„ზვიად კუპრავა საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, კონსტიტუციური სარჩელი №1394

ვსარგებლობ რა „საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის 21⁴ მუხლის პირველი პუნქტით მონიჭებული უფლებით, როგორც ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის იურიდიული ფაკულტეტის დოქტორანტი, წარმოგიდგენთ სასამართლოს მეგობრის მოსაზრებას საქმეზე „ზვიად კუპრავა საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, რომელიც ამჟამად იწარმოება საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოში.

წინამდებარე მოსაზრება, სტრუქტურულად, გაყოფილია ორ ნაწილად: პირველ ნაწილში განხილულია გასაჩივრებული ნორმის, საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის (შემდგომში - სსკ) 366-ე მუხლის მე-2 ნაწილის, კონსტიტუციურობა საქართველოს კონსტიტუციის 31-ე მუხლის მე-9 პუნქტის პირველ წინადადებასთან მიმართებით, ხოლო მოსაზრების მეორე ნაწილი ეთმობა გასაჩივრებული ნორმის საქართველოს კონსტიტუციის მე-17 მუხლის პირველ და მე-5 პუნქტებთან შესაბამისობაზე მსჯელობას.

I

სსკ-ის 366-ე მუხლის მე-2 ნაწილის კონსტიტუციურობა საქართველოს კონსტიტუციის 31-ე მუხლის მე-9 პუნქტის პირველ წინადადებასთან მიმართებით

მიმაჩნია, რომ კონსტიტუციური სარჩელი არ არის დასაბუთებული და, შესაბამისად, სსკ-ის 366-ე მუხლის მე-2 ნაწილი არ უნდა იქნეს ცნობილი არაკონსტიტუციურად საქართველოს კონსტიტუციის 31-ე მუხლის მე-9 პუნქტის პირველ წინადადებასთან მიმართებით. სასამართლოს მოსაზრების ამ ნაწილში წარმოვადგენ არგუმენტაციას აღნიშნული დასკვნის გასამყარებლად.

საქართველოს კონსტიტუციის 31-ე მუხლის მე-9 პუნქტის პირველი წინადადების მიხედვით, „არავინ აგებს პასუხს ქმედებისათვის, რომელიც მისი ჩადენის დროს სამართალდარღვევად არ ითვლებოდა“. როგორც საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ განმარტა თავის გადაწყვეტილებაში საქმეზე „საქართველოს სახალხო დამცველი, საქართველოს მოქალაქე ელგუჯა საბაური და რუსეთის ფედერაციის მოქალაქე ზვიად მანია საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, ზემოაღნიშნული ნორმა „უზრუნველყოფს პირის შესაძლებლობას, წინასწარ დადგენილი, საჯაროდ ხელმისაწვდომი და არაინდივიდუალიზებული სამართლებრივი წესების შესაბამისად შეძლოს იმის განჭვრეტა, თუ რა ქმედებები წარმოადგენს სამართალდარღვევებს და [შეძლოს] საკუთარი ქცევის შესაბამისად წარმართვა, რაც უმნიშვნელოვანესი გარანტიაა თვითნებური დევნისა და ბრალდების წინააღმდეგ” (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2009 წლის 13 მაისის გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს სახალხო დამცველი, საქართველოს მოქალაქე ელგუჯა საბაური და რუსეთის ფედერაციის მოქალაქე ზვიად მანია საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, №1/1/428,447,459). ხოლო სხვა საქმეზე საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ მიუთითა: „კონსტიტუციის აღნიშნული დანაწესი ადგენს პირის პასუხისგებაში მიცემის საფუძვლებს, განამტკიცებს გარანტიას, რომ ნებისმიერი დანაშაული და სასჯელი მკაფიოდ უნდა იყოს განსაზღვრული სისხლის სამართლის კანონში. იგი ემყარება საყოველთაოდ ცნობილ პრინციპებს – “არ არსებობს დანაშაული კანონის გარეშე” და “არ არსებობს სასჯელი კანონის გარეშე” (nullum crimen sine lege, nulla poena sine lege)” (საკონსტიტუციო სასამართლოს 2011 წლის 11 ივლისის #3/2/416 გადაწყვეტილება საქმეზე “საქართველოს სახალხო დამცველი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ, II-38).

აღსანიშნავია, რომ მოთხოვნა სისხლის სამართლის კანონის განჭვრეტადობასთან დაკავშირებით არ არის აბსოლუტური და, თავისი არსით, არ გამორიცხავს ზოგად-აბსტრაქტული სამართლებრივი ცნებების არსებობას, რომლებიც საჭიროებენ მოსამართლის მიერ დაკონკრეტებას. გერმანიის ფედერალური საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით, განსაზღვრულობის კონსტიტუციური პრინციპიდან არ გამომდინარეობს, რომ „[...] სისხლის სამართალში საერთოდ არ შეიძლება ისეთი ზოგადი ცნებების გამოყენება, რომელთა განსაზღვრაც შეუძლებელია ერთმნიშვნელოვნად ყველა შემთხვევისათვის და რომლებიც განსაკუთრებით საჭიროებს მოსამართლის მიერ განმარტებას (იხ: BVerfGE 11, 234 [237]). აქედან გამომდინარე, გერმანიის ძირითადი კანონის 103-ე მუხლის მე-2 პუნქტი [„ქმედება დასჯადია მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ მისი დასჯადობა მის ჩადენამდე კანონით იყო დადგენილი“ - დ. ა.] მხოლოდ გარკვეულწილად ანუ შესაბამის ფარგლებში მოითხოვს დასჯადობის განსაზღვრას კანონით. ის, თუ კანონისმიერი განსაზღვრების რა მასშტაბს უნდა აკმაყოფილებდეს ცალკეული სასჯელის ფაქტობრივი ელემენტი, ვერ განისაზღვრება საყოველთაოდ და ზოგადად. სავალდებულო კანონისმიერი განსაზღვრების მასშტაბი დამოკიდებულია შესაბამისი სასჯელის ფაქტობრივი გარემოების თავისებურებასა და იმ გარემოებებზე, რომლებმაც გამოიწვიეს კანონისმიერი ნორმების არსებობა“ (მეორე სენატის 1969 წლის 14 მაისის განჩინება, 2 BvR 128/68, იხ. ი. შვაბე, გერმანიის ფედერალური საკონსტიტუციო სასამართლოს გადაწყვეტილებები, 2011, გვ. 364).

მოცემულ შემთხვევაში, გასაჩივრებული ნორმის, სსკ-ის 366-ე მუხლის მე-2 ნაწილის, თანახმად, სასამართლოს უპატივცემულობა, რაც გამოიხატა საკონსტიტუციო სასამართლოს წევრის, მოსამართლის ან მსაჯულის შეურაცხყოფით, ისჯება ჯარიმით ან გამასწორებელი სამუშაოთი ვადით ერთიდან ორ წლამდე ანდა თავისუფლების აღკვეთით ვადით ორ წლამდე. ხსენებული უმართლობა მიეკუთვნება განზრახი დანაშაულის კატეგორიას (იხ. სსკ-ის მე-10 მუხლის მე-4 ნაწილი). მაშასადამე, დანაშაულის ჩასადენად, აუცილებელია, რომ 1) ობიექტურად (ე. ი. საშუალო დამკვირვებლის პოზიციიდან) ქმედება აღიქმებოდეს როგორც საკონსტიტუციო სასამართლოს წევრის / მოსამართლის / მსაჯულის შეურაცხყოფა და, ამავდროულად, ქმედება გამოხატავდეს სასამართლოს უპატივცემულობას; და 2) პირს გაცნობიერებული ჰქონდეს ქმედების ობიექტური შემადგენლობის ზემოთ აღწერილი ყველა ელემენტი. სსკ-ის მე-12 მუხლის მე-2 ნაწილიდან გამომდინარე, მოცემული უმართლობა წარმოადგენს ნაკლებად მძიმე დანაშაულს.

სარჩელის ავტორის არგუმენტაცია საქართველოს კონსტიტუციის 31-ე მუხლის მე-9 პუნქტის პირველ წინადადებასთან მიმართებით ნორმის არაკონსტიტუციურობის თაობაზე შესაძლებელია ეფუძნებოდეს, ერთი მხრივ, ტერმინ „შეურაცხყოფის“ შესაძლო განუსაზღვრელობას და, მეორე მხრივ, შესაძლო გაურკვევლობას იმასთან დაკავშირებით, შემოიფარგლება თუ არა სსკ-ის 366-ე მუხლის მე-2 ნაწილით დადგენილი დანაშაულის (ქმედების) ობიექტური შემადგენლობა სასამართლო სხდომის დარბაზით.

უნდა აღინიშნოს, რომ სსკ-ის 366-ე მუხლის მე-2 ნაწილის დისპოზიცია, დღეს არსებული სახით, 1999 წლის 22 ივლისს მიღებული კანონის საფუძველზე ჩამოყალიბდა და მას შემდეგ ცვლილება არ განუცდია (გარდა სასჯელის ნაწილისა). ზოგადად, შეურაცხყოფა კრიმინალიზებული იყო მანამდე მოქმედი, 1960 წელს მიღებული სსრ სისხლის სამართლის კოდექსის საფუძველზე, თუმცა საქართველოს დამოუკიდებლობის მოპოვების შემდეგ ამოქმედებულმა ახალმა კოდექსმა გააუქმა შეურაცხყოფა, per se, როგორც დანაშაული და მისი კრიმინალიზაცია დაუკავშირა დამატებითი მაკვალიფიცირებელი გარემოებების არსებობას. დღეისათვის მოქმედი სსკ-ის მიხედვით, ტერმინ „შეურაცხყოფაზე“, სხვადასხვა კონტექსტში, მითითება გვხვდება თორმეტ ადგილას. მათ შორისაა სსკ-ის 387-ე მუხლის პირველი და მეორე ნაწილები, რომლებითაც დანაშაულად ცხადდება სამხედრო მოსამსახურის მიერ სხვა სამხედრო მოსამსახურის შეურაცხყოფა სამხედრო სამსახურის მოვალეობის შესრულებისას ან ამ მოვალეობის შესრულებასთან დაკავშირებით, აგრეთვე ხელქვეითის მიერ უფროსის ან უფროსის მიერ ხელქვეითის შეურაცხყოფა სამხედრო სამსახურის მოვალეობის შესრულებისას ან ამ მოვალეობის შესრულებასთან დაკავშირებით; სსკ-ის 155-ე მუხლის პირველი ნაწილის მიხედვით, დასჯადია ღვთისმსახურების ან სხვა რელიგიური წესისა თუ ჩვეულების აღსრულებისათვის უკანონოდ ხელის შეშლა, ჩადენილი ძალადობით ან ძალადობის მუქარით, ანდა თუ მას ახლდა მორწმუნის ან ღვთისმსახურის რელიგიური გრძნობის შეურაცხყოფა; სსკ-ის 126¹ მუხლის პირველი ნაწილით ასევე კრიმინალიზებულია ოჯახის ერთი წევრის მიერ ოჯახის სხვა წევრის მიმართ ძალადობა, სისტემატური შეურაცხყოფა, შანტაჟი ან დამცირება, რამაც გამოიწვია ფიზიკური ტკივილი ან ტანჯვა და რასაც არ მოჰყოლია ამ კოდექსის 117-ე, 118-ე ან 120-ე მუხლით გათვალისწინებული შედეგი.

მაშასადამე, შეურაცხყოფის კრიმინალიზაცია, დასაცავი სიკეთის ხასიათისა და სხვა, კანონით განსაზღვრული გარემოებების გათვალისწინებით, არ წარმოადგენს უცხოს სისხლის სამართლის კანონმდებლობისათვის. კომენტატორულ ლიტერატურაში მითითებულია, რომ „შეურაცხყოფა გულისხმობს პირის პატივისა და ღირსების უარყოფით შეფასებას, გამოხატულს უწესო ფორმით [ხაზგასმა დამატებულია - დ. ა.]. შეურაცხყოფა შეიძლება გამოხატულ იქნეს ვერბალური ფორმით, ასევე ისეთი მოქმედებით, რომელიც ამცირებს სასამართლო პროცესის მონაწილეთა პატივსა და ღირსებას (მაგალითად, გარტყმა, შეფურთხება, ვულგარული ჟესტი და სხვა). იგი შეიძლება მდგომარეობდეს პროცესის მონაწილის მორალური თვისებებისა ან მისი პროფესიული კვალიფიკაციის დამამცირებელ შეფასებაში, საქმით დაინტერესების შესახებ უწესო ფორმით გამოხატულ განცხადებაში და სხვა“ (სისხლის სამართლის კერძო ნაწილი, წიგნი II, რედ. გოჩა მამულაშვილი, თბილისი, 2012, გვ. 326-327). თავისი არსით, შეურაცხყოფა წარმოადგენს ფიზიკურ ან სხვა ფორმით (მაგ., ვერბალურად) გამოხატულ თავდასხმას პიროვნების წინააღმდეგ, რომელსაც არ გააჩნია არავითარი კულტურული, სამეცნიერო ან შემეცნებითი ღირებულება და არ შეაქვს წვლილი ამა თუ იმ საკითხთან დაკავშირებით საზოგადოებრივი დისკუსიის წარმართვაში.

ამ თვალსაზრისით, ყურადღებას იმსახურებს აგრეთვე გერმანიის ფედერალური საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ განხილული ერთ-ერთი საქმე, რომელიც შეეხებოდა გერმანიის სისხლის სამართლის კოდექსის 185-ე მუხლისა და 194-ე მუხლის მე-3 ნაწილის საფუძველზე შეურაცხყოფის კრიმინალიზაციის კონსტიტუციურობას (185-ე მუხლით დასჯადია შეურაცხყოფა, ზოგადად, ხოლო 194-ე მუხლის მე-3 ნაწილი ითვალისწინებს საჯარო მოხელისა და სახელმწიფო ორგანოს შეურაცხყოფის დასჯადობას). ზემოაღნიშნულ ნორმებზე დაყრდნობით მომჩივნებს დაეკისრათ სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობა ისეთი გამოთქმებისათვის, როგორიცაა „ჯარისკაცები არიან მკვლელები“ და „ჯარისკაცები არიან პოტენციური მკვლელები“ (პირველი პალატის 1995 წლის 10 ოქტომბრის განჩინება, 1-BvR 1476, 1980/91 და 102, 221/92, იხ. ი. შვაბე, გერმანიის ფედერალური საკონსტიტუციო სასამართლოს გადაწყვეტილებები, 2011, გვ. 109-115). საკონსტიტუციო სასამართლომ მოცემულ საქმეზე გააუქმა მომჩივანთა მსჯავრდების შესახებ მიღებული გადაწყვეტილებები, რამეთუ მიიჩნია, რომ სასამართლოებმა ნორმის განმარტებისას სათანადოდ არ გაითვალისწინეს გამოხატვის თავისუფლებით დადგენილი სტანდარტები, თუმცა მან კონსტიტუციურად მიიჩნია გერმანიის სისხლის სამართლის კოდექსის 185-ე მუხლი და 194-ე მუხლის მე-3 ნაწილი. კერძოდ, ნორმათა განჭვრეტადობის შეფასებისას სასამართლომ განმარტა: „გერმანიის სისხლის სამართლის კოდექსის 185-ე მუხლი არც განუსაზღვრელ ნორმას წარმოადგენს და ამით იგი არ ეწინააღმდეგება გერმანიის ძირითადი კანონის 103-ე მუხლის მე-2 ნაწილს. თუმცა, ეს მუხლი გერმანიის სისხლის სისხლის სამართლის კოდექსის სხვა ნორმებისაგან განსხვავდება იმით, რომ იგი დანაშაულის ელემენტად ასახელებს შეურაცხყოფას, ამ ცნების ყოველგვარი დეტალური განმარტებისა და აღწერის გარეშე. მიუხედავად იმისა, რომ ძირითადი კანონის გავლენის ქვეშ მოქცეული სისხლისსამართლებრივი ნორმისათვის შესაძლოა ამგვარი განსაზღვრება არ იყოს საკმარისი, მაგრამ შეურაცხყოფის ცნება, ასწლიანი ერთგვაროვანი სასამართლო პრაქტიკის ფარგლებში, შინაარსობრივად იმდენად მკაფიოდ არის განსაზღვრული, რომ სასამართლოებს ხელთ აქვთ მითითებული ცნების გამოყენებისა და განმარტების ზუსტი ინსტრუმენტი, ხოლო ნორმის ადრესატისათვის კი ნათელია, თუ როდის უნდა ელოდოს იგი დასჯას შეურაცხყოფის საფუძვლით (იხ: BVerFGE 71, 108 [104]) (იხ. ი. შვაბე, გერმანიის ფედერალური საკონსტიტუციო სასამართლოს გადაწყვეტილებები, 2011, გვ. 111).

განსახილველ შემთხვევაში, სსკ-ის 366-ე მუხლის მე-2 ნაწილის კონსტიტუციურობის შეფასებისას მხედველობაში უნდა იქნეს მიღებული ის გარემოება, რომ საქართველოში არსებობს, ამა თუ იმ ფორმით, შეურაცხყოფის კრიმინალიზაციის ხანგრძლივი სამართლებრივი ტრადიცია და, ნორმის გონივრული განმარტების პირობებში, იგი არ ექვემდებარება გაუმართლებლად ფართო ინტერპრეტაციას. ზოგადი ცხოვრებისეული გამოცდილების მიხედვით და საკითხის ირგვლივ არსებული ლიტერატურიდან გამომდინარე, პირს შეუძლია განჭვრიტოს, მისი რომელი ქმედება შეფასდება ნეიტრალური დამკვირვებლის მიერ შეურაცხყოფად და რომელი - არა. აღნიშნულს ადასტურებს მოსარჩელის, ბ-ნ ზვიად კუპრავას წინააღმდეგ წარდგენილი ბრალდების არსი და პირველი ინსტანციის სასამართლოს მიერ გამოტანილი განაჩენიც. კერძოდ, მოსარჩელის მიერ მოსამართლის მისამართით გამოთქმული სიტყვები (გინება) ცალსახად მიეკუთვნება უხამსი გამონათქვამის კატეგორიას, რომელიც ნეიტრალური დამკვირვებლის პოზიციიდან აღიქმება როგორც ვერბალური თავდასხმა პიროვნების საწინააღმდეგოდ და, ამდენად, სცდება დასაშვები კრიტიკის ფარგლებს დემოკრატიულ საზოგადოებაში, ლახავს რა სოციუმში საყოველთაოდ დამკვიდრებულ ეთიკურ ნორმებს.

გასათვალისწინებელია ის ფაქტორიც, რომ სასამართლოს უპატივცემულობა, როგორც უმართლობა, მიეკუთვნება განზრახ დანაშაულთა კატეგორიას. შესაბამისად, მისი ჩადენისათვის აუცილებელია, რომ პირი აცნობიერებდეს საკუთარი ქმედების შეურაცხმყოფელ ხასიათს - ე. ი. უნდა გააჩნდეს ცოდნა იმისა, რომ მისი ქმედება, საზოგადოებაში დამკვიდრებული ქცევის ნორმების გათვალისწინებით, აღქმული და შეფასებული იქნება შეურაცხყოფად. „თუ პირი ვერ აღიქვამს სადავო ნორმით დადგენილ გარემოებებს და არ აქვს სუბიექტური დამოკიდებულება მის მიერ განხორციელებული ქმედების მიმართ, სახეზე არ იქნება დანაშაულის სუბიექტური შემადგენლობა და სადავო ნორმით გათვალისწინებული სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობა არ დადგება“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2013 წლის 14 მაისის გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები - ალექსანდრე ბარამიძე, ლაშა ტუღუში, ვახტანგ ხმალაძე და ვახტანგ მაისაია საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-34). სწორედ ამიტომაც, საფუძველს მოკლებულია არგუმენტი იმის შესახებ, რომ სუბიექტს არ შეუძლია, გონივრულ ფარგლებში, განჭვრიტოს, როდის (რა შემთხვევაში) შეიძლება გახდეს სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობის სუბიექტი სადავო ნორმის საფუძველზე.

სსკ-ის 366-ე მუხლის მე-2 ნაწილი განხილული უნდა იქნეს როგორც ერთ-ერთი შემთხვევა, არსებული საკანონმდებლო სივრცის ფარგლებში, შეურაცხმყოფელი ხასიათის უხამსი გამონათქვამის გამო სუბიექტისათვის პასუხისმგებლობის დაკისრებისა. კერძოდ, „სიტყვისა და გამოხატვის თავისუფლების შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-9 მუხლის პირველი პუნქტის „ბ“ ქვეპუნქტის მიხედვით, კანონით შეიძლება დაწესდეს სიტყვისა და გამოხატვის შინაარსობრივი რეგულირება, თუ ეს ეხება უხამსობას, ხოლო ამავე კანონის პირველი მუხლის „ვ“ ქვეპუნქტის თანახმად, უხამსობად ჩაითვლება განცხადება, რომელსაც არა აქვს პოლიტიკური, კულტურული, საგანმანათლებლო ან სამეცნიერო ღირებულება და რომელიც უხეშად ლახავს საზოგადოებაში საყოველთაოდ დამკვიდრებულ ეთიკურ ნორმებს.

ამრიგად, nullum crimen sine lege პრინციპს არ ეწინააღმდეგება იმგვარი შეფასებითი სამართლებრივი ცნების დანაშაულის ელემენტად განსაზღვრა, როგორიც არის „შეურაცხყოფა“. ამ კუთხით, მიზანშეწონილია მოვიხმოთ ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს განმარტება საქმეზე „დელ რიო პრადა ესპანეთის წინააღმდეგ“, რომელიც შეეხებოდა ევროპული კონვენციის მე-7 მუხლის[1] კონტექსტში პასუხისმგებლობის დამდგენი ნორმების განჭვრეტადობის სტანდარტს: „კანონთა ზოგადობის პრინციპის ლოგიკური შედეგია, რომ მათი ფორმულირება ყოველთვის ზედმიწევნით კონკრეტული ვერ იქნება. ნორმატიული რეგულირების სტანდარტული ტექნიკა გულისხმობს ზოგადი კატეგორიებით და არა ამომწურავი სიებით საუბარს. შესაბამისად, მრავალი კანონი ჩამოყალიბებულია იმგვარი ტერმინებით, რომლებიც მეტ-ნაკლებად ბუნდოვანია და რომელთა განმარტებაცა და გამოყენებაც პრაქტიკით რეგულირდება ... თუმცა, რაც არ უნდა ნათლად იყოს ფორმულირებული სამართლებრივი დებულება, სამართლის ნებისმიერი სისტემის ფარგლებში, მათ შორის სისხლის სამართალშიც, არსებობს სასამართლოს მიერ მისი ინტერპრეტაციიის გარდაუვალი ელემენტი. ყოველთვის იქნება საეჭვო მომენტების დაკონკრეტებისა და ცვლილებადი გარემოებებისადმი მორგების საჭიროება. მართალია სიცხადე სასურველია, მაგრამ მან ამასთანავე შესაძლოა გამოიწვიოს სიხისტე და კანონი ვეღარ მოახერხებს ცვლად გარემოებებზე მორგებას (იხ. „დელ რიო პრადა ესპანეთის წინააღმდეგ“ (Del Río Prada v. Spain) [დიდი პალატა], 42750/09, 21 ოქტომბერი, 2013, § 92).

სსკ-ის 366-ე მუხლის მე-2 ნაწილის არაკონსტიტუციურობის მტკიცების საფუძვლად ვერ გამოდგება ვერც ის გარემოება, რომ მოქმედი საპროცესო კანონმდებლობა აგრეთვე ითვალისწინებს ადმინისტრაციულ პასუხისმგებლობას სასამართლოს უპატივცემულობისათვის. მაგალითისათვის, საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 85-ე მუხლის მე-13 ნაწილი მიუთითებს: „სასამართლოში წესრიგის დარღვევის, სასამართლოს მიმართ უპატივცემულობის ან სასამართლოს ნორმალური ფუნქციონირებისათვის ხელის შეშლის შემთხვევაში სასამართლოს მანდატური უფლებამოსილია დააკავოს დამრღვევი პირი, რის შესახებაც ადგენს დაკავების ოქმს. სასამართლოს მანდატური ვალდებულია დაკავებული პირი დაუყოვნებლივ, მაგრამ არა უგვიანეს 24 საათისა, წარუდგინოს იმავე სასამართლოს თავმჯდომარეს, ხოლო საქართველოს უზენაეს სასამართლოში – უზენაესი სასამართლოს თავმჯდომარის მოადგილეს. სასამართლოს თავმჯდომარე, ხოლო საქართველოს უზენაეს სასამართლოში – უზენაესი სასამართლოს თავმჯდომარის მოადგილე, უფლებამოსილია დაკავებული პირის წარდგენისთანავე, დაუყოვნებლივ, მაგრამ არა უგვიანეს 24 საათისა, გამოიყენოს მის მიმართ ამ მუხლით გათვალისწინებული უფლებამოსილებანი“. იდენტური შინაარსის ნორმას შეიცავს საქართველოს სამოქალაქო საპროცესო კოდექსის 212-ე მუხლის მე-8 ნაწილიც.

ნორმათა ტექსტუალური და სისტემური საფუძველზე შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ საპროცესო კანონმდებლობით გათვალისწინებული უმართლობა (სასამართლოს უპატივცემულობა) მოიაზრებს მხოლოდ ისეთ ქმედებებს, რომლებიც, per se, ფორმით ან შინაარსით ვერ აღწევს შეურაცხყოფისათვის დამახასიათებელი სიმწვავის ზღვარს, თუმცა, რასაკვირველია, წარმოადგენს გაცდენას გამოხატვის თავისუფლების ფარგლებიდან და ექვემდებარება კანონისმიერ ლეგიტიმურ შეზღუდვას. ზემოაღნიშნული შეესაბამება ადმინისტრაციულ და სისხლისსამართლებრივ პასუხისმგებლობათა ფუნქციონალური გამიჯვნის პრინციპსაც - რომ პირველით სახელმწიფო ავლენს რეაქციას სოციალურად უფრო ნაკლებად გასაკიცხი ქმედების ჩადენის გამო, ხოლო მეორეთი - მომეტებული საშიშროების შემცველი უმართლობისათვის, რომელიც სცდება და, ამავდროულად, შთანთქავს ადმინისტრაციულ სამართალდარღვევას. ამასთან, მართალია, სსკ-ის 366-ე მუხლის მე-2 ნაწილის საფუძველზე, თეორიულად, შესაძლებელია პირს შეეფარდოს საპატიმრო სასჯელზე უფრო მსუბუქი სანქცია (როგორიცაა ჯარიმა და საზოგადოებრივად სასარგებლო შრომა), მაშინ როდესაც საპროცესო კანონმდებლობა ითვალისწინებს 30 დღე-ღამემდე პატიმრობას როგორც პასუხისმგებლობის მაქსიმალურ ზომას სასამართლოს უპატივცემულობისათვის, თუმცა წინამდებარე შემთხვევაში დამატებით ყურადღება უნდა გამახვილდეს შემდეგ ფაქტორებზე: მიუხედავად ზემოაღწერილი თეორიული შესაძლებლობისა, სსკ-ის 366-ე მუხლის მე-2 ნაწილით გათვალისწინებული პასუხისმგებლობა არის, საერთო ჯამში, უფრო მკაცრი, ვიდრე სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 85-ე მუხლის მე-13 ნაწილითა და სამოქალაქო საპროცესო კოდექსის 212-ე მუხლის მე-8 ნაწილით დადგენილი პასუხისმგებლობები, ვინაიდან პირველი, მეორისგან განსხვავებით, იწვევს ნასამართლობას; გასათვალისწინებელია ისიც, რომ სსკ-ის 366-ე მუხლის მე-2 ნაწილით გათვალისწინებული სანქციის მაქსიმუმი (ორი წლით თავისუფლების აღკვეთა) გაცილებით უფრო მკაცრი ზომაა, ვიდრე საპროცესო კანონმდებლობით განსაზღვრული 30-დღიანი პატიმრობა სასამართლოს უპატივცემულობისათვის.

თუმცა, იმ შემთხვევაშიც, თუკი პრობლემურად ჩავთვლით სსკ-ის 366-ე მუხლის მე-2 ნაწილით დადგენილ შემადგენლობასა და საპროცესო კანონმდებლობით განსაზღვრულ სასამართლოს უპატივცემულობას შორის ზუსტი სადემარკაციო ზღვრის გავლებას, ეს მაინც ვერ გამოდგება გასაჩივრებული ნორმის არაკონსტიტუციურობის მტკიცების არგუმენტად. პასუხისმგებლობის დამდგენი ნორმების განჭვრეტადობის შეფასებისას არსებითი მნიშვნელობა უნდა მიენიჭოს არა უშუალოდ ამ ნორმათა ურთიერთშედარებისას გამოვლენილ ბუნდოვანებას იმის თაობაზე, თუ რომელი ნორმა დაარეგულირებს კონკრეტულ სამართალურთიერთობას, არამედ იმ ფაქტორს, რამდენად იძლევა უმართლობის ნორმატიული აღწერილობა პირის მიერ მოცემული ნორმით დადგენილი აკრძალვის ფარგლების წინასწარ განჭვრეტის შესაძლებლობას. მაშასადამე, რელევანტურია, პასუხი გაეცეს კითხვას, რამდენად საკმარისად განსაზღვრულია ტერმინი „შეურაცხყოფა“, ცალკე აღებული, საქართველოს კონსტიტუციის 31-ე მუხლის მე-9 პუნქტის პირველი წინადადების მიზნისათვის, და არა ის, რომ დადგინდეს, რა მიმართება გააჩნია გასაჩივრებულ ნორმას პასუხისმგებლობის დამდგენ სხვა რომელიმე დებულებასთან corpus juris-ში. „[...] და­მო­უკი­დე­ბლად სა­მა­რთა­ლდა­რღვე­ვის სა­ხე­ობის ან ში­ნა­არსისა, მნი­შვნე­ლო­ვა­ნია ის გა­რე­მო­ება, რომ ამ სა­მა­რთა­ლდა­რღვე­ვი­სთვის გა­თვა­ლი­სწი­ნე­ბუ­ლია პა­სუ­ხი­სმგე­ბლო­ბის ისეთი ზომა, რო­გო­რიც არის თა­ვი­სუ­ფლე­ბის აღკვეთა. პი­რო­ვნე­ბის მდგო­მა­რე­ობა, ვი­საც თა­ვი­სუ­ფლება აღე­კვეთა, არ გა­უმჯო­ბე­სდება მისი ქმე­დე­ბის სი­სხლის, ადმი­ნი­სტრა­ციულ ან სხვა სა­ხის სა­მა­რთა­ლდა­ღვე­ვად და­კვა­ლი­ფი­ცი­რე­ბით. მა­რთლმსა­ჯუ­ლე­ბის გა­ნხო­რცი­ელე­ბის ფუ­ნდა­მე­ნტური პრი­ნცი­პები არ იძენს გა­ნსხვა­ვე­ბულ მნი­შვნე­ლო­ბას სა­მა­რთა­ლდა­რღე­ვათა ცა­ლკე­ული სა­ხე­ების მი­ხე­დვით [...]“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2006 წლის 15 დეკემბრის გადაწყვეტილება საქმეზე „სა­ქა­რთვე­ლოს მო­ქა­ლა­ქე­ები – ვა­ხტანგ მა­სუ­რა­შვილი და ონისე მე­ბო­ნია სა­ქა­რთვე­ლოს პა­რლა­მე­ნტის წი­ნა­აღმდეგ“).

საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ ზემოთ ციტირებულ გადაწყვეტილებაში საქმეზე „სა­ქა­რთვე­ლოს მო­ქა­ლა­ქე­ები – ვა­ხტანგ მა­სუ­რა­შვილი და ონისე მე­ბო­ნია სა­ქა­რთვე­ლოს პა­რლა­მე­ნტის წი­ნა­აღმდეგ“, obiter dicta, ასევე იმსჯელა იმ დროისათვის მოქმედი საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 208-ე მუხლის მე-6 ნაწილითა და სამოქალაქო საპროცესო კოდექსის 212-ე მუხლის მე-5 ნაწილით გათვალისწინებული სამართალდარღვევის, სასამართლოს მიმართ აშკარა და უხეში უპატივცემულობის, განსაზღვრულობის შესახებ. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ კრიტიკული შეფასება მისცა კანონმდებლის მიერ გამოყენებულ ფორმულირებას და მიუთითა შემდეგი: „რა­დგან კა­ნო­ნმდე­ბე­ლმა გა­და­წყვიტა ამ სა­კი­თხის [სასამართლოს უპატივცემულობისათვის პასუხისმგებლობის დაწესების - დ. ა.] “სა­ქა­რთვე­ლოს სი­სხლის სა­მა­რთლის კო­დე­ქსი­სა­გან” და­მო­უკი­დე­ბლად, და­მა­ტე­ბით (სა­დავო ნო­რმე­ბით) და­რე­გუ­ლი­რება, აუ­ცი­ლე­ბელი იყო ახალი ნო­რმე­ბის სა­კმა­რისი კო­ნკრე­ტუ­ლო­ბით გა­მი­ჯვნა იგივე ურთი­ერთო­ბე­ბის მო­მწე­სრი­გე­ბელი არსე­ბული ნო­რმე­ბი­სგან [...] რო­დე­საც კა­ნო­ნმდე­ბლო­ბით ხდება პა­სუ­ხი­სმგე­ბლო­ბის ისეთი ზო­მის შე­მო­ღება, რო­გო­რი­ცაა და­პა­ტი­მრება, 1) მკა­ფიოდ უნდა ჩა­მო­ყა­ლი­ბდეს თა­ვად სა­მა­რთა­ლდა­რღვე­ვის ში­ნა­არსი, რო­მლი­სთვი­საც გა­თვა­ლი­სწი­ნე­ბუ­ლია პა­სუ­ხი­სმგე­ბლო­ბის ეს ზომა; 2) ის ძა­ლზე მკვე­თრად და აშკა­რად უნდა გა­ნსხვა­ვდე­ბო­დეს იგივე ობი­ექტის წი­ნა­აღმდეგ მი­მა­რთული სხვა სა­ხის სა­მა­რთა­ლდა­რღვე­ვისა და მი­სთვის და­წე­სე­ბული პა­სუ­ხი­სმგე­ბლო­ბი­სგან. ამ პი­რო­ბე­ბის და­ცვა აუ­ცი­ლე­ბე­ლია, რა­დგან, ერთი მხრივ, სა­მა­რთა­ლდა­მრღვე­ვმა ზუ­სტად უნდა იცო­დეს, რა ში­ნა­არსის სა­მა­რთა­ლდა­რღვე­ვი­სთვის უფა­რდე­ბენ მას პა­ტი­მრო­ბას, ხოლო, მე­ორე მხრივ, სა­მა­რთა­ლშე­მფა­რდე­ბე­ლმა (მო­სა­მა­რთლემ) შე­ძლოს შე­სა­ბა­მისი ნო­რმე­ბის სწო­რად და ადე­კვა­ტუ­რად გა­მო­ყე­ნება. სა­დავო ნო­რმე­ბით ეს პი­რო­ბები არ არის და­კმა­ყო­ფი­ლე­ბული“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2006 წლის 15 დეკემბრის გადაწყვეტილება საქმეზე „სა­ქა­რთვე­ლოს მო­ქა­ლა­ქე­ები – ვა­ხტანგ მა­სუ­რა­შვილი და ონისე მე­ბო­ნია სა­ქა­რთვე­ლოს პა­რლა­მენ­ტის წი­ნა­აღმდეგ“).

მიუხედავად ამისა, მოხმობილი მსჯელობა საკონსტიტუციო სასამართლოს გადაწყვეტილებიდან ვერ გამოდგება წინამდებარე საქმის ფარგლებში მოსარჩელის მიერ წარმოდგენილი არგუმენტების გამამყარებელ საბუთად. კერძოდ, მაისურაშვილი-მებონიას საქმეზე საერთოდ არ ყოფილა განხილული ტერმინ „შეურაცხყოფის“ ან/და სასამართლოს უპატივცემულობის სისხლისსამართლებრივი უმართლობის განჭვრეტადობასთან დაკავშირებული საკითხები. საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ გადაწყვეტილებაში განვითარებული დასაბუთება ეხებოდა საპროცესო კანონმდებლობით დადგენილი ნოვაციის, სასამართლოს მიმართ აშკარა და უხეში უპატივცემულობის, სამართალდარღვევის არსის კვლევას და მისი შესაძლო ბუნდოვანებით გამოწვეულ პრობლემებს, სსკ-ის 366-ე მუხლით დადგენილი მსგავსი აღწერილობის ქმედების დასჯადობის გათვალისწინებით და არა - პირიქით. გასათვალისწინებელია, რომ სსკ-ის 366-ე მუხლის პირველი და მეორე ნაწილებით გათვალისწინებული უმართლობა, ისტორიულად, წინ უსწრებდა საპროცესო კანონმდებლობის საფუძველზე სასამართლოს უპატივცემულობისათვის ადმინისტრაციული პასუხისმგებლობის დაწესებას. ახალი კანონის მიღებით წარმოქმნილი შესაძლო გაურკვევლობა, რომელიც გამოწვეულია „ძველ“ კანონთან მისი ურთიერთშეპირისპირებით, შეიძლება მიუთითებდეს სწორედაც რომ უფრო გვიან მიღებული კანონის კონსტიტუციურსამართლებრივ ნაკლოვანებაზე (თუკი კონკრეტულ შემთხვევაში ნორმათა ერთობლივი განმარტება არ პასუხობს სამართლებრივი სიცხადის კონსტიტუციურ მოთხოვნას) და არა იმდენად - „ძველი“ კანონის არსობრივ ბუნდოვანებაზე.[2]

ზემოაღნიშნულის გარდა, მოსარჩელისათვის აგრეთვე პრობლემურია ის გარემოება, რომ მას სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობა დაეკისრა უშუალოდ სასამართლო სხდომის დარბაზს გარეთ და არა - მის შიგნით განხორციელებული ქმედებისათვის. მართალია, საკონსტიტუციო სარჩელიდან გამომდინარე, სავარაუდებელია, რომ მოსარჩელის ეს პრეტენზია მიემართება უპირატესად გასაჩივრებული ნორმის შესაძლო არაკონსტიტუციურობას საქართველოს კონსტიტუციის მე-17 მუხლის პირველ და მე-5 პუნქტებთან მიმართებით, თუმცა აუცილებელია პასუხი გაეცეს კითხვას, რამდენად რელევანტურია დანაშაულის ჩადენის ადგილის განსაზღვრასთან დაკავშირებული მოსარჩელის არგუმენტაცია საქართველოს კონსტიტუციის 31-ე მუხლის მე-9 პუნქტის პირველი წინადადების კონტექსტში.

სსკ-ის 366-ე მუხლის არც პირველი და არც მეორე ნაწილი არ განსაზღვრავს დანაშაულის ჩადენის ადგილს, როგორც დანაშაულებრივი ქმედების აღწერილობის აუცილებელ კომპონენტს. მაშასადამე, შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ, სსკ-ის მე-4-მე-5 მუხლების გათვალისწინებით, ნებისმიერი ქმედება, მისი განხორციელების ადგილის მიუხედავად, თუკი ის დააკმაყოფილებს სსკ-ის 366-ე მუხლის მე-2 ნაწილის შემადგენლობის ნიშნებს (ობიექტური: სასამართლოს უპატივცემულობა, რაც გამოიხატა საკონსტიტუციო სასამართლოს წევრის / მოსამართლის / მსაჯულის შეურაცხყოფით; სუბიექტური: განზრახვა), დაკვალიფიცირდება დანაშაულად. აქედან გამომდინარე, გონიერი დამკვირვებლისათვის წინასწარ ცნობილი უნდა იყოს, რომ იგი შეიძლება დაექვემდებაროს, ზემოხსენებული ნორმის საფუძველზე, სისხლისსამართლებრივ პასუხისმგებლობას სასამართლოს უპატივცემულობისათვის, თუნდაც კონკრეტულ შემთხვევაში მართლსაწინააღმდეგო ქმედების ჩადენის ადგილს არ წარმოადგენდეს სასამართლო სხდომის დარბაზი ან სულაც - სასამართლო.[3] ის, თუ რამდენად „მიზანშეწონილია“, „მისაღებია“ ან „გამართლებულია“ პასუხისმგებლობის ამ მასშტაბის დაწესება სისხლის სამართლის კანონით, შესაფასებელია არა ნორმის განჭვრეტადობის კონსტიტუციური მოთხოვნის შუქზე (საპროცესო გარანტია), არამედ ძირითადი უფლებებიდან გამომდინარე სახელმწიფოს მატერიალური ბოჭვის ჭრილში - მაგალითისათვის, გამოხატვის თავისუფლების კონტექსტში (მატერიალური გარანტია). „საქართველოს კონსტიტუციის [31]-ე მუხლის მე-[9] პუნქტი განსაზღვრავს პასუხისმგებლობის დამდგენი კანონის ხარისხობრივ კრიტერიუმებს და არა იმას, თუ რომელი ქმედებისთვის არის დასაშვები პასუხისმგებლობის დაწესება“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2013 წლის 14 მაისის გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები - ალექსანდრე ბარამიძე, ლაშა ტუღუში, ვახტანგ ხმალაძე და ვახტანგ მაისაია საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-33).

ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, გასაჩივრებული ნორმა პასუხობს საქართველოს კონსტიტუციის 31-ე მუხლის მე-9 პუნქტის პირველი წინადადების მოთხოვნებს და ამ ნაწილში სარჩელი არ უნდა დაკმაყოფილდეს.

II

სსკ-ის 366-ე მუხლის მე-2 ნაწილის კონსტიტუციურობა საქართველოს კონსტიტუციის მე-17 მუხლის პირველ და მე-5 პუნქტებთან მიმართებით

მიმაჩნია, რომ კონსტიტუციური სარჩელი არ არის დასაბუთებული და, შესაბამისად, გასაჩივრებული ნორმა არ უნდა იქნეს ცნობილი არაკონსტიტუციურად საქართველოს კონსტიტუციის მე-17 მუხლის პირველ და მე-5 პუნქტებთან მიმართებით.

საქართველოს კონსტიტუციის მე-17 მუხლის პირველი პუნქტის თანახმად, აზრისა და მისი გამოხატვის თავისუფლება დაცულია. დაუშვებელია ადამიანის დევნა აზრისა და მისი გამოხატვის გამო. ამავე მუხლის მე-5 პუნქტის მიხედვით, ეს უფლება შეიძლება შეიზღუდოს მხოლოდ კანონის შესაბამისად, დემოკრატიულ საზოგადოებაში აუცილებელი სახელმწიფო ან საზოგადოებრივი უსაფრთხოების ან ტერიტორიული მთლიანობის უზრუნველსაყოფად, სხვათა უფლებების დასაცავად, კონფიდენციალურად აღიარებული ინფორმაციის გამჟღავნების თავიდან ასაცილებლად ან სასამართლოს დამოუკიდებლობისა და მიუკერძოებლობის უზრუნველსაყოფად.

საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით, „გამოხატვის თავისუფლების უფლება დემოკრატიული საზოგადოების არსებობის, მისი სრულფასოვანი განვითარების ერთ-ერთი აუცილებელი წინა პირობაა. აზრისა და ინფორმაციის შეუფერხებელი გავრცელება უზრუნველყოფს შეხედულებათა მრავალფეროვნებას, ხელს უწყობს საზოგადოებისთვის მნიშვნელოვან საკითხებზე საჯარო და ინფორმირებულ მსჯელობას, შესაძლებელს ხდის საზოგადოებრივ ცხოვრებაში საზოგადოების თითოეული წევრის ჩართულობას“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2012 წლის 11 აპრილის 1/1/468 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს სახალხო დამცველი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-26).

სადავო ნორმის საფუძველზე დადგენილია გამოხატვის შინაარსობრივი რეგულირება (mutatis mutandis, საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2019 წლის 2 აგვისტოს 1/7/1275 გადაწყვეტილება საქმეზე „ალექსანდრე მძინარაშვილი საქართველოს კომუნიკაციების ეროვნული კომისიის წინააღმდეგ“, II-36). „გამოხატვის თავისუფლების შეზღუდვა, შინაარსობრივი რეგულირების შემოღების გზით, ამ უფლებაში ჩარევის ერთ-ერთი ყველაზე მძიმე ფორმაა“ (ibid.). „შინაარსობრივი ხასიათის შეზღუდვა, კონსტიტუციის 24-ე მუხლით გათვალისწინებული ლეგიტიმური მიზნების მიღწევის თანაზომად საშუალებას უნდა წარმოადგენდეს ... შინაარსობრივი შეზღუდვის დაწესებისას სახელმწიფოს დისკრეციული უფლებამოსილების ფარგლები მკვეთრად შეზღუდულია“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2011 წლის 18 აპრილის 2/482,483,487,502 გადაწყვეტილება საქმეზე „მოქალაქეთა პოლიტიკური გაერთიანება ,,მოძრაობა ერთიანი საქართველოსთვის’’, მოქალაქეთა პოლიტიკური გაერთიანება ,,საქართველოს კონსერვატიული პარტია’’, საქართველოს მოქალაქეები - ზვიად ძიძიგური და კახა კუკავა, საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაცია, მოქალაქეები დაჩი ცაგურია და ჯაბა ჯიშკარიანი, საქართველოს სახალხო დამცველი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-28).

საქართველოს კონსტიტუციის მე-17 მუხლის მე-5 პუნქტი გამოხატვის თავისუფლებაში ჩარევის გამამართლებელ ერთ-ერთ ლეგიტიმურ მიზნად მოაიზრებს სასამართლოს დამოუკიდებლობისა და მიუკერძოებლობის უზრუნველყოფას. შეზღუდვის ამ საფუძველზე მნიშვნელოვანი განმარტება გააკეთა საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს პლენუმმა ზემოხსენებულ საქმეზე „მოქალაქეთა პოლიტიკური გაერთიანება ,,მოძრაობა ერთიანი საქართველოსთვის’’ და სხვები საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“. საკონსტიტუციო სასამართლომ, ხაზი გაუსვა რა მოსამართლის განსაკუთრებულ სტატუსს, აღნიშნა, რომ „საჯარო-პოლიტიკური თანამდებობის პირებისაგან განსხვავებით, მოსამართლის პროფესიული და, მით უფრო, პირადი საქმიანობა მეტად არის დაცული, ვინაიდან ის შეზღუდულია შესაძლებლობაში, საკუთარი პოზიციის დასაცავად საჯარო-პოლიტიკური ხასიათის დებატებში ჩაერთოს. მოსამართლის ამგვარი შეზღუდვა მიუკერძოებლობის პრინციპიდან გამომდინარეობს და საზოგადოების მხრიდან სასამართლოსადმი ნდობის უზრუნველყოფას ემსახურება. სწორედ ამიტომ, გამოხატვის თავისუფლების შეზღუდვა დასაშვებია, როდესაც მოსამართლის პროფესიული საქმიანობის კრიტიკა, მასზე ზეგავლენის მოხდენის მიზნით, მის პირად ცხოვრებაში გაუმართლებლად იჭრება“ (ibid., II-67). უდავოა, რომ „მოსამართლის დამოუკიდებლობა, როგორც სამართლებრივი სახელმწიფოს ერთ-ერთი მთავარი პრინციპი, მასზე ზეგავლენის მოხდენის მიზნით, მის პროფესიულ საქმიანობაში ან/და პირად ცხოვრებაში ჩაურევლობასაც გულისხმობს. მოსამართლე თანაბრად დისტანცირებული და დაცული უნდა იყოს როგორც ხელისუფლების, ასევე სხვადასხვა საზოგადოებრივი თუ პოლიტიკური ჯგუფებისა ან/და პიროვნული ინტერესებისაგან“ (ibid., II-66).

დემოკრატიულ საზოგადოებაში სასამართლოს განსაკუთრებულ როლსა და მოსამართლეთა კრიტიკისას გამოხატვის თავისუფლების შეზღუდვის ფარგლებზე გაამახვილა ყურადღება ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ საქმეზე „პრაგერი და ობერშლიკი ავსტრიის წინააღმდეგ“. კერძოდ, ევროპულმა სასამართლომ განმარტა: „როგორც მართლმსაჯულების გარანტი ... სასამართლო ხელისუფლება უნდა სარგებლობდეს საზოგადოების ნდობით, რათა ეფექტურად შეასრულოს მასზე დაკისრებული მოვალეობები. ამგვარად, შეიძლება საჭიროდ ჩაითვალოს ასეთი ნდობის დაცვა უსაფუძვლო და დესტრუქციული თავდასხმებისგან, განსაკუთრებით იმ ფაქტის გათვალისწინებით, რომ მოსამართლეებს, რომლებიც კრიტიკის ობიექტად იქცევიან, მათი სამსახურებრივი მდგომარეობა უკრძალავს ამგვარ კრიტიკაზე პასუხის გაცემას“ (Prager and Oberschlick v. Austria, 26 April 1995, § 34, Series A no. 313; Falter Zeitschriften GmbH v. Austria (no. 2), no. 3084/07, § 39, 18 September 2012).

აქედან გამომდინარე, სადავო ნორმით დადგენილი შეზღუდვა ემსახურება სასამართლოს დამოუკიდებლობისა და მიუკერძოებლობის უზრუნველყოფას. კანონმდებელს შეეძლო ევარაუდა, რომ მოსამართლის შეურაცხყოფის (რომელიც შეიძლება იქნეს გამოხატული ვერბალურად თუ არავერბალურად) კრიმინალიზაცია იქონიებდა პრევენციულ ეფექტს, დაიცავდა რა ინდივიდუალურ მოსამართლეს იმგვარი თავდასხმისგან, რომელიც აშკარად სცდება ცივილიზებულ საზოგადოებაში დამკვიდრებულ ქცევის ან/და გამოხატვის სტანდარტებს და წარმოადგენს მოსამართლეზე, მის დამოუკიდებლობაზე არასათანადო ფორმით გავლენის მოხდენის მცდელობას.

ამავდროულად, მხოლოდ ლეგიტიმური საჯარო მიზნის არსებობა და ამ მიზნის მისაღწევად გამოსადეგი რეგულირების დადგენა, per se, არ ნიშნავს შეზღუდვის კონსტიტუციურ გამართლებას. ჩარევა აგრეთვე უნდა იყოს პროპორციული, ე. ი. არ იწვევდეს უფლების შეზღუდვას იმ ზომამდე, რომ ლახავდეს მის არსს და ერეოდეს გამოხატვის თავისუფლებით დაცულ სფეროში იმაზე მეტად, ვიდრე ამას მოითხოვს „მწვავე საზოგადოებრივი საჭიროება“. „მაშასადამე, ისევე როგორც ზოგადად, გამოხატვის თავისუფლებაში ჩარევა გამართლებულია მხოლოდ მაშინ და იმ ფორმით, როდესაც და რა ინტენსივობითაც ეს აუცილებელია დემოკრატიულ საზოგადოებაში“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2016 წლის 30 სექტემბრის 1/6/561,568 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე იური ვაზაგაშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-49).

თანაზომიერების პრინციპი, გამოხატვის თავისუფლების შემზღუდველ საჯარო-სამართლებრივ ღონისძიებებთან მიმართებით, მოითხოვს, რომ რეგულირება არ წარმოშობდეს მსუსხავ ეფექტს პირის მიერ ამ თავისუფლებით სარგებლობისას. „გამოხატვის თავისუფლების რეგულირებისას კანონმდებელი ვალდებულია, გაითვალისწინოს პასუხისმგებლობის განმსაზღვრელი ნორმის გავლენა პირის უფლებაზე. საქართველოს კონსტიტუციის 24-ე მუხლით დაცული უფლება „მსუსხავ ეფექტს“ განიცდის, თუ პირი, მოსალოდნელი სანქციის შიშით, იძულებულია თავი შეიკავოს უფლების სრულყოფილად განხორციელებისაგან და თვითშეზღუდვა აისახება გამოხატვის თავისუფლების ნორმატიულად შეუზღუდავ ნაწილზეც. „მსუსხავი ეფექტის“ გავლენით ნორმის ზემოქმედება გამოხატვის თავისუფლების რეალიზებაზე შესაძლებელია გასცდეს მისი რეგულირების სფეროს და ფაქტობრივად შეზღუდოს ის ურთიერთობები, რომელთა მოწესრიგებაც კანონმდებლის მიზანს არც კი წარმოადგენდა. გამოხატვის თავისუფლების სფეროს ამგვარად რეგულირებამ შესაძლებელია გამოიწვიოს საზოგადოების გაუმართლებელი ჩაკეტვა, მისი მოქმედების თავისუფლების თვითშეზღუდვა, აიძულოს ადამიანები, მოახდინონ თვითცენზურა გამოხატვის თავისუფლებით დაცული სფეროს იმ ნაწილში, რომლის შეზღუდვის აუცილებლობაც არ არსებობს, რაც, თავისთავად, ამ უფლების არათანაზომიერად შეზღუდვის ტოლფასია“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2013 წლის 14 მაისის გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები - ალექსანდრე ბარამიძე, ლაშა ტუღუში, ვახტანგ ხმალაძე და ვახტანგ მაისაია საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-8).

მოცემულ შემთხვევაში, როგორც უკვე აღინიშნა, სსკ-ის 366-ე მუხლის მე-2 ნაწილი საკმარისი სიცხადით გამოკვეთს იმ ნიშნებს, რომელთა ერთობლივი არსებობაც იწვევს ქმედების ობიექტური შემადგენლობის განხორციელებას. ზოგადი ცხოვრებისეული გამოცდილებიდან და საზოგადოებაში დამკვიდრებული სოციალური წეს-ჩვეულებებიდან გამომდინარე, ყოველ კონკრეტულ შემთხვევაში სუბიექტს შეუძლია თავად განსაზღვროს, ჩაითვლება თუ არა ობიექტური დამკვირვებლის თვალსაწიერიდან მისი ქმედება მოსამართლის მიმართ გამოვლენილ შეურაცხყოფად. ამგვარი შესაძლებლობის არარსებობა გამორიცხავს თავად ქმედების დანაშაულად კვალიფიკაციასაც, ვინაიდან, მიეკუთვნება რა განზრახი დანაშაულის კატეგორიას, სსკ-ის 366-ე მუხლის მე-2 ნაწილის შესასრულებლად აუცილებელია, რომ პირი მოქმედებდეს ქმედების დანაშაულებრიობის შეგნებით და სურდეს მისი განხორციელება (შეურაცხმყოფელი ქმედების ჩადენის გზით სასამართლოს მიმართ უპატივცემულობის გამოვლენა) ან ამჟღავნებდეს მის მიმართ გულგრილ დამოკიდებულებას.

გასათვალისწინებელია, რომ მოსამართლის შეურაცხყოფა, თუკი ქმედების მიზანი ან/და ეფექტი არის სასამართლოს მიმართ უპატივცემულობის დაფიქსირება - ე. ი., იგი არ არის ჩადენილი ყოფით ნიადაგზე (მაგ., შეურაცხყოფა სასამართლო დარბაზის გარეთ, ოჯახურ ან სამეზობლო სივრცეში) - თავისი არსით მნიშვნელოვანი საფრთხის შემცველი უმართლობაა, რომელიც, პირველ რიგში, მოსამართლის დამოუკიდებლობისა და მიუკერძოებლობის წინააღმდეგაა მიმართული. კანონმდებელს შეეძლო ევარაუდა, რომ მოსამართლე, რომელსაც ზღუდავს პროფესიული ეთიკა, მიმართოს თავდაცვის იმ საშუალებებს, რომლებზედაც ხელი მიუწვდება სხვა, რიგით მოქალაქეებს და რომლის მიერ ნეიტრალური არბიტრის როლის შენარჩუნება მართლმსაჯულების ჯეროვანი განხორციელების ერთ-ერთი წინაპირობაა, საჭიროებდა განსაკუთრებულ დაცვას, რაც სადავო ნორმის მიღებით გამოიხატა. ამ თვალსაზრისით, საინტერესოა ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს მიერ გაკეთებული განმარტება საქმეზე „სკალკა პოლონეთის წინააღმდეგ“: „სასამართლოები, სხვა საჯარო დაწესებულებათა მსგავსად, არ არიან იმუნიტეტით დაცულნი კრიტიკისა და მეთვალყურეობისგან ... თუმცა აუცილებელია გაივლოს მკაფიო ზღვარი კრიტიკასა და შეურაცხყოფას შორის. თუკი ნებისმიერი ფორმის გამოხატვის ერთადერთ მიზანს წარმოადგენს სასამართლოს ან მისი წევრების შეურაცხყოფა, სათანადო სასჯელის დაწესება, პრინციპში, არ დაარღვევდა კონვენციის 10(2) მუხლს“ (Skałka v. Poland, no. 43425/98, § 34, 27 May 2003; Słomka v. Poland, no. 68924/12, § 64, 6 December 2018). ევროპული სასამართლოს განმარტებით, სასჯელის პროპორციული ზომის განსაზღვრისას მნიშვნელობა უნდა მიენიჭოს განცხადების შინაარსსა და სერიოზულობას, ფორმას (მაგ., იყო თუ არა გაკეთებული შეურაცხმყოფელი განცხადება საჯარო ვითარებაში), ასევე მის განმეორებადობას (mutatis mutandis, Skałka v. Poland, § 41-42, Janowski v. Poland [GC], no. 25716/94, ECHR 1999-I, pp. 199-200, § 33-34). ამ თვალსაზრისით, მოსამართლის შეურაცხყოფა სასამართლო სხდომის დარბაზში ან სასამართლოს შენობაში უმართლობის უფრო მაღალი ხარისხის მატარებელია, ვიდრე იგივე ქმედება - განხორციელებული სასამართლოს შენობის ფარგლებს მიღმა; თუმცა ამ უკანასკნელ შემთხვევაშიც არ უნდა იყოს გამორიცხული სისხლისსამართლებრივი სანქციის დაკისრება, ვინაიდან სასამართლოს მიუკერძოებლობისა და დამოუკიდებლობის დაცვა არ შემოიფარგლება არც მხოლოდ სასამართლო სხდომის დარბაზით და არც თუნდაც სასამართლოს შენობით (mutatis mutandis, Meslot v. France (dec.), no. 50538/12, 9 January 2018).

სასამართლოს მიუკერძოებლობისა და დამოუკიდებლობის უზრუნველყოფის ლეგიტიმურ ინტერესთან ერთად, სსკ-ის 366-ე მუხლის მე-2 ნაწილის კონსტიტუციურობის შეფასებისას მხედველობაში უნდა იქნეს მიღებული ადამიანის ღირსების ხელშეუვალობის პრინციპით დადგენილი მოთხოვნებიც (საქართველოს კონსტიტუციის მე-9 მუხლის პირველი პუნქტი). კონსტიტუციით დადგენილ ღირებულებათა წესრიგში ადამიანის ღირსების განსაკუთრებულ მნიშვნელობაზე მიუთითებს მისი ადგილი ძირითადი კანონით განმტკიცებულ ადამიანის უფლებათა კატალოგში. ყურადღებას იმსახურებს ამ კუთხით გერმანიის ფედერალური საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტება, სადაც მან აღნიშნა, რომ „აზრის გამოხატვის თავისუფლება გადადის მეორე პლანზე, როდესაც, მაგალითად, პირის გამონათქვამი ეხება მეორე პირის ღირსებას. ეს პრინციპი, რომელიც დამკვიდრებულია ხელოვნების თავისუფლებასთან მიმართებით (იხ: BVerfGE 75, 369 [380]), ასევე მოქმედებს აზრის გამოხატვის თავისუფლების ფარგლებში, ვინაიდან ადამიანის ღირსება, როგორც ყველა ძირითადი უფლების საფუძველი და საძირკველი, არ იზომება არც ერთ კონკრეტულ ძირითად უფლებასთან ურთიერთშეფარდების ფარგლებში. იქიდან გამომდინარე, რომ არა მხოლოდ ცალკეული ძირითადი უფლება, არამედ ყველა მათგანი წარმოადგენს ადამიანის ღირსების პრინციპის დაკონკრეტებას, ყოველთვის სავალდებულოა ზედმიწევნით დასაბუთდეს, რომ ძირითადი უფლების გამოყენებას მივყავართ ადამიანის ხელშეუხებელ ღირსებამდე“ (იხ. ი. შვაბე, გერმანიის ფედერალური საკონსტიტუციო სასამართლოს გადაწყვეტილებები, 2011, გვ. 112).

ზემოაღნიშნულზე დაყრდნობით, შესაძლებელია დავასკვნათ, რომ მოსამართლის შეურაცხყოფისათვის სისხლისსამართლებრივი სანქციის დაწესება, სსკ-ის 366-ე მუხლის მე-2 ნაწილის ფარგლებში, პრინციპულად არ ეწინააღმდეგება გამოხატვის თავისუფლების კონსტიტუციური გარანტიიდან გამომდინარე თანაზომიერების მოთხოვნას. ამ შემთხვევაში, კანონით დადგენილი შეზღუდვა პროპორციულია დასახული ლეგიტიმური საჯარო მიზნისა და არ ზღუდავს იმაზე მეტად კონსტიტუციით დაცულ უფლებას, ვიდრე ეს აუცილებელია დემოკრატიულ საზოგადოებაში. წინამდებარე მოსაზრებაში წარმოდგენილ ამ დასკვნას განსაკუთრებულად ამყარებს აგრეთვე ის გარემოება, რომ, ერთი მხრივ, დანაშაული, რომელიც დადგენილია გასაჩივრებული ნორმის საფუძველზე, წარმოადგენს ნაკლებად მძიმე დანაშაულს, ხოლო, მეორე მხრივ, მოსამართლეს აქვს შესაძლებლობა, სსკ-ის 53-ე მუხლის მე-3 ნაწილის[4] შესაბამისად, ინდივიდუალური გარემოებების გათვალისწინებით, განუსაზღვროს მსჯავრდებულს სასჯელის სახედ და ზომად მხოლოდ ჯარიმა ან გამასწორებელი სამუშაო ვადით ერთიდან ორ წლამდე ანდა თავისუფლების აღკვეთა ვადით ორ წლამდე.