„შპს გამომცემლობა ინტელექტი“, „შპს გამომცემლობა არტანუჯი“, „შპს ლოგოს პრესი“ და საქართველოს მოქალაქე ირინა რუხაძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ (კონსტიტუციური სარჩელი N635)

ვსარგებლობთ რა, „საკონსტიტუციო სამართალწარმოების შესახებ” საქართველოს კანონის მე-14 პრიმა მუხლით მონიჭებული უფლებამოსილებით, წარმოგიდგენთ სასამართლოს მეგობრის წერილს #635 კონსტიტუციურ სარჩელთან დაკავშირებით, რომლითაც სადავოდაა გახდილი „საკონსტიტუციო სამართალწარმოების შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-13 მუხლის ის ნორმატიული შინაარსი, რომლებიც სადაო აქტის გაუქმების ან ძალადაკარგულად გამოცხადების შემთხვევაში, საქმის განხილვის შეწყვეტას იწვევს.

„საკონსტიტუციო სამართალწარმოების შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-13 მუხლის მე-2 პუნქტის თანახმად, მოსარჩელეს უფლება აქვს შეამციროს მოთხოვნის მოცულობა, უარი თქვას სასარჩელო მოთხოვნაზე. სასარჩელო მოთხოვნაზე უარის თქმა, აგრეთვე საქმის განხილვის მომენტისათვის სადავო აქტის გაუქმება ან ძალადაკარგულად ცნობა იწვევს საკონსტიტუციო სასამართლოში საქმის შეწყვეტას, გარდა ამ მუხლის მე-6 პუნქტით გათვალისწინებული შემთხვევებისა. ამავე მუხლის მე-6 პუნქტი კი ადგენს, რომ საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ საქმის არსებითად განსახილველად მიღების შემდეგ, სადავო აქტის გაუქმებისას ან ძალადაკარგულად ცნობისას, თუ საქმე ეხება საქართველოს კონსტიტუციის მეორე თავით აღიარებულ ადამიანის უფლებებსა და თავისუფლებებს, საკონსტიტუციო სასამართლო უფლებამოსილია გააგრძელოს სამართალწარმოება და გადაწყვიტოს გაუქმებული ან ძალადაკარგულად ცნობილი სადავო აქტის საქართველოს კონსტიტუციასთან შესაბამისობის საკითხი იმ შემთხვევაში, თუ მისი გადაწყვეტა განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია კონსტიტუციური უფლებებისა და თავისუფლებების უზრუნველსაყოფად.

დასახელებული ნორმები რამდენიმე მნიშვნელოვან ქცევის წესს ადგენს. კონკრეტული დოკუმენტის მიზნებისთვის, მნიშვნელოვანია 2 მათგანი.

1. საქმის განხილვის მომენტისათვის სადავო აქტის გაუქმება ან ძალადაკარგულად ცნობა იწვევს საკონსტიტუციო სასამართლოში საქმის შეწყვეტას;

2. საქმის არსებითად განსახილველად მიღების შემდეგ, სადავო აქტის გაუქმებისას ან ძალადაკარგულად ცნობისას, საკონსტიტუციო სასამართლო უფლებამოსილია გააგრძელოს სამართალწარმოება და გადაწყვიტოს გაუქმებული ან ძალადაკარგულად ცნობილი სადავო აქტის საქართველოს კონსტიტუციასთან შესაბამისობის საკითხი, თუ მისი გადაწყვეტა განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია კონსტიტუციური უფლებებისა და თავისუფლებების უზრუნველსაყოფად.

სხვაგვარად რომ ვთქვათ, გაუქმებული ან ძალადაკარგულად გამოცხადებული ნორმის კონსტიტუციურობის შეფასება დამოკიდებულია საქმის არსებითად განსახილველად მიღების ეტაპზე. საკითხის ამგვარი გადაწყვეტა სამართალშემოქმედის (მოპასუხე ორგანოს) მხრიდან უფლების ბოროტად გამოყენების საფრთხეს ქმნის. თუმცა, მანამდე მიზანშეწონილია განვიხილოთ ნორმის პრაქტიკული გამოყენების ასპექტები.

