სოფიკო ვერძეული, გურამ იმნაძე და ადამიანის უფლებების სწავლებისა და მონიტორინგის ცენტრი (EMC) საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ (კონსტიტუციური სარჩელი N690)

სადავო აქტების დასაშვებობის საკითხი საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლთან მიმართებით

სასამართლო მეგობრის წინამდებარე მოსაზრებაში წარმოდგენილი იქნება მსჯელობა, რომელიც რელევანტურია სადავო აქტების საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის პირველ პუნქტთან მიმართებით დასაშვებობის შემოწმებისას. დასაწყისში წარმოდგენილი იქნება მსჯელობა საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის პირველი ნაწილის მნიშვნელობაზე ფარული მიყურადების მომწესრიგებელი კანონმდებლობის იმპლემენტაციის პროცესში. შემდგომ მსჯელობა იქნება წარმოდგენილი ევროპული სასამართლოს პრაქტიკის შესახებ და ზოგადად ექს პარტე სამართალწარმოების გარშემო. ბოლოს წარმოდგენილი იქნება მსჯელობა საკონსტიტუციო სასამართლოს პრაქტიკის შესახებ, რომელიც შეეხება სადავო ნორმის მიმართებას კონსტიტუციის შესაბამის მუხლთან. იმედს ვიტოვებთ, ჩვენი მოსაზრება დაეხმარება საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შეაფასოს განსახილველი საკითხი და გამოიტანოს სარჩელის დასაშვებობის შესახებ შესაბამისი აქტი.

სასამართლო მეგობრის ეს მოსაზრება მომზადებულია საქართველოს თავისუფალი უნივერსიტეტის სამართლის სკოლის მესამე კურსის სტუდენტების - ეკა მამრიკიშვილი, მაკა ფსუტური, სოფიკო გუმბარიძე, ნინო აშაძე, სოლომონ ბაღაშვილი, უჩა ჩახვაძე, ლევან კირცხალია, თაკო გოგიბერიძე, ნინო ბენაშვილი, ნიკოლოზ ნებულიშვილი, ლუკა კორძაიას - მიერ.

1. საქართველოს კონსტიტუციის მე-20 მუხლისა და 42-ე მუხლის პირველი ნაწილის გამიჯვნა

საქართველოს კონსტიტუციის მე-20 მუხლის პირველი პუნქტით დაცულია ისეთი სიკეთეები, როგორიცაა პირადი ცხოვრების ხელშეუხებლობა. აღნიშნული უფლება ერთ-ერთი ძირითადი უფლებაა, რომელიც ადამიანს გარანტიას აძლევს, რომ მისი პირადი, კერძო სფერო დაცული იქნება.

კონსტიტუციის მე-20 მუხლის პირველი პუნქტით დაცული სეგმენტის სამართლებრივი ბუნებიდან და მნიშვნელობიდან გამომდინარე, კონსტიტუცია ამ უფლების დაცვის განსაკუთრებით მაღალ სტანდარტს აწესებს, მე–20 მუხლით გათვალისწინებული უფლების შეზღუდვის შემთხვევაში დაცული უნდა იყოს უფლების შეზღუდვის ფორმალური კონსტიტუციური გარანტიები – სახეზე უნდა იყოს მოსამართლის ბრძანება ან კანონით გათვალისწინებული გადაუდებელი აუცილებლობა. როგორც ვხედავთ საქართველოს კონსტიტუციის მე-20 მუხლი ითვალისწინებს უფლების შეზღუდვის სახეებს, მაგრამ დაცული სფეროს განსაკუთრებულობა და უფლებაში ჩარევის ფორმა განაპირობებს კანონისადმი შემდეგ დამატებით მოთხოვნებსაც: კანონის სიზუსტე, განჭვრეტადობა და ხელმისაწვდომობა მოიცავს იმ აუცილებელ პირობასაც, რომ უფლების შეზღუდვაზე უფლებამოსილი პირების დასაშვები მოქმედების ფარგლები იყოს კონკრეტული, გასაგები, მკაფიო.

„კონტრდაზვერვითი საქმიანობის შესახებ“ საქართველოს კანონით გათვალისწინებულ ღონისძიებებს გააჩნიათ ფარული ბუნება. მათ დიდ ნაწილს საზოგადოება საერთოდ ვერ ხედავს და, შესაბამისად, ვერ აკონტროლებს. პირი არ მონაწილეობს პროცესში, სადაც უნდა გადაწყდეს მის მიმართ ოპერატიულ-სამძებრო ღონისძიების ჩატარების აუცილებლობის საკითხი. შესაბამისად, მან არაფერი იცის ასეთი ღონისძიების გამოყენების საფუძვლიანობისა და კანონიერების თაობაზე, მეტიც, მოკლებულია შესაძლებლობას, თავიდან აიცილოს უფლებაში სახელმწიფოს არამართლზომიერი, გადამეტებული ჩარევა. ფარული ღონისძიებების შესახებ ქმედების ობიექტებმა არაფერი იციან და მათ არ შეუძლიათ თავად მიმართონ სასამართლოს ღონისძიების კანონიერებისა და საფუძვლიანობის შესამოწმებლად. ისინი ვერც ამ ღონისძიების შესახებ გამართულ სასამართლო განხილვას ვერ ესწრებიან და არ შეუძლიათ თავად დაიცვან თავიანთი უფლებები.

ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, პირადი ცხოვრების ამ სფეროს შეზღუდვისას დაცულობის ხარისხი ბევრად მაღალი უნდა იყოს. კანონში დეტალურად, მკაფიოდ, საკმარისი დამაჯერებლობითა და სიცხადით უნდა იყოს მოცემული უფლებაში ჩარევის კონკრეტული მიზანი, ამოცანები, საფუძვლები. არაორაზროვანი, ნათელი და განჭვრეტადი უნდა იყოს უფლებაში ჩარევის წესი, ანუ პირებს კანონი უნდა უქმნიდეს ძალიან მკაფიო და თვალნათელ წარმოდგენას, როდის და როგორ შეიძლება აღმოჩნდეს მათი უფლება შეზღუდვის რისკის ქვეშ. პირს შესაძლებლობა უნდა ჰქონდეს დაიცვას მისი უფლებები, როდესაც საქართველოს კონსტიტუციის მე-20 მუხლის პირველი პუნქტი ირღვევა. პირს ამის შესახებ უნდა ეცნობოს. შეტყობინების ვალდებულება განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია, რადგან შეუტყობინებლობის შემთხვევაში პირს ერთმევა შესაძლებლობა ისარგებლოს სამართლიანი სასამართლოს უფლებით, რადგან აღნიშნული ღონისძიებების ფარული ბუნებიდან გამომდინარე პირმა არ იცის, რომ მას უფლება დაერღვა.

სწორედ საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის პირველი პუნქტი ითვალისწინებს უფლების უკანონო დარღვევის შემთხვევაში სამართლიანი სასამართლოს უფლებას, კერძოდ კი ზიანის ანაზღაურების მოთხოვნის უფლებას. სამართლიანი სასამართლოს უფლება არ გულისხმობს მხოლოდ ფორმალურ ან ნომინალურ შესაძლებლობას მიმართო სასამართლოს, არამედ აუცილებელია ეფექტური ღონისძიების არსებობა. კონკრეტულად, რომ პირს უნდა ჰქონდეს ფაქტზე რეაგირების ეფექტური, ქმედითი და არა ილუზორული მექანიზმი. შეუტყობინებლობის შემთხვევაში კი აღნიშნული უფლება არსს კარგავს, რადგან უფლების შეზღუდვა იმ ზღვრამდეა მისული, რომ პირისათვის უცნობია, რომ მისი უფლებები დაირღვა. შეტყობინების ვალდებულება სამართლიანი სასამართლოს უფლების შემადგენელი ნაწილია, რადგან „უფლება-თავისუფლებების დასაცავად სასამართლოსადმი მიმართვის აკრძალვა ან არათანაზომიერი შეზღუდვა არღვევს არა მხოლოდ სამართლიანი სასამართლოს უფლებას, არამედ, იმავდროულად, შეიცავს საფრთხეს თავად იმ უფლების უგულებელყოფისა, რომლის დასაცავადაც სასამართლოსადმი მიმართვაა აკრძალული (შეზღუდული).“

საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ განაცხადა: „უფლებებისა და თავისუფლებების არსებობისა და ეფექტური რეალიზებისთვის გადამწყვეტი მნიშვნელობა აქვს მათი სამართლებრივი დაცვის საშუალებების არსებობას. უფლება ის ლეგიტიმური ინტერესია, რომელიც ამართლებს დემოკრატიულ საზოგადოებაში სხვა პირის თავისუფლების შეზღუდვას. ხოლო კონკრეტული ინტერესის უფლებად განსაზღვრის შედეგი არის სწორედ ის, რომ მისი ხელყოფის ან შესაძლო ხელყოფის შემთხვევაში, უფლების სუბიექტს შეუძლია მოითხოვოს ხელყოფის საფრთხისგან დაცვა ან მიყენებული ზიანის ანაზღაურება. „უფლება“ ვერ იქნება პირის ლეგიტიმური ინტერესების დაცვის რეალური გარანტია, ის იქნება მხოლოდ თეორიული და ფიქციური, თუ მას არ ახლავს სასამართლო წესით მისი დაცვის შესაძლებლობა.“

ფარული მიყურადების დროს სასამართლოს გზით უფლების დაცვა შესაძლებელია მხოლოდ შეტყობინების შემთხვევაში. შეტყობინება, კი არის სამართლიანი სასამართლოს უფლებით სარგებლობის წინარე სტადია. სწორედ საქმეში „ზახაროვი რუსეთის წინააღმდეგ“ ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ განაცხადა, რომ მნიშვნელოვანია პირის შეტყობინება უფლებაში ჩარევის თაობაზე, რათა მას წარმოეშვას ზიანის ანაზღაურების მოთხოვნის უფლება.

სადავო აქტების კონსტიტუციურობის შესახებ მსჯელობა მნიშვნელოვანია, როგორც საქართველოს კონსტიტუციის მე-20 მუხლთან ასევე 42-ე მუხლის პირველი პუნქტთან მიმართებით. მე-20 მუხლთან მიმართებით უნდა შეფასდეს პირადი ცხოვრების უფლების ხელყოფის საკითხი, ანუ რამდენად იძლევა შესაძლებლობას მოქმედი კანონმდებლობა, რომ მოსამართლის ნებართვის გარეშე მოხდეს მიყურადება. სასამართლო კონტროლის ნაწილზე მსჯელობისას თუ დადგინდება, რომ დაირღვა საქართველოს კონსტიტუციის მე-20 მუხლი, ამ შემთხვევაში სასამართლოს აღარ მოუწევს ცალკე იმსჯელოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის პირველი პუნქტის დარღვევის საკითხზე. ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო, როდესაც ადგენს ევროკონვენციის მე-8 მუხლის დარღვევას, აღარ განიხილავს დაირღვა თუ არა მე-13 მუხლი, რადგან ევროკონვენციის მე-8 მუხლის დარღვევა თავადვე განაპირობებს სასამართლოსადმი მიმართვის უფლებას, ანუ პირისათვის ცნობილი გახდა, რომ მისი პირადი ცხოვრების ხელშეუხებლობა დაირღვა. მაგრამ თუ საკონსტიტუციო სასამართლო არ დაადგენს დარღვევას საქართველოს კონსტიტუციის მე-20 მუხლის მიმართ, მაშინ სასამართლომ უნდა იმსჯელოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის პირველ პუნქტზე, რადგან საჭიროა შეფასდეს დარღვეული უფლების დაცვის შესაძლებლობა, რაც გულისხმობს სასამართლოსათვის მიმართვის უფლებასა და ზიანის ანაზღაურების მოთხოვნის შესაძლებლობას, ანუ რამდენად არსებობს შესაძლებლობა პირს ეცნობოს განხორციელებული ღონისძიების შესახებ და შესაბამისად, გადაწყვიტოს სამართლიანი სასამართლოს უფლების გამოყენება.

2. ევროკონვენციის მე-8 მუხლით დაცული პირადი ცხოვრების ხელშეუხებლობის უფლება

მნიშვნელოვანია განვიხილოთ ევროპული სამართლის პრაქტიკაც, რომელიც გარკვეული დასკვნების გამოტანის საშუალებასაც მოგვცემს. აღნიშნული პრაქტიკის თანახმად, პიროვნების ინფორმირება მიყურადების თაობაზე არის ერთ-ერთი გადამწყვეტი ასპექტი პიროვნების პერსონალური ინფორმაციის დაცვისათვის.მიუხედავად იმისა, რომ ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს პოზიცია აღნიშნულ საკითხთან მიმართებით არ არის ცალსახად განსაზღვრული და სასამართლო ყოყმანობს იმასთან დაკავშირებით, შეტყობინების ვალდებულება აღიაროს თუ არა ცალკე ვალდებულებად, საბოლოოდ იკვეთება, რომ აღნიშნული შეტყობინების ვალდებულება მიყურადების საქმეებში უნდა იყოს გამოყენებული წევრ სახელმწიფოთა მიერ. მიყურადება კონკრეტული პიროვნების მიმართ შეიძლება გაგრძელდეს მიყურადებისათვის კანონით დადგენილი დროის გასვლის შემდეგაც, ამიტომ მნიშვნელოვანია კანონიერი მიყურადების შემდგომ პირის დაუყოვნებლივი ინფორმირება, რათა მან შეძლოს ევროკონვენციის მე-8 მუხლით მინიჭებული უფლებების დაცვა.

ერთ-ერთი პირველი პრობლემა მოცემულ საკითხთან დაკავშირებით წამოჭრილი იყო საქმეში „კლასი და სხვები გერმანიის წინააღმდეგ“ . ეს იყო ერთ-ერთი პირველი დიდი საქმე სატელეფონო მოსმენებთან დაკავშირებით. საქმეში განხილულ პრობლემათაგან ძირითადი იყო იმის მტკიცება, იყო თუ არა მომჩივანი მხარე სასამართლოს მიმართვისათვის უფლებამოსილი სუბიექტები. მომჩივანი მხარე ასაჩივრებდა გერმანიის კანონმდებლობის ნორმებს, რომელთა საშუალებითაც სახელმწიფოს შეეძლო პირის მიმოწერის, საფოსტო წერილებისა და სატელეფონო საუბრების საიდუმლოობის შეზღუდვა. გასაჩივრებული იყო კანონის ის ნაწილი, რომლითაც სახელმწიფოს შეეძლო გამოეყენებინა თვალთვალის მექანიზმები ისე, რომ ამის შესახებ პირს არ ეცნობებოდა თვალთვალის დასრულების შემდეგაც კი. იქიდან გამომდინარე, რომ მსხვერპლმა არ იცოდა მიმდინარეობდა თუ არა მის მიმართ როდისმე საიდუმლო თვალთვალი, ის ვერ შეძლებდა გაესაჩივრებინა აღნიშნული თვალთვალის კანონიერება სასამართლოში.

მოცემულ საქმეში ევროპის ადამიანის უფლებათა სასამართლომ ჩათვლა, რომ თუ სახელმწიფოს შიდა კანონმდებლობა იცნობს წესებს საიდუმლო თვალთვალის შესახებ და პირები, რომლებზეც ხორციელდება ასეთი თვალთვალი არ არიან ამის შესახებ ინფორმირებულები,ჩნდება რეალური საფრთხე, რომ სახელმწიფომ შეიძლება მათთან მიმართებაში დააღვიოს კონვეციის მე-8 მუხლით დაცული უფლება, რის შესახებაც პირს არ ეცნობება და შესაბამისად, შეუძლებელი იქნება დარღვეული უფლების სასამართლოს გზით აღდგენა. ასეთ შემთხვევაში ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ დაადგინა, რომ გარკვეულ პირობებში პირს აქვს უფლება ამტკიცოს, რომ მის მიმართ დაირღვა კონკრეტული უფლება და ასეთი მტკიცების არგუმენტაციისათვის საკმარისია თავად იმ კანონმდებლობის არსებობა, რომელიც სახელმწიფოს აძლევს შესაძლებლობა გამოიყენოს ფარული თვალთვალი და ამის შესახებ არასდროს არ შეატყობინოს თავად ამ პირს. ასევე სასამართლომ დაადგინა, რომ ყოველ კონკრეტულ შემთხვევაში უნდა შეფასდეს ის გარემოებები, რომლებზეც მოსარჩელე მიუთითებს სარჩელში მისი უფლებების შელახვის შესახებ. აუცილებლად უნდა გაანალიზდეს მითითებული ფაქტებისა და უფლების დარღვევას შორის შესაძლო კავშირი. მოცემულ კონკრეტულ საქმესთან მიმართებაში სასამართლომ განაცხადა, რომ სადავო ნორმები მოიცავდა რეგულირებას, რომლის მიხედვითაც შესაძლებელი იყო გერმანიის ფედერალურ რესპუბლიკის ნებისმიერი მოქალაქის ფარული თვალთვალი, რის შესახებაც თვალთვალის ქვეშ მყოფი პირები ვერასოდეს გაიგებდნენ. სადავო ნორმები ზღუდავდა გერმანის ფედერალური რესპუბლის მოქალაქის თავისუფალი მიმოწერისა და ტელეკომუნიკაციის უფლებას. საქმეში არსებულ ფაქტობრივ მონაცემებზე დაყრდნობით, სასამართომ მივიდა დასკვნამდე, რომ ყველა მოსარჩელეს ჰქონდა უფლება ემტკიცებინა, რომ ის გახდა კონვეციის დარღვევის მსხვერპლი, მიუხედავად იმისა, რომ მას არ შეეძლო წარმოადგინა დარღვევის დამადასტურებელი პირდაპირი მტკიცებულებები.

საქმეში „კენედი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ“ სასამართლომ დააზუსტა მის მიერ წინა საქმეებში დამკვიდრებული პრაქტიკა და განაცხადა, რომ იმისათვის რათა ფარული თვალთვალის ნორმები მიჩნეული ყოფილიყო უფლებაში ჩარევის დაგენილ ფაქტად, სასამათლოს ჯერ უნდა გადაემოწმებინა ქვეყნის შიდა კანონმდებლობა და შიდა კანონმდებლობით გათვალისწინებული დარღვეულ უფლებათა დაცვის მექანიზმები. ამასთან დაკავშირებით ითქვა, რომ მაშინ, როდესაც შეუძლებელია მოხდეს შესაძლო ფარული მიყურადების გასაჩივრება შიდასახელმწიფოებრივ დონეზე, არ შეიძლება არაგონვრულად მივიჩნიოთ ეჭვი და წუხილი, ფარული მიყურადების უფლების შესაძლო ბოროტად გამოყენების შესახებ. ასეთ შემთხვევებში, სასამართლოს მოეთხოვება ყურადღების შეისწავლოს ყველა გარემოება, მაშინაც კი, როდესაც ფაქტობრივი დამაჯერებლობა მიყურადების არსებობასთან დაკავშირებით ძალიან დაბალია.

ბელგიის საკონსტიტუციო სასამართლომ დაადგინა, რომ საიდუმლოდ განხორციელებულმა მიყურადებამ დაარღვია კონსტიტუციით გათვალისწინებული დებულებანი, რადგან ის არ შეიცავდა შეტყობინების ვალდებულებას მიყურადების დასრულების შემდეგ .

ინფორმაციის მიწოდების ვალდებულება წარმოიშობა მას შემდეგ, რაც მთავრდება მიყურადებისათვის კანონით დადგენილი დრო. ამასთანავე, მხოლოდ მიმდინარე ინფორმაციის მიწოდება პირისათვის არ არის საკმარისი, პირს უნდა ეცნობოს, თუ როგორ და ვის მიერ იყო მოგროვებული და მოსმენილი მისი პერსონალური ინფორმაცია, ასევე, რა იყო მოსმენის მიზეზი და რამდენ ხანს ისმინებოდა. ასევე უნდა გაირკვეს, უნდა თუ არა ამ პირს მის მიმართ შეგროვებული ინფორმაციის წაშლა. იმ შემთხვევაში, თუკი კონკრეტული პირის მიმართ მოპოვებული პერსონალური ინფორმაცია ამ პირისათვის ცნობის გარეშე წაიშალა, პირს ეცნობება, რომ მის მიმართ გატარებული იყო აღნიშნული ღონისძიებანი.

საქმეში Mosley v. United Kingdom სასამართლომ იმსჯელა, არის თუ არა ვალდებული ესა თუ ის ორგანიზაცია პირზე ინფორმაციის მიღების შემდეგ, შეატყობინოს ამ პირს მის შესახებ ინფორმაციის მიღების თაობაზე. მთავარი შეკითხვა შემდეგია: რამდენად იცავს ევროკონვენცია წინასწარი შეტყობინების ვალდებულებას პირადი ცხოვრების ეფექტურად დაცვის უზრუნველსაყოფად?სასამართლომ დაადგინა, რომ მიყურადების დროს შეტყობინების მოთხოვნის არარსებობა არ იქნებოდა შესაბამისობაში ევროკონვენციის მე-8 მუხლთან. ამ საქმეში სტრასბურგის სასამართლო დაეთანხმა გერმანიის საკონსტიტუციო სასამართლოს გადაწყვეტილებას. გერმანიის სასამართლომ დაასკვნა, რომ პირი მაშინვე უნდა იქნეს ინფორმირებული როგორც კი საფრთხე აღარ ექმნება იმ მიზანს, რომელი მიზნითაც მოხდა ქმედების განხორციელება (მიყურადება).

შეტყობინების ვალდებულება მნიშვნელოვანი დამცავი საშუალებაა უფლების ბოროტად გამოყენების კონტექსტში და წარმოადგენს მნიშვნელოვან გარანტიას იმისა, რომ კონკრეტულმა ინდივიდმა იდავოს ანაზღაურებაზე მაშინ, როდესაც მის მიმართ განხორციელდა მიყურადება. ანაზღაურება წარმოადგენს უფლების დაცვის რესტიტუციის ფორმას.

მე-8 მუხლის მეორე პარაგრაფის წინაპირობები

ნებისმიერი ჩარევა პირად ცხოვრებაში უნდა იყოს გათვალისწინებული კანონით, უნდა ემსახურებოდეს ლეგიტიმურ საჯარო მიზანს და იყოს აუცილებელი დემოკრატიული საზოგადოებისთვის:

ჩარევის არსებობა:

ფარული მიყურადების უფლების გამოყენებით, რომ ადამიანის პირად ცხოვრებაში ჩარევა ხდება ეს ცალსახაა. აღსანიშნავია ისიც, რომ ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს მიერ ფარული მიყურადებით მოპოვებული ინფორმაციის შენახვასთან დაკავშირებით რამდენიმე საინტერესო რამ ითქვა.

საქმე „ამანი შვეიცარიის წინააღმდეგ“ , ეხება სატელეფონო ზარს, რომელიც გაკეთდა ყოფილი საბჭოთა კავშირის საელჩოდან. აღნიშნული ზარის დროს, მომჩივანს შეუკვეთეს ეპილაციის მოწყობილობა, რომლებასც ის ყიდდა. ეს ზარი ფარულად მოისმინეს პროკურატურაში და როდესაც მომჩივანის შესახებ დოსიე შედგა, მიეთითა, რომ ის იყო შემჩნეული რუსეთის საელჩოსთან ურთიერობაში. აგრეთვე ის ეწეოდა სხვადასხვა სავაჭრო სამქიანობას კომპანია ა-შში. შემდეგ ეს დოსიე ინახებოდა ფედერალურ არქივში. ის ფაქტი, რომ პირადი ცხოვრების შესახებ ინფორმაცია ინახებოდა საჯარო ორგანოში, სასამართლომ მიიჩია საკმარისად დაედგინა მე-8 მუხლით დაცული სფეროს დარღვევა. ამ ინფორმაციის შემდგომი გამოყენება არ გამოყენება, იმის შემოწმება თუ რამდენად დელიკატური იყო ეს ინფორმაცია არანარი გავლენას არ ახდენდა იმაზე, რომ არსებობდა უფლების დარღვევის ფაქტი.

საქმეში „როტარუ რუმინეთის წინააღმდეგ“ სასამართლომ აღნიშნა, რომ საჯარო ინფორმაციაც შესაძლოა მოხვდეს პირადი ცხოვრების სფეროში, თუ ის სისტემატიურად იკრიბება და ინახება დოსიეში, რომელიც ხელისუფლების ხელში ინახება.

ევროპული კონვეციის მე-8 მუხლი შექმნილია იმისთვის, რომ არ მოხდეს ადამიანის პირად ცხოვრებაში ჩარევა სახელმწიფოს მხრიდან. ეს მუხლი პირველ რიგში რა თქმა უნდა ნეგატიურ ვალდებულებას უწესებს სახელმწიფოს არ მოახდინოს პირადი ცხოვრები უფლების შელახვა, გარდა ამისა, მოცემული მუხლის სახელმწიფოს პოზიტიურ ვალდებულებასაც აკისრებს, რომ უზრუნველყოს ოჯახური ცხოვრების ეფექტური დაცვა. საქმეში „მაკინგლი იგანი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ“ , მომჩივანებმა არ იცოდნენ, ექცეოდნენ თუ არა რადიაციის გამოსხივების ქვეშ, ატომური წვრთნების გამო და ითხოვდნენ ინფორმაციას ამის შესახებ, თუმცა სახელმწიფო არ ამჟავნებდა ამ ინფორმაციას. სასამართლომ მიიჩნია, რომ როდესაც სახელმწიფოს ქმედებები წარმოადგენს რისკს ადამიანთათვის, მას აკისრია მე-8 მუხლით გათვალისწინებული პოზიტიური ვალდებულება აცნობოს ამის შესახებ იმ პირებს, რომელთა პირად და ოჯახურ ცხოვრებასაც ეს ქმედებები შესაძლოა შეეხოს.

კანონით გათვალისწინებული ჩარევა:

სასამართლო პრაქტიკის მიხედვით, ტერმინი „კანონით გათვალისწინებული ჩარევა“ მოიცავს სამ წინაპირობას: ჩარევას უნდა გააჩნდეს გამოყოფილი, ნათელი სამართლებრივი საფუძველი ნაციონალურ კანონმდებლობაში, რაც შეეხება თავად კანონს, ის აუცილებლად უნდა იყო ხელმისაწვდომი დაინტერესებული პირებისთვის და განჭვრეტადი თავის შედეგებით.

კანონი უნდა იყოს ფორმულირებული იმდენად ნათლად, რომ მოქალაქემ აღიქვას, თუ რა აუცილებელი ინფორმაციის მოსაპოველბად, და რა შემთხვევებში აქვთ შესაბამის ორგანოებს მოახდინონ ფარული მიყურადება და ჩარება ადამიანის პირადი ცხოვრების უფლებაში. ასევე კანონი ნათლად უნდა აწესებდეს იმ ჩარჩოს, ლიმიტს, რის ფარგლებშიც შეიძლება მოხდეს ასეთი ტიპის ჩარევა.

საქმეში „ლეანდერი შვეიცარიის წინააღმდეგ“ , სასამართლომ ასევე მიუთითა, რომ კანონი უნდა იყოს იმდენად ცხადი, რომ მოქალაქემ ზუსტად იცოდეს, თუ რა კონკრეტულ შემთხვევებში აქვს სახელმწიფო ორგანოს მოახდინოს უფლებაში ჩარევა.

საქმეში, „კრუსლინი საფრანგეთის წინააღმდეგ“ ითქვა, რომ სატელეფონო კომინიკაციების მოსმენა წარმოადგენს სერიოზულ ჩარევას პირად ცხოვრებაში, და ის შეიძლება მოხდეს მხოლოდ კანონის საფუძველზე, რომელიც თავის მხრივ ნათელი და ზუსტია. სასამართლომ აღნიშნა, რომ ადგილი ჰქონდა დარღვევას, რადგან საფრანგეთის კანონმდებლობა არ შეიცავდა საკმარის გარანტიებს იმისთვის, რომ არ მოხდებოდა უფლების ბოროტად გამოყენება. ამის მაგალითად სასამართლომ მოიტანა ის, რომ კანონმდებლობაში არ იყო გაწერილი თუ რა კატეგორიის პირების ტელეფონები შეიძლება იყოს ფარულად მოსმენილი ან რა სახის უფლებადარღვევასთან უნდა გვქონდეს საქმე, რომ პირს ფარულად მოვუსმინოთ. ყოველივე ეს სასამართლომ მე-8 მუხლის დარღვევად მიიჩნია. ასევე სასამართლომ აღნიშნა, რომ ნათლად უნდა იყოს ის გარემოებებიც აღწერილი, როდესაც საჭიროა და აუცილებელი ფარული მიყურადების შედეგად მიღებული ინფორმაციის განადგურება.

„როტარუ რუმინეთის წინააღმდეგ“ საქმეშიც, სასამართლომ აღნიშნა, რომ კანონმდებლობა, რომელიც აწესებდა ფარული მიყურადების შედეგად მიღებული ინფორმაციის შენახვასა და დაარქივებას არ შეიცავდა ადამიანის პირადი ცხოვრების დაცვის გარანტიებს.

საქმეში „კოპი შვეიცარიის წინააღმდეგ“ საუბარი იყო საადვოკატორო კანტორის მოსმენის ფაქტზე. სახელმწიფოს მხრიდან ფარული სატელეფონო მიყურადება მიმდიანრეობდა კერძო იურიდიულ კანტორაზე. იმისათვის რათა მომხდარიყო ადვოკატსა და კლიენტს შორის კონფედიციალური ინფორმაციისა და დაზვერვისათვის აუცილებელი ინფორმაციის ერთმანეთისაგან გამორჩევა, ფარულს მიყურადებას ახორციელებდა სახელმწიფო ფოსტის იურისტი. აღნიშნული პრაქტიკა სასამართლომ დაუშვებლად მიიჩნია. ასევე აღინიშნა, რომ ფარული მიყურადების საკითხის გადაწყვეტისას აუცილებელია სასამართლო კონტროლის არსებობა. სასამართლო მივიდა დასკვნადმე, რომ შვეიცარიის კანონმდებლობა და პრაქტიკა ფარულ მიყურადებასთან მიმართებაში არ იყო ნათელი და კონკრეტულად განსაზღვრული და სახელმწიფოს მხრიდან ხდებოდა კონვეციის მე-8 მუხლის დარღვევავა. გარდა ამისა, მოცემულ საქმეში სასამართლომ განაცხადა, რომ ფარული მოსმენის მომენტში ადვოკატსა და კლიენტს შორის კონფედენციალური საუბრები არ მიმდინარეობდა და ასევე ჩათვალა, რომ სახელმწიფო უსაფრთხოებისათვის აუცილებელი მიზნების მისაღწევად შესაძლებელია ისეთი პრივილეგირებულ და ფაქიზ უფლებებში ჩარევაც კი, როგორიც არის ადვოკატსა და კლიენტს შორის კონფედენციალური საუბარი, მაგრამ ყოველივე ეს აუცილებლად უნდა იყოს აღნიშნული კონკრეტულად წინასწარ გაწერილ კანონმდებლობაში.

ჩარევა დემოკრატიულ სახელმწიფოში ლეგიტიმური მიზნის მისაღწევად:

ზოგადად ევროპის ადამიანის უფლებათა სასამართლო აღიარებს იმ უსაფრთხოების უზრუნვეყლოფის ლეგიტიმურ მიზანს, რომელსაც სახელმწიფოს ქმედებები ემსახურება. სასამართლო იშვიათად აყენებს ეჭქვეშ სახელმწიფოს ხელთ არსებულ სავარაუდო დაზრვევის ინფორმაცია. სამართლოსათვის მნიშვნელოვანია ბალანსის დადგენა, რათა უფლებაში ჩარევა მოხდეს ყველაზე უფრო ნაკლებად შემზღუდავი გზით, ასეთი ჩარევა გათვალისწინებული იყოს კანონით და ემსახურებოდეს დემოკრატიულ საზოგადოებაში არსებულ მიზნებს.

საქმეში „კლასი გერმანიის წინააღმდეგ“ სასამართლომ განაცხადა, რომ თანამდეროვე სამყაროში დემოკრატიული საზოგადოება საფრთხეშია შპიონაჟისა და ტერორიზმის ახალი ხერხების განვითარების გამო და აქედან გამომდიანრე, სახელმწიფოსაც უნდა ჰქონდეს საშუალება ეეფქტურად ებრძოლოს ახლად წამოჭრილ საფრთხეებს, მათ შორის საკუთარი იურისდიქციის ფარგლებში მიიღოს ზომები წინასწარი თვალთვალის გზით აღმოაჩინოს და გააუნებელყოს რისკები. სასამართლო ნებადართულად მიიჩნევს სახელმწიფოში არსებობდეს ფარულ მიყურადებაზე ნებადამრთველი კანონმდებლობა, რომელიც ხელისუფლებას მიცემს საშუალებას უკანასკნელ შემთხვევაში მიაყურადოს პირებს შორის კერძო კომუნიკაცია და ამით დაიცვას დემოკრატიული საზოგადოება ტერორიზმისა და კრიმინალური საფრთხეებისგან. ანალოგიურად, საქმეში „ლეანდერი შვედეთის წინააღმდეგ“ სახელმწიფო უსაფრთხოების უზრუნველსაყოფად შესაძლოა არსებობდეს კანონი, რომელიც სახელმწიფო ორგანოებს მიცემს საშუალებას შეაგროვონ და შეინახონ ინფორმაცია კერძო პირების შესახებ და საჭიროების შემთხვევაში, გამოიყენონ ეს ინფორაცია პირების წამყვან სახელმწიფო თანამდებობებზე დანიშვნისას. იმ საკითხთან დაკავშირებით, თუ რა დროს უნდა იქნეს გამოყენებული თვალთვალისა და ინფორმაციის შეგროვების სისტემა, სასამართლომ განაცხადა, რომ აღნიშნული წარმოადგენს სახელმწიფოების დიკრეციულ უფლებამოსილებას და სასამართლო მოცემულ სიკრეციაში ვერ ჩაერევა. ამავე საქმეში სასამართლომ განაცხადა, რომ სახელმწიფოს გააჩნია საკმაოდ ფართო არჩევანი თუ რა ინსტრუმენტებს გამოიყენებს ფარული მიყურადებისას, ხოლო სასამართლოსათვის მნიშვნელოვანია მხოლოდ ის საკითხი თუ რამდენად შეესაბამება ყოველი კონკრეტული ღონისძიება დემოკრატიულ საზოგადოებაში ლეგიტიმური მიზნის მიღწევის საშუალებას. მოცემულ შემთხვევაში სასამართლომ ერთმანეთს უპირისპირებს ორ სიკეთეს, ერთის მხრივ სახელმწიფო უსაფრთხოებისა და მეორეს მხრივ პირადი ცხოვრების ხელშეუხებლობის ინტერესებს და მათ შორის დამაბალანსებელ მიჯნას ავლებს პროპოციულობის ტესტის გამოყენებით. მიუხედავად იმისა, რომ სახელმწიფოს გააჩნია ფართო დისკრეცია ფარული მიყურადებისას გამოიყენოს მრავალი მექანიზმი უსაფრთხოების უზრუნველსაყოფად, სასამართლოს მიერ დადგენილი ტესტის მიხედვით, ის ვერ გამოიყენებს ლეგიტიმური მიზნის მისაღწევ ისეთ მექანიზმს, რომელიც არასამართლიანად ზღუდავს პირის უფლებას. ასეთ შემთხვევაში სახელმწიფოს რჩება საშუალება გამოიყენოს მხოლოდ ისეთი ხერხები, რომლებითაც მიიღწევა ლეგიტიმური მიზანი და ყველაზე უფრო ნაკლებად იზღუდება პირადი ცხოვრების უფლება.

კენედის საქმეში, ისევე როგორც კლასისა და ვებერის საქმეში სასამართლო აღნიშნავს, რომ სწორედ ასეთი პროპორციულობა საბოლოოდ უზრუნველყოფს უფლებათა დაცვის ეფექტურ საშუალებას. პროპორცოილობის შესაფასებლად, აუცილებელია ყველა გარემოების შესწავლა. სახელმწიფოს ქმედებებზე სასამართლო კონტროლის მექანიზმი შესაძლოა არსებობდეს სამ ეტაპზე: ეხ ანტე - თვალთვალისათვის აუცილებელი ნებართვის მიღებისას, თვალთვალის განხორციელებისას და ასევე ეხ პოსტ - თვალთვალის დასრულების შემდეგ. კლასის საქმეში სასამართლომ აღნიშნა, რომ სახელმწიფოს ქმედებებს მათი განხორციელების დროს უნდა ზედამხედველობდეს სასამართლო. რაც შეეხება პირთა მიერ შეტყობინებას, თვალთვალის პირველ ორ ეტაპზე, ნებართვის მიღებისა და თვალთვალის განხორციელების დროს, შეუძლებელია მოხდეს თვალთვალის ობიექტის შეტყობინება, რადგან ეს ეწინააღმდეგება თავად ფარული თვალთვალის ბუნებას. ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ განაცხადა, რომ სასამათლო კონტროლი წარმოადგენს ყველაზე უფრო ეფექტურ კონტროლის საშუალებს სახელმწიფოს მოქმედების ის სფეროებში სადაც უფლების დარღვევის რიკსი ყველაზე უფრო მაღალია, თუმცა ასევე დასძინა, რომ სასამართლო კონტროლის არ არსებობა არ იწვევს კონვეციის მე-8 მუხლის ავტომატურ დარღვევას, რადგან კანონით შესაძლებელია გათვალისწინებული იყოს სხვა სახის გარანტიებიც. მაგალითად, კლასის საქმეში ამგვარ სხვა გარანტიებში იგულისხმებოდა საპარლამენტო კონტროლი, რომელიც შედგებოდა პარლამენტის 5 წევრისაგან (პოზიციისა და ოპოზიციის ჩართულობით). ასევე კიდევ ერთ დაცვის მექანიზმს წარმოადგენდა კომისია, რომელიც იყო დამოუკიდებელი ორგანო და რომელსაც ჰქონდა საკმარისი ძალაუფლება განეხროციელებინა ეფექტური კონტროლი. სასამართლომ მიიჩნია, რომ ორი დამოუკიდებელი ზედამხედველი ორგანოს არსებობა საკმარისია იმისათვის, რათა მიღწეული იყოს უფლების დაცვისათვის აუცილებელი მექანიზმები. ასევე, მოცემულ საქმეში ერთ-ერთ უფლების დაცვის მექნიზმად გამოყოფილი იყო საკონსტიტუციო სასამართლოსათვის მიმართვის უფლება.

საქმეში „უზუნი გერმანიის წინააღმდეგ“ პირზე თვალთვალი მიმდინარეობდა მის მანქანაზე დამაგრებული GPS მოწყობილობით. თვალთვალი მიმდინარეობდა სახელმწიფო თანამდებობის პირებზე თავდასხმისა და სამომავლო თავდასხმების პრევენციების მიზნით. როდესაც სასამართლო განიხილავდა მოცემულ საქმეს ის დაუბრუნა კენედის საქმეში დამკვიდრებულ პრაქტიკას და შეაფასა თვალთვალი პროპორციულობის ტესტის გამოყენებით: განიხილა თუ რა ტიპის ფარულ თვალთვაზე იყო საუბარი, რა მოცულობისა და ხანგძლივობის იყო თვალთვალი და ა.შ. . მოცემულ საქმეში, GPS-ით ფარული თვალთვალი მიმდიანრეობდა სამი თვის განმავლობაში და ეს თვალთვალი პირს მხოლოდ მაშინ ეხებოდა, როდესაც ის ავტომანქანით გადაადგილდებოდა თანამზრახველთან ერთად და აქედან გამომდიანრე მასზე არ მიმდინარეობდა ფართომაშტაბური თვალთვალი. მოცემულ საქმეზე თვალთვალის განხორციელებას საფუძველად დაედო სერიოზული საქმეების გამოძიების მოტივი. საქმის განხილვისას სასამართლომ გაითვალისწინა ის ფაქტი, რომ GPS-ით თვალთვალის გადაწვეტილება მიღებული იყო მას შემდეგ, რაც დადგინა, რომ თვალითვალის უფრო ნაკლებად შემზღუდავი საშუალებებით ვერ მიიღწეოდა დასახული მიზანი. თვათვალის მექანიზმების შემოწმებისას ევროპის ადამიანის უფელბათა სასამართლო ამოწმებს მხოლოდ ერთ კრიტერიუმს - არის თუ არა თვალთვალის კონკრეტული შემთხვევა გათვალისწინებული კანონით. სასამართლო არ შედის თვათვალის მექანიზმის სხვაგვარ შემოწმებაში და მიყურადების კანონიერების დროს ამოწმებს მხოლოდ იმას, იყო თუ არა კონკრეტული მექანიზმი კანონით გათვალისწინებული. რაც შეეხება იმ პირთა შეტყობინებას, რომელზეც მიმდინარეობდა თვალთვალი, სასამართლო მიიჩნევს, რომ ფარული მიყურადების ბუნებიდან და მისი გამოყენების უკიდრუესი აუცილებლობიდან გამომდინარე პირზე თვალთვალი შეიძლება მიმდინარეობდეს დიდი ხნის მანძილზე, ხოლო მათი ან იმ პირების შეტყობინება, რომლებსაც უნებლიეთ შეეხო ფარული თვალთვალი, ეჭქვეშ დააყენებს მთელს ფარული მიყურდების საფუძველს და არაეფექტურს გახდის ამ მექანიზმს.

კლასის საქმეში სასამართლომ ასევე ისაუბრა იმაზე, რომ შესაძლებელია კანონით გაწერილი რეგულირება და დადგენილი პრაქტიკა ერთმანეთთან აცდენაში იყვნენ. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, შესაძლოა უფლებების დარღვევის პრობლემა არსებობდეს პრაქტიკაში და არა კანონის ტექსტში. მოცემულ საქმეში მოსარჩელეები ითხოვდნენ სადავო ნორმების გაუქმებას იმაზე დაყრდნობით, რომ მიუხედავად იმისა, რომ კანონის ტექსტში არ იყო არანაირი პრობლემა, პრაქტიკა მიმდინარეობდა სხვაგვარად და არსებობდა უფლებათა დარღვევის საფრთხე. სასამართლომ განაცხდა, რომ ცუდი პრაქტიკის ჩამოყალიბების საფრთხე არსებობს ყველა შემთხევაში. აღნიშნულთან დაკავშირებით სასამართლომ განაცხადა, რომ აუციელბელია წარმოდგენილი იყოს მტკიცებულებები კანონსაწინააღმდეგო პრაქტიკის არსებობის შესახებ და სხვა ყველა შემთხვევაში სასამართლო ვალდებულია იხელმძღვანელოს კანონით.

სასამართლოს პროპორციულობის ტესტი დაადგინა ასევე ისეთ საქმეებზე, რომლებიც ეხება სახელმწიფოს მხრიდან ფარული თვალთვალის შედეგად მოპოვებული პირადი ინფორმაციის შენახვის ვადებს. საქმეში „სეგერსტედ-ვიბერგი შვედეთის წინააღმდეგ“ შვედეთი ამართლებდა ინფორმაციის შენახვის ფაქტს სახელმწიფო უსაფრთხოების მიზნებით. სასამართლომ საკითხის შეფასება მოახდინა ქმედების ხასიათისა და ხანგძლივობის პროპორციულობის შემოწმებით. სასამართლომ ჩათვალა, რომ სახელმწიფოს მხრიდან 1990 წელს მოწერილი იმ წერილის შენახვა, სადაც მოსარჩელეს და კიდევ რამდენიმე სხვა თანამდებობის პირს ემუქრებოდნენ აფეთქებით, არ წარმოადგენდა პირადი ცხვორებაში არაპროპორციულ ჩარევას. სასამართლომ ასევე განიხილა სხვა მოსარჩელეების მოთხოვნები. იმ ინფორმაციის შენახვა, რომლის მიხედვითაც დგინდებოდა ერთ-ერთი მოსარჩელეს მონაწილეობა 1969 წლის ვარშავის მიტინგში და ასევე მეორე მოსარჩელეს განცხადება 1969 წლის მიტინგის დროს პოლიციისათვის წინააღმდეგობის გაწევის შეასხებ, სასამართლოს მხრიდან შეფასდა, როგორც არაპორპორციული ჩარევა. სასამართლომ განაცახადა, რომ ინფორმაციის შემცველობიდან და მისი სიძველიდან გამომდიანრე ის ვერ თვლის აღნიშნული ინფორმაციის შენახვის ლეგიტიმურ მიზნად სახელწმიფო უსაფრთხოების უზრუნველყოფას. აქედან გამომდიანრე, სასამართლომ ჩათვალა, რომ ხდებოდა უფლებაში არაპორპორციული ჩარევა.

3. ექს პარტე (Ex parte) სამართალწარმოება

„ექს პარტე“ სამართალწარმოება არის პროცესის ისეთი სახე, სადაც მონაწილეობს ერთი მხარე, მეორე მხარისთვის კი არაა ცნობილი აღნიშნულის შესახებ. ამ ქვეთავში განვიხილავთ „ექს პარტე“ სამართალწარმოებასთან დაკავშირებულ რელევანტურ განმარტებებს სხვადასხვა იურისდიქციებიდან, რომელიც მნიშვნელოვანია გაანალიზდეს შეტყობინების ვალდებულების კონტექსტში.

აშშ-ს კონსტიტუციის მე-5 შესწორების მთავარი არსი მდგომარეობს იმაში, რომ იურიდიული წარმოების შესახებ უნდა ეცნობის იმ პირებს, რომლებზეც შეიძლება გავლენა იქონიოს ამ წარმოებამ. „ექს პარტე“ წარმოება კი გულისმხობს საქმის განხილვას იმ პირის გარეშე, რომელსაც საქმე შეეხება, აქედან გამომდინარე „ექს პარტე“ წარმოება შეიძლება მოგვეჩვენოს კონსტიტუციური უფლების დარღვევად. მაგრამ ამგვარი წარმოება დასაშვები გახდა ისეთი შემთხვევების გამო, სადაც ერთ-ერთ მხარისთვის შეტყობინების შემთხვევაში, შესაძლოა სერიოზული ზიანი მიადგეს მეორე მხარეს ან მის ინტერესს. „ექს პარტე“ წარმოება არ იწვევს კონსტიტუციური უფლებების შელახვას, არამედ წარმოაჩენს სამართლებრივი სისტემის მოქნილობას. სისტემის მთლიანობის შენარჩუნების მიზნით, მას შემდეგ რაც გაიმართება „ექს პარტე“ მოსმენა, სასამართლო ცდილობს, რომ რაც შეიძლება სწრაფად გამართოს სრული მოსმენა, რომელსაც დაესწრება დავის ყველა მხარე.

მანიტობას სააპელაციო სასამართლომ საქმეზე Dაკოტა ვ. ჭოოდს განაცხადა, რომ მხარე, რომელიც ითხოვს საქმის „ექს პარტე“ წარმოებით განხილვას, უნდა იყოს ობიექტური, როდესაც საქმის დეტალებს გააცნობს სასამართლოს. ამგვარი წარმოება არ ჰგავს ჩვეულებრივ წარმოებას, სადაც ორივე მხარე თავის სასარგებლო არგუმენტებს წარმოადგენს. ამ უკანასკნელ შემთხვევაში მეორე მხარესაც შეუძლია თავის დაცვა. ექს პარტე სამართალწარმოებისას მოსამართლეს ეკისრება მეტი როლი დაიცვას მეორე მხარის უფლებები (სხვადასხვა ფორმით), რადგან მათ თავად არ შეუძლიათ აღნიშნული.

„ექს პარტე“ წარმოების გამოყენება შესაძლებელია ისეთ დროსაც, როდესაც სპეციალურ სამსახურებს სურთ ვინმე კონკრეტული პირის მიმართ ჩაატარონ ოპერატიულ-ტექნიკური სამუშაოები, ამაზე ნებართვის მიღებისათვის მიმართონ სასამართლოს. რა თქმა უნდა, ასეთ დროს შეუძლებელია წარმოებას დაესწროს ორივე მხარე, გამომდინარე იქიდან, რომ ამგვარი სამუშაოების მთავარი არსი მდგომარეობს იმაში, რომ ამის შესახებ არ ეცოდინება იმ პირს ვის მიმართაც ხორციელდება ამგვარი ღონისძიებები.

„ექს პარტე“ წარმოების ფარგლებში უზრუნველყოფილ უნდა იქნას პირის უფლებების სასამართლოს გზით დაცვის შესაძლებლობა, მაშინ როდესაც მისთვის უცნობია (და არც შეიძლება ცნობილი იყოს საქმის სპეციფიკიდან გამომდინარე) თავისი უფლების დარღვევის შესახებ. ამ შემთხვევაში ამოსავალი წერტილია მისთვის შემდგომი შეტყობინება და სასამართლოს მეშვეობით დავის შემდგომი გაგრძელება.

4. სადავო ნორმის ურთიერთმიმართების საკითხი

შემდეგი სამსჯელო საკითხი არის ურთიერთმიმართების დადგენა გასაჩივრებულ ნორმასა და კონსტიტუციის კონკრეტულ მუხლს შორის. აღნიშნულთან დაკავშირებით მნიშვნელოვანია მიმოვიხილოთ საკონსტიტუციო სასამართლოს განჩინება, სადაც მოსარჩელე მხარე სადავოდ მიიჩნევდა საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის 52-ე მუხლის მე-2 ნაწილის 1-ლი წინადადების სიტყვების „ან კანონიერ მფლობელობაში“ კონსტიტუციურობას საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის პირველ პუნქტთან მიმართებით. საკონსტიტუციო სასამართლომ თქვა, რომ „სადავო ნორმის რეგულირების სფერო არ მოიცავს მოსარჩელის მიერ პრობლემურად მიჩნეულ საკითხებს. იგი არ აწესრიგებს მსჯავრდებულის, ბრალდებულის ან სხვა დაინტერესებული პირის პროცესუალურ უფლებებს, არ განსაზღვრავს სასამართლოსადმი მიმართვის საფუძვლებსა და წესს და, ამდენად არ იწვევს სამართლიანი სასამართლოს უფლების შეზღუდვას.“ ანუ ამ შემთხვევაში სასამართლომ ვერ დაინახა მიმართება, ვინაიდან გასაჩივრებული ნორმა მატერიალურ-სამართლებრივი ხასიათის იყო, სასამართლომ მიიჩნია, რომ „სადავო ნორმას მხოლოდ იმ შემთხვევაში ექნება საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის პირველ პუნქტით დაცულ სამართლიანი სასამართლოს უფლებასთან მიმართება, თუ იგი კრძალავს ბრალდებულის ან მსჯავრდებულის კანონიერ მფლობელობაში არსებული ქონების მესაკუთრის პროცესში მონაწილეობას და მის მიერ სასამართლოს აქტის გასაჩივრებას.“

განსახილველ საქმეს რომ მივუსადაგოთ ეს საკითხი, ჯერ უნდა განისაზღვროს 42-ე მუხლის მნიშვნელობა. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლო სამართლიანი სასამართლოს უფლებას განიხილავს ინსტრუმენტული ხასიათის გარანტიად, რომლითაც სხვა უფლების დაცვა ხდება , ხოლო რაც შეეხება საკონსტიტუციო სასამართლოს სტანდარტს ინტერესის უფლებად მიჩნევის კუთხით ის შემდეგნაირია „კონკრეტული ინტერესის უფლებად განსაზღვრის შედეგი არის სწორედ ის, რომ მისი ხელყოფის ან შესაძლო ხელყოფის შემთხვევაში, უფლების სუბიექტს შეუძლია მოითხოვოს ხელყოფის საფრთხისგან დაცვა ან მიყენებული ზიანის ანაზღაურება“.

განსახილველ საქმეში, სადავო ნორმების მიხედვით, პირი საერთოდ სასამართლოს ვერც მიმართავს იმიტომ რომ არ იცის უფლების შესაძლო შეზღუდვის/დარღვევის შესახებ. კონტრდაზვერვითი ღონისძიებების ობიექტები გამიჯნულნი არიან პროცესიდან. მაშინაც კი როდესაც მოსამართლის ბრძანებაა საჭირო, დახურულ სასამართლო სხდომას სპეციალური სამსახურის ერთ-ერთი ხელმძღვანელი და პროკურორი ესწრებიან, ხოლო თუ ოპერატიულ-ტექნიკური ღონისძიება მოიცავს ფარულ ვიდეო და აუდიო ჩაწერას, ფარულ კინო და ფოტო გადაღებას ან სატელევიზიო კამერების და სხვა სახის ელექტრონული მოწყობილობების გამოყენებას სპეციალური სამსახურის ხელმძღვანელი თავად არის უფლებამოსილი გასცეს ნებართვა ზემოხსენებული ღონისძიებების განხორციელებაზე. აქედან გამომდინარე, ჰიპოთეტურად, შესაძლებელია პირი გახდეს უკანონო ოპერატიულ-ტექნიკური ღონისძიებების მსხვერპლი. აღნიშნული ღონისძიებები შეიძლება იყოს თავიდანვე უკანონო ან შემდგომში გახდეს უკანონო, შესაბამისად თუ კანონმდებლობა იძლევა შესაძლებლობას განხორციელდეს ასეთი უკანონო ღონისძიებები, გამოდის რომ პირთა კონსტიტუციით გარანტირებული პირადი ცხოვრების ხელშეუხებლობის უფლება შეიძლება დაირღვეს. ამასთანავე იმის გამო, რომ არსებული საკანონმდებლო მოწესრიგებით პირს არ აქვს სამართლებრივი დაცვის საშუალება („კონტრდაზვერვითი საქმიანობის შესახებ“ საქართველოს კანონში არაფერია მითითებული ხელყოფის საფრთხისგან დაცვის ან მიყენებული ზიანის ანაზღაურების შესახებ), უფლებადარღვეული სუბიექტები ვერ მიმართავენ სასამართლოს დარღვეული უფლების აღდგენის მოთხოვნით, რაც თუ ზემოხსენებულ ლოგიკას მივყვებით, თავად პირადი ცხოვრების ხელშეუხებლობის უფლებას უკარგავს აზრს და კანონმდებლის მხრიდან ამ უფლების სრულ უგულებელყოფას წარმოადგენს.

„სამართლიანი სასამართლოს უფლება, პირველ რიგში, ნიშნავს სახელმწიფო ხელისუფლების ყველა იმ გადაწყვეტილების (ქმედების) სასამართლოში გასაჩივრებისა და სამართლებრივი შეფასების შესაძლებლობას, რომელიც ადამიანის უფლებებს არღვევს.“ თავისთავად, სამართლიანი სასამართლოს უფლება უშუალოდ უკავშირდება სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპს და მნიშვნელოვანწილად განსაზღვრავს მის არსს.

მოცემულ შემთხვევაში, პირს წართმეული აქვს უფლება გაასაჩივროს და სამართლებრივი შეფასება მოახდინოს „კონტრდაზვერვითი საქმიანობის შესახებ“ საქართველოს კანონით განსაზღვრულ სპეციალურ ღონისძიებებზე, რომლებიც განხორციელდა სახელმწიფო ხელისუფლების მხრიდან.

ზემოხსენებული განჩინება საქმეზე „სახალხო დამცველი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“ მოხმობილია სწორედ იმ მიზნით, რომ გვეჩვენებინა საკონსტიტუციო სასამართლოს დამოკიდებულება თუ რა შემთხვევაში ვერ ხედავს ის მიმართებას გასაჩივრებულ ნორმასა და კონსტიტუციით დაცულ კონკრეტულ უფლებას შორის. განსახილველ შემთხვევაში კი, საქმე გვაქვს რადიკალურად განსხვავებულ ფაქტობრივ მდგომარეობასთან, კერძოდ ფარული ხასიათის მქონე დახურულ სამართალწარმოებასთან. თუ საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ განხილულ შემთხვევაში სამართალწარმოება იყო ღია და პირმა იცოდა მისი უფლების შესაძლო დარღვევის შესახებ, ამ შემთხვევაში აღნიშნულ შესაძლებლობას მოკლებულნი არიან კონტრდაზვერვითი ღონისძიებების ობიექტები. შესაბამისად, მათი სამართლიანი სასამართლოს უფლების უზრუნველსაყოფად სახელმწიფოს ევალება ქმედითი რეგულირების შექმნა და აღნიშნულის არარსებობის პირობებში, თავად უფლებების შეზღუდვის ინსტიტუტი ხდება მყიფე და სათუო.

5. დასკვნა

როგორც ზემოთ ვახსენეთ, სადავო ნორმების მიხედვით პირმა შეიძლება არც კი იცოდეს იმის შესახებ, რომ მისი პირადი ცხოვრების ხელშეუხებლობის უფლება იზღუდება კონტრდაზვერვითი ღონისძიებების ჩატარების გზით. ეს განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია იმ ფონზე, როცა სასამართლო საერთოდ არ ახორციელებს კონკრეტული ღონისძიების კონტროლს. პირი, რომლის მიმართაც ხორციელდება „კონტრდაზვერვითი საქმიანობის შესახებ" კანონით განსაზღვრული ფარული ხასიათის ღონისძიებები, თავად ვერ შეძლებს საკუთარი პოზიციის დაცვას იმ მარტივი მიზეზის გამო, რომ მან აღნიშნულის შესახებ არ იცის. ამიტომ მნიშვნელოვანია, რომ მისი პოზიციის დაცვის მიზნით უზრუნველყოფილი იყოს სამართლიანი სასამართლოს უფლების დაცვის ეფექტური საშუალება.

ფარული მიყურადების შემთხვევაში სამართალწარმოება სასამართლოში ექს პარტე ფარგლებში მიმდინარეობს. აღნიშნულის გათვალისწინებით მნიშვნელოვანია არსებობდეს პირისთვის შეტყობინების შესაძლებლობა, რის შემდეგაც იგი შეძლებს სამართლიანი სასამართლოს უფლების დაცვას.

სარჩელის დასაშვებობა კონსტიტუციის 42-ე მუხლის პირველ პუნქტთან მიმართებით სრულად იქნება შესაბამისობაში ფარული მიყურადების ინსტიტუციურ თავისებურებასთან და არ იქნება შეუთავსებელი საკონსტიტუციო სასამართლოს არსებულ პრაქტიკასთან. საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ დადგენილი სტანდარტების მიხედვით, უფლების დაცვის მიზნით უნდა არსებობდეს რეალური და არა ილუზორული მექანიზმი. ექს პარტე სამართალწარმოების ფარგლებში სახელმწიფომ უნდა შექმნას (პოზიტიური ვალდებულება) კონკრეტული მექანიზმი, რომელიც უფლების დაცვის რეალურ შესაძლებლობას უზრუნველყოფს.

სადავო აქტების კონსტიტუციურობის შესახებ მსჯელობა მნიშვნელოვანია, როგორც საქართველოს კონსტიტუციის მე-20 მუხლთან ასევე 42-ე მუხლის პირველი პუნქტთან მიმართებით. მე-20 მუხლთან მიმართებით უნდა შეფასდეს პირადი ცხოვრების უფლების ხელყოფის საკითხი, ანუ რამდენად იძლევა შესაძლებლობას მოქმედი კანონმდებლობა, რომ მოსამართლის ნებართვის გარეშე მოხდეს მიყურადება. სასამართლო კონტროლის ნაწილზე მსჯელობისას თუ დადგინდება, რომ დაირღვა საქართველოს კონსტიტუციის მე-20 მუხლი, ამ შემთხვევაში სასამართლოს აღარ მოუწევს ცალკე იმსჯელოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის პირველი პუნქტის დარღვევის საკითხზე (რადგან თავად არსებული საკანონმდებლო ინსტიტუტი იქნება მატერიალურ-სამართლებრივად არაკონსტიტუციური).

მაგრამ თუ საკონსტიტუციო სასამართლო არ დაადგენს დარღვევას საქართველოს კონსტიტუციის მე-20 მუხლის მიმართ, მაშინ სასამართლომ უნდა იმსჯელოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის პირველ პუნქტზე, რადგან საჭიროა შეფასდეს შესაძლო დარღვეული უფლების დაცვის შესაძლებლობა, რაც გულისხმობს სასამართლოსათვის მიმართვისა და ზიანის ანაზღაურების მოთხოვნის შესაძლებლობას, ანუ რამდენად არსებობს შესაძლებლობა პირს ეცნობოს განხორციელებული ღონისძიების შესახებ და შესაბამისად მანვე გადაწყვიტოს სამართლიანი სასამართლოს უფლების გამოყენების შესახებ. სწორედ ამ თვალსაზრისით არის მნიშვნელოვანი საკითხის გადაწყვეტა და შეფასება და ამიტომ უნდა მოხდეს არსებით სხდომაზე სადავო ნორმების შესახებ მსჯელობა როგორც კონსტიტუციის მე-20 მუხლთან, ისე კონსტიტუციის 42-ე მუხლის 1-ლ პუნქტთან მიმართებით.

გარდა ყოველივე ზემოაღნიშნულისა, პირმა შეიძლება გამოიყოს ის ძირითადი პრინციპები, რაზეც ადამინის უფლებათა ევროპული სასამართლო საკუთარ გადაწყვეტილებებს აფუძნებს. პირველ რიგში, დასაშვებობის ეტაპზე, სასამართლო აადვილების პირთა მხრიდან სასამართლოსადმი მიმართვის შესაძლებლბოას, როდესაც აცხადებს, რომ ფარული მიყურადების სპეციფიკისა და მისი საიდუმლოობიდან გამომდინარე, პირმა შეიძლება არ იცოდეს, რომ მის მიმართ მიმდინარეობს ფარული თვალთვალი და აქედან გამომდიანრე ვერ პირმა სასამართლოში შეიძლება ვერ წარადგინოს უფლების დარღვევის კონკრეტული მტკიცებულებები. სასამართლომ ასეთ დროს განაცხადა, რომ ქვეყანაში ფარული თვალთვალის შესახებ კანონმდებლობის არსებობისას არ არის აუცილებელი პირმა წარმოადგინოს უფლების დარღვევის კონკრეტული მტკიცებულებებ. სასამართლომ საკმარისად მიიჩნია ზოგადი ეჭვისა და ზოგად მტკიცებულებებზე დაყრდნობით სასამართლოსადმი მიმართვის საშუალება, რითაც პირებს გაუადვილად ედავად დსაკუთარი უფლებებს დასაცავად. ადამიანის უფლებათა ევროპულ სასამართლოში პირები არ არ არიან აღჭურვილი აცტიონ პოპულარის ტიპის სარჩელებით, როდესაც პირს აქვს უფლება გაასაჩივროს ნებისმიერი ნორმა ინ აბსტრაცტო. კანონმდებლობის მიხედვით იმისათვის, რათა პირმა შეძლოს დარღვეული უფლებების აღდგენაზე, აუცილებელია უფლება მის მიმართ იყოს დარღვეული და ის ვერ გაასაჩივრებს ისეთ კანონს, რომელიც უშუალოდ ან არ ვრცელდება მასზე. მოცემულ შემთხვევაში სასამართლომ საკუთარი პრაქტიკით ნაწილობრივ დაუშვა ზოგადი მტკიცებულებებით სასამართლოსათვის ნებისმიერი პირის მიმართვის შესაძლებლობა რაც თავისი არსით ახლოს არის აცტიონ პოპულარის ტიპის სარჩელთან.

უფლების უკანონო ჩარევის დასადგენად სასამართლო პოზიტიური გზით განსაზღვრავს უფლებაში ჩარევის კანონიერ შემთხვევბს და იმ წინაპირობებს, რომლებსაც უნდა ეფუძნებოდეს ჩარევა. სასამართლო განმარტავს ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვეციის მე-8 მუხლის მე-2 ნაწილს და ამბობს, რომ იმ შემთხვევაში როდესაც ხდება უფლებაში ჩარევა, ის უნდა ეფუძნებოდეს სამ წინაპირობას: ჩარევას უნდა გააჩნდეს გამოყოფილი, ნათელი სამართლებრივი საფუძველი შიდა ნაციონალურ კანონმდებლობაში და თავად კანონი რომლის საფუძველზეც ხდება ჩარება აუცილებლად უნდა იყო ხელმისაწვდომი დაინტერესებული პირებისთვის და განჭვრეტადი თავის შედეგებით. სასამართლო ასევე ადგენს ჩარევისათვის პროპორციულობის ტესტს, რომლის მიხედვითაც უფლებაში ჩარევის დროს უნდა ხდებოდეს ლეგიტიმური მიზნის მისაღწევად ყველაზე უფრო ნაკლებად შემზღუდავი საშუალების გამოყენება. სასამართლო ასევე აუცილებლად მიიჩნევს ხელისუფლების ორგანოებზე სასამართლო კონტროლის არსებობას, მაგრამ ასევე უშვებს კონტროლის განმახორციელები ალტერნატიული დამოუკიდებელი ოგანოების არსებობასაც, როგორებიც შეიძლება იყვნენ დამოუკიდებელი კომისია ან საპარალემნტო ხელისუფლება.

იმედს გამოვთქვამთ, რომ გადაწყვეტილების მიღების პროცესში საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს გამოადგება სასამართლოს მეგობრის ზემოაღნიშნული მოსაზრება და სტუდენტების მიერ ჩატარებული კვლევა.