარმოადგენს საპენსიო უზრუნველყოფის დეკვატურობის გაუმჯობესების კუთხით. წინააღმდეგ შემთხევაში, მხოლოდ სოციალური პენსიის მეშვეობით ჩანაცვლების კოეფიციენტის ზრდა, ან თუნდაც შენარჩუნება, არარეალისტური იქნება

კანონმდებელი გასცდა კონსტიტუციით მისთვის მინიჭებულ უფლებამოსილების ფარგლებს სადავო ნორმატიული აქტებით რეგულირებული სფეროს განსაზღვრებისას.

სადავო ნორმით კანონმდებელმა ფაქტობრივად მოაწესრიგა ფიზიკური პირების სახელმწიფო გადასახადის ელემენტები და ამით ის გასცდა კონსტიტუციით გარანტირებულ ფარგლებს.

გაურკვეველი შინაარსის რეგულაცია

კონსტიტუციის თანახმად, ამ კანონის ამოქმედებიდან 12 წლის განმავლობაში საერთო-სახელმწიფოებრივი გადასახადის ახალი სახის შემოღება, გარდა აქციზისა, ან საერთო-სახელმწიფოებრივი გადასახადის სახის მიხედვით არსებული განაკვეთის ზედა ზღვრის გაზრდა შესაძლებელია მხოლოდ რეფერენდუმის გზით, გარდა ორგანული კანონით გათვალისწინებული შემთხვევებისა. რეფერენდუმის დანიშვნის ინიცირების უფლება აქვს მხოლოდ საქართველოს მთავრობას. საერთო-სახელმწიფოებრივი გადასახადის ახალი სახის შემოღებად ან ზღვრული განაკვეთის გაზრდად არ ჩაითვლება გადასახადის შემოღება ან ცვლილება, რომელიც არსებული გადასახადის ალტერნატივაა ან ანაცვლებს მას და ამავე დროს არ ზრდის საგადასახადო ტვირთს. საერთო-სახელმწიფოებრივი გადასახადის ახალი სახის შემოღებად ან ზღვრული განაკვეთის გაზრდად არ ჩაითვლება აგრეთვე გადასახადის სახის მიხედვით არსებული ზღვრული განაკვეთის ფარგლებში გადასახადის განაკვეთის ცვლილება. საპენსიო და სადაზღვევო შენატანები რეგულირდება კანონით და ისინი არ წარმოადგენს გადასახადებსა და მოსაკრებლებს.

საქართველოს კონსტიტუციის 67-ე მუხლის პირველი პუნქტი იცნობს ორი სახის სავალდებულო გადასახდელს. ესენია: გადასახადი და მოსაკრებელი, რომელთა ოდენობასა და წესს ადგენს კანონი.

საკითხავია თუ თავისი შინაარსით რას წარმოადგენს დაგროვებითი პენსიის შესახებ კანონით გათვალისწინებული ,,სახდელი“.

მოსაკრებელი ?

აღნიშნული ,,სახდელისთვის“ მოსაკრებლის სტატუსის მინიჭება უნდა გამოირიცხოს. მოსაკრებლების სისტემის საფუძვლების შესახებ საქართველოს კანონის პირველ მუხლში მოცემული მოსაკრებლის ცნების განუყოფელი ელემენტია სახელმწიფო ან ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოების მიერ მოსაკრებლის გადამხდელთათვის კანონით განსაზღვრული საქმიანობის განხორციელების და/ან სარგებლობის უფლების მინიჭება. ეს ელემენტი კი განსახილველ შემთხვევაში სახეზე არ გვაქვს. საქართველოს კონსტიტუცია კი, გადასახადისა და მოსაკრებლის გარდა, სხვა სახის სავალდებულო სახდელს არ იცნობს. ასევე, მოსაკრებელი თავისი ხასიათით სავალდებულოა. მოსაკრებელი, ვინაიდან მისი გადამხდელის მიერ გადაიხდება სახელმწიფოსაგან კონკრეტული მომსახურების მიღებისას და მისი მიზანია უფრო მეტად ადმინისტრაციული ხარჯის დაფარვა და არა შემოსავლების შეგროვება.

გადასახადი ?

თავად კონსტიტუციის გარდამავალი დებულებების მეორე მუხლში აღნიშნულია, რომ საპენსიო და სადაზღვევო შენატანები არ წარმოადგენს გადასახადებსა და მოსაკრებლებს. ამგვარად, აშკარაა რომ საპენსიო შენატანი არ წარმოადგენს გადასახადს.

თუმცა, მაინც საინტერესოა განვიხილოთ თავისი არსით ჰგავს თუ არა იგი გადასახადს. საგადასახადო კოდექსის მე-6 მუხლის მიხედვით, გადასახადი არის ,,ამ კოდექსის მიხედვით სავალდებულო, უპირობო ფულადი შენატანი ბიუჯეტში, რომელსაც იხდის გადასახადის გადამხდელი, გადახდის აუცილებელი, არაეკვივალენტური და უსასყიდლო ხასიათიდან გამომდინარე“. აღსანიშნავია, რომ ეკონომიკური თანამშრომლობისა და განვითარების ორგანიზაციაც (OEჩD) გადასახადის ანალოგიურ დეფინიციას იცნობს.

ამგვარად, გადასახადი წარმოადგენს ბიუჯეტში სავალდებულო, უპირობო ფულად შენატანს.

სავალდებულო ხასიათი

გადასახადი ბიუჯეტში სავალდებულო შენატანია. კანონის ძალით გადასახადის გადამხდელი, განსაზღვრული პირობების არსებობისას, ვალდებულია გადაიხადოს გადასახადი. საქართველოს კონსტიტუციის 67-ე მუხლის თანახმად, გადასახადის გადახდის ვალდებულება კონსტიტუციური ვალდებულებაა. არასავალდებულო გადასახადი არ არსებობს. პირი ვალდებულია უპირობოდ გადაიხადოს საგადასახადო კოდექსით დაწესებული საერთო-სახელმწიფოებრივი და ადგილობრივი გადასახადები, რომლის მიხედვითაც ეს პირი გადასახადის გადამხდელია. [2]

ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, შესაძლებელია დავასკვნათ, რომ საპენსიო შენატანს აქვს სავალდებულოობის აუცილებელი მაკვალიფიცირებელი ნიშანი. მისი გადახდა არ არის დამოკიდებული სუბიექტის ნებაზე. შესაბამისად, საპენსიო შენატანს, მსგავსად გადასახადისა, აქვს სავალდებულო ხასიათი.

შენატანი ბიუჯეტში

გადასახადების გადახდა წარმოებს ბიუჯეტში, რომელიც გადასახადის მიმღებია. გადასახადები ირიცხება, როგორც სახელმწიფო ბიუჯეტში, ასევე ავტონომიური რესპუბლიკებისა და ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოების ბიუჯეტებში, საქართველოს საბიუჯეტო კანონმდებლობის შესაბამისად. ამასთან, გადასახადი აბსტრაქტული შენატანია და მას მიზნობრივი დანიშნულება არ გააჩნია. საგადასახადო შენატანები არ არის განკუთვნილი კონკრეტული სახელმწიფო ხარჯების დასაფინანსებლად. ფულადი სახსრები ირიცხება ბიუჯეტში სახელმწიფო საჭიროებისათვის. უპირველეს ყოვლისა, წარმოებს ბიუჯეტის ფორმირება, ხოლო შემდეგ ბიუჯეტში ჩარიცხული თანხები ნაწილდება ეკონომიკური და სოციალური პროგრამების დასაფინანსებლად, ჯანდაცვისა და განათლების სისტემების შესანახად, ეროვნული უშიშროებისა და ქვეყნის თავდაცვისუნარიანობის უზრუნველსაყოფად და ა.შ.[3]

ვინაიდან საპენსიო შენატანების აკუმულირება ხდება არა ბიუჯეტში, არამედ კერძო სექტორის მიერ კონტრორილებად ფონდში, იგი არ შეიძლება მივიჩნიოთ გადასახადად.

უსასყიდლო შენატანი

გადასახადი არაეკვივალენტური ხასიათისაა. საზოგადოებრივი სიკეთით სარგებლობა არაფრით არ არის პროპორციული გადასახადის გადამხდელის მიერ გადახდილი გადასახადის ოდენობასთან. გადახდილი გადასახადი არ ექვემდებარება დაბრუნებას. გადასახადის დაბრუნება შესაძლებელია მხოლოდ კანონმდებლობით დადგენილი შეღავათის ან მისი ბიუჯეტში არასწორად გადახდის შემთხვევაში.

გადასახადი არსებით ნიშანს მისი უსასყიდლო ხასიათი წარმოადგენს. გადასახადის სახით გადახდილი ფულადი სახსრები გადადის ბიუჯეტის განკარგულებაში გადასახადის გადამხდელისათვის შემხვედრი ანაზღაურების ან დაკმაყოფილების მიღების გარეშე.

საგადასახადო ვალდებულება ცალმხრივია. საგადასახადო-სამართლებრივ ურთიერთობებში არსებობს მხოლოდ ერთი ვალდებული მხარე – გადასახადის გადამხდელი. სახელმწიფო გადასახადის მიღებით არ იღებს თავის თავზე რაიმე შემხვედრ ვალდებულებას გადასახადის გადამხდელის წინაშე და არ არის ვალდებული განახორციელოს რაიმე სახის მოქმედება მის სასარგებლოდ. ამავდროულად, გადასახადის გადამხდელი გადასახადის გადახდით არ იძენს არანაირ დამატებით უფლებას.[4]

ნათელია, რომ საპენსიო შენატანი დამსაქმებლისათვის უსასყიდლო ხასიათის ცალმხრივი ფინანსური ვალდებულებაა და, მსგავსად გადასახადისა, აქვს არაეკვივალენტური ხასიათი. თუმცა, დასაქმებულის შემთხვევაში საქმე სხვაგვარადაა. დასაქმებული ელის შემხვედრ ვალდებულებას (დაბრუნებას) სახელმწიფოსგან.

დასკვნა:

ამგვარად, შეიძლება დავასკვნათ, რომ საპენსიო შენატანი თავისი არსით არ არის გადასახადი მისი კლასიკური გაგებით და აღნიშნული პირდეპირ კონსტიტუციითაც არის გაწერილი.

აშკარაა, რომ საპენსიო შენატანი სიახლეა ქართულ სამართლებრივ სივრცეში. იგი არ ჯდება არც გადასახადის და არც მოსაკრებლის ცნებაში. აქედან გამომდინარე საკვირველია თუ რა არის იგი. საქართველოს კონსტიტუცია იცნობს ორი სახის სავალდებულო გადასახდელს, ესენია: გადასახადი და მოსაკრებელი, რომელთა ოდენობასა და წესს ადგენს კანონი. სხვა სახის გადასახადს კონსტიტუცია არ იცნობს. ამგვარად, გაურკევევლი და ბუნდოვანია თუ რა ამოვლენაა საპენსიო შენატანი და იგი სამარტლებრივი ბუნებით რომელი გადასახადის კატეგორია განეკუთვნება. ვინაიდან მსგავს ბუნდოვანებასთან გვაქვს საქმე, მას შეიძლება პირობითად ,,საპენსიო იძულებითი ანაბარი“ ვუწოდოთ.

რეგულატორული უფლებამოსილება

როგორც კანონის განმარტებით ბარათშია გაწერილი, კანონის მირების მიზანი არის ის რომ მოსახლეობის (პენსიონერების) მატერიალური მდგომარეობა მომავალში გაუმჯობესდეს. სახელმწიფოს ზრუნვა მოსახლეობაზე მისასალმებელია, თუმცა გასარკვევია რამდენად აქვს სახელმწიფოს უფლება აიძულოს პირი თავად იზრუნოს ტავის კეთილდღეობაზე.

სახელმწიფოს გააჩნია სოციალური ვალდებულება და აღნიშნული კონსტიტუციით არის განმტკიცებული. კონსტიტუციის მე-5 მუხლში აღნიშნულია, რომ . საქართველო არის სოციალური სახელმწიფო. ამავე მუხლით ასევე, გაწერილია, რომ სახელმწიფო ზრუნავს ადამიანის ჯანმრთელობისა და სოციალურ დაცვაზე, საარსებო მინიმუმითა და ღირსეული საცხოვრებლით უზრუნველყოფაზე, ოჯახის კეთილდღეობის დაცვაზე. სახელმწიფო ხელს უწყობს მოქალაქეს დასაქმებაში. საარსებო მინიმუმის უზრუნველყოფის პირობები განისაზღვრება კანონით. ამგვარად, სახელმწიფო ვალდებულია უზრუნველყოს მოქალაქეები საარსებო მინიმუმით. თუკი სახელმწიფოს მიერ განხორციელებული ზრუნვა და უზრუნველყოფა მეტი იქნება ვიდრე საარსებო მინიმუმია, ეს მხოლოდ მისასალმებელი და სასიხარულოა. თუმცა, დაუშვებელია სახელმწიფო თავად მოქალაქეებს აიძულებდეს, რომ თავადვე შექმნან თავიანთი ,,ნათელი“ მომავალი.

სახელმწიფოს ექსკლუზიური უფლებამოსილება

როგორც აღვნიშნეთ, მოქალაქეების საარსებო მინიმუმით უზრუნველყოფა სახელმწიფოს ვალდებულებაა და მისი ექსკლუზიური უფლებამოსილებაა. დაუშვებელია სახელმწიფოს მისის ეს ექსკლუზიური უფლებამოსილება სხვაზე გაავრცელოს, მითუფრო მავალდებულებელი და იძულებითი საშუალებებით.

დელეგირების ფარგლები

სადავო ნორმა თავის მხრივ ასახავს სახელმწიფოს მხრიდან სამოქალაქო სუბიექტებზე საოციალური პასუხისმგებლობის პირდაპირ დელეგირებას და არარებს ადმინისტრაციულ ხასიათს.

შედეგი

სადავო ნორმა შინაარსობრივად ერთობლიობაში განიმარტება, რომ სახელმწიფო ავალდებულებს შესაბამის სუბიექტთა წრეს და ფინალურად, ყოველგვარი ნაბაყოფლობითი ხასიათის გარეშე ავალდებულებს განსაზღვრულ სუბიექტთა წრეს გადაიხადონ ფინანსები ,,საპენსიო იძულებითი ანაბარისათვის“.

D. კონსტიტუციური ბირთვი (გარსი)

დაგროვებითი საპენსიო შენატანი - საკუთრების უფლება (მუხლი 19)

1. საქართველოს კონსტიტუციის მე-19 მუხლის პირველი ნაწილის თანახმად, საკუთრებისა და მემკვიდრეობის უფლება აღიარებული და უზრუნველყოფილია. საჯარო ინტერესებისთვის დასაშვებია ამ უფლების შეზღუდვა კანონით განსაზღვრულ შემთხვევებში და დადგენილი წესით.

2. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით, „საკუთრების უფლება ბუნებითი უფლებაა, რომლის გარეშე შეუძლებელია დემოკრატიული საზოგადოების არსებობა“[5]. საქართველოს კონსტიტუციის მე-19 მუხლი, ერთი მხრივ, წარმოადგენს კერძო საკუთრების ინსტიტუტის კონსტიტუციურ სამართლებრივ გარანტიას, ხოლო, მეორე მხრივ, განამტკიცებს ძირითად უფლებას. საკუთრების ძირითადი უფლების დაცვა წარმოადგენს პიროვნების თავისუფალი განვითარების მნიშვნელოვან წინაპირობას.

3. განვლილ წლებში აღნიშნულ უფლებასთან მიმართებით ძალზედ ფართო სასამართლო პრაქტიკა ჩამოუყალიბდა საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს, რომელმაც ამ მხრივ ათეულობით საქმე განიხილა და რომელიც თავის გადაწყვეტილებებში კონკრეტულად განმარტავს და განავრცობს კონსტიტუციის მე-19 მუხლით აღიარებულ საკუთრების უფლების შინაარსს. „საქართველოს კონსტიტუციისა და საერთაშორისო სამართლის საყოველთაოდ აღიარებული პრინციპებიდან და ნორმებიდან გამომდინარე, საკუთრების უფლება წარუვალი და უზენაესი ადამიანური ღირებულებაა, საყოველთაოდ აღიარებული ძირითადი უფლება, დემოკრატიული საზოგადოების, სოციალური და სამართლებრივი სახელმწიფოს ქვაკუთხედია. საკუთრება ადამიანის ყოფიერების არსებითი საფუძველია[6]. შესაბამისად, ის არის არა მხოლოდ მესაკუთრეებს შორის ეკონომიკური კონკურენციის, არამედ ასევე დემოკრატიული სახელმწიფოს და საზოგადოებრივი წყობილების ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი წინაპირობა.

4. საკონსტიტუციო სასამართლოს არაერთხელ განუმარტავს, რომ „საკუთრების უფლება ადამიანის არა მარტო არსებობის ელემენტარული საფუძველია, არამედ უზრუნველყოფს მის თავისუფლებას, მისი უნარისა და შესაძლებლობების ადეკვატურ რეალიზაციას, ცხოვრების საკუთარი პასუხისმგებლობით წარმართვას. ყოველივე ეს კანონზომიერად განაპირობებს ინდივიდის კერძო ინიციატივებს ეკონომიკურ სფეროში, რაც ხელს უწყობს ეკონომიკური ურთიერთობების, თავისუფალი მეწარმეობის, საბაზრო ეკონომიკის განვითარებას, ნორმალურ, სტაბილურ სამოქალაქო ბრუნვას[7]

5. ამავე დროს, საკუთრების უფლება წარმოადგენს თანამედროვე დემოკრატიული საზოგადოების განვითარების საყრდენს, რომელსაც ეფუძნება ეკონომიკური თავისუფლება და სტაბილური სამოქალაქო ბრუნვა. საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით, „იმისათვის, რომ პირმა შეძლოს საკუთრების უფლებით პრაქტიკული სარგებლობა, არ არის საკმარისი მისთვის აბსტრაქტული საკუთრებითი გარანტიის მინიჭება. მან ასევე უნდა ისარგებლოს იმგვარი სამოქალაქო, კერძო სამართლებრივი წესრიგით, რომელიც შესაძლებელს გახდის საკუთრების უფლებით შეუფერხებელ სარგებლობას და, შესაბამისად, სამოქალაქო ბრუნვის განვითარებას. საკუთრების კონსტიტუციურ-სამართლებრივი გარანტია მოიცავს ისეთი საკანონმდებლო ბაზის შექმნის ვალდებულებას, რომელიც უზრუნველყოფს საკუთრებითი უფლების პრაქტიკულ რეალიზებას და შესაძლებელს გახდის საკუთრების შეძენის გზით ქონების დაგროვებას“[8].

6. საკუთრების უფლება მოიცავს როგორც საკუთრების შეძენის, სარგებლობის და განკარგვის შესაძლებლობას, ისე მისი უკანონო ხელყოფისგან თავდაცვის უფლებას. მისი ეს სწრაფვა პიროვნული თავისუფლების ერთგვარი გამოვლინებაა. უმთავრესი კონსტიტუციური ღირებულების, ადამიანის ღირსების პატივისცემა მისი სოციალური და ეკონომიკური კონტექსტის ფარგლებში, მნიშვნელოვნად არის დამოკიდებული საკუთრების უფლების სრულფასოვან რეალიზებაზე. საკუთრება წარმოადგენს ადამიანის პირადი დამოუკიდებლობის, პიროვნული განვითარების ერთ-ერთ წყაროს. საკუთარი დამოუკიდებლობისა და კეთილდღეობის მიზნით ადამიანის მისწრაფება, შექმნას და დაიცვას საკუთარი ქონება, უდავოდ იმსახურებს სახელმწიფოს პატივისცემას, შესაბამისად, კანონმდებლობა უნდა უზრუნველყოფდეს საკუთრების ხელშეუხებლობას. ადამიანის უფლებათა და თავისუფლებათა დაცვის კონვენციის დამატებითი ოქმი №1, მუხლი 1-ელის თანახმად (საკუთრების დაცვა): ყოველ ფიზიკურ ან იურიდიულ პირს აქვს თავისი საკუთრებით შეუფერხებელი სარგებლობის უფლება. მხოლოდ საზოგადოებრივი საჭიროებისათვის შეიძლება ჩამოერთვას ვინმეს თავისი საკუთრება კანონითა და საერთაშორისო სამართლის ზოგადი პრინციპებით გათვალისწინებულ პირობებში. ამასთან, წინარე დებულებები არანაირად არ აკნინებს სახელმწიფოს უფლებას, გამოიყენოს ისეთი კანონები, რომელთაც ის აუცილებლად მიიჩნევს საერთო ინტერესების შესაბამისად საკუთრებით სარგებლობის კონტროლისათვის, ან გადასახადებისა თუ მოსაკრებლის ან ჯარიმების გადახდის უზრუნველსაყოფად. საკუთრების უფლება ადამიანის უფლებათა სამართლის ერთერთი ყველაზე ძველი და ფუნდამენტური უფლებაა, რომელიც გულისხმობს ადამიანის შესაძლებლობას საკუთარი ნების შესაბამისად და სხვათა ინტერესების შეულახავად ფლობდეს, სარგებლობდეს და განკარგავდეს თავის ქონებას.

7. საკუთრების უფლება მნიშვნელოვან ადამიანურ ღირებულებას წარმოადგენს. თუმცა იმისათვის, რომ პირმა ისარგებლოს კონსტიტუციის მე-19 მუხლით დადგენილი გარანტიებით, საჭიროა იგი წარმოადგენდეს ამ უფლების სუბიექტს. ძირითადი უფლებების დამახასიათებელი უმთავრესი ნიშანი არის მათი ორმაგი ფუნქცია, ორმაგი დატვირთვა. კერძოდ, ერთი მხრივ, ისინი წარმოადგენენ სუბიექტურ უფლებებს, ხოლო მეორე მხრივ, ქმნიან ღირებულებათა კონსტიტუციურ წესრიგს. რაც შეეხება საკუთრების უფლების სუბიექტს, უნდა აღინიშნოს, რომ ამ უფლებით თანაბრად სარგებლობენ, როგორც ფიზიკური, ასევე იურიდიული პირები.

8. საკუთრების ანუ ქონების ცნება სასამარლოს მიერ ფართოდაა განმარტებული. ის მოიცავს ეკონომიკური ინტერესების ფართო წრეს. მათ შორის, საქართველოს კონსტიტუციის მე-19 მუხლის დაცვით სარგებლობს: მოძრავი ან უძრავი ქონება, ქონებრივი ან არაქონებრივი კაპიტალი, როგორიცაა აქცია ან პატენტი, საარბიტრაჟო გადაწყვეტილება, პენსიის მიღების უფლება, მესაკუთრის უფლება ქირის მიღებაზე, სამეწარმეო საქმიანობასთან დაკავშირებული ეკონომიკური ინტერესები, გარკვეული პროფესიით მუშაობის უფლება, გარკვეული გარემოებების დადგომის კანონიერი მოლოდინი, სასარჩელო მოთხოვნა და სხვა შემთხვევები, რომლებმაც ინდივიდის პირად ქონებრივ ინტერესებზე შეიძლება პირდაპირი გავლენა მოახდინონ. Tre Traktörer Aktiebolag საქმეში სასამართლომ აღნიშნა, რომ ადამიანის უფლებათა და თავისუფლებათა დაცვის კონვენციის პირველი ოქმის პირველი მუხლის მიხედვით, ქონების სცენას აქვს ავტონომიური მნიშვნელობა, რომელიც უდავოდ არ იყო შეზღუდული მხოლოდ ფიზიკური ნივთების მფლობელობით. სხვა გარკვეული უფლებები და ინტერესები, რაც შეეხება ნივთებს, შეიძლება, ასევე ჩაითვალოს საკუთრების უფლებად და შესაბამისად, ქონებად საქართველოს კონსტიტუციის მე-19 მუხლის მიზნებისათვის. შესაბამისად, პირის უფლება მოთხოვნის დაკმაყოფილებაზე უთანაბრდება საკუთრების უფლებას და მისი შეზღუდვა სახელმწიფოს მხრიდან ჩარევით უნდა განვიხილოთ, როგორც საკუთრების უფლების ხელყოფა.

9. კონსტიტუციის მე-19 მუხლი „პირველ რიგში გულისხმობს საკუთრების უფლების ყველასათვის თანაბრად აღიარებასა და უზრუნველყოფას, იმისგან დამოუკიდებლად, თუ რა სახით ვლინდება საკუთრების უფლება - ფიზიკურ ნივთებზე უშუალოდ საკუთრების უფლებით, თუ მოთხოვნის უფლებაზე საკუთრებით“[9]. აღნიშნულიდან გამომდინარე, კონსტიტუციის მე-19 მუხლთან მიმართებით შეფასებადია ნებისმიერი რეგულირება, რომელიც სამოქალაქო-სამართლებრივი მოთხოვნის უფლებით სარგებლობასთან, რეალიზებასთან დაკავშირებით ადგენს გარკვეულ შეზღუდვას.

კონსტიტუციის მე-19 მუხლის მე-2 პუნქტით საჯარო ინტერესებისათვის დასაშვებია ამ უფლების შეზღუდვა კანონით განსაზღვრულ შემთხვევებში და დადგენილი წესით. საქართველოს კანონით დაგროვებითი პენსიის შესახებ დაგროვებით საპენსიო სქემაში გაწევრება სავალდებულოა ყველა დასაქმებულისთვის, ხელფასის სახით მიღებული შემოსავლის ნაწილში, გარდა იმ დასაქმებულისა, რომელსაც ამ კანონის ამოქმედებამდე შეუსრულდა 60 წელი (ქალის შემთხვევაში − 55 წელი).

შედეგი

- სადავოდ ქცეული ნორმიდან ამომავალი საკუთრების უფლების პოზიცია (არანებაყოფლობითი საპენსიო „შენატანი“) თავისი შინაარსითა და განმარტებით უნდა შეესაბამებოდეს საქართველოს კონსტიტუციის მე-19 მუხლით დეკლარირებულ საკუთრების უფლებას.

- საქართველოს კონსტიტუციის მე-19 მუხლი არაორაზროვნად მიუთითებს, რომ საკუთრების საკუთრებისა და მემკვიდრეობის უფლება კონსტიტუციით გარანტირებულ უფლებას წარმოადგენს. მოსარჩელე მიუთითებს, რომ სადავოდ ქცეული ნორმატიული აქტიდან მოსარჩელის უფლება - დაიცვას საკუთრება სავალდებულო საპენსიო შენატანების გადახდით საკუთრების უფლების ხელყოფისგან წარმოადგენს საქართველოს კონსტიტუციის მე-19 მუხლით გარანტირებულ საკუთრების უფლებას.

- ასევე ევროპის ქვეყნების სასამართლო პრაქტიკაც უდავოდ ეყრდნობა აღნიშნულ პოზიციას.

E. კოლიზია კონსტიტუციურ ნორმებთან

კოლიდირებადი აქტები,სადავო ნორმები

საქართველოს კანონი დაგროვებითი პენსიის შესახებ კანონის:

3-ე მუხლის მე-2 პუნქტი - დაგროვებით საპენსიო სქემაში გაწევრება სავალდებულოა ყველა დასაქმებულისთვის, ხელფასის სახით მიღებული შემოსავლის ნაწილში, გარდა იმ დასაქმებულისა, რომელსაც ამ კანონის ამოქმედებამდე შეუსრულდა 60 წელი (ქალის შემთხვევაში − 55 წელი).

21-ე მუხლის 1-ლი პუნქტი - დასაქმებული, გარდა იმ დასაქმებულისა, რომელსაც ამ კანონის ამოქმედებამდე შეუსრულდა 60 წელი (ქალის შემთხვევაში − 55 წელი), ხდება მონაწილე ამ მუხლის ამოქმედების შემდეგ მის მიერ პირველი ხელფასის მიღებისთანავე.

კოლიდირებული კონსტიტუციური ნორმები

საქართველოს კონსტიტუციის მე-19 მუხლის პირველი ნაწილი

საკუთრებისა და მემკვიდრეობის უფლება აღიარებული და უზრუნველყოფილია.

საქართველოს კონსტიტუციის 26-ე მუხლის მეოთხე ნაწილი

მეწარმეობის თავისუფლება უზრუნველყოფილია. აკრძალულია მონოპოლიური საქმიანობა, გარდა კანონით დაშვებული შემთხვევებისა. მომხმარებელთა უფლებები დაცულია კანონით.

საკუთრების უფლების შეზღუდვა

1. სადავო ნორმით ხდება მის საკუთრების უფლებაში გაუმართლებელი ჩარევა, რადგან მეწარმე სუბიექტს და ფიზიკურ პირებს არ გააჩნიათ არავითარი სამართლებრივი მექანიზმი, დაიცვან თავიანთი საკუთრება მათი ნების საწინააღმდეგოდ განკარგვისგან.

2. ,,საკუთრება არის ინსტიტუტი, რომელიც სახელმწიფოს ეკონომიკურ საფუძველს წარმოადგენს. საკუთრების უფლების დაცვა უცხოა ტოტალიტარული სახელმწიფოსათვის, ხოლო დემოკრატიული, სამართლებრივი და სოციალური სახელმწიფოსათვის სასიცოცხლოდ აუცილებელია, ერთი მხრივ, საკუთრების, როგორც ინსტიტუტის, კონსტიტუციურ-სამართლებრივი გარანტირება, ხოლო მეორე მხრივ მესაკუთრისათვის, როგორც სუბიექტისათვის უფლების სამართლებრივი დაცვის საკმარისი საშუალებების მინიჭება, მისი ხელშეწყობისა და უზრუნველყოფის გარანტიების შექმნა. სწორედ ამ მიზანს ემსახურება კონსტიტუციის მე-19 მუხლის პირველი პუნქტი, რომლის შესაბამისადაც, საკუთრების უფლება აღიარებული და უზრუნველყოფილია. ეს გულისხმობს არა მხოლოდ მესაკუთრისათვის უფლების დაცვის სამართლებრივი შესაძლებლობების მინიჭებას, არამედ საკუთრების დაცვას ისეთი ხელყოფისაგან, რომელიც არ თავსდება ამავე მუხლის მე-2 და მე-3 პუნქტით დადგენილ ფარგლებში. აქედან გამომდინარე, მე-19 მუხლის მე-2 ან მე-3 პუნქტის დამრღვევი ნორმა, რომელიც არ შეესაბამება საკუთრების უფლების შეზღუდვისადმი ან საკუთრების ჩამორთმევისადმი წაყენებულ კონსტიტუციურ-სამართლებრივ სტანდარტს, იმავდროულად წინააღმდეგობაში მოვა ამავე მუხლის პირველ პუნქტთანაც[10].

შუალედური შედეგი:

მოსარჩელეთა ქონებრივი უფლების ასეთი შემცირება უდავოდ წარმოადგენს მისი საკუთრების უფლების პირობითად ფინალურ შეზღუდვას.

კოლიზიის ფორმა: საკუთრების ჩამორთმევა თუ შეზღუდვა

იმ შეთხვევაში როცა ნორმატიული აქტის საფუძველზე ადგილი აქვს სუბიექტის საკუთრების კონსტიტუციური უფლების გრადიენტის ჩარევაში, უნდა დადგინდეს თავად კოლიზიის ფორმა. ანუ აქვს ადგილი საკუთრების უფლების ჩამორთმევას ექსპროპრიაციის გზით, აქვს ადგილი საკუთრების უფლების შინაარსისა და ზღვრების განსაზღვრებას (ger. Inhalts und Schrankenbestimmung) თუ ადგილი აქვს სხვა ინტენსიური სახის ჩარევას კონსტიტუციურ უფლებებში.

ექსპროპრიაცია

1. ექსპროპრიაციისათვის, გარდა ფორმალური კანონმდებლობისა, თავად ფინალური-შედეგობრივი ელემენტი არის მნიშვნელოვანი. მხოლოდ ფორმალურ კანონმდებლობაზე, ა.შ. საქართველოს კანონი აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროებისათვის საკუთრების ჩამორთმევის წესის შესახებ, დაყრდნობა და იმის ვარაუდი, რომ, თუ ფორმალურად ნორმატიული აქტი აღნიშნული სპეციალური კანონის ფორმალურ ელემენტებს არ მოიცავს, მაშინ ქმედება ვერ ჩაითვლება ექსპროპრიაციად, აცდენილია სამართლიანობას. შესაბამისად, უნდა იქნას გამოკვლეული საკუთრების უფლების შეზღუდვის ინტენსივობა და მისი ფინალური-შედეგობრივი ელემენტი.

2. საკონსტიტუციო სასამართლომ განმარტა „აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროების“ კონცეფცია და განაცხადა, რომ: კანონმდებლის ნება ამა თუ იმ გარემოების „აუცილებელ საზოგადოებრივ საჭიროებად მიჩნევის შესახებ საკმარისად მკაფიოდ უნდა იყოს, რათა გამოირიცხოს სამართალშემფარდებლის მიერ მისი არასწორი ინტერპრეტაცია და თვითნებობის ალბათობა, რისი კანონზომიერი შედეგიც იქნება უფლების დარღვევა. ამასთან, საკონსტიტუციო სასამართლომ ერთმანეთისაგან გამიჯნა, „აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროების განსაზღვრისას კანონმდებლის უფლებამოსილების ფარგლები საკუთრების უფლების შეზღუდვისა და საკუთრების ჩამორთმევის დაშვებისათვის და განაცხადა, რომ საკუთრების უფლების შეზღუდვისას კანონმდებლის მიერ აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროების განსაზღვრის დიაპაზონი გაცილებით ფართოა. ამ დროს კანონმდებლის მიერ, პირველ რიგში, მხედველობაში მიიღება საკუთრების მიერ შესასრულებელი ფუნქცია[11].

3. ევროპის ქვეყნების (გერმანიის) სასამართლო პრაქტიკა ადგენს, რომ ექსპროპრიაცია მიმართულია საკუთრების პოზიციის სრულ და ფინალურ გაუქმებაზე, მისი ფუნდამენტური ელემენტების (როგორც არის განკარგვის და ფლობის უფლება) საფუძვლიან გარდაქმნაზე სხვა (როგორც წესი საჯარო) სუბიექტის სასარგებლოდ. ამასთან, თავად საკუთრების ელემენტი უნდა დარჩეს უცვლელი და იგი საჯარო სუბიექტის მფლობელობასა და განკარგულებაში უნდა გადავიდეს.

4. ნიშანდობლივია, რომ ფორმალურად ერთი და იგივე შედეგი – ქონების ჩამორთმევა ყოველთვის არ წარმოადგენს ჩამორთმევას საქართველოს კონსტიტუციის მე-19 მუხლის მნიშვნელობით. ამ დროს გასათვალისწინებელია უფლებაში ჩარევის მიზანი, შინაარსი, ფორმა. ზოგჯერ, საკუთრების ჩამორთმევა უფლების შეზღუდვის შედეგი შეიძლება იყოს. არასწორი იქნება ასეთი შემთხვევების ცალსახად არაკონსტიტუციურად მიჩნევა საქართველოს კონსტიტუციის მე-19 მუხლთან მიმართებით მხოლოდ იმის გამო, რომ ჩამორთმევა ხდება კომპენსაციის გარეშე. ამ თვალსაზრისით, ყურადღებას გავამახვილებთ საქართველოს კონსტიტუციის მე-19 მუხლის მე-2 და მე-3 პუნქტების ძირითად განმასხვავებელ ნიშნებზე: ა) საქართველოს კონსტიტუციის მე-19 მუხლის მე-3 პუნქტით გათვალისწინებული ჩამორთმევა მოიცავს ექსპროპრიაციის შემთხვევებს. «როგორც ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს, ასევე სხვადასხვა სახელმწიფოს საკონსტიტუციო სასამართლოებისა და საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს პრაქტიკის ანალიზი... მეტყველებს, რომ საქართველოს კონსტიტუციის მე-19 მუხლის მე-3 პუნქტით გათვალისწინებულ საკუთრების ჩამორთმევის ინსტიტუტს მკვეთრად გამოხატული ფორმალური ნიშნები ახასიათებს. ამ ცნებაში ვერ თავსდება ნებისმიერი შემთხვევა, რაც პირის მიერ, მისი ნების საწინააღმდეგოდ საკუთრების დაკარგვას გულისხმობს. საკუთრების ჩამორთმევაში იგულისხმება ექსპროპრიაცია, რომლის პირობები და წესი დადგენილია საქართველოს კანონით «აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროებისთვის საკუთრების ჩამორთმევის წესის შესახებ»

5. ექსპროპრიაციად ჩაითვლება მხოლოდ ისეთი ჩამორთმევა, რომელიც ფორმითა და შინაარსით სრულად დააკმაყოფილებს «აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროებისთვის საკუთრების ჩამორთმევის წესის შესახებ» საქართველოს კანონის მოთხოვნებს. გარდა ამისა, საქართველოს კონსტიტუციის მე-19 მუხლის მე-3 პუნქტი ასევე მოიცავს «საზოგადოებრივი საჭიროებისთვის გადაუდებელი აუცილებლობისას საკუთრების ჩამორთმევის წესის შესახებ» საქართველოს კანონით გათვალისწინებულ ჩამორთმევის სხვა შემთხვევებს, რომლებიც თავისი შინაარსით და ჩამორთმევის ფორმით, პროცედურით განსხვავდება ექსპროპრიაციის შემთხვევებისგან.

6. გადამწყვეტი მნიშვნელობა აქვს იმ გარემოებას, რომ აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროების შემთხვევები, რომელთა არსებობისას გამართლებულია საქართველოს კონსტიტუციის მე-19 მუხლის მე-3 პუნქტის მიხედვით საკუთრების ჩამორთმევა, კონკრეტულად და ამომწურავად არის განსაზღვრული ზემოთდასახელებულ კანონებში. არც ერთი სხვა შემთხვევა არ შეიძლება მიჩნეულ იქნეს ისეთ აუცილებელ საზოგადოებრივ საჭიროებად, როდესაც დასაშვებია საკუთრების ჩამორთმევა საქართველოს კონსტიტუციის მე-19 მუხლის მე-3 პუნქტის მნიშვნელობით.

7. საქართველოს კონსტიტუციის მე-19 მუხლის მე-3 პუნქტის მიხედვით საკუთრების ჩამორთმევისას, კანონმდებელი კონკრეტული აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროების არსებობის შემთხვევაში, პირის საკუთრების მიმართ მოქმედებს ინდივიდუალურად, მიზანმიმართულად, ანუ განსაზღვრული საჯარო ინტერესის მიღწევა ხდება კონკრეტული პირის (პირების) საკუთრების ჩამორთმევის ხარჯზე. ამასთან, ეს ღონისძიება ერთჯერად ხასიათს ატარებს. მაშინ როდესაც საქართველოს კონსტიტუციის მე-19 მუხლის მე-2 პუნქტის ფარგლებში კანონმდებელი აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროებისას ადგენს საკუთრებით სარგებლობის ზოგად ფარგლებს, მესაკუთრეთა გარკვეულ ვალდებულებებს და საკუთრების ასეთი პირობებით შეზღუდვა ვრცელდება პირთა წრეზე მანამ, სანამ კონკრეტული გარემოება ან მიზანი, რომელიც საზოგადოებრივ საჭიროებად არის მიჩნეული არ მიიღწევა, არ ამოიწურება მისი ასეთად მიჩნევის აუცილებლობა.

8. საქართველოს კონსტიტუციის მე-19 მუხლის მე-3 პუნქტი გამორიცხავს კანონის მოთხოვნათა დაცვით და სათანადო კომპენსაციით ჩამორთმეული ქონების უკან მოთხოვნის უფლებას, რადგან მესაკუთრე კარგავს არა მარტო კონკრეტულ ქონებას, არამედ უფლებასაც ამ ქონებაზე. მაშინ როდესაც საქართველოს კონსტიტუციის მე-19 მუხლის მე-2 პუნქტის ფარგლებში საკუთრების უფლების შეზღუდვისას, რომელიც ქონების ჩამორთმევით სრულდება, მესაკუთრე ყოველთვის არ კარგავს უფლებას კონკრეტულ საკუთრებაზე, მას შესაძლოა ჰქონდეს ქონების ან სათანადო ანაზღაურების მოთხოვნის უფლება.

9. საქართველოს კონსტიტუციის მე-19 მუხლის მე-3 პუნქტით გათვალისწინებული ჩამორთმევისას აუცილებელი პირობაა შესაბამისი ანაზღაურება. საქართველოს კონსტიტუციის მე-19 მუხლის მე-2 პუნქტში არ არის პირდაპირი მითითება საკუთრების შეზღუდვისთვის სავალდებულო კომპენსაციის თაობაზე. თუმცა ასეთი შესაძლებლობა არ გამოირიცხება გამონაკლის შემთხვევებში, როდესაც, მართალია, საზოგადოებრივი საჭიროების გამო, მესაკუთრის შეზღუდვა გამართლებულია, მაგრამ ეს შეზღუდვა ზომაზე მეტად იწვევს პირის საკუთრების უფლებაში ჩარევას. ასეთ დროს შეზღუდვის გაწონასწორების მიზნით, სახელმწიფოსთვის ფულადი ვალდებულების დაკისრება ემსახურება კერძო და საჯარო ინტერესებს შორის თანაზომიერი დამოკიდებულების უზრუნველყოფას.

10. მაშასადამე, საკუთრების უფლების შეზღუდვისას კანონმდებელს ევალება იზრუნოს და დეტალურად განსაზღვროს კერძო და საჯარო ინტერესების გონივრული გაწონასწორებისთვის საჭირო პირობები, მათ შორის შესაძლოა იყოს ფულადი კომპენსაციაც. ზოგიერთ შემთხვევაში სწორედ ფულადმა კომპენსაციამ შეიძლება წარმატებით დააბალანსოს კერძო და საჯარო ინტერესები, რათა კანონმდებელს არ მოუხდეს არჩევანის გაკეთება საზოგადოებრივ საჭიროებასა და მესაკუთრის ინტერესს შორის.

11. მიზანშეწონილია, მსჯელობა წარვმართოთ საკუთრებაში ჩარევის სიმძიმის მიხედვით. თავდაპირველად დასადგენია, არის თუ არა სადავო ნორმით გათვალისწინებული ურთიერთობა `საკუთრების ჩამორთმევა’ საქართველოს კონსტიტუციის მე-19 მუხლის მე-3 პუნქტის გაგებით. მხოლოდ ამის შემდეგ იქნება შესაძლებელი იმის გარკვევა, თუ რამდენად აკმაყოფილებს ის კონსტიტუციით საკუთრების ჩამორთმევისადმი წაყენებულ მეტად მკაცრ ფორმალურ-სამართლებრივ და მატერიალურ-სამართლებრივ მოთხოვნებს. როგორც ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს, ასევე სხვადასხვა სახელმწიფოების საკონსტიტუციო სასამართლოებისა და საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს პრაქტიკის ანალიზი, ასევე სასამართლოს სხდომაზე სპეციალისტის მიერ წარმოდგენილი დასკვნა მეტყველებს, რომ საქართველოს კონსტიტუციის მე-19 მუხლის მე-3 პუნქტით გათვალისწინებული საკუთრების ჩამორთმევის ინსტიტუტს მკვეთრად გამოხატული ფორმალური ნიშნები ახასიათებს. ამ ცნებაში ვერ თავსდება ნებისმიერი შემთხვევა, რაც პირის მიერ, მისი ნების საწინააღმდეგოდ საკუთრების დაკარგვას გულისხმობს. საკუთრების ჩამორთმევაში იგულისხმება ექსპროპრიაცია, რომლის პირობები და წესი დადგენილია საქართველოს კანონით `აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროებისათვის საკუთრების ჩამორთმევის წესის შესახე’. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლო 2003 წლის 1 აპრილის #2/155 გადაწყვეტილებაში მიუთითებს: `მხედველობაშია მისაღები ის, რომ საკუთრების უფლების ჩამორთმევის წესი ვრცელდება იმ შემთხვევებზე, როდესაც ამას ადგილი აქვს საამისოდ უფლებამოსილი სუბიექტების (სახელმწიფო ორგანოების) მხრიდან საჯარო ამოცანების შესასრულებლად... არ შეიძლება საკუთრების ჩამორთმევად განვიხილოთ ის შემთხვევა, როდესაც ქონების უკან დაბრუნებას სახელშეკრულებო ურთიერთობა განაპირობებს’. საქართველოს კონსტიტუციის მე-19 მუხლის მე-3 პუნქტით განსაკუთრებული დატვირთვა ენიჭება საკუთრების ქონებრივ კომპონენტს. საკუთრების ჩამორთმევის ურთიერთობისათვის მახასიათებელია, რომ სახელმწიფო არა მხოლოდ ადგენს საკუთრების ჩამორთმევის სამართლებრივ რეჟიმს, არამედ პირდაპირ ან ირიბად მონაწილეობს ჩამორთმევის კონკრეტულ პროცესში.[12]

12. საკუთრების ჩამორთმევისას ურთიერთობები მესაკუთრესა და ხელისუფლებას შორის თავისი არსით საჯაროსამართლებრივი ურთიერთობებია, .... საკუთრების ჩამორთმევის განხორციელება შესაძლებელია მხოლოდ აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროებიდან ან გადაუდებელი აუცილებლობიდან გამომდინარე, საჯარო მიზნების მისაღწევად.

13. საქართველოს კონსტიტუციის მე-19 მუხლის მე-3 პუნქტით გათვალისწინებული ჩამორთმევისას აუცილებელი პირობაა შესაბამისი ანაზღაურება. მე-2 პუნქტში არ არის პირდაპირი მითითება საკუთრების შეზღუდვისთვის სავალდებულო კომპენსაციის თაობაზე. თუმცა, ასეთი შესაძლებლობა არ გამოირიცხება გამონაკლის შემთხვევებში, როდესაც მართალია, საზოგადოებრივი საჭიროების გამო, მესაკუთრის შეზღუდვა გამართლებულია, მაგრამ ეს შეზღუდვა ზომაზე მეტად იწვევს პირის საკუთრების უფლებაში ჩარევას. ასეთ დროს შეზღუდვის გაწონასწორების მიზნით, სახელმწიფოსთვის ფულადი ვალდებულების დაკისრება ემსახურება კერძო და საჯარო ინტერესებს შორის თანაზომიერი დამოკიდებულების უზრუნველყოფას. მაშასადამე, საკუთრების უფლების შეზღუდვისას კანონმდებელს ევალება იზრუნოს და დეტალურად განსაზღვროს კერძო და საჯარო ინტერესების გონივრული გაწონასწორებისთვის საჭირო პირობები, მათ შორის შესაძლოა იყოს ფულადი კომპენსაციაც. ზოგიერთ შემთხვევაში სწორედ ფულადმა კომპენსაციამ შეიძლება წარმატებით დააბალანსოს კერძო და საჯარო ინტერესები, რათა კანონმდებელს არ მოუხდეს არჩევანის გაკეთება საზოგადოებრივ საჭიროებასა და მესაკუთრის ინტერესს შორის.

საკუთრების უფლების შინაარსისა და ფარგლების განსაზღვრება

14. იმ შემთხვევაში თუ ნორმატიული აქტი არ არის გამიზნული ფინალურად საკუთრების პოზიციის განადგურებაზე არამედ აწესრიგებს მისი გამოყენების ფარგლებს, მაშინ ადგილი აქვს საკუთრების უფლების შინაარსისა და ზღვრების განსაზღვრებას კანონის საფუძველზე. ამ დროს საკუთრება, როგორც ასეთი, ფორმალურად ხელუხლებელი რჩება, იზღუდება მისი გამოყენების ან/და განკარგვის შესაძლებლობები, ისე რომ ბოლომდე არ ისპობა მისი ძირითადი კონსტრუქციული ელემენტები.

15. მაშასადამე, საკუთრების უფლების შეზღუდვის დასაბუთების ფორმალურ-იურიდიულ საფუძველს წარმოადგენს: ა) აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროების შემთხვევების კანონით გათვალისწინება; ბ) შეზღუდვის წესის კანონით დადგენა. ეს პუნქტი კანონმდებელს აძლევს საკუთრების უფლების შინაარსის განსაზღვრის უფლებამოსილებას, მაგრამ მხოლოდ იმ პირობით, რომ კანონმდებლის ნება კონსტიტუციური მოთხოვნის ადეკვატური იქნება. სწორედ აქ იჩენს თავს შეზღუდვის მატერიალური კრიტერიუმი, რომელიც კანონმდებელს ავალდებულებს კერძო და საჯარო ინტერესების გონივრულ დაბალანსებას.

16. მნიშვნელოვანია სწორად იქნეს გაგებული მე-19 მუხლის მე-2 პუნქტის მიზანმიმართულება. სწორედ ამ პუნქტის საფუძველზეა უფლებამოსილი სახელმწიფო საკუთრების სოციალური ბუნებიდან გამომდინარე, დაადგინოს საკუთრების შინაარსი და ფარგლები. `შეზღუდვა’ უნდა გავიგოთ, როგორც საკანონმდებლო ჩარჩოების დადგენა სახელმწიფოს მიერ.

უფლების ხელყოფის სხვა ტიპები

17. კონსტიტუციის მე-19 მუხლის მე-2 პუნქტის საფუძველზე სახელმწიფო უფლებამოსილია, განსაზღვროს საკუთრების შინაარსი და ფარგლები, დაადგინოს საკუთრების რეგულირების საკანონმდებლო ჩარჩოები[13]. კონსტიტუციის ამავე მუხლის მე-3 პუნქტში გათვალისწინებულია საკუთრების უფლებაზე ზემოქმედების განსხვავებული ფორმა, როდესაც სახელმწიფო პირდაპირ ან ირიბად მონაწილეობს საკუთრების ჩამორთმევის კონკრეტულ პროცესში აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროებისთვის; აქ იგულისხმება ექსპროპრიაცია და არა პირის მიერ მისი ნების საწინააღმდეგოდ საკუთრების დაკარგვის ყველა შემთხვევა.

18. საკონსტიტუციო სასამართლოს ჩამოყალიბებული პრაქტიკის თანახმად, კონსტიტუციის მე-19 მუხლი მე-2 ან მე-3 პუნქტის დარღვევის შემთხვევაში დაირღვევა კონსტიტუციის მე-19 მუხლის პირველი პუნქტიც.

19. ირიბი-ექსპროპრიაცია (Enteignender Eingriff): გერმანიის სასამართლო პრაქტიკაში საკუთრების უფლების არაპირდაპირი შეზღუდვის საკითხზე ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი გადაწყვეტილება, რომელსაც დღემდე პრეცედენტული ძალა გააჩნია, არის გერმანიის საკონსტიტუციო სასამართლოს 15.07.1981 წლის გადაწყვეტილება (Nassauskiesungsbeschluss BVerfGE 58, 300). კონფისკაციის ღონისძიების მართლზომიერებასთან დაკავშირებული დავისას უფლებამოსილი ადმინისტრაციული სასამართლო ვალდებულია, აღნიშნული ღონისძიებების მართლზომიერება შეამოწმოს სრული მოცულობით. ეს მოიცავს იმის დადგენას, ითვალისწინებს თუ არა კანონი, რომლის საფუძველზეც ხორციელდება ზემოთ აღნიშნული ღონისძიება, ნორმებს გასაცემი კომპენსაციის ფორმასა და მოცულობასთან დაკავშირებით. კონფისკაციის ანაზღაურების ოდენობასთან დაკავშირებული დავის შემთხვევაში საერთო სასამართლოებს ევალებათ შეამოწმონ, გაიცა თუ არა კონკრეტულ ვითარებაში პირზე ( არსებული) კანონის ნორმებით გათვალისწინებული კომპენსაცია (იხ: BVerfGE 46, 268 [285] ). იმ შემთხვევაში, თუ პირი მის წინააღმდეგ განხორციელებულ ღონისძიებას არ აღიქვამს კონფისკაციად, მაგრამ შეზღუდვა არსებითად ინტენსიურია, მას მხოლოდ მაშინ შეუძლია კომპენსაციის სასარჩელო გზით მოთხოვნა, როდესაც არსებობს შესაბამისი კანონისმიერი მოთხოვნის საფუძველი. თუ ასეთი საფუძველი მოცემული არ არის, მაშინ პირმა უნდა მიმართოს შესაბამის განსჯად სასამართლოს ამგვარი ხელყოფის აქტის გაუქმების მოთხოვნით. თუ კანონი არ შეიცავს მატერიალური კომპენსაციის რეგულაციას, მაშინ დაუშვებელია მის საფუძველზე ექსპროპრიაციის წარმოება, ხოლო მის საფუძველზე განხორციელებული ადმინისტრაციულ ქმედება – საკუთრების უფლების შეზღუდვა, რასაც არაპირდაპირი (ირიბი) შედეგით ქონების ჩამორთმევა მოჰყვა, არ შეესაბამება კანონმდებლობას და კონსტიტუციას.

20. ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამრთლოს მიერ ჩამოყალიბებულ პრეცედენტულ პრაქტიკაც ანალოგიურ მიდგომას ანვითარებს. ქართული კანონმდებლობით, საკუთრების უფლების შეზღუდვისათვის დადგენილი სამართლებრივი პროცედურა ემთხვევა შეზღუდვისთვის დადგენილ ევროპული სასამართლოს მიერ ჩამოყალიბებულ მიდგომას. კერძოდ, იმისათვის, რომ მოხდეს უფლების შეზღუდვა ან ჩამორთმევა, აუცილებელია ჩარევა გათვალისწინებული იყოს ევროპული კანონმდებლობით, ემსახურებოდეს კანონიერ მიზანს, იყოს პროპორციული მისაღწევად კანონიერი მიზნისა და განხორციელდეს მხოლოდ სამართლიანი კომპენსაციის საფუძველზე.

21. საკონსტიტუციო სასამართლომ ინწკირველის საქმეზე მიღებულ გადაწყვეტილებაში[14] 2000 წელს მიუთითა, რომ ,,კონსტიტუციის მე-7 მუხლის საფუძველზე სახელმწიფო, ხელისუფლების განხორციელებისას, შეზღუდულია ადამიანის საყოველთაოდ აღიარებული უფლებებითა და თავისუფლებებით. ამიტომაცაა, რომ თუნდაც კანონის რეფორმით და კანონის ჩარჩოებში სახელმწიფოს მიერ დაბეგვრის რეჟიმის ნებისმიერად (თვითნებურად) დადგენის შესაძლებლობა ხელყოფს სამართლებრივი სახელმწიფოს შეზღუდვის აღნიშნულ პრინციპს. ამის არგუმენტად სასამართლოს მოჰყავს მაგალითი ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს (შემდგომში _ ევროპული სასამართლო) პრაქტიკიდან, როდესაც დადგინდა, რომ ლუთერანული ეკლესიის არაწევრის დაბეგვრა ეკლესიის სასარგებლო გადასახადით ხელყოფს საკუთრების უფლებას, რომელიც გარანტირებულია ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა დაცვის ევროპის კონვენციის პირველი ოქმის პირველი მუხლით. აღნიშნულთან შეიძლება გაივლოს პარალელი, კერძოდ, დამსაქმებელს მისი ნების საწინააღმდეგოდ ეზრდება დასაქმებულისათვის გადასახდელი ხელფასი, რომელიც მოიცავს ხელზე ასაღებ ხელფასს დამატებული კანონმდებლობით დადგენილი გადასახადები. მოცემულ მომენტში საქართველოს კანონმდებლობით დადგენილი მხოლოდ საშემოსავლო გადასახადია, მაგრამ სავალდებულო 2%-ის დამატებით საშემოსავლო გადასახადი ბუნებრივად იზრდება. ეს კი აშკარად არღვევს მის საკუთრების უფლებას.

22. ასევე უნდა განვიხილოთ ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა დაცვის კონვენციის მიერ დამკვიდრებული ევროპული სტანდარტი. ევროპული კონვენციის მიხედვით, საკუთრებას აქვს ავტონომიური მნიშვნელობა, რომელიც შეიძლება არ ემთხვეოდეს კონვენციის მონაწილე სახელმწიფოებში არსებულ ეროვნულ მნიშვნელობას. აქედან გამომდინარე, საკუთრების უფლება არ ვრცელდება მხოლოდ უძრავ-მოძრავ ნივთებზე და შეიძლება გავრცელდეს ასევე ისეთ მოთხოვნებზე, როდესაც განმცხადებელს აქვს გონივრული და ლეგიტიმური მოლოდინი, რომ მიიღებს საკუთრების უფლებით ეფექტიანად სარგებლობის შესაძლებლობას. ამგვარი მოლოდინი ლეგიტიმურია, თუ იგი ეყრდნობა საკანონმდებლო ნორმას ან სამართლებრივ ქმედებას ამ საკუთრების ინტერესზე.[15]

23. საპენსიო მოთხოვნები ექცევა საკუთრების უფლების რეგულირების სფეროში. სახელმწიფოში მოქმედი სქემის მიხედვით, საპენსიო მოთხოვნები შეიძლება განხილული იყოს საკუთრების უფლების ჭრილში. ამგვარი მოთხოვნები უნდა ემსახურებოდეს ლეგიტიმურ მიზანს და ისწრაფოდეს ინდივიდუალურ და საჯარო ინტერესს შორის სამართლიანი ბალანსის დამკვიდრებისაკენ, კერძოდ, არ უნდა ადგენდეს მეტისმეტად მძიმე და არაპროპორციულ ტვირთს.

24. მიუხედავად არსებული სამართლებრივი გარანტიებისა, ხშირია შემთხვევა, როდესაც საკუთრების უფლება ირღვევა გარკვეული კერძო თუ ადმინისტრაციული სამართლებრივი ურთიერთობებისას. დარღვევა სათავეს იღებს საკანონმდებლო ხარვეზებიდან. ნებისმიერ შემთხვევაში, როდესაც ხდება საკუთრების უფლების შეზღუდვა აუცილებელია დადგინდეს შენარჩუნებულია თუ არა სამართლიანი ბალანსი საზოგადოების საერთო ინტერესებსა და პირად ფუნდამენტურ უფლებას შორის.

შედეგი:

სადავო ნორმატიული აქტით განპირობებული მოსარჩელეს საკუთრების უფლების შეზღუდვა თავისი ფორმით არ წარმოადგენს ექსპროპრიაციას არამედ საკუთრების უფლების შინაარსისა და ფარგლების განსაზღვრებას.

თავისუფალი მეწარმეობის შეზღუდვა

25. 26-ე მუხლის მე-4 ნაწილი უშუალოდ ეხება მეწარმეობის თავისუფლებას, მისი დაცვის განსაკუთრებული მნიშვნელობის გამო, იგი, განსხვავებით ზოგიერთი ქვეყნის კონსტიტუციისაგან, დაცულია არა საკუთრების უფლების მარეგულირებელი მუხლით, არამედ ცალკე მუხლით, რომელიც ადგენს, რომ სახელმწიფო ვალდებულია, ხელი შეუწყოს თავისუფალი მეწარმეობისა და კონკურენციის განვითარებას.

26. საკონსტიტუციო სასამართლო გადაწყვეტილებაში[16] მიუთითებს, რომ ,,ავიაკომპანიათა მომსახურების ტარიფის გადიდება „რეგულირების ყოველწლიური საფასურით”, ლახავს არა მარტო მგზავრთა ინტერესებს, არამედ უარყოფითად მოქმედებს ავიაკომპანიათა შემოსავალზე, რადგან ბილეთის ფასის მატება, ბუნებრივია, ამცირებს მგზავრთა და ტვირთის გამგზავნთა რაოდენობას“.

27. უფლებით დაცულ სფეროში ჩარევა შეიძლება ნეგატიურად, არა მხოლოდ მეწარმეობის განვითარებისთვის ხელის შეშლით, არამედ ასევე მისი შეზღუდვით, რა სიტუაციაც შეიქმნა საპენსიო შენატანების შემთხვევაში, როდესაც გაუმართლებლად იზღუდება დამსაქმებელი. საპენსიო რეფორმის ავტორების ლეგიტიმური მიზნის მიღწევის საშუალებად პირდაპირ ვალდებულებათა შემოტანა, მით უმეტეს, ახალი გადასახადის ფორმით, ვერ იქნება მოქცეული კონსტიტუციურ ჩარჩოებში. ამგვარი ხისტი ჩარევა საქართველოს ეკონომიკური ფონის მქონე ქვეყნისათვის, სამართლებრივის გარდა, სხვა პრობლემების წყაროც შეიძლება გახდეს. კანონმდებელმა კარგად უნდა განჭვრიტოს არა მარტო მის მიერ მიღებული ნორმების მოქმედების შედეგები, არამედ სათანადოდ შეაფასოს იმ დროსაც, რომელშიც ჩნდება ურთიერთობის ახლებურად მოწესრიგების აუცილებლობა.

28. საჯარო და კერძო სექტორის დასაქმებულთა და დამსაქმებელთა იძულება ჩაერთოს საპენსიო რეფორმაში, შეიძლება გამოიწიოს ცალკეულ მეწარმეთა ბაზრიდან გასვლა ან არარეგისტრირებული მუშახელის გამოყენების ზრდა. აგრეთვე, დასაქმებულთა ანაზღაურების შემცირება. საკონსტიტუციო სასამართლომ[17] აღინიშნა, რომ „მეწარმეთა ბაზრიდან განდევნა საფრთხეს უქმნის სამართლებრივი წესრიგისადმი სანდოობას. როგორი კეთილშობილური მიზანიც არ უნდა ამოძრავებდეს სახელმწიფოს საკანონმდებლო ნოვაციების შემოსაღებად, არ უნდა დაირღვეს ნდობის კონსტიტუციური პრინციპი, როგორც სამართლის ერთ-ერთი ძირითადი პრინციპი, რომელიც სამოქალაქო ურთიერთობათა უსაფრთხოებისა და სტაბილურობის გარანტიას წარმოადგენს.“

დასკვნა:

შეიქმნა სიტუაცია, როდესაც მეწარმის შეზღუდვა ხდება მისგან დამატებითი ფულადი შენატანის მოთხოვნით. ეს კი პირდაპირი ჩარევაა საკუთრების უფლებით დაცულ სფეროში. შესაბამისად, საპენსიო რეფორმის შესაბამისი ნორმების მიერ კონსტიტუციის 26-ე მუხლის დარღვევა აუცილებლად გამოიწვევს კონსტიტუციის 19-ე მუხლით დაცული უფლების დარღვევასაც.

F. დასაშვები კონსტიტუციური ზღვრები

კონსტიტუციის მე-19 მუხლი

კონსტიტუციის მე-19 მუხლის (საკუთრება და მემკვიდრეობის უფლება აღიარებული და ხელშეუვალია) ზღვარი კოდიფიცირებულია კონსტიტუციის მე-19 მუხლის მე-2 და მე-3 ნაწილით: აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროებისათვის დასაშვებია ამ მუხლის პირველ პუნქტში აღნიშნულ უფლებათა შეზღუდვა კანონით განსაზღვრულ შემთხვევებში და დადგენილი წესით, იმგვარად, რომ არ დაირღვეს საკუთრების უფლების არსი.

1. საკუთრების უფლება არ არის აბსოლუტური და შეუზღუდავი უფლება. საკუთრებას დიდი სოციალური დატვირთვა აქვს. მესაკუთრე საზოგადოების ნაწილია და არა მხოლოდ უფლებამოსილია მიიღოს გარკვეული სიკეთეები საზოგადოებისაგან, არამედ ვალდებულიცაა, რომ თავისი საკუთრება საზოგადოებრივი კეთილდღეობისათვის გამოიყენოს. მესაკუთრემ უნდა გაითავისოს, რომ არა მხოლოდ მას აქვს ინტერესები, არამედ ის იმყოფება სხვა ინტერესთა გარემოცვაში[18].

2. თანამედროვე სახელმწიფოს სტაბილურობის ერთ-ერთ უმნიშვნელოვანეს პირობას წარმოადგენს კერძო და საჯარო ინტერესებს შორის პრიორიტეტების სწორად და სამართლიანად განსაზღვრა, ხელისუფლებისა და ადამიანის ურთიერთობის გონივრულად დაბალანსებული სისტემის შექმნა. ეს, პირველ რიგში, გამოხატულებას ჰპოვებს ყოველი კონკრეტული უფლების შინაარსისა და ფარგლების ადეკვატურ საკანონმდებლო განსაზღვრაში“[19]. შესაბამისად, სამართლიანი სასამართლოს უფლება შესაძლოა შეიზღუდოს დემოკრატიულ სახელმწიფოში აუცილებელი და კონსტიტუციით გათვალისწინებული ლეგიტიმური საჯარო მიზნების მისაღწევად. ამასთანავე, აღნიშნულ უფლებაში ჩარევა უნდა განხორციელდეს კანონის ნათლად ფორმულირებული წესის საფუძველზე, დასახელებული ლეგიტიმური მიზნების მიღწევისთვის აუცილებელი და პროპორციული/თანაზომიერი საშუალებით.

3. საქართველოს კონსტიტუცია საკუთრებას გარკვეულ სოციალურ ფუნქციებს ანიჭებს. საკუთრების უფლების განხორციელებამ არ უნდა დაარღვიოს სხვათა უფლებები და თავისუფლებები, ხოლო საკუთრებით სარგებლობა იმავდროულად უნდა ემსახურებოდეს საერთო კეთილდღეობას. თუ ეს მოთხოვნები არ სრულდება ან არსებობს კანონმდებლობით გათვალისწინებული სხვა სათანადო გარემოებანი, მაშინ საქართველოს კონსტიტუცია არ გამორიცხავს საკუთრების უფლების შეზღუდვას თანახმად საქართველოს კონსტიტუციის მე-19 მუხლის მე-2 პუნქტისა და საკუთრების ჩამორთმევას შესაბამისად საქართველოს კონსტიტუციის მე-19 მუხლის მე-3 პუნქტისა“[20]. ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, საკუთრების უფლება არ წარმოადგენს აბსოლუტურ უფლებას და ცალკეულ შემთხვევებში შესაძლებელია საჯარო ინტერესისთვის უპირატესობის მინიჭება, ასეთ დროს მესაკუთრემ უნდა ითმინოს მის საკუთრებაში სახელმწიფოს ჩარევა, ეს მისი საკუთრების კონსტიტუციური უფლების თანმდევი კონსტიტუციური ვალდებულებაა. თუმცა საკუთრების უფლებაში ნებისმიერი ჩარევა დასაშვებია მხოლოდ კონსტიტუციის მე-19 მუხლის მე-2 და მე-3 პუნქტებით გათვალისწინებულ ფარგლებში, რომლებითაც განისაზღვრება ჩარევის 2 სახე: საკუთრების უფლების შეზღუდვა და საკუთრების ჩამორთმევა.

4. ფორმალური ზღვრები: საკუთრების უფლება არ არის აბსოლუტური უფლება. მე-19 მუხლი უარყოფს იმგვარ საკუთრებით წესრიგს, რომელშიც კერძო ინტერესი საჯარო ინტერესთა მიმართ უპირობო, აბსოლუტური უპირატესობით სარგებლობს. დემოკრატიული ქვეყნების სამართალი საკუთრებას და მესაკუთრეს იზოლირებულად არ განიხილავს, არამედ – მხოლოდ განსაზღვრული მართლწესრიგის პირობებში. ის მართლწესრიგებიც კი, რომლებიც საკუთრების თავისუფლებისა და შეუზღუდველობის იდეით დამკვიდრდნენ ისტორიაში, არ იცნობენ აბსოლუტურად შეუზღუდავ საკუთრებას. ასეთია თვით რომის სამართალიც. საკუთრებას სოციალურ სახელმწიფოში, მესაკუთრის კერძო ინტერესების დაკმაყოფილების პარალელურად, აქვს სოციალური ფუნქცია. სამართალი ვერ იქნება გულგრილი საკუთრების სოციალური დატვირთვისადმი, რადგან სწორედ აქ მჟღავნდება საკუთრების მიერ შესასრულებელი ამოცანა, მისი ადგილი, როლი და მნიშვნელობა. ამიტომ, სოციალური და სამართლებრივი სახელმწიფო ერთნაირად მოითხოვს როგორც კერძო საკუთრების თავისუფლებას, ისე მისი შეზღუდვის აუცილებლობას საჯარო მიზნებისთვის. საქართველოს კონსტიტუციის მე-19 მუხლიც ითვალისწინებს საჯარო მიზნებისთვის საკუთრებაში ჩარევის შესაძლებლობას, კერძოდ კი, საკუთრების უფლების შეზღუდვას და საკუთრების ჩამორთმევას.

5. იმანენტური ზღვრები: საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ საქმეზე – საქართველოს მოქალაქე ანზორ თევზაია საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ, სასამართლომ დაადგინა, რომ საკუთრების გარანტია გულისხმობს, არა მხოლოდ სახელმწიფოს მხრიდან უარყოფითი ზემოქმედებებისგან თავდაცვას, არამედ მისი მხრიდან პოზიტიური მოქმედებების განხორციელებას. როგორც სასამართლოს განმარტებიდან ჩანს, სახელმწიფოს მხოლოდ ხელყოფისგან/შეზღუდვისგან დაცვა არ ევალება, არამედ ის ვალდებულია, რომ ხელი შეუწყოს საკუთრების უფლების თავისუფალ განკარგვას. საკუთრებითი წესრიგის სფეროში კერძო და საჯარო ინტერესები კონსტიტუციამ იმგვარად დააბალანსა, რომ ინტერესთა კონფლიქტის ცალკეულ შემთხვევაში შესაძლებელია საჯარო ინტერესისთვის უპირატესობის მინიჭება და, უკიდურეს შემთხვევაში, მესაკუთრემ საკუთრების უფლებაში ჩარევა უნდა ითმინოს. თუმცა, ხაზგასასმელია, რომ კონსტიტუციამ ამ კონფლიქტის გადაწყვეტა კანონმდებელს კი არ მიანდო, არამედ თავად გადაწყვიტა მე-19 მუხლის მე-2 და მე-3 პუნქტებით, რომელთა თანახმად, საკუთრებაში სახელმწიფოს ჩარევა შეზღუდვის ან ჩამორთმევის სახით შეიძლება მხოლოდ აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროებისას.

6. საკუთრების შინაარსისა და ფარგლების განსაზღვრისას კანონმდებელმა ორიენტირად უნდა აიღოს აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროება, რომელიც წარმოადგენს არა მარტო მესაკუთრის მიმართ შეზღუდვის დაწესების საფუძველს, არამედ, ასევე ამ შეზღუდვების ზღვარს.

7. დაუშვებელია უფრო მკაცრი შეზღუდვების დაწესება, ვიდრე ამას კონკრეტული საზოგადოებრივი საჭიროება მოითხოვს. კანონმდებელმა ორივე მოთხოვნა უნდა დააბალანსოს თანაზომიერების პრინციპის გამოყენებით.

8. ცალმხრივი პრივილეგირება არ შეესაბამება კერძო საკუთრების იმ კონსტიტუციურ-სამართლებრივ გაგებას, რომელიც მისი სოციალური ფუნქციით დატვირთვას ითვალისწინებს. იმავდროულად, დაწესებული შეზღუდვების კონსტიტუციურობის თვალსაზრისით გამართლებისათვის მნიშვნელოვანია ის, თუ რამდენად საჭიროა კონკრეტული რეგულირების სფეროში მათი შემოღება და რამდენად ადეკვატურ ზომას წარმოადგენენ ისინი. ამდენად, ინდივიდის საკუთრებაში ჩარევა გონივრულ შესაბამისობაში უნდა იყოს საზოგადოების მიერ მისაღებ სარგებელთან.

9. კონსტიტუციის მე-19 მუხლი, უშვებს საკუთრების უფლების შეზღუდვის შემთხვევებს, რაც გულისხმობს ამ უფლების შეზღუდვას აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროების და გადაუდებელი საჭიროების შემთხვევაში საკუთრების ჩამორთმევას, „სამართლიანი ანაზღაურების“ საფუძველზე. თუმცა, საინტერესოა, რამდენად შეესაბამება ეს უკანასკნელი საკუთრების უფლების ხელშეუვალობის პრინციპს? ანუ „ჩამორთმევა“ განსხვავებული ტერმინია „შეზღუდვისაგან“. ამასთან დაკავშირებით, მოიპოვება ერთი საინტერესო პრეცედენტი ევროპის ადამიანის უფლებათა სასამართლო პრაქტიკაში, კერძოდ კი – სპორონგისა და ლორონტის საქმეზე მიტევებულ გადაწყვეტილებაში აღინიშნა : „… კერძო საკუთრების შეზღუდვამ მესაკუთრეებს თავისუფლების განსაზღვრული დონე უნდა დაუტოვოს, სხვაგვარად, ის შეზღუდვა საკუთრების ჩამორთმევის ტოლფასი ხდება. იმავეს ამბობს ამერიკის კონსტიტუციის მე-5 შესწორება, სადაც ნათქვამია, რომ „შეზღუდვამ საკუთრება არ უნდა მოსპოს“.

10. საკონსტიტუციო სასამართლო მიუთითებს: ..სახელმწიფო ვალდებულია საზოგადოებრივი ინტერესებით საკუთრების შეზღუდვის ყველაზე სწორი და ეფექტიანი გზა გამონახოს, რაც მძიმე ტვირთად არ დააწვება სამეურნეო ბრუნვის მხოლოდ ერთ მონაწილეს. მიუღებელია ერთი ასეთი მონაწილის საკუთრების გარანტიაზე უარის თქმა, ბრუნვის მეორე მონაწილის საკუთრების სასარგებლოდ...~. ეკონომიკური ეფექტურობის მოტივით შემოღებული წესი არ შეიძლება ცალმხრივ ტვირთად დააწვეს ერთ-ერთ მხარეს, წინააღმდეგ შემთხვევაში გარდა სამართლებრივი პრობლემებისა, წარმოიშვება საბაზრო დეზორგანიზაციის, მიწოდებისა და მოთხოვნის დისბალანსის საშიშროება[21].

აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროება

11. საქართველოს კონსტიტუციის მე-19 მუხლის მე-2 პუნქტის თანახმად: «აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროებისთვის დასაშვებია პირველ პუნქტში აღნიშნულ უფლებათა შეზღუდვა კანონით განსაზღვრულ შემთხვევებში და დადგენილი წესით».

12. საკუთრების უფლებაში ჩარევის კონსტიტუციურობის შეფასებისთვის აუცილებელია შემდეგი საკითხების გაანალიზება: რა არის საქართველოს კონსტიტუციის მე-19 მუხლით გათვალისწინებული «აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროება», ვინ არის უფლებამოსილი, განსაზღვროს, ყოველ კონკრეტულ შემთხვევაში, რა უნდა ჩაითვალოს ასეთ საჭიროებად და რა კრიტერიუმებით უნდა იხელმძღვანელოს მან ამ დროს.

13. იმას, არის თუ არა კანონმდებლის მოსაზრება «აუცილებელ საზოგადოებრივ საჭიროებასთან» დაკავშირებით მართებული და კონსტიტუციასთან შესაბამისი, საკონსტიტუციო სასამართლო ადგენს[22]. ამავდროულად, აუცილებლად გასათვალისწინებელია თავად საკუთრების უფლების ობიექტის არსი, მისი შესაძლო სოციალური დატვირთვა, რაც მნიშვნელოვანწილად განსაზღვრავს მასთან დაკავშირებული კონკრეტული გარემოების «აუცილებელ საზოგადოებრივ საჭიროებად» მიჩნევის საკითხს.

14. საქართველოს კონსტიტუცია არ იძლევა ტერმინ „აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროებისათვის“ დეფინიციას. აღნიშნული ცნების ქვეშ შეიძლება მოექცეს სოციალური, ეკონომიკური თუ სხვა ფაქტორებით განპირობებული სხვადასხვა საჯარო ინტერესი. ეს არის აბსტრაქტული სამართლებრივი ტერმინი, რომელიც კონკრეტულ შინაარსს იძენს სხვადასხვა დროსა და ისტორიულ ვითარებაში, ცვალებადია განსხვავებული და დინამიური სოციალური, ეკონომიკური თუ პოლიტიკური მოთხოვნილებების ადეკვატურად.

15. „მოქმედება აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროებისათვის არ ნიშნავს, რომ ის არის მიმართული საზოგადოებისათვის გარკვეული და გარდაუვალი უარყოფითი შედეგების თავიდან ასაცილებლად. კანონმდებელი „აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროებისათვის“ შეიძლება მოქმედებდეს, როდესაც მას ამოძრავებს საზოგადოებისათვის ან მისი ნაწილისათვის დადებითი შედეგების მომტანი მიზნები. ამასთანავე, არ არის აუცილებელი, რომ კანონმდებელმა კონკრეტულად მიუთითოს ნორმაში, თუ რა „აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროებისათვის“ იღებს მას.

16. „აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროების“ არსებობა შეიძლება გაირკვეს ნორმის ანალიზის, მისი განმარტების შედეგად“[23]. აღნიშნულიდან გამომდინარე, „აუცილებელი საზოგადოებრივისაჭიროების“ ქვეშ, ყოველ კონკრეტულ შემთხვევაში, შეიძლება მოაზრებულ იქნეს საჯარო ინტერესები, რომლის დაცვასაც სადავო ნორმა ემსახურება

17. პირი, რომელიც იყენებს ნორმას, თვითონ კი არ ადგენს «აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროების» არსებობას, არამედ მიიჩნევს, რომ ამ კონკრეტულ შემთხვევაში არსებობს კანონმდებლის მიერ მოაზრებული «აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროება»[24]. იმავდროულად, კანონმდებლის ნება ამა თუ იმ გარემოების «აუცილებელ საზოგადოებრივ საჭიროებად» მიჩნევის შესახებ, საკმარისად მკაფიო უნდა იყოს, რათა გამოირიცხოს სამართალშემფარდებლის მიერ მისი არასწორი ინტერპრეტაცია და თვითნებობის ალბათობა, რისი კანონზომიერი შედეგიც იქნება უფლების დარღვევა.

18. საქართველოს კონსტიტუციის თანახმად, აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროების კონკრეტული რეგლამენტაციის უფლებამოსილება გააჩნია მხოლოდ კანონმდებელს. სწორედ მისი გადასაწყვეტია, თუ რა ღონისძიებების გატარებაა აუცილებელი საზოგადოების ინტერესებიდან გამომდინარე. ის შესაბამის დასკვნებს აკეთებს ეკონომიკური, სოციალურ-პოლიტიკური შეხედულებებისა და მიზნების საფუძველზე[25].

19. ამასთან, კანონმდებელი არ არის აბსოლუტურად თავისუფალი ამ ცნებისთვის კონკრეტული შინაარსის მიცემისას. ეს ასე რომ ყოფილიყო, შესაძლებელი გახდებოდა, ნებისმიერი გარემოებისთვის აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროების დარქმევა და მისთვის საკუთრების უფლების შეზღუდვის საჭიროდ მიჩნევა. ანუ ამა თუ იმ გარემოების აუცილებელ საზოგადოებრივ საჭიროებად კანონში მოხსენიება არ არის საკმარისი საკუთრების შეზღუდვის გამართლებისა და კონსტიტუციურობის მტკიცებისთვის.

20. განსხვავებულია «აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროების» განსაზღვრისას კანონმდებლის უფლებამოსილების ფარგლები საკუთრების უფლების შეზღუდვისა და საკუთრების ჩამორთმევის დაშვებისთვის. საკუთრების ჩამორთმევისას კი აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროების შემთხვევები ამომწურავად არის განსაზღვრული «აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროებისთვის საკუთრების ჩამორთმევის წესის შესახებ» საქართველოს კანონის მე-2 მუხლის მე-2 პუნქტით და «საზოგადოებრივი საჭიროებისთვის გადაუდებელი აუცილებლობისას საკუთრების ჩამორთმევის წესის შესახებ» საქართველოს ორგანული კანონის მე-2 მუხლით.

21. შესაბამისად საქ. კონსტიტუციის მე-19 მუხლის მე-2 ნაწილით დადგენილი საკუთრების უფლების შემზღუდავი ადმინისტრაციულ აქტი როგორც წესი არ ექვემდებარება კომპენსაციას. თუმცა არსებობს ასევე გამონაკლისებიც. ეს ის შემთხვევებია, როცა საჯარო სუბიექტის მხრიდან საკუთრების უფლების შეზღუდვა, რომელიც მისი დისკრეციული უფლებამოსილების ფარგლებში ხორციელდება, მოჭარბებული საზოგადოებრივი საჭიროებიდან გამომდინარე იმდენად ინტენსიურია, რომ სცილდება საზოგადოებრივ-სოციალურ ადეკვატურობის ზღვარს და არღვევს მიზანშეწონილობის (თანაზომიერების) პრინციპს. ასეთ შემთხვევაში კონსტიტუციით უზრუნველყოფილი კანონიერების პრინციპის ბალანსის დასაცავად უნდა დაწესდეს საკუთრების უფლების შეზღუდვისათვის კომპენსაცია. საფუძველი ასეთი ანაზღაურებისათვის არის ის უკიდურესი მატერიალურ-ქონებრივი დანაკარგი ე.წ. “განსაკუთრებული მსხვერპლი", რომელიც ადრესატმა საზოგადოებრიობისათვის იძულების წესით გაიღო.

22. აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროება არ არის მყარი და ყველა საზოგადოებაზე უნივერსალურად მორგებული ცნება. ის ცვალებადია დროსა და სივრცეში პოლიტიკური, ეკონომიკური თუ სოციალური მოცემულობების გათვალისწინებით. აქედან გამომდინარე, ის რაც ერთ საზოგადოებაში შეიძლება ჩაითვალოს აუცილებელ საზოგადოებრივ საჭიროებად, შეიძლება სხვა საზოგადოებაში ასეთად არ იქნეს მიჩნეული. გარდა ამისა, ის, რაც მოცემული მომენტისათვის გაგებულია როგორც აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროება, შესაძლოა მომავალში ასეთად აღარ ჩაითვალოს ან პირიქით – დღეისათვის არსებულმა მიზანმა, რომელსაც ვერ მივანიჭებთ აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროების ხარისხს მომავალში მიიღოს ასეთი დატვირთვა. აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროების განსაზღვრისას დიდი მნიშვნელობა აქვს იმას, თუ რა არის საკუთრების უფლების ობიექტი, როგორია მისი ბუნება და სოციალური დატვირთვა. ამ თვალსაზრისით, ის გარემოებები, რომლებიც წარმოადგენენ აუცილებელ საზოგადოებრივ საჭიროებას საკუთრების ერთი ობიექტის მიმართ, ასეთ საჭიროებას შეიძლება არ წარმოადგენდნენ სხვა ობიექტის მიმართ.

მოსარჩელეს პოზიციის დაფიქსირება:

23. შეზღუდვა უნდა იქნეს გაგებული პოზიტიური შინაარსით. თუ შეზღუდვას ამ სიტყვის პირდაპირი მნიშვნელობით განვმარტავთ, მაშინ საქართველოს კონსტიტუციის მე-19 მუხლის მე-2 პუნქტი მხოლოდ საკუთრების უფლებაში ნეგატიური ჩარევისაგან დამცავ და სახელმწიფოს შემზღუდველ ნორმად იქცევა. ამ შემთხვევაში, ძალიან მნიშვნელოვანია სწორად იქნეს გაგებული საქართველოს კონსტიტუციის მე-19 მუხლის მე-2 პუნქტის მიზანმიმართულება. სწორედ ამ პუნქტის საფუძველზეა უფლებამოსილი სახელმწიფო, საკუთრების სოციალური ბუნებიდან გამომდინარე, დაადგინოს საკუთრების შინაარსი და ფარგლები.

24. შეზღუდვა უნდა გავიგოთ, როგორც საკანონმდებლო ჩარჩოების დადგენა სახელმწიფოს მიერ. სხვა შემთხვევაში, საქართველოს კონსტიტუციის მე-19 მუხლის მე-2 პუნქტის რეგულირების სფეროდან გავიდოდა ურთიერთობების მთელი კომპლექსი, რომელთა მიმართაც ვერ მოხდება შეზღუდვის მისადაგება მისი პირდაპირი მნიშვნელობით. საქართველოს კონსტიტუციის მე-19 მუხლის მე-2 პუნქტის შემთხვევაში, საკუთრების ჩამორთმევისაგან განსხვავებით, სახელმწიფო ადგენს სამართლებრივ რეჟიმს, მაგრამ არ არის აუცილებელი, რომ პირდაპირ ან ირიბად მონაწილეობა მიიღოს კონკრეტულ ურთიერთობაში.

25. საკუთრების უფლების შეზღუდვის გამართლებისათვის მოპასუხე მხარე (საქართველოს პარლამენტი) ვალდებულია დაასაბუთოს, რომ სახეზეა საზოგადოებრივი საჭიროება, რომლის მიღწევასაც ემსახურება სადავო ნორმა.

26. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს დამკვიდრებული პრაქტიკის თანახმად, „საქართველოს კონსტიტუციის მე-19 მუხლის მე-2... პუნქტის დამრღვევი ნორმა, რომელიც არ შეესაბამება საკუთრების უფლების შეზღუდვისადმი...წაყენებულ კონსტიტუციურ-სამართლებრივ სტანდარტს, იმავდროულად წინააღმდეგობაში მოვა ამავე მუხლის პირველ პუნქტთანაც“[26]

G. კოლიზიის მართლწინააღმდეგობა

მოსარჩელეს ქონებრივი უფლების შემცირება (აღწერილი C D E თავში) უდავოდ წარმოადგენს მისი საკუთრების უფლების შეზღუდვას, ანუ სადავო ნორმა კოლიზიაში მოდის მოსარჩელეს საკუთრების უფლებასთან და ზღუდავს მას; დასადგენია აღნიშნული კოლიზია შესაბამისობაშია F თავში მოყვანილ კონსტიტუციურ ზღვრებთან, თუ სცდება მათ და შესაბამისად წარმოადგენს კონსტიტუციით მართლსაწინააღმდეგო და არათანაზომიერ შეზღუდვას, რითაც ნორმატიული აქტი არაკონსტიტუციურ აქტად იქცევა.

1. საკუთრების უფლებაში საჯარო აქტით ჩარევა (შეზღუდვა) არაკონსტიტუციურია, თუ იგი არ შეესაბამება კონსტიტუციის მე-19 მუხლის მოთხოვნებს. საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით, საქართველოს კონსტიტუციის მე-19 მუხლის მე-2 პუნქტის „მოთხოვნას წარმოადგენს შეზღუდვის პროცესში საკუთრების უფლების არსის შენარჩუნება: კანონმდებლის მიერ საკუთრების უფლების შეზღუდვისას არ უნდა დაირღვეს საკუთრების უფლების არსი. საკუთრების უფლება, რომელიც კანონმდებლის მიერ განსაზღვრებად უფლებას წარმოადგენს, კანონმდებლის მიერ საკუთრების შინაარსისა და ფარგლების განსაზღვრის შედეგად არ უნდა გადაიქცეს უფლებად, რომელიც უმეტესწილად სწორედ საკანონმდებლო რეგულირებაზე იქნება დამოკიდებული. საბოლოო ჯამში, თავიდან უნდა იქნეს აცილებული დაცული სფეროს ძირითადი არსის გამოფიტვა“[27].

2. საკუთრების კონსტიტუციური უფლების შეზღუდვისთვის საჭიროა საზოგადოებრივი საჭიროებით განპირობებული შეზღუდვის წესის კანონით რეგლამენტირება. სწორედ საზოგადოებრივი საჭიროების არსებობა იძლევა საკუთრების უფლების შეზღუდვის კონსტიტუციურ-სამართლებრივ ლეგიტიმაციას. ამასთანავე, საკუთრების უფლების შეზღუდვისას კანონმდებელმა საჯარო ინტერესის შემადგენელი კომპონენტები თითოეულ შემთხვევაში ნათლად და მკაფიოდ უნდა ჩამოაყალიბოს. მხოლოდ ამგვარი მიდგომის შედეგად, არის შესაძლებელი ჩარევის თანაზომიერობის დაცვა. დაუშვებელია უფლების უფრო მეტად შეზღუდვა, ვიდრე ამას თითოეულ, ცალკე აღებულ შემთხვევაში მოითხოვს საჯარო ინტერესი.

3. თანაზომიერების პრინციპის მოთხოვნაა, რომ „უფლების მზღუდავი საკანონმდებლო რეგულირება უნდა წარმოადგენდეს ღირებული საჯარო (ლეგიტიმური) მიზნის მიღწევის გამოსადეგ და აუცილებელ საშუალებას. ამავე დროს, უფლების შეზღუდვის ინტენსივობა მისაღწევი საჯარო მიზნის პროპორციული, მისი თანაზომიერი უნდა იყოს. დაუშვებელია ლეგიტიმური მიზნის მიღწევა განხორციელდეს ადამიანის უფლების მომეტებული შეზღუდვის ხარჯზე“[28].

4. საკონსტიტუციო სასამართლო განმარტავს, ის ფაქტი, რომ შეზღუდვის შედეგად ფორმალურად მესაკუთრეს რჩება საკუთრების შინაარსისათვის დამახასიათებელი ელემენტები, სრულიადაც არ ნიშნავს იმას, რომ საკუთრებაში ჩარევა გამართლებულია. უფლების შინაარსის შეზღუდვის ფარგლებზეა დამოკიდებული ამ უფლების არსის შენარჩუნება, ვინაიდან სწორედ შინაარსია არსის განმსაზღვრელი გარემოება. საკუთრების შინაარსის შეზღუდვის ნებისმიერ შემთხვევაში საკუთრება უნდა დარჩეს საკუთრებად და მან უნდა შეძლოს ამ შეზღუდვით გამოწვეული ტვირთის ტარება. ქონების ფლობას აზრი დაეკარგება, თუკი სუბიექტის ქონებრივი უფლებები შინაარსგამოცლილი გახდება, საკუთრების შინაარსი მაშინაა გარანტირებული, როცა მესაკუთრეს შეუძლია საკუთრებაში მოაზრებული უფლებამოსილებების სრულყოფილად განხორციელება საკუთრების ობიექტის ფუნქციით დეტერმინებული ნების მიხედვით. აქედან გამომდინარე, კანონმდებელი ვალდებულია, მესაკუთრეს მისცეს თავისი საკუთრების დანიშნულებისამებრ გამოყენების შესაძლებლობა, რაც პირველ რიგში გულისხმობს საკუთრების ობიექტებთან თავად მესაკუთრის პირად ურთიერთობას. სწორედ ეს არის საკუთრების, როგორც სანივთო უფლების პოზიტიური შინაარსის გამოვლინება. კონსტიტუციური უფლებების შეზღუდვას მაშინ აქვს გამართლება, როდესაც ლეგიტიმური მიზანი ისე მიიღწევა, რომ არ მოხდება შეზღუდვას დაქვემდებარებული სიკეთისა და მისი მატარებელი სუბიექტის ერთმანეთისაგან გაუცხოება. შეზღუდვა გულისხმობს ინტერესთა სამართლიან დაბალანსებას და არა ისეთ შემთხვევას, როცა ერთი ინტერესის ადგილს მეორე იკავებს[29].

5. მიუხედავად იმისა, რომ სადავო ნორმას გააჩნია ლეგიტიმური მიზანი, ეს თავისთავად არ არის საკმარისი სადავო ნორმის კონსტიტუციასთან შესაბამისობის დასადგენად. ამისათვის აუცილებელია არსებობდეს ლოგიკური კავშირი საკანონმდებლო რეგულირებასა და მისაღწევ მიზანს შორის. ამასთანავე, სადავო ნორმით დაწესებული შეზღუდვა უნდა იყოს პროპორციული და არსებობდეს სამართლიანი ბალანსი შეზღუდულ უფლებასა და საპირწონე ინტერესს შორის.

6. თანაზომიერების პრინციპის მოთხოვნების დასაკმაყოფილებლად აუცილებელია, სადავო ნორმა წარმოადგენდეს უფლების შეზღუდვის ყველაზე ნაკლებად მზღუდველ საშუალებას და დაცული იყოს სამართლიანი ბალანსი შეზღუდულსა და დაცულ ინტერესებს შორის. ამავე დროს, საკონსტიტუციო სასამართლოს პრაქტიკის თანახმად, საქართველოს კონსტიტუციის მე-19 მუხლის მე-2 პუნქტის ფარგლებში „აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროების“ შინაარსი უფრო ფართოდ უნდა იქნეს გაგებული, საკუთრების სოციალური ბუნებიდან გამომდინარე. თუ არ მოხდება მე-19 მუხლის მე-2 პუნქტით დადგენილი „აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროების“ შედარებით ფართო და თავისუფალი ინტერპრეტაცია, მაშინ კერძო სამართლებრივი ურთიერთობების მარეგულირებელი სამართლებრივი ნორმები მიიღებენ სიხისტის ისეთ მაღალ ხარისხს, რაც აქვს საჯაროსამართლებრივი ურთიერთობების მარეგულირებელ ნორმებს. ამ სფეროში კანონმდებელი გაცილებით უფრო თავისუფალია, ვიდრე საჯაროსამართლებრივი ურთიერთობების რეგულირების სფეროში. თუმცა, ეს არ ნიშნავს კანონმდებლის სრულ თავისუფლებას და ამოვარდნას კონსტიტუციურ-სამართლებრივი ჩარჩოებიდან.

7. კანონმდებლის მიერ გამოხატული პოზიცია უნდა იყოს დაბალანსებული, მკაფიო, გარკვეული და არ უნდა იძლეოდეს თვითნებობისა და ნორმის ბოროტად, არამიზნობრივად გამოყენების შესაძლებლობას“[30].

8. ტერმინ „აუცილებელ საზოგადოებრივ საჭიროებასთან“ ერთად, კერძოსამართლებრივი ურთიერთობების მომწესრიგებელი კანონმდებლობის შეფასებისას შედარებით ფართო და თავისუფალია პროპორციულობის მოთხოვნებიც. კერძოსამართლებრივი სიხისტის თავიდან ასაცილებლად და გონივრული ბალანსის დასადგენად აუცილებელია, კანონმდებელს მიეცეს უფრო მაღალი შეფასების ზღვარი, ვიდრე ეს საჯაროსამართლებრივი ურთიერთობების ფარგლებში დადგენილი საკუთრების უფლების შეზღუდვისას ხდება[31].

9. „კონსტიტუციური უფლებების, მათ შორის საკუთრების უფლების შეზღუდვის შეფასების საზომი თანაზომიერების პრინციპია. აღნიშნული პრინციპი წარმოადგენს ადამიანის უფლების შეზღუდვისას კანონმდებლის შებოჭვის მექანიზმს და, შესაბამისად, კონსტიტუციური კონტროლის ელემენტს. თანაზომიერების პრინციპის მოთხოვნაა, რომ უფლების მზღუდავი საკანონმდებლო რეგულირება უნდა წარმოადგენდეს ღირებული საჯარო (ლეგიტიმური) მიზნის მიღწევის გამოსადეგ და აუცილებელ საშუალებას. ამავე დროს, უფლების შეზღუდვის ინტენსივობა მისაღწევი საჯარო მიზნის პროპორციული, მისი თანაზომიერი უნდა იყოს. დაუშვებელია ლეგიტიმური მიზნის მიღწევა განხორციელდეს ადამიანის უფლების მომეტებული შეზღუდვის ხარჯზე“[32]. აღნიშნულიდან გამომდინარე, მოცემულ შემთხვევაში სასამართლომ უნდა შეამოწმოს რა წარმოადგენს სადავო ნორმით გათვალისწინებულ შეზღუდვას, მის ლეგიტიმურ მიზანს და რამდენად წარმოადგენს ის მიზნის მიღწევის პროპორციულ საშუალებას.

10. «თანაზომიერების პრინციპი ... უზრუნველყოფს თავისუფლებისა და მისი შეზღუდვის ერთგვარ გაწონასწორებულ, თანაზომიერ დამოკიდებულებას და კრძალავს ადამიანის უფლებების იმაზე მეტად შეზღუდვას, რაც აუცილებელია დემოკრატიულ საზოგადოებაში. თანაზომიერების პრინციპი ადამიანის უფლებათა შეზღუდვის მართლზომიერების შეფასების კონსტიტუციური კრიტერიუმია. ზუსტად ამიტომ მას კონსტიტუციური კონტროლისთვის არსებითი მნიშვნელობა აქვს»[33]

11. თანაზომიერების შეფასებისას გადამწყვეტია მიზანსა და საშუალებას შორის პროპორციულობის საკითხის გარკვევა. ზუსტად ეს უზრუნველყოფს გონივრულ ბალანსს კერძო და საჯარო ინტერესებს შორის, როდესაც არც ერთი მათგანის დაცვა არ ხდება მეორის არაპროპორციულად შეზღუდვის ხარჯზე.

12. როდესაც საჯარო ინტერესის მიღწევა ხდება კერძო ინტერესში ინტენსიური ჩარევით, კერძო და საჯარო ინტერესებს შორის გონივრული ბალანსის შესანარჩუნებლად, განსაკუთრებით აუცილებლია კონკრეტული უფლების სრულფასოვანი დაცვის ყველა აუცილებელი საკანონმდებლო ბერკეტის შექმნა. სადავო ნორმის საქართველოს კონსტიტუციის მე-19 მუხლთან შესაბამისობის მიუხედავად, კანონმდებელი არ თავისუფლდება ვალდებულებისგან, უზრუნველყოს კანონმდებლობის სრულყოფა შესაბამისი კონსტიტუციური და სამართლებრივი პრინციპების გათვალისწინებით. ამასთან, კონკრეტული საჯარო მიზნების ეტაპობრივად მიღწევის პარალელურად, კანონმდებელი უნდა ზრუნავდეს ალტერნატიული მექანიზმების შემოღებაზე, რაც შესაძლებელს გახდის იმავე მიზნის მიღწევას ადამიანის უფლებათა უფრო უმნიშვნელო შეზღუდვის ხარჯზე.

13. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ კონსტიტუციის მე-19 მუხლის პირველ პუნქტთან დაკავშირებით განაცხადა, რომ „კონსტიტუციის აღნიშნული ნორმა პირველ რიგში გულისხმობს საკუთრების უფლების ყველასათვის თანაბრად აღიარებასა და უზრუნველყოფას, იმისგან დამოუკიდებლად, თუ რა სახით ვლინდება საკუთრების უფლება ... კონსტიტუციით აღიარებული და უზრუნველყოფილი საკუთრება გულისხმობს ყველასათვის ერთიანი და თანასწორი საკუთრების უფლების დამკვიდრებას. საქართველო პოსტსაბჭოური ქვეყნებიდან ერთ-ერთი პირველი სახელმწიფოა, რომელმაც უარი თქვა საკუთრების ფორმებზე და, შესაბამისად, პრივილეგიური მესაკუთრის ინსტიტუტზე. ასეთ მესაკუთრეს საბჭოთა სინამდვილეში წარმოადგენდა სახელმწიფო. საქართველოს კონსტიტუციის მე-19 მუხლში ჩადებული საკუთრების იდეა სახელმწიფოს, როგორც მესაკუთრეს, უფლებრივად ათანაბრებს სხვა მესაკუთრეებთან. ამის შესაბამისად ჩამოყალიბდა ქართული სამოქალაქო კანონმდებლობა”[34].

14. საკუთრების უფლებასთან დაკავშირებით საკონსტიტუციო სასამართლომ მნიშვნელოვან განმარტებათა მთელი რიგი წარმოადგინა, კერძოდ, სასამართლომ განაცხადა, რომ საქართველოს კონსტიტუციის მე-19 მუხლი ერთდროულად არის კერძო საკუთრების ინსტიტუტისა და ადამიანის ძირითადი უფლებების გარანტია. კერძო საკუთრების ინსტიტუტის ხელშეუხებლობის უზრუნველყოფით ის მიმართულია კანონმდებლისადმი და ავალდებულებს მას, შექმნას ნორმათა ისეთი სისტემა, რომელიც ეჭვქვეშ არ დააყენებს ამ ინსტიტუტის არსებობას[35]. დამატებით სასამართლომ აღნიშნა, რომ საკუთრების, როგორც ძირითადი უფლებები, გარანტიაა, პირველ რიგში ნიშნავს თითოეული მესაკუთრის უფლებას თავი დაიცვას სახელმწიფოს გაუმართლებელი ჩარევისაგან. მაგრამ საკუთრების გარანტირებულობა მხოლოდ სახელმწიფოს წინაშე დაცვის უფლებით არ ამოიწურება, ის, პირველ რიგში ნიშნავს კანონმდებლობაში საკუთრების შინაარსის კონსტიტუციის შესაბამის რეგლამენტირებას. როგორც კი დავუშვებთ, რომ ამა თუ იმ სფეროში სახელმწიფო პოლიტიკის გასატარებლად შესაძლებელია საკუთრების უფლებაში ისეთი ჩარევა, რომელიც განსხვავდება აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროებისათვის საკუთრების უფლებაში ჩარევის ფარგლებისაგან, კანონზომიერად გაიზრდება ცდუნება სახელმწიფოს უფლებამოსილების ბოროტად, არასწორად გამოყენებისა, შესაძლებელი გახდება საკუთრების უფლების შეზღუდვის საჭიროების ფარგლების გაფართოება, რისი შედეგის იქნება საკუთრების უფლებაში გაუმართლებელი ჩარევა, უფლების დარღვევა[36].

15. მოსარჩელეს ქონებრივი უფლების შემცირება უდავოდ წარმოადგენს მისი საკუთრების უფლების შეზღუდვას, ანუ სებ-ის სადავო ნორმა კოლიზიაში მოდის საწარმოს თავისუფალი განვითარების უფლებასთან და ზღუდავს მას;

კოლიზიის ლეგიტიმური მიზნობრიობა

1. სადავო ნორმატიული აქტის დეკლარირებული საკუთრების უფლების შეზღუდვის ლეგიტიმური მიზანი არის ურთიერთობაში მონაწილიე ფიზიკური პირების სოციალური დაცვა ნორმა ემსახურება იმ მიზანს, რომ უფრო ჯანმრთელი იყოს სამოქალაო საზოგადების მონაწილეთა ფონი, რაც ჯამში სოციალური განატიების სტაბილურობის ინტერესებს ემსახურება.

2. სადავო ნორმატიული აქტის პირველი მუხლის მე-3 ნაწილის თანახმად ამ კანონის მიზანია, უზრუნველყოს დაგროვებითი საპენსიო სქემის ფარგლებში საპენსიო აქტივების მართვა მონაწილეთა ინტერესების შესაბამისად.

3. განმარტებითი ბარათის თანახმად მიზნობრიუბა უფრო დაზუსტებით განიმარტება.

კოლიზიის გამოსადეგობა

1. საჯარო აქტი არის გამოსადეგი, თუ ის შესაძლებელს ხდის ლეგიტიმური მიზნის მიღწევას.

2. სადავოა, რომ სადავო ნორმატიული აქტით დეკლარირებული საკუთრების უფლების შეზღუდვა გამოსადეგი იყოს, რადგან იგი ამ გზით, მართალია ნაწილობრივ, მაგრამ სრულად მაინც ვერ აღწევს სასურველ შედეგს.

3. და რაც მთავარია ასეთი სახის შეზღუდვა, კერძოდ, კონკრეტული კომბინირებული სესხის და კრედიტების აკრძლვა წარმოადგენს არა მხოლოდ საფინასო სეგმენტისათვის, რამედ სრული საზოგადოებისათვის აშკარად უცხო და მიუღებელ ელემენტს.

4. შედეგად, ,,საპენსიო იძულებითი ანაბარი“ არ არის აღნიშნული მიზნის მიღწევის ლეგიტიმური საშუალება, რადგან იგი ხისტად ერევა და ზღუდავს დაკუთრების უფლებას.

5. შედეგად კოლიზიური ნორმა არ არის გამოსადეგი.

კოლიზიის საჭიროება (აუცილებლობა)

1. გამოსადეგი საჯარო აქტი არის აუცილებელი, თუ ვერ იქნება გამოყენებული სხვა საშუალება, რომელიც ლეგიტიმური მიზნის მიღწევისას უფრო ნაკლებ ზიანს მიაყენებდა, როგორც ღონისძიების ადრესატს, ისე სხვა პირს.

2. სადავო ნორმატიული აქტით დეკლარირებული საკუთრების უფლების შეზღუდვის ნაწილში, ძნელად არის შესაძლებელი რომ ჩაითვალოს როგორც ბოლო საშუალება (ultima ratio).

3. შეგვიძლია უსასრულოდ ვივარაუდოთ ბევრი სხვა ჰიპოთეტური (იმაგინერული) საშუალება, რომელიც ალტერნატიულად შეცვლის და ჩაანაცვლებს აღნიშნულ შეზრუდვის ინსტრუმენტს.

4. თუკი, სახელმწიფოს საზოგადოების მძიმე ეკონომიკური სიტუაციიდან ამოყვანა და ჭარბვალიანობის შემცირება სურს. აღნიშნული მიზნის მიღწევა შესაძლებელია სხვადასხვა საშუალებებით. დაუშვებელია სახელმწიფომ აიძულოს მოქალაქეები, რომ თავადვე გაიუმჯობესონ თავიანთი ეკონომიკური მდგომარეობა.

5. შედეგად კოლიზიური ნორმა არ არის ასევე საჭირო.

კოლიზიის თანაზომიერება, პროპორციულობა

1. თანაზომიერების პრინციპის მოთხოვნაა, რომ „უფლების მზღუდავი ნორმატიული აქტის რეგულირება უნდა წარმოადგენდეს ღირებული საჯარო (ლეგიტიმური) მიზნის მიღწევის გამოსადეგ და აუცილებელ საშუალებას. ამავე დროს, უფლების შეზღუდვის ინტენსივობა მისაღწევი საჯარო მიზნის პროპორციული, მისი თანაზომიერი უნდა იყოს. დაუშვებელია ლეგიტიმური მიზნის მიღწევა განხორციელდეს ადამიანის უფლების მომეტებული შეზღუდვის ხარჯზე. ]

2. რამდენად წარმოადგენს სადავო ნორმით გათვალისწინებულ შეზღუდვა მიზნის მიღწევის პროპორციულ საშუალებას, სწორედ ეს არის აღნიშნული საკონსტიტუციო სარჩელის არსებითი საკითხი, აღნიშნულს ასევე ასაბუთებს სხვა გარემოებებიც, რომლებიც არსებითად წინააღმდეგობრივია და არასამართლიანი.

3. ამ ადგილზე უნდა განვსაზღვროთ კონსტიტუციური უფლების შეზღუდვის შედეგად წარმოქმნილი ნეგატივები (საკრედიტო პორტფელის დანაკარგი) და ეს ნეგატივი შევადაროთ შეზღუდვის შედეგად წარმოქმნილ პოზიტივს (მომხმარებელთა უფლებების დაცვა)

4. თუმცა შედარება არ უნდა მოხდეს მხოლოდ დაინტერესებულ სუბიექტთა სიმრავლით, მათი საჭიროებით, მათი ფინანსური ან სხვა მსგავსი მნიშვნელობით, სახელმწიფო „ინტერესების“ მოტივაციით და სხვა. შედარება უნდა მოხდეს სუბიექტების ე.წ. კონსტიტუციური ბირთვის (გარსის) შეწონვით. აქ კი შესაძლოა ერთი სუბიექტის კონსტიტუციურმა ბირთვა აშკარად გადაწონის მილიონობით სუბიექტების ბირთვთა ჯამი (ისე როგორც ეს ხდება ადამიანის ღირსების უფლების შეწონვისას თუნდაც მთელი სამყაროს სასიცოცხლო ინტერების მიმართ).

5. კონკრეტული სადავო ნორმა კონკრეტული გამოყნების ფარგლებში ფიტავს მოსარჩელეს აღნიშნულ კონსტიტუციურ უფლებათა ბირთვს, რაც ყოვლად დაუშვებელია რაგინდ საზოგადოებრივი ინტერესის ხარჯზე. სადავო ნორმა არ წარმოადგენს საზოგადოებრივი ინტერესებით საკუთრების შეზღუდვის ყველაზე სწორ და ეფექტიან გზას თავისი არაპროპორციული დამოკიდებულების გამო. იგი მძიმე ტვირთად აწვება სამეურნეო ბრუნვის მხოლოდ ერთ მონაწილეს, კონკრეტულ შემთხვევაში - კომერციულ ბანკს .

6. ეს კი მიუღებელია, რომ ერთი ასეთი მონაწილის საკუთრების გარანტიაზე უარის თქმა განპირობებული იყოს ბრუნვის მეორე მონაწილის (თუნდაც დიდი საზოგადოებრივი ინტერესის) სასარგებლოდ.

7. გამოუსადეგარი სოცილაური მიზნის მიღწევის მოტივით შემოღებული ასეთი სადვო წესი ცალმხრივ ტვირთად აწვება ერთ მხარეს, რაც დაუშვებელია, რადგანაც აღნიშნულით გარდა აშკარა სამართლებრივი პრობლემებისა, წარმოიშვება საბაზრო დეზორგანიზაციის და უსამართლო დისბალანსის საშიშროება.

8. ის ფაქტი, რომ სადვოა ნორმით განპირობებული შეზღუდვის შედეგად ფორმალურად მოსარჩელეს რჩება საკუთრების შინაარსისათვის დამახასიათებელი ელემენტები, არ ნიშნავს იმას, რომ საკუთრებაში ჩარევა გაწონასწორებულია.

9. საკუთრების შინაარსის შეზღუდვის კონკრეტულ შემთხვევაში მოსარჩელეს საკუთრება არ რჩება „საკუთრება“-და და მას სრულად ეკარგება აზრი. მოსარჩელეს ქონებრივი უფლებები შინაარსგამოცლილი ხდება, კარგავს კონსტიტუციურ გარანტიებს და მას არ შეუძლია საკუთრებაში მოაზრებული უფლებამოსილებების სრულყოფილად განხორციელება, მით უფრო საკუთრების ობიექტის ფუნქციით დეტერმინირებული ნების მიხედვით.

10. კონსტიტუციის 30-ე მუხლის მე-2 პუნქტის პირველი წინადადებით, რეგლამენტირებული მეწარმეობის თავისუფლება არ წარმოადგენს აბსოლუტური ხასიათის უფლებას და შესაძლებელია, ლეგიტიმური საჯარო მიზნის მისაღწევად დაექვემდებაროს თანაზომიერ შეზღუდვას. „კონსტიტუციური უფლებების [...] შეზღუდვის შეფასების საზომი თანაზომიერების პრინციპია. აღნიშნული პრინციპი წარმოადგენს ადამიანის უფლებების შეზღუდვისას კანონმდებლის შებოჭვის მექანიზმს და, შესაბამისად, კონსტიტუციური კონტროლის ელემენტს. თანაზომიერების პრინციპის მოთხოვნაა, რომ უფლების მზღუდავი საკანონმდებლო რეგულირება უნდა წარმოადგენდეს ღირებული საჯარო (ლეგიტიმური) მიზნის მიღწევის გამოსადეგ და აუცილებელ საშუალებას. ამავე დროს, უფლების შეზღუდვის ინტენსივობა მისაღწევი საჯარო მიზნის პროპორციული, მისი თანაზომიერი უნდა იყოს. დაუშვებელია, ლეგიტიმური მიზნის მიღწევა განხორციელდეს ადამიანის უფლების მომეტებული შეზღუდვის ხარჯზე“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2012 წლის 26 ივნისის გადაწყვეტილება №3/1/512 საქმეზე „დანიის მოქალაქე ჰეიკე ქრონქვისტი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-60). ამდენად, საკონსტიტუციო სასამართლომ მოცემულ შემთხვევაში უნდა დაადგინოს, რა ლეგიტიმურ მიზანს ემსახურება სადავო რეგულაცია და რამდენად დაცულია თანაზომიერების პრინციპი. მოცემულ შემთხვევაში კი, მარეგლამენტირებელი ნორმები არის იმდენად მძიმედ შესასრულებელი, რომ მეწარმეს აკისრებდეს გაუმართლებელ ტვირთს და არსებითად ართულებდეს საწარმოო პროცესს. იმისთვის, რომ დასახელებული მიზნები იქნეს რეალიზებული, აუცილებელია, კანონმდებელმა არ დაადგინოს ისეთი რეგულირება, რომელიც ხელს უშლის საწარმოთა ნორმალურ ფუნქციონირებას. საწარმოს ფუნქციონირება დამოკიდებულია მასში დასაქმებული თითოეული პირის მიერ განხორციელებული სამუშაოს, მათზე დაკისრებული ფუნქციების შესრულებაზე.

11. აღნიშნული რეგულაციებია, საფრთხეს უქმნის საბანკო სექტორის ეკონომიკურ სტაბილურობას. ურთიერთობის მარეგლამენტირებელი ნორმები არ უნდა იყოს იმდენად მძიმედ შესასრულებელი, რომ მეწარმეს აკისრებდეს გაუმართლებელ ტვირთს და არსებითად ართულებდეს საწარმოო პროცესს. მეწარმეობისადმი სახელმწიფოს მხარდაჭერა არ გულისხმობს მარტო ინსტიტუციურად ამ საქმიანობის თავისუფლების ნორმატიულ აღიარებას. მნიშვნელოვანია მისი მთავარი მოთამაშის, კერძოდ, მეწარმისადმი შეთავაზებული გარანტიები. სახელმწიფო ვალდებულია, შექმნას ისეთი ნორმატიული გარემო, რომელიც წაახალისებს და ბაზრიდან არ განდევნის სიცოცხლისუნარიან სუბიექტებს, იზრუნებს მათი გაჯანსაღებისათვის. სახელმწიფო ვალდებულია, პატივი სცეს მეწარმე სუბიექტის არსებობას (არსებობის უფლებას). მეწარმეს შეუძლია დაიცვას საკუთარი უფლება არსებობაზე მხოლოდ იმ დრომდე, სანამ ის მზადაა განახორციელოს თავისუფალი მეწარმის ყველა ფუნქცია, ყველა შესაძლებლობის სრულად გამოყენებით და აქედან გამომდინარე, იტვირთოს თანაბარი რისკი. ის შეუცვლელი და ხელშეუხებელია (დაცულია) მანამ, სანამ თავისუფალ ბაზარზე, თავისუფალი შეჯიბრებით (კონკურენციით), მზადაა გამოავლინოს თავისი სარგებლიანობა ამ ფუნქციებისათვის. მოსარჩელეთა მოთხოვნის შეფასებას სასამართლო ამ გარემოებების მხედველობაში მიღებით ახდენს. სახელმწიფოს მოქმედება აშკარად მიმართულია თავისუფალი მეწარმეობის ხელშეწყობის ლეგიტიმური მიზნის ხელშეშლისკენ.

რას ემსახურება (პოზიტიურად) სადავო ნორმა

სოცილაური დაცულობა

აუცილებელი საზოგადიებრივი ინტერესი

რამდენად მნიშვნელოვანია დაცული სიკეთე (აუცილებელი საზოგადოებრივი ინტერესი) აბსოლუტურად შეფასებისა და განსჯის საგანია.

აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროება არ არის მყარი და ყველა საზოგადოებაზე უნივერსალურად მორგებული ცნება. ის ცვალებადია დროსა და სივრცეში პოლიტიკური, ეკონომიკური თუ სოციალური მოცემულობების გათვალისწინებით. აქედან გამომდინარე, ის რაც ერთ საზოგადოებაში შეიძლება ჩაითვალოს აუცილებელ საზოგადოებრივ საჭიროებად, შეიძლება სხვა საზოგადოებაში ასეთად არ იქნეს მიჩნეული. გარდა ამისა, ის, რაც მოცემული მომენტისათვის გაგებულია როგორც აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროება, შესაძლოა მომავალში ასეთად აღარ ჩაითვალოს ან პირიქით – დღეისათვის არსებულმა მიზანმა, რომელსაც ვერ მივანიჭებთ აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროების ხარისხს მომავალში მიიღოს ასეთი დატვირთვა. აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროების განსაზღვრისას დიდი მნიშვნელობა აქვს იმას, თუ რა არის საკუთრების უფლების ობიექტი, როგორია მისი ბუნება და სოციალური დატვირთვა. ამ თვალსაზრისით, ის გარემოებები, რომლებიც წარმოადგენენ აუცილებელ საზოგადოებრივ საჭიროებას საკუთრების ერთი ობიექტის მიმართ, ასეთ საჭიროებას შეიძლება არ წარმოადგინონ სხვა ობიექტის მიმართ.

სადავო ნორმატიული აქტი ნაწილობრივ მართლაც არის კონკრეტული პირთა წრის ინტერესების დამცავი რეგულაცია, თუმცა ეს არ არის კონსტიტუციის მე-19 მუხლის მე-2 ნაწილით განსაზღვრული აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროების მატარებლი არგუმენტაციები.

ამასთან, თუკი დასაქმებულის ინტერესის დაცვა მეტნაკლებად იკვეთება, აღნიშნული ინტერესები საერთოდ არ იკვეთება დამსაქმებელის პოზიციიდან. გაურკვეველია თუ რა საჯარო აუცილებელ საზოგადოებრივ ინტერესზეა საუბარი, როდესაც დამსაქმებელი საპენსიო შენატანას იხდის არა საზოგადოებისთვის სასიკეთოდ, არამედ კონკრეტული თანამშრომლის სასიკეთოდ.

თუმცა ფართო საზოგადოებრივი ინტერესი არ მაინც არ იკვეთება არსებითად, რადგან ნორმოს დაცვის ობიექტი არის ინდი ვიდულაური პირი, და მხოლოდ მის ინდივიდუალიზირებულ სოციალურ მიზანს (უზრუნველყოფას) ემსახურება სადაო ნორმატიული აქტი. შესაბამისად საზოგადოებრივ საჭირება ამ ადგილზე დიდი ხარისხით ნაკლებია, ვიდრე თუნდაც საგადასახადო „ბეგარის“ შემთხვევაში, რომელიც ფართო საზოგადოებრივ ინტერესს ემსახურება.

რას ზღუდავს (ნეგატიურად) სადავო ნორმა,

სადავო ნორმის პირდაპირი ნეგატიური შედეგები (სუბიექტური ასპექტი)

- ქონებრივი დანაკლისი

- ქმედების ავტონომიის შეზღუდავა

- პირდაპირ იძულება

სადავო ნორმის ირიბი, თანმდევი შედეგები (ობიექტური ასპქტი)

- არაპროგნოზირებადი შედეგი

- გრძელვადიანი „მოლოდინი“

- შედეგის „საეჭვოობა“.

შედეგების ურთიერთშეწონვა

ორ კონსტიტუციურ სიკეთეს შორის არჩევანისას ხდება მათი შეწონვა პრაქტიკული კონკორდანცის (ger. praktischen Konkordanz) და პროპორციულობის (თანაზომიერების) პრინციპის გამოყენებით. სადაო ნორმით დაცული სამართლებრივი სიკეთე (კონკრეტულ შემთხვევაში მომხმარებლის უფლებების დაცვა) შეწონილი, მეორეს მხივ, სასწორზე მყოფ შეზღუდული სამართლებრივი სიკეთე - მოსარჩელეს ქონებრივი უფლებები, რომელიც კონსტიტუციური სიმძიმით (მნიშვნელობით) არც ჩამოუვარდება სამომხმარებლო ინტერესს და რიგ შემთხვევაში სოციალური და სოლიდარული დატვირთვის ფონზე უფრო პიორიტეტულ მოდგომას ითხოვს.

შედეგად ვიღებთ:

სადავო ნორმა თავისი სამართლებრივი მიზნით რთულ პროგნოზებს ეყრდნობა

სადავო ნორმა არ უქმნის მომხმარებელს რაიმე დამატებით დაცვის მექანიზმს

სახელმწიფო ამ შემთხვევაში არ სთავაზობს მოქალაქეებს რაიმე სიახხლეს და განსაკუთრებულ სიკეთეს. საპენსიო ფონდის შექმნა თიტოეულ მოქალაქეს მსგავსი პირობებით აღნიშული კანონის მირებამდეც შეეძლო. გაუგებარია თუ რა განსაკუთრებულ და ექსკლუზიურ ბენეფიტებს სთავაზობს სახელმწიფო მოქალქეებს მსგას საპენსიო ფონდში იძულებიტ ჩართვით.

სადავო ნორმა თავისუალი ავტონომიის პრინციპს ეწინააღმდეგება

მსგავსი იძულებით სახელმწიფო უზღუდავს მოქალაქეს თავისი შეხედულებისამებრ მოახდინოს თუნდაც საპენიო მარაგის შექმნა. მოქალაქე იზღუდება იმ კუთხით, რომ მას არ აქვს არჩევანის გაკეთების უფლება. შესაძლებელია პირმა თავისუფალ ბაზარზე მოიძიოს ფონდი, რომელის მას გაცილებით უკეთეს პირობებს, პროცენტსა და გარანტიებს სთავაზობს. ამგვარად, პირს ერთმევა უფლება თავად თავისი შეხედულებისამებრ შექმნას (და საერთოდ შექმნას თუ არა) საპენსიო დანაზოგი.

სადავო ნორმა სავალდებულოას ხდის სოცილაურ გადასახადს ისე რომ ამას არ არქმევს გადასახადს

დაუშვებელია სახელმწიფოს მხრიდან ,,საპენსიო იძულებითი ანაბრის“ შექმნის დავალდებულება გაურკვეველი სამართლებრივი ფორმით. მსგავსი სახით შენატანის ფორმირება ეწინააღმდეგება საქართველოს კონსტიტუციის მიერ გადასახადებთან დაკავშირებულ დანაწესებს.

ამით კანონმდებელმა გააჩინა სავალდებულო „ბეგარის“ ახალი ფორმა, რომელიც თვად მისივე თქმით არ არის „გადასახადი“. აბა რა არის ???

სადავო ნორმა ქმნის არანაკლებ 25 წლით თავისუფალ ფულად რესურსს სახელმწიფსთვსაც და საფინანსო ინსტიტუტებისთვისაც

სახელმწიფოს მსგავსი ქმედება ბადებს ეჭვს, რომ იგი ცდილობს შექმნას თავისუფალი ფულადი რესურსი მისთვის და საფინანსო ინსტიტუტებისათვის. აღნიშნული ეჭვს ბადებს, ემსახურება თუ არა სახელმწიფო ნამდვილად მის მიერ გაცხადებულ მიზნებს.

სადავო ნორმა სახელმწიფოს სოცილუარ პასუხისმგებლობას ამსუბუქებს სამოქალაო ბრუნვის ხარჯზე

სახელმწიფოს ქმედება ბადებს ეჭვს, რომ იგი იხსნის მასზე დაკისრებულ სოციალურ ვალდებულებას და აღნიშნულ ვალდებულებას კვლავ საზოგადეობას აკისრბეს. სახელმწიფო საზოგადოებას ავალდებულებს, რომ ,,უნდა იცხოვრონ უკეთესად, ოღონდ მათივე ხარჯებით. ზახგასასმელია, რომ სახელმწიფო ამ მხრივ არჩევანის საშუალებას არ უტოვებს მოქალაქეებს და აიძულებს ,,კარგად ცხოვრებას“.

სადავო ნორმა საზოგადოების ერთ ნაწილს „სტიგმატიზირებს“ როგორც უვიცსს და „ცხოვრაბგამოიცდელს“

სახელმწიფოს მსგავსი ქმედება იძულებით აღმზრდელობით ხასიათს ატარებს. მსგავსი ქმედებით კი იგი სცდება, საკუთარ უფლებამოსილებას და არღვევს მოქალაქეთა მთელ რიგ უფლებებს.

სადავო ნორმა ამცირებს საბიუჯეტო შემოსავლებს

მსგავსი რეგულაცია შედეგად გამოიწვევს იმას, რომ დამსაქმებლები მაშტაბურად დაიწყებენ დასაქმებულებისათვის ანაზრაურების შემცირებას, რაც აშკარაა, რომ უარყოფითად აისახება თავად დასაქმებული ფინანსურ მდგომარეობაზე. შედეგად კი, მივიღებთ იმას, რომ ნაცვლად დასაქმებულების ინტერესების დაცვისა, მათი ინტერესები საგრძნობლად შეილახება.

აღნიშნული რეგულაციები, ასევე უბიძგებს დასაქმებულსა და დამსაქმებელს დამალონ გადასახადები. ა

სადავო ნორმა არათანაბარ პირობეში ამყოფებს ფოკუსჯგუფის მონაწილეებს

ბუნდოვანია თუ რას დაუკავშირა კანონმდებელმა ასაკობრივი ჯგუფების დაწესება. თუკი, აღნიშნულ კანონს შეუძლია დასახული იდეალური მიზნების მიღწევა, რატომ არაა სავალდებული იგი 40 წელს ზემოტ პირებისთვის, ან რა კრიტერიუმების დაყრდნობით შეირჩა ასაკის ეს კატეგორიები. აგრეთვე, მგავსი ასაკობრივი დაყოფა წარმოქმნის შრომით ბაზარზე ასაკობრივი დისკრიმინაციის მარალ ალბათობას.

სადავო ნორმა წარმოშობს მოსარჩელე იურ. პირის „განსაკუთრებულ მსხვერპლს“

აღსანიშნავია, რომ სადაო ნორმა განსაკუთრებით ზღუდავს დამსაქმებელტა ინეტერესებს. თუკი, დასაქმებულის ინეტერესების რარაც კუთხით დაცვა იკვეტება, საერთოდ ვერ იციას ეს რეუგლაციას დმსაქმებელტა ინეტერესებს.

რეგულაცია აიძულებს დმსაქმებელს გადაიხადოს დამატებითი გადასახადი. და რაც მთავარია, ეს გადასახადი მიემართება არა საზოგადოების ინტერესებისათვის, არამედ კონკრეტული თანამშრომლის ინტერესებისათვის. ამ მხრივ, უნდა იტქვას, რომ მოცემული ნორმა ვერ უზრუნველყოფს საზოგადოებაზე ზრუნვას.

სახელმწიფომ სავალდებულო სოცმინიმუმი არაკონსტიტუციურად გაზარდა სასურველი გემოვნებით

როგორც ზემოთ ავღნიშნეთ, სახელმწიფო ვალდებული უზრუნველყოს მოქლაქეები საარსებო მინიმუმით. თუმცა, მიღებული კანონით და განმარტებითი ბარათით აშკარად იკვეთება რომ სახელმწიფოს არასაკმარისად მიაჩნია საარსებო მინიმუმის ის ოდენობა, რომელსაც გასცემს და საარსებო მინიმუმის დარჩენილი ნაწილის უზრუნველყოფის ტვირთს თავად მოქალაქეებს აკისრებს. ეს კი, აშკარად ეწინააღმდეგება მის კონსტიტუციურ ვალდებულებას და მსგავსი ქმედებით შეიძლება ითქვას, რომ სახელმწიფო გაურბის და ვერ ასრულებს მასზე დაკისრებულ ვალდებულებას.

სადავო ნორმით განპირობებლი შეზღუდვა არ არის პროპორციული და არ არსებობს აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროება.

ამგვარად, სახელმწიფოს მიერ დასახული მიზანი არის მისაღები, თუმცა ამ მიზნის მისაღწევად შერჩეული საშუალება აშკარად არაპროპორციულია და გაუმართლებლად ზღუდავს სამიზნე ჯგუფის კონსტიტუციურად განმტკიცებულუფლებებს. ასევე, გაურკვეველია თუ რა პრინციპით შეარჩია სახელმწიფომ პროცენტის ოდენობა -2%. სახელმწიფოს მხრიდან საჭიროებს დასაბუტებას თუ რატომ არააა მიზნის მისაღწევად აუცილებელი შერჩეულ რიცხვზე მეტი ან ნაკლები ოდენობა.

[1] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2015 წლის 4 მარტის N1/2/552 გადაწყვეტილება საქმეზე: „სს „ლიბერთი ბანკი“ საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-16;

[2] საგადასახადო სამართალი, წიგნი პირველი, ზვიად როგავა, თბილისი, 2018 წელი. გვ. 16-17.

[3] საგადასახადო სამართალი, წიგნი პირველი, ზვიად როგავა, თბილისი, 2018 წელი. გვ. 16-17.

[4] საგადასახადო სამართალი, წიგნი პირველი, ზვიად როგავა, თბილისი, 2018 წელი. გვ.17.

[5] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2012 წლის 26 ივნისის N3/1/512 გადაწყვეტილება საქმეზე „დანიის მოქალაქე ჰეიკე ქრონქვისტი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-32

[6] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 1997 წლის 21 ივლისის N 1/51 გადაწყვეტილება

[7] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2007 წლის 2 ივლისის N1/2/384 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები – დავით ჯიმშელეიშვილი, ტარიელ გვეტაძე და ნელი დალალაშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-5

[8] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2012 წლის 26 ივნისის N3/1/512 გადაწყვეტილება საქმეზე „დანიის მოქალაქე ჰეიკე ქრონქვისტი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-33

[9] (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2005 წლის 28 ივლისის №1/14/184,228 გადაწყვეტილება საქმეზე: „„სააქციო საზოგადოებები – „საქგაზი“ და „ანაჯგუფი“ (ყოფილი „თბილგაზოაპარატი“) საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-2

[10] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2007 წლის 18 მაისის გადაწყვეტილება N2/1-370, 382,390,402,405

[11] საკონსტიტუციო სასამართლოს პირველი კოლეგიის 2007 წლის 2 ივლისის გადაწყვეტილება # 1/2/384ა

[12] N2/1-370,382,390,402,405 ქ. თბილისი, 2007 წლის 18 მაისი

[13] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2007 წლის 18 მაისის №2/1-370, 382,390,402,405 გადაწყვეტილება საქმეზე „ საქართველოს მოქალაქეები ზაურ ელაშვილი, სულიკო მაშია, რუსუდან გოგია და სხვები და საქართველოს სახალხო დამცველი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II - 11

[14] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2000 წლის 25 იანვრის №1/1/107 გადაწყვეტილება საქმეზე _ მოქალაქეები ლელა ინწკირველი და ეკატერინე ჩაჩანიძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ, 3

[15] ადამიანის უფლებათა დაცვის ეროვნული და საერთაშორისო მექანიზმები სტატიათა კრებული, თბილისი, 2016; დავით ჯაიანი, ქეთევან ბუაძე, დამსაქმებლის სავალდებულო საპენსიო შენატანი და ადამიანის უფლებათა დაცვის კონსტიტუციური სისტემა, გვ. 22

[16] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2003 წლის 10 იანვრის №2/1/187- 188 გადაწყვეტილება საქმეზე

[17] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2008 წლის 19 დეკემბრის №1/2/411 გადაწყვეტილება

[18] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს გადაწყვეტილება 2/1-370,382,390,402, 405 ქ.თბილისი, 2007 წლის 18 მაისი).

[19] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2007 წლის 2 ივლისის N1/2/384 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები – დავით ჯიმშელეიშვილი, ტარიელ გვეტაძე და ნელი დალალიშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ”, II-5

[20] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს გადაწყვეტილება №1/51

[21] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2007 წლის 18 მაისის N2/2-370, 382, 390, 402, 405 გადაწყვეტილება.

[22] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2007 წლის 18 მაისის N2/2-370, 382, 390, 402, 405 გადაწყვეტილება.

[23] (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2007 წლის 18 მაისის გადაწყვეტილება №2/1-370,382,390,402,405 საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები - ზაურ ელაშვილი, სულიკო მაშია, რუსუდან გოგია და სხვები და საქართველოს სახალხო დამცველი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“,II-15

[24] (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2007 წლის 18 მაისის N2/1-370, 382, 390, 402, 405 გადაწყვეტილება)

[25] საქართველოს უზენაესი სასამართლოს 19 მარტი, 2013 წელის გადაწვეტილება №ბს-658-644(კ-12)

[26] (საკონსტიტუციო სასამართლოს 2007 წლის 18 მაისის N2/1-370,382,390,402,405 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები ზაურ ელაშვილი, სულიკო მაშია, რუსუდან გოგია და სხვები და საქართველოს სახალხო დამცველი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-6).

[27] (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2012 წლის 26 ივნისის №3/1/512 გადაწყვეტილება საქმეზე „დანიის მოქალაქე ჰეიკე ქრონქვისტი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-57

[28] (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოდ 2012 წლის 26 ივნისის #3/1/512 გადაწყვეტილება „დანიის მოქალაქე ჰეიკე ქრონქვისტი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ,“, II-60

[29] საკონსტიტუციო სასამართლოს პირველი კოლეგიის 2007 წლის 2 ივლისის გადაწყვეტილება # 1/2/384ა

[30] (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2007 წლის 18 მაისის N2/1-370,382,390,402,405 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები - ზაურ ელაშვილი, სულიკო მაშია, რუსუდან გოგია და სხვები და საქართველოს სახალხო დამცველი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-15

[31] №2/2/656, 2017 წლის 21 ივლისი

[32] (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2012 წლის 26 ივნისის №3/1/512 გადაწყვეტილება საქმეზე „დანიის მოქალაქე ჰეიკე ქრონქვისტი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-60

[33] (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2006 წლის 15 დეკემბრის გადაწყვეტილება N1/3/393,397).

[34] (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2005 წლის 28 ივლისის გადაწყვეტილება # 1/4/184, 228 საქმეზე „სააქციო საზოგადოებები - „საქგაზი“ და „ანაჯგუფი“ (ყოფილი „თბილგაზოაპარატი“) საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, 2

[35] საკონსტიტუციო სასამართლოს პირველი კოლეგიის 2007 წლის 2 ივლისის გადაწყვეტილება # 1/2/384ა

[36] საკონსტიტუციო სასამართლოს 2007 წლის 2 ივლისის გადაწყვეტილება N1/2/384,

6. კონსტიტუციური სარჩელით/წარდგინებით დაყენებული შუამდგომლობები

შუამდგომლობა სადავო ნორმის მოქმედების შეჩერების თაობაზე: კი

შუამდგომლობა პერსონალური მონაცემების დაფარვაზე: არა

შუამდგომლობა მოწმის/ექსპერტის/სპეციალისტის მოწვევაზე: არა

შუამდგომლობა/მოთხოვნა საქმის ზეპირი მოსმენის გარეშე განხილვის თაობაზე: არა

კანონმდებლობით გათვალისწინებული სხვა სახის შუამდგომლობა: არა