სადავო ნორმის შინაარსის გათვალისწინებით, მის გაუქმებას ან ძალადაკარგულად გამოცხადებას შესაძლოა სხვადასხვა შედეგი მოყვეს. სადავო აქტის გაუქმებამ შესაძლოა პრობლემა სრულად ან ნაწილობრივ მოაგვაროს ან საერთოდ ვერ მოაგვაროს. უფრო მეტიც, შესაძლოა, სადავო ნორმამ/ინსტიტუტმა არსებობა სხვა ნორმატიული აქტის ფარგლებში გააგრძელოს.

იმ შემთხვევაში, როცა სადავო ნორმის გაუქმება პრობლემას ვერ აგვარებს ან სადავო ნორმა/ინსტიტუტი მოქმედებას სხვა ნორმატიული აქტის ფარგლებში აგრძელებს, მოსარჩელე დგება არჩევანის წინაშე, განმეორებით მოექცეს სადავო აქტის მოქმედების ქვეშ (ან დადგეს ზიანის მიყენების რეალური საფრთხის ქვეშ) და განმეორებით მიმართოს სასამართლოს ან უარი თქვას უფლების დაცვაზე. სამართალწარმოების განმეორებით დაწყებისთვის საჭირო დრო და სახსრებიც რომ გამოვრიცხოთ, ეს გზაც ვერ იცავს მოსარჩელეს სამართალშემოქმედის მიერ იგივე ქმედების განმეორების და სამართალწარმოების შეწყვეტისგან, რაც საბოლოოდ ამცირებს საკონსტიტუციო სასამართლოს ეფექტურობას.

საკონსტიტუციო სასამართლოს მდიდარი პრაქტიკა იძლევა თითოეული დასახელებული შემთხვევის კონკრეტული საქმის მაგალითზე განხილვის და დადასტურების შესაძლებლობას.

• #479 კონსტიტუციური სარჩელით სადავოდ იყო გახდილი საქართველოს შრომის კოდექსის 46-ე მუხლის მე-3 ნაწილის კონსტიტუციურობა საქართველოს კონსტიტუციის 30-ე მუხლის პირველ და მე-4 პუნქტებთან მიმართებით. 2011 წლის 18 მარტის # 2/4/479 განჩინებით სასამართლომ საქმე წარმოებაში არ მიიღო, ვინაიდან 2010 წლის 17 დეკემბრის საქართველოს ორგანული კანონის „საქართველოს შრომის კოდექსის“ საფუძველზე, საქართველოს კანონი „საქართველოს შრომის კოდექსი“, მათ შორის სადავო ნორმაც ძალადაკარგულად გამოცხადდა. გათვალისწინებული არ ყოფილა ის გარემოება, რომ საქმის წარმოებაში მიღებაზე უარის თქმის დროისთვის სადავო აქტის იდენტურ ნორმას ორგანული კანონი „შრომის კოდექსი“-ც შეიცავდა.

• 2013 წლის 10 აპრილის #2/2/537 განჩინებით საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ წარმოებაში არ მიიღო საქართველოს სახალხო დამცველის კონსტიტუციური სარჩელი, რომლითაც სადავოდ იყო გახდილი „შრომითი მოვალეობის შესრულებისას მუშაკის ჯანმრთელობისათვის მიყენებული ზიანის ანაზღაურების წესის შესახებ“ საქართველოს მთავრობის 2007 წლის 24 მარტის #53 დადგენილების რიგი მუხლები. „შრომითი მოვალეობის შესრულებისას მუშაკის ჯანმრთელობისათვის მიყენებული ზიანის ანაზღაურების წესის შესახებ“ საქართველოს მთავრობის 2007 წლის 24 მარტის №53 დადგენილება ძალადაკარგულად საქართველოს მთავრობის 2013 წლის 01 მარტის #45 დადგენილებით გამოცხადდა, რომლითაც შრომითი მოვალეობის შესრულებისას დასაქმებულის ჯანმრთელობისათვის ვნების შედეგად მიყენებული ზიანის ანაზღაურების დახმარების დანიშვნისა და გაცემის წესი დამტკიცდა. აღნიშნული წესის დამტკიცებით, სადავოდ გახდილი საკითხი ნაწილობრივ მოწესრიგდა.

• 2014 წლის 07 ოქტომბრის # 2/7/605 განჩინებით წარმოება `შ.პ.ს. “STAR GROUP”-ის კონსტიტუციურ სარჩელზე შეწყდა. სარჩელით სადავოდ იყო გახდილი „ფოსტის სფეროში გასატარებელი დროებითი ღონისძიებების შესახებ“ საქართველოს მთავრობის 2014 წლის 06 იანვრის #40 დადგენილების პირველი მუხლის სიტყვების „მხოლოდ შპს „საქართველოს ფოსტამ“ უზრუნველყოს“ კონსტიტუციურობა საქართველოს კონსტიტუციის 30-ე მუხლის მე-2 პუნქტის პირველ და მე-2 წინადადებასთან მიმართებით. განჩინებაში სასამართლომ მიუთითა, რომ 2014 წლის 02 ოქტომბრის საქართველოს მთავრობის #586 დადგენილებით ძალადაკარგულად გამოცხადდა „ფოსტის სფეროში გასატარებელი დროებითი ღონისძიებების შესახებ“ საქართველოს მთავრობის 2014 წლის 06 იანვრის #40 დადგენილება. შესაბამისად, #605 კონსტიტუციური სარჩელის არსებითად განსახილველად მიღების საკითხის გადაწყვეტის მომენტისთვის, სადავო ნორმამ იურიდიული ძალა დაკარგა. აღნიშნულ შემთხვევაში, ბარიერი, რომელსაც სადავო აქტი ქმნიდა, მოიხსნა. თუმცა, პასუხგაუცემელი დარჩა მიყენებული ზიანის ანაზღაურების საკითხი.

მნიშვნელოვანია იმის ხაზგასმა, რომ ყველა დასახელებულ შემთხვევაში, სასამართლო „საკონსტიტუციო სამარალწარმოების შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-13 მუხლის მე-2 პუნქტს დაეყრდნო ისე, რომ არ შესულა სადავო აქტის შინაარსში და არ მოუხდენია შეფასება, რა ცვლილებები მოყვა სადავო აქტის გაუქმებას.

შეკითხვაზე, არის თუ არა საკონსტიტუციო სასამართლო უფლებამოსილი შეაფასოს ნორმის შინაარსობრივი მხარე და გადაწყვიტოს არსებითად განსახილველად მიღების საკითხი, პასუხს სასამართლოს პრაქტიკა იძლევა. კერძოდ, 2014 წლის 24 ივნისის N1/3/559 გადაწყვეტილებაში (შპს „გამომცემლობა ინტელექტი“, შპს „გამომცემლობა არტანუჯი“, შპს „გამომცემლობა დიოგენე“, შპს „ლოგოს პრესი“, შპს „ბაკურ სულაკაურის გამომცემლობა“, შპს „საგამომცემლო სახლი ტრიასი“ და საქართველოს მოქალაქე ირინა რუხაძე საქართველოს განათლებისა და მეცნიერების მინისტრის წინააღმდეგ) სასამართლომ მიუთითა შემდეგი:

სადავო ნორმის ახალი რედაქციით ჩამოყალიბებამ, შესაძლოა, განსხვავებული სამართლებრივი მოცემულობები წარმოშვას, მისი გასაჩივრებული შინაარსი შეიძლება მნიშვნელოვნად, უმნიშვნელოდ ან საერთოდ არ შეიცვალოს. თუმცა, ნორმის ძველი, კონსტიტუციური სარჩელის რეგისტრაციის დროისთვის მოქმედი რედაქცია, ყველა შემთხვევაში ძალადაკარგულად ითვლება. „საკონსტიტუციო სამართალწარმოების შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-13 მუხლის მე-2 პუნქტის თანახმად, კონსტიტუციური სარჩელის არსებითად მიღების მომენტამდე სადავო ნორმის გაუქმების ან ძალადაკარგულად ცნობის შემთხვევაში საკონსტიტუციო სასამართლოს არ ანიჭებს უფლებამოსილებას, შეაფასოს რა ხარისხის ცვლილება განიცადა ნორმის გასაჩივრებულმა რედაქციამ, იმსჯელოს ცვლილების შედეგად ჩამოყალიბებული ნორმის ახალი რედაქციის შინაარსზე და ამის საფუძველზე გადაწყვიტოს ძალადაკარგულად ცნობილი რედაქციის არსებითად განსახილველად მიღების საკითხი. ამავე დროს უნდა აღინიშნოს, რომ სწორედ საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ კანონმდებლობის ზემოაღნიშნულ მოთხოვნებზე დაყრდნობით, არსებობს საკონსტიტუციო სასამართლოს ერთგვაროვანი და მრავალჯერ გამოყენებული პრაქტიკა, რომლის თანახმადაც, სადავო ნორმის რედაქციის ცვლილება განიხილება სადავო ნორმის ძალადაკარგულად გამოცხადებად, რაც იწვევს სასამართლოში საქმის შეწყვეტას. ისეთ შემთხვევებში, როდესაც სარჩელი არ არის მიღებული არსებითად განსახილველად საკონსტიტუციო სასამართლოს კანონიდან გამომდინარე, არანაირი დისკრეცია არ რჩება, რათა გააგრძელოს საქმის წარმოება და გადაწყვიტოს საქმე. ასეთ შემთხვევებში კანონი არაორაზროვნად მიუთითებს საქმის წარმოების შეწყვეტის აუცილებლობაზე.

სასამართლოს ამავე გადაწყვეტილებას თან ერთვის განსხვავებული აზრი, რომლის თანახმადაც, „ძალადაკარგული იმ შემთხვევაში იქნებოდა სადავო ნორმა, თუ ის შეიცვლებოდა იმგვარად, რომ ნორმას ადრესატის მიმართ იგივე ზემოქმედების რესურსი არ დარჩებოდა. დაუშვებელია, სამართლებრივი ნორმა მივიჩნიოთ ძალადაკარგულად, როდესაც მასში შეტანილი ცვლილების მიუხედავად, ის იმავე მატერიალურ-ნორმატიული შინაარსით აგრძელებს მოქმედებას.“ მიუხედავად იმისა, რომ განსხვავებული აზრის სულისკვეთება სრულად ემთხვევა სასამართლოს მეგობრის მოსაზრებას, სადავო აქტის ფორმალური წაკითხვა ამგვარი გაგების შესაძლებლობას არ იძლევა. სწორედ ამიტომ, უნდა შეფასდეს სადავო აქტის კონსტიტუციასთან შესაბამისობა.

საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის თანახმად, ყველა ადამიანს უფლება აქვს თავის უფლებათა და თავისუფლებათა დასაცავად მიმართოს სასამართლოს. კონსტიტუციის აღნიშნული ნორმის შინაარსი, ფარგლები და შეზღუდვის საფუძვლები განმარტებულია საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოსა და ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართლით.

საკონსტიტუციო სასამართლოს პრეცედენტული სამართლით გამოკვეთილია სასამართლოსთვის მიმართვის უფლების რამდენიმე მნიშვნელოვანი ასპექტი. კერძოდ:

• „სასამართლოს ხელმისაწვდომობის უფლება ინდივიდის უფლებების და თავისუფლებების დაცვის, სამართლებრივი სახელმწიფოსა და ხელისუფლების დანაწილების პრინციპების უზრუნველყოფის უმნიშვნელოვანესი კონსტიტუციური გარანტიაა. ის ინსტრუმენტული უფლებაა, რომელიც ... წარმოადგენს სხვა უფლებებისა და ინტერესების დაცვის საშუალებას ...“ ( საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2009 წლის 10 ნოემბრის 1/3/421, 422 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები - გიორგი ყიფიანი და ავთანდილ უნგიაძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“).

• სამართლიანი სასამართლოს უფლება, პირველ რიგში, ნიშნავს სახელმწიფო ხელისუფლების ყველა იმ გადაწყვეტილების (ქმედების) სასამართლოში გასაჩივრებას და სამართლებრივ შეფასებას, რომელიც ადამიანის უფლებების არღვევს. ამ თვალსაზრისით, სამართლიანი სასამართლოს უფლების განხორციელება „სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპს უკავშირდება და მნიშვნელოვანწილად განსაზღვრავს მის არსს“ ( საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2006 წლის 15 დეკემბრის #1/3/393, 397 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები ონისე მებონია და ვახტანგ მასურაშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“).

• „ ... კონკრეტული ინტერესის უფლებად განსაზღვრის შედეგი არის სწორედ ის, რომ მისი ხელყოფის ან შესაძლო ხელყოფის შემთხვევაში, უფლების სუბიექტს შეუძლია მოითხოვოს ხელყოფის საფრთხისგან დაცვა ან მიყენებული ზიანის ანაზღაურება.“ ( საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2009 წლის 10 ნოემბრის #1/3/421, 422 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები - გიორგი ყიფიანი და ავთანდილ უნგიაძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“).

• კონსტიტუციის 42-ე მუხლის ავალდებულებს სახელმწიფოს, უზრუნველყოს სასამართლოსადმი ხელმისაწვდომობა არა მარტო უფლების დარღვევის შემთხვევაში, არამედ ნებისმიერი იმ საკითხის გადასაწყვეტად, რაც პირდაპირ თუ ირიბ გავლენას იქონიებს პირის უფლების შინაარსზე თუ შეზღუდვებზე (2009 წლის 27 აგვისტოს # 1/2/434 გადაწყვეტილება).

საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ სხვადასხვა საქმის განხილვის პროცესში გაკეთებული განმარტებების ანალიზის საფუძველზე შეიძლება ითქვას, რომ სასამართლოსთვის მიმართვა ინსტრუმენტული უფლებაა, რომელიც სხვა უფლებების დაცვას ისახავს მიზნად და სახელმწიფოს ამ უფლების უზრუნველსაყოფად აუცილებელი პირობების შექნის ვალდებულებას აკისრებს. ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ კი საქმეში, აპოსტოლი საქართველოს წინააღმდეგ, დამატებით მიუთითა, რომ პირის უფლება სასამართლო განხილვაზე, „სამოქალაქო უფლებათა და ვალდებულებათა“ განსაზღვრისთვის პირველი ინსტანციისა და სააპელაციო სასამართლოების ხელმისაწვდომობასთან ერთად (Kreuz c. Pologne (no 1), no 28249/95, §§ 53 et 54, CEDH, 2001-VI), თანაბრად იცავს ამ პირის უფლებას სააღსრულებო წარმოებათა ხელმისაწვდომობაზეც (იხ., mutatis mutandis, Manoilescu et Dobrescu c. Roumanie et Russie (déc.), no 60861/00, CEDH 2005-VI), ანუ უფლება ამგვარი პროცედურის დაწყებაზე. შესაბამისად, ნათელია, რომ სასამართლოსთვის მიმართვა, რომელსაც რეალური შედეგი თან არ სდევს, უფლების ეფექტურ რეალიზაციას ვერ წარმოადგენს და მხოლოდ ილუზორული ხასიათისაა.

საკონსტიტუციო სასამართლოს არაერთჯერ აღუნიშნავს, რომ სამართლიანი სასამართლოს უფლება არ არის აბსოლიტური. ამასთან დაკავშირებით, ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ დაადგინა, რომ სასამართლოს ხელმისაწვდომობაზე უფლება საჭიროებს სახელმწიფოს მხრიდან რეგლამენტაციას, რომელიც შეიძლება განსხვავდებოდეს დროისა და ადგილის, საზოგადოებისა და პირის მოთხოვნილებებისა და რესურსების მიხედვით. რაც შეეხება ევროპული სასამართლოს პრეცედენტულ სამართალს, საქმეზე „აშინგდეინი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ“ ევროპულმა სასამართლომ განსაზღვრა უფლების შეზღუდვის ზოგადი ფარგლები. კერძოდ, შეზღუდვები უნდა ემსახურებოდეს კანონიერ მიზანს და დაცული უნდა იყოს გონივრული თანაზომიერება დაწესებულ შეზღუდვასა და დასახულ მიზანს შორის.

კონკრეტულ შემთხვევაში, სადავო აქტის გაუქმების ან ძალადაკარგულად გამოცხადების შემდეგ, საქმის წარმოების შეწყვეტის ლეგიტიმური მიზანი, შესაძლოა სასამართლოს რესურსის დაზოგვა იყოს. თუმცა, იმის გათვალისწინებით, რომ სადავო აქტი დიფერენცირების შესაძლებლობას არ იძლევა და ყველა შემთხვევაში საქმის წარმოების შეწყვეტას იწვევს, თანაზომიერების დაცვას ვერ უზრუნველყოფს.

საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს არაერთ კონსტიტუციურ უფლებაში, მათ შორის, სამართლიანი სასამართლოს უფლებაში ჩარევის კონსტიტუციურობა ზუსტად ამ პრინციპებზე დაყრდნობით აქვს შეფასებული. ამ პირობის დაცვა აუცილებელია, რადგან შეზღუდვებმა არ უნდა შეამციროს პირისათვის უფლების ხელმისაწვდომობა იმ ზღვრამდე, რომ თავად უფლების არსი შეილახოს. უფრო მეტიც, სასამართლო უნდა დარწმუნდეს იმაში, რომ დაწესებული შეზღუდვებით არ დაირღვევა ან შემცირდება პირის უფლება ხელმისაწვდომობაზე იმგვარად ან ისეთი მასშტაბით, რომ უფლების არსი დაირღვეს. შეზღუდვა ვერ მოვა შესაბამისობაში მე-6 (§1) მუხლთან თუ ის არ მოემსახურება ლეგიტიმურ მიზანს და თუ არ იარსებებს პროპორციულობის გონივრული კავშირი დასახულ მიზანსა და გამოყენებულ საშუალებებს შორის (იხ.Waite et Kennedy c. Allemagne [GC], no 26083/94, §59, CEDH 1999-I).

სადავო აქტის დასახელებულ სტანდარტებთან მიმართებით განხილვა ადასტურებს, რომ ეს უკანასკნელი ავიწროვებს სასამართლოსთვის მიმართვის კონსტიტუციური უფლების არსს და ვერ აკმაყოფილების უფლების შეზღუდვის გასამართლებლად ეროვნული და საერთაშორისო კანონმდებლობით განსაზღვრულ სტანდარტებს. გარდა ამისა, ამა თუ იმ უფლების დასაცავად სასამართლოსადმი მიმართვის აკრძალვა ან არათანაზომიერი შეზღუდვა არღვევს არა მხოლოდ სამართლიანი სასამართლოს უფლებას, არამედ იმავდროულად შეიცავს საფრთხეს თავად იმ უფლების უგულვებელყოფისა, რომლის დასაცავადაც სასამართლოსადმი მიმართვაა აკრძალული (შეზღუდული).

სწორედ ამ გარემოებების გათვალისწინებით, არაკონსტიტუციურად უნდა იქნეს ცნობილი „საკონსტიტუციო სამართალწარმოების შესახებ“ კანონის მე-13 მუხლის ის სიტყვები, რომლებიც სადაო აქტის გაუქმების ან ძალადაკარგულად გამოცხადების შემთხვევაში, საქმის განხილვის შეწყვეტას იწვევს იმდაგვარად, რომ სასამართლოს საშუალებას არ აძლევს შეაფასოს შინაარსობრივი მხარე და მხოლოდ ამის შემდეგ გადაწყვიტოს საქმის წარმოების გაგრძელების საკითხი.