კოლეგიის შემადგენლობა:

ვახტანგ გვარამია – სხდომის თავმჯდომარე;

ქეთევან ერემაძე – მომხსენებელი მოსამართლე;

ბესარიონ ზოიძე-წევრი.

სხდომის მდივანი: ლილი სხირტლაძე.

საქმის დასახელება: საქართველოს მოქალაქეები – დავით ჯიმშელეიშვილი, ტარიელ გვეტაძე და ნელი დალალიშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ.

დავის საგანი: საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის 52-ე მუხლის მეორე ნაწილის სიტყვების «ან კანონიერ მფლობელობაში» კონსტიტუციურობა საქართველოს კონსტიტუციის 21-ე მუხლთან მიმართებით.

საქმის განხილვის მონაწილენი: მოსარჩელეთა წარმომადგენელი – ინგა გიორგაძე; მოპასუხის – საქართველოს პარლამენტის წარმომადგენლები: ბათარ ჩანქსელიანი და იოსებ ლომაშვილი; სპეციალისტები: იურიდიულ მეცნიერებათა დოქტორი, თბილისის ეკონომიკურ ურთიერთობათა სახელმწიფო უნივერსიტეტის პროფესორი ოთარ გამყრელიძე; საქართველოს საზოგადოებრივ მეცნიერებათა უნივერსიტეტის სამართლის სკოლის დირექტორი, პროფესორი ლევან იზორია; ივ. ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის პროფესორი ზურაბ ძლიერიშვილი; მოწმეები: საქართველოს ფინანსთა სამინისტროს შემოსავლების სამსახურის იურიდიული სამმართველოს საჩივრების განყოფილების ინსპექტორი იროდიონ ხოსიტაშვილი და ამავე სამსახურის იურიდიული სამმართველოს სასამართლო დავების განყოფილების მთავარი ინსპექტორი დავით გაბლიშვილი.

I

1) 2006 წლის 16 მაისს საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს კონსტიტუციური სარჩელით (რეგისტრაციის N384) მომართეს მოქალაქეებმა დავით ჯიმშელეიშვილმა, ნელი დალალიშვილმა და ტარიელ გვეტაძემ. 2006 წლის 9 ივნისის საოქმო ჩანაწერით, საკონსტიტუციო სასამართლოს პირველმა კოლეგიამ საქმე მიიღო არსებითად განსახილველად.

კონსტიტუციური სარჩელის შემოტანის საფუძველია საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის პირველი პუნქტი, 89-ე მუხლის პირველი პუნქტის «ვ» ქვეპუნქტი, «საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ» საქართველოს ორგანული კანონის მე-19 მუხლის პირველი პუნქტის «ე» ქვეპუნქტი, 31-ე მუხლი და 39-ე მუხლის პირველი პუნქტის «ა» ქვეპუნქტი, «საკონსტიტუციო სამართალწარმოების შესახებ» საქართველოს კანონის პირველი მუხლის მე-2 პუნქტი.

2) კონსტიტუციური სარჩელისა და ამავე საქმეზე მიღებული საოქმო ჩანაწერის მიხედვით, თავდაპირველ დავის საგანს წარმოადგენდა: «საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსში დამატებების და ცვლილებების შეტანის შესახებ» საქართველოს 2005 წლის 28 დეკემბრის კანონის პირველი მუხლის პირველი, მე-2 და მე-3 პუნქტების და საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის მე-40 მუხლის პირველი ნაწილის «ი» ქვეპუნქტის, 41-ე მუხლის მე-2 ნაწილის და 52-ე მუხლის კონსტიტუციურობა საქართველოს კონსტიტუციის 21-ე მუხლთან მიმართებით.

სადავო ნორმებით, სასჯელთა სახეებს დაემატა ქონების ჩამორთმევა (საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის მე-40 მუხლის პირველი ნაწილის «ი» ქვეპუნქტი); ამასთან, მისი გამოყენება განისაზღვრა მხოლოდ დამატებითი სასჯელის სახით (41-ე მუხლის მე-2 ნაწილი);

საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის 52-ე მუხლის პირველი ნაწილით განიმარტა «ქონების ჩამორთმევის» შინაარსი. კერძოდ, ასეთად ჩაითვალა დანაშაულის საგნის ან/და იარაღის, დანაშაულის ჩასადენად გამიზნული ნივთის ან/და დანაშაულებრივი გზით მოპოვებული ქონების სახელმწიფოს სასარგებლოდ უსასყიდლოდ ჩამორთმევა.

ამავე მუხლის მეორე ნაწილის მიხედვით, «დანაშაულის საგნის ან/და იარაღის, ან დანაშაულის ჩასადენად გამიზნული ნივთის ჩამორთმევა ნიშნავს ეჭვმიტანილისთვის, ბრალდებულისთვის, მსჯავრდებულისთვის მის საკუთრებაში ან კანონიერ მფლობელობაში არსებული, განზრახი დანაშაულის ჩასადენად გამოყენებული ან ამისთვის რაიმე სახით გამიზნული ქონების სახელმწიფოს სასარგებლოდ უსასყიდლოდ ჩამორთმევას. დანაშაულის საგნის ან/და იარაღის ან დანაშაულის ჩასადენად გამიზნული ნივთის ჩამორთმევა ხდება სასამართლოს მიერ, ამ კოდექსით გათვალისწინებული ყველა განზრახი დანაშაულისთვის, იმ შემთხვევაში, როდესაც სახეზეა დანაშაულის საგანი ან/და იარაღი, ან დანაშაულის ჩასადენად გამიზნული ნივთი და მათი ჩამორთმევა საჭიროა სახელმწიფო და საზოგადოებრივი აუცილებლობიდან ან ცალკეულ პირთა უფლებებისა და თავისუფლებების დაცვის ინტერესებიდან გამომდინარე ან/და ახალი დანაშაულის თავიდან ასაცილებლად».

მესამე ნაწილი არეგულირებს დანაშაულებრივი გზით მოპოვებული ქონების ჩამორთმევის შემთხვევებსა და წესს.

საქმის არსებითი განხილვის დროს მოსარჩელეთა წარმომადგენელმა შეამცირა სასარჩელო მოთხოვნა, კერძოდ, მიუთითა, რომ მოსარჩელეთა უფლების დარღვევა გამოიწვია უშუალოდ საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის 52-ე მუხლის მე-2 ნაწილის სიტყვებმა «...ან კანონიერ მფლობელობაში...».

3) მოსარჩელეთა აზრით, ისინი უშუალოდ დაზარალდნენ სადავო ნორმით. კერძოდ, მათ სხვადასხვა დანიშნულების საქონელი, რომელთა ღირებულება შეადგენს 537947 ლარს, ჩააბარეს გადამზიდველ ფირმა შპს «ნუგო-ტურიზმს» თურქეთში. აღნიშნულმა ფირმამ, შესაბამისი ანაზღაურების სანაცვლოდ, იკისრა საქონლის საქართველოში ჩამოტანის ვალდებულება. საქმის მასალებიდან ირკვევა, რომ მძღოლმა საზღვრის გადაკვეთისას ჩაიდინა საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის 214-ე მუხლის მე-2 ნაწილით გათვალისწინებული დანაშაული, რისთვისაც ხელვაჩაურის რაიონული სასამართლოს 2006 წლის 20 აპრილის განაჩენით, საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის 52-ე მუხლის მე-2 ნაწილზე დაყრდნობით, მძღოლს, სახელმწიფოს სასარგებლოდ, უსასყიდლოდ ჩამოერთმევა მის კანონიერ მფლობელობაში არსებული დანაშაულის საგანი – 537947 ლარის საბაჟო ღირებულების სხვადასხვა დასახელების საქონელი, რომელიც მოსარჩელეთა კუთვნილ ქონებას წარმოადგენდა.

4) მოსარჩელეთა აზრით, სადავო ნორმა ეწინააღმდეგება საქართველოს კონსტიტუციის 21-ე მუხლს, რომლის თანახმად, საკუთრების ჩამორთმევა შესაძლებელია მხოლოდ კანონით გათვალისწინებული აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროების არსებობისას და სათანადო ანაზღაურებით. მოსარჩელეებს მიაჩნიათ, რომ კანონმდებელმა, ერთი მხრივ, თავად უნდა განსაზღვროს აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროების არსი. ეს არ არის სასამართლო და აღმასრულებელი ხელისუფლების ფუნქცია. ამასთან, კონსტიტუციის 21-ე მუხლის მე-3 პუნქტის მოთხოვნების დასაკმაყოფილებლად, კანონმა არა მარტო საკუთრების ჩამორთმევის შემთხვევები, არამედ მისი კომპენსაციის სახე და მოცულობაც უნდა გაითვალისწინოს.

მათი აზრით, სადავო ნორმა აღნიშნულ პირობებს არ აკმაყოფილებს. ზუსტად სადავო დებულებაზე დაყრდნობით, მათი ქონება, კანონიერი მფლობელის დანაშაულებრივი ქმედების გამო, უსასყიდლოდ გადავიდა სახელმწიფოს საკუთრებაში ისე, რომ არ არსებობდა არავითარი საზოგადოებრივი აუცილებლობა, სხვა პირთა უფლებების და თავისუფლებების დაცვის ინტერესები და ახალი დანაშაულის თავიდან აცილების მიზანი.

მოსარჩელეთა აზრით, სადავო ნორმა კონსტიტუციის 21-ე მუხლს ეწინააღმდეგება ასევე იმის გამო, რომ ქონების ჩამორთმევა ხდება არაბრალეული მესაკუთრისთვის და ირღვევა სასჯელის ინდივიდუალობის პრინციპი.

5) მოპასუხის წარმომადგენელთა აზრით, მოსარჩელეთა მოთხოვნა არ უნდა დაკმაყოფილდეს უსაფუძვლობის გამო.

მათ მიუთითეს, რომ სადავო ნორმით მართლაც ხდება სახელმწიფოს ჩარევა საკუთრების უფლებაში, თუმცა მისი შეფასება უნდა მოხდეს არა 21-ე მუხლის მე-3 პუქტთან, არამედ მე-2 პუნქტთან მიმართებით. ვინაიდან თავისი შინაარსით სადავო ნორმა წარმოადგენს საკუთრებაზე კონტროლის განხორციელების ფორმას.

მოპასუხის განმარტებით, სადავო ნორმის მიზანია საზოგადოების ეკონომიკური და სამართლებრივი სტაბილურობის უზრუნველყოფა, დანაშაულებრიობის შემცირება და დამნაშავის დასჯა, დანაშაულის პრევენცია. ამისთვის კი აუცილებელია დანაშაულის საგნის, იარაღის და დანაშაულის ჩასადენად გამიზნული ნივთის ჩამორთმევა, დამოუკიდებლად იმისა, დამნაშავეს ეკუთვნის ეს ქონება თუ მესამე პირებს. ამასთან, მოპასუხეს მიაჩნია, რომ სადავო ნორმით არ ხდება მესაკუთრის უფლებაში არათანაზომიერი ჩარევა, რადგან მესაკუთრეს უფლების აღდგენის საშუალება გააჩნია როგორც დამნაშავის წინააღმდეგ სამოქალაქო სარჩელის შეტანის, ისე სისხლის სამართალწარმოებაში მხარედ ჩართვისა და სამოქალაქო სარჩელის წარდგენის გზით.

მოპასუხის წარმომადგენლებმა მიუთითეს ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს პრეცედენტებზე, რომელთა თანახმადაც, «ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა დაცვის კონვენციის» პირველი დამატებითი ოქმის პირველი მუხლის დარღვევად არ ჩაითვალა არაბრალეული მესაკუთრისთვის ქონების ჩამორთმევა. ასევე მიუთითეს საერთაშორისო აქტებზე, რომლებიც ხელმომწერი სახელმწიფოებისთვის ითვალისწინებენ მსგავსი ღონისძიების გატარების ვალდებულებას; მოიყვანეს მაგალითები ამ სფეროში სხვა ქვეყნების საკანონმდებლო გამოცდილებიდან.

6) საქმეზე სპეციალისტად მოწვეულმა იურიდიულ მეცნიერებათა დოქტორმა, პროფესორმა ოთარ გამყრელიძემ ყურადღება გაამახვილა სისხლის სამართლის მატერიალური და საპროცესო ნორმების ურთიერთგამიჯვნის აუცილებლობაზე. მისი აზრით, ერთმანეთშია არეული «საპროცესო კონფისკაცია» და ქონების ჩამორთმევა როგორც დამატებითი სასჯელი.

სპეციალისტს გაუმართლებლად მიაჩნია დანაშაულის საგნის, იარაღის და დანაშაულის ჩასადენად გამიზნული ნივთის ჩამორთმევისთვის იმის მტკიცება, რომ ეს აუცილებელია სახელმწიფო ან საზოგადოებრივი აუცილებლობიდან, ან ცალკეულ პირთა უფლებებისა და თავისუფლებების დაცვის ინტერესებიდან გამომდინარე, ან/და ახალი დანაშაულის თავიდან ასაცილებლად. ის მიიჩნევს, რომ, თუ ნივთი დანაშაულის ჩასადენად იყო გამიზნული, ან მისი მეშვეობით განხორციელდა დანაშაული, მაშინ ჩამორთმევა შეიძლება მოხდეს უსასყიდლოდ, მაგრამ, ამასთან აუცილებელ პირობად მიაჩნია, რომ ასეთი ქონება წარმოადგენდეს დამნაშავის საკუთრებას.

სპეციალისტის აზრით, სხვისი ქონების, თუნდაც დამნაშავის კანონიერ მფლობელობაში არსებული ნივთის, ჩამორთმევა დაუშვებელია და ეწინააღმდეგება საქართველოს კონსტიტუციის 21-ე მუხლს, რომელიც მესაკუთრისთვის საკუთრების ჩამორთმევას იცნობს მხოლოდ შესაბამისი ანაზღაურებით.

7) საქმეზე სპეციალისტად მოწვეულმა საზოგადოებრივ მეცნიერებათა უნივერსიტეტის პროფესორმა ლევან იზორიამ ძირითადად ყურადღება გაამახვილა საქართველოს კონსტიტუციის 21-ე მუხლის მე-2 და მე-3 პუნქტების განმარტებაზე.

მისი აზრით, საკუთრების უფლების შეზღუდვისას საკუთრების ობიექტი მესაკუთრის მფლობელობაში რჩება, მაშინ, როდესაც ჩამორთმევის დროს მესაკუთრე კარგავს საკუთრების ობიექტის ფლობის უფლებას. ამასთან, საქართველოს კონსტიტუციის 21-ე მუხლის მე-3 პუნქტი ექსპროპრიაციით შემოიფარგლება.

სპეციალისტის განცხადებით, კანონმდებელი აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროების კონკრეტულ შემთხვევას ადგენს როგორც 21-ე მუხლის მე-2, ისე მე-3 პუნქტის ფარგლებში. მისი აზრით, რაიმე განყენებული კრიტერიუმის გამორჩევა, რომლის მიხედვითაც კანონმდებელი თავიდანვე გამიჯნავდა საქართველოს კონსტიტუციის 21-ე მუხლის მე-2 და მე-3 პუნქტების შინაარს, არ იქნებოდა მიზანშეწონილი, ვინაიდან მხოლოდ კონკრეტულ კანონში, კონკრეტული შემთხვევის რეგულირების დროს ვლინდება, საზოგადოებრივი საჭიროების მიხედვით, საკუთრების შინაარსის განსაზღვრის ან საკუთრების ჩამორთმევის აუცილებლობა.

ლევან იზორიას აზრით, საქართველოს კონსტიტუციის 21-ე მუხლის მე-2 პუნქტის ფარგლებში კანონმდებელი უფრო თავისუფალია, ვიდრე საკუთრების ჩამორთმევის დროს, ვინაიდან ის თანაზომიერად ითვალისწინებს როგორც კერძო, ისე საჯარო ინტერესებს და ამისათვის მას შედარებით ფართო უფლებამოსილება გააჩნია. რაც შეეხება საქართველოს კონსტიტუციის 21-ე მუხლის მე-3 პუნქტში გათვალისწინებულ «აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროების» ცნებას, ის საკუთრებაში ჩარევის დროს, მესაკუთრის დაცვის ინტერესებიდან გამომდინარე, კანონმდებელს უფრო მკაცრ საზღვრებს უწესებს.

სპეციალისტი მიიჩნევს, რომ ერთმანეთისაგან უნდა გაიმიჯნოს საქართველოს კონსტიტუციის 21-ე მუხლის მე-3 პუნქტით გათვალისწინებული საკუთრების ჩამორთმევის ინსტიტუტი, კონფისკაცია და სასჯელის სახით საკუთრების ჩამორთმევის ინსტიტუტი.

მისი აზრით, საქართველოს კონსტიტუციის 21-ე მუხლის მე-3 პუნქტი მხოლოდ კანონიერი საკუთრების ქონებრივ გარანტიას წარმოადგენს. რაც შეეხება დანაშაულის ჩადენის იარაღს, ასეთ საკუთრებას კონსტიტუცია არ იცავს.

პროფესორმა იზორიამ განაცხადა, რომ სასჯელის სახით საკუთრების ჩამორთმევა დამოუკიდებელი სისხლისსამართლებრივი ინსტიტუტია, რომელიც დანაშაულებრივი გზით შეძენილი ქონებისა და დანაშაულის ჩადენის იარაღის უსასყიდლოდ ჩამორთმევას გულისხმობს და იგი სამართლებრივი, დემოკრატიული სახელმწიფოს პრინციპებს შეესაბამება. არაკონსტიტუციური შეიძლება იყოს ასეთი სასჯელის კონკრეტული შინაარსი. აქედან გამომდინარე, მისი აზრით, სადავო ნორმის კონსტიტუციურობაც ზოგადად ეჭვს არ იწვევს, რადგან ის ითვალისწინებს დანაშაულის ჩასადენად გამიზნული ნივთის სახელმწიფოს სასარგებლოდ ჩამორთმევას. მაგრამ კონსტიტუციურობის თვალსაზრისით, საეჭვო შეიძლება იყოს ქონების ჩამორთმევის გავრცელების ფარგლები. სპეციალისტი ამ საკითხის სწორად გადაწყვეტაში განსაკუთრებულ როლს ანიჭებს კონკრეტული საქმის განმხილველ მოსამართლეს და ზოგადად სამოსამართლო სამართალს.

8) ივ. ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის პროფესორმა ზურაბ ძლიერიშვილმა ძირითადად ისაუბრა იმაზე, თუ რა შესაძლებლობები აქვს მესაკუთრეს, სამოქალაქო წესით, საკუთრების უფლების დასაცავად. მან აღნიშნა, რომ მესაკუთრე ვერ მოსთხოვს ქონებას ან ზიანის ანაზღაურებას სახელმწიფოს, მით უფრო ამას ვერ გააკეთებს უსაფუძვლო გამდიდრების მარეგულირებელ ნორმებზე დაყრდნობით. ამასთან დაკავშირებით აღნიშნა, რომ უსაფუძვლო გამდიდრება ნიშნავს ქონების შეძენას ან დაზოგვას სხვის ხარჯზე, სამართლებრივი საფუძვლის გარეშე. სამართლებრივ საფუძველში კი იგულისხმება არა მარტო კერძოსამართლებრივი ხასიათის აქტი (ხელშეკრულება და ნორმატიული აქტი), არამედ, აგრეთვე სამართლის სხვა დარგებით გათვალისწინებული სამართლებრივი ნორმებიც. შესაბამისად, მისი აზრით, სანამ არსებობს სადავო ნორმა მოქმედი რედაქციით, დაზარალებულ, არაბრალეულ მესაკუთრეს გააჩნია მოთხოვნის უფლება არა სახელმწიფოს, არამედ მხოლოდ დანაშაულის ჩამდენი პირის მიმართ.

სპეციალისტი თვლის, რომ ქონების როგორც დანაშაულის საგნის სახელმწიფოს მიერ ჩამორთმევის ფაქტი არ აუქმებს მესაკუთრის სახელშეკრულებო მოთხოვნის უფლებას. მისი აზრით, ამ დროს ზიანი უნდა აანაზღაუროს პირმა, რომელმაც დაარღვია შესაბამისი ხელშეკრულებით ნაკისრი ვალდებულება. თუმცა სხვა საკითხია, რამდენად იქნება შესაძლებელი ამ მოთხოვნის რეალური დაკმაყოფილება.

9) სხდომაზე მოწმედ მოწვეულმა საქართველოს ფინანსთა სამინისტროს შემოსავლების სამსახურის თანამშრომლებმა – დავით გაბლიშვილმა და იროდიონ ხოსიტაშვილმა ყურადღება გაამახვილეს გადამზიდველის მიერ საბაჟო წესების დარღვევის დროს მესაკუთრის შესაძლო კავშირზე ჩადენილ დანაშაულთან და მის შესაძლებლობაზე, იდავოს ქონების ჩამორთმევის საკითხზე. მათ აღნიშნეს, რომ დეკლარირებული მონაცემების სისწორეზე, წარმოდგენილი დოკუმენტების ნამდვილობასა და საბაჟო დეკლარაციასთან საქონლის შესაბამისობაზე, მოქმედი საბაჟო კანონმდებლობის შესაბამისად, პასუხისმგებელია დეკლარანტი. მას, მესაკუთრისაგან დამოუკიდებლად, შეუძლია განსაზღვროს საქონლის საბაჟო ღირებულება და ასახოს ეს სათანადო დოკუმენტში. საქონლის მესაკუთრემ შესაძლოა არ იცოდეს დეკლარანტის მიერ არასწორი ინფორმაციის წარდგენის შესახებ. მართალია, მესაკუთრეს უფლება აქვს, დამატებით წარადგინოს სწორი ინფორმაცია საბაჟო ორგანოებში, თუმცა ამ უკანასკნელთ არ ევალებათ ტვირთის მესაკუთრის ვინაობის დადგენა და მისი ინფორმირება დეკლარანტის მიერ თავისი ვალდებულების არაჯეროვანი შესრულების თაობაზე. შესაბამისად, საბაჟო სამართალდარღვევის შესახებ საბაჟო ორგანოს მიერ გაგზავნილი შეტყობინება შესაძლოა გაასაჩივროს მხოლოდ იმ პირმა, რომლის მიმართაც გამოტანილია იგი ან მისმა წარმომადგენელმა და არა ნებისმიერმა დაინტერესებულმა პირმა.

II

1) თითოეულ სახელმწიფოს, მისი განვითარების სხვადასხვა ეტაპზე, განსხვავებული პრიორიტეტები აქვს. თუმცა დემოკრატიული, სამართლებრივი და სოციალური სახელმწიფოს მუდმივ პრიორიტეტს წარმოადგენს ადამიანის უფლება-თავისუფლების დაცვა, საზოგადოების, მისი თითოეული წევრის ნორმალური, სრულფასოვანი განვითარებისათვის შესაბამისი პირობების შექმნა, საბაზრო ეკონომიკის პრინციპებზე დაფუძნებით დინამიური ეკონომიკური ურთიერთობების განვითარება, ნებისმიერ სფეროში ჯანსაღი, კონკურენტული გარემოს უზრუნველყოფა. ამ თვალსაზრისით, ქვეყნის განვითარების დინამიკა, მრავალ სხვა ფაქტორთან ერთად, უშუალოდ არის დამოკიდებული ქვეყანაში არსებულ კრიმინოგენულ ვითარებაზე. ამასთან, კონკრეტულ სფეროში საერთაშორისო თანამშრომლობის, საიმედო პარტნიორობის, სტაბილური ურთიერთობების დასამყარებლად ნებისმიერი სახელმწიფოსთვის მხოლოდ მშვიდი და უსაფრთხო ქვეყანაა მიმზიდველი. ამიტომ დანაშაულთან ბრძოლა მუდმივად აქტუალური პრობლემაა სახელმწიფოთა უმრავლესობისთვის.

2) არაერთმა სახელმწიფომ დანაშაულთან ბრძოლის ერთ-ერთ ეფექტურ ფორმად აირჩია პასუხისმგებლობის სახით ქონების ჩამორთმევის შემოღება. მართალია, სხვადასხვა ქვეყანაში განსხვავებულია მისი გავრცელების ფარგლები, გამოყენების მასშტაბი, არაერთგვაროვანია მიდგომა ამ ინსტიტუტის სისხლის, ადმინისტრაციული, საბაჟო თუ სამოქალაქო ნორმებით რეგულირებასთან დაკავშირებით. თუმცა უდავოა, რომ პასუხისმგებლობის ეს ზომა, დემოკრატიული ქვეყნების კონსტიტუციებით დასაშვებ, დემოკრატიული პრინციპების შესაბამის შესაბამის ინსტიტუტად არის მიჩნეული.

მართალია, პასუხისმგებლობის ზომის სახით ქონების ჩამორთმევა, თავისთავად, კონსტიტუციას არ ეწინააღმდეგება, მაგრამ ეს გარემოება არ ათავისუფლებს სახელმწიფოს ვალდებულებისგან, მისი კონკრეტული შინაარსი ასევე მკაცრად მოაქციოს კონსტიტუციის ფარგლებში. ამასთან, ასეთი ვალდებულება არ ამოიწურება ამ ინსტიტუტის მხოლოდ საკუთრების უფლების მარეგულირებელ კონსტიტუციურ ნორმებთან შესაბამისობის უზრუნველყოფით. კანონმდებელმა ქონების ჩამორთმევის შესაძლებლობის დაკანონებისას უნდა გაითვალისწინოს და დაიცვას ყველა იმ კონსტიტუციური უფლების თუ ძირითადი კონსტიტუციური პრინციპის მოთხოვნები, რომელთა რეგულირების სფეროშიც ეს ინსტიტუტი მოექცევა.

3) მოქმედი სისხლის სამართლის კოდექსის 52-ე მუხლის მე-2 ნაწილის სადავო დებულების კონსტიტუციურობაზე მსჯელობის დაწყებამდე აუცილებელია, ის განვასხვავოთ 1997 წლის 1 იანვრის საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის რიგი ნორმებით გათვალისწინებული დამატებითი სასჯელის სახით ქონების კონფისკაციისგან, რომელიც საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 1997 წლის 21 ივლისის N1/51 გადაწყვეტილებით არაკონსტიტუციურად იქნა ცნობილი.

მიუხედავად იმისა, რომ სადავო ნორმაც დამატებითი სასჯელის სახით ქონების ჩამორთმევას ეხება, არსებითი სხვაობაა მათ შინაარსსა და ფარგლებში:

ა) ძალადაკარგული ნორმის მიხედვით, განსასჯელს ჩამოერთმეოდა პირად საკუთრებაში არსებული მთელი ქონება ან მისი ნაწილი, რომელსაც, თავისთავად, დანაშაულთან არაფერი ჰქონდა საერთო. ხოლო სადავო ნორმის თანახმად, ჩამორთმევას ექვემდებარება დანაშაულის საგანი, იარაღი, დანაშაულის ჩასადენად გამიზნული ნივთი, ანუ საუბარია ქონებაზე, რომელიც ამა თუ იმ ფორმით დაკავშირებულია დანაშაულთან;

ბ) არაკონსტიტუციურად ცნობილი ნორმის მიხედვით, განსასჯელს ჩამოერთმეოდა მის პირად საკუთრებაში არსებული ქონება, ხოლო სადავო ნორმის თანახმად, ხდება ეჭვმიტანილის, ბრალდებულის და მსჯავრდებულის არა მხოლოდ საკუთრებაში, არამედ კანონიერ მფლობელობაში არსებული დანაშაულის საგნის ან/და იარაღის, დანაშაულის ჩასადენად გამიზნული ნივთის ჩამორთმევა;

გ) 1997 წლის საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსი დამატებითი სასჯელის სახით ქონების კონფისკაციას ითვალისწინებდა რამდენიმე დანაშაულისთვის, სადავო ნორმის მიხედვით, ეს დამატებითი სასჯელი შესაძლოა გამოყენებულ იქნეს ყველა განზრახი დანაშაულისთვის;

დ) მიუხედავად იმის, რომ ორივე შემთხვევაში ქონების ჩამორთმევის შესახებ გადაწყვეტილებას იღებს სასამართლო, სხვაობაა ამ სასჯელის გამოყენების პირობებში.

სადავო ნორმის მიხედვით, დამატებითი სასჯელი შესაძლოა გამოყენებული იქნეს მხოლოდ შემდეგი წინა პირობების არსებობისას: ა) როდესაც სახეზეა დანაშაულის საგანი ან/და იარაღი, ან დანაშაულის ჩასადენად გამიზნული ნივთი და ბ) მათი ჩამორთმევა საჭიროა სახელმწიფო და საზოგადოებრივი აუცილებლობიდან ან ცალკეულ პირთა უფლებებისა და თავისუფლებების დაცვის ინტერესებიდან გამომდინარე, ან/და ახალი დანაშაულის თავიდან ასაცილებლად. 1997 წლის საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის მიხედვით, ეს პირობები მხედველობაში არ მიიღებოდა.

როგორც უკვე აღინიშნა, დამატებითი სასჯელის სახით ქონების ჩამორთმევა, თავისთავად, კონსტიტუციას არ ეწინააღმდეგება, არაკონსტიტუციური შეიძლება იყოს მისი კონკრეტული შინაარსი და ფარგლები. ვინაიდან ზუსტად ამ თვალსაზრისით განსხვავდება ერთმანეთისგან სადავო და ძალადაკარგული ნორმები, საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ უნდა იმსჯელოს სასჯელის ამ ზომის ახალი შინაარსისა და ფარგლების კონსტიტუციურობაზე.

4) მოსარჩელეები სადავო ნორმის კონსტიტუციურობის შეფასებას მოითხოვენ საქართველოს კონსტიტუციის 21-ე მუხლთან (მის სამივე პუნქტთან) მიმართებით.

«საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ» საქართველოს ორგანული კანონის 26-ე მუხლის მე-3 პუნქტის თანახმად, «ნორმატიული აქტის შემოწმებისას საკონსტიტუციო სასამართლო მხედველობაში იღებს სადავო ნორმის არა მარტო სიტყვასიტყვით მნიშვნელობას, არამედ მასში გამოხატულ ნამდვილ აზრსა და მისი გამოყენების პრაქტიკას, აგრეთვე შესაბამისი კონსტიტუციური ნორმის არსს». მხოლოდ აღნიშნული საკითხების სწორად გარკვევა იძლევა, თანაზომიერების პრინციპზე დაყრდნობით, ნორმის კონსტიტუციურობის შეფასების შესაძლებლობას. ამიტომ სადავო ნორმის კონსტიტუციურობაზე მსჯელობა მოითხოვს როგორც საქართველოს კონსტიტუციის 21-ე მუხლის შინაარსის და ფარგლების, ისე სადავო ნორმის სიტყვასიტყვითი და ნამდვილი არსის, მისი შემოღების მიზნისა და პრაქტიკული დანიშნულების თანმიმდევრულ განმარტებას.

5) ადამიანის ღირსება და მისი პიროვნული თავისუფლება, ძირითად, ბუნებით უფლებებში გამოიხატება. ეს უფლებები იმით გამოირჩევიან, რომ წარმოადგენენ ადამიანის თანდაყოლილ და არა ნაწარმოებ უფლებებს. ადამიანი იბადება ამ უფლებებით, რაც საფუძველშივე ავალდებულებს სახელმწიფოს, ადეკვატურად უზრუნველყოს ყოველი ადამიანის პიროვნული თავისუფლების სრული თვითრეალიზაციის შესაძლებლობა. იმავდროულად, ეს გარემოება მნიშვნელოვანწილად განსაზღვრავს სახელმწიფოს უფრო მეტ სიფრთხილეს და ზომიერებას უფლებაში შესაძლო ჩარევისა და რეგულირების ფარგლების დადგენისას.

საკუთრების უფლებაც ბუნებითი უფლებაა, რომლის გარეშე შეუძლებელია დემოკრატიული საზოგადოების არსებობა. საკუთრების უფლება ადამიანის არა მარტო არსებობის ელემენტარული საფუძველია, არამედ უზრუნველყოფს მის თავისუფლებას, მისი უნარისა და შესაძლებლობების ადეკვატურ რეალიზაციას, ცხოვრების საკუთარი პასუხისმგებლობით წარმართვას. ყოველივე ეს კანონზომიერად განაპირობებს ინდივიდის კერძო ინიციატივებს ეკონომიკურ სფეროში, რაც ხელს უწყობს ეკონომიკური ურთიერთობების, თავისუფალი მეწარმეობის, საბაზრო ეკონომიკის განვითარებას, ნორმალურ, სტაბილურ სამოქალაქო ბრუნვას.

იმავდროულად, კერძო საკუთრება, როგორც ინსტიტუტი, საბაზრო ეკონომიკის ბირთვს წარმოადგენს. შესაბამისად, ის არის არა მხოლოდ მესაკუთრეებს შორის ეკონომიკური კონკურენციის, არამედ ასევე დემოკრატიული სახელმწიფო და საზოგადოებრივი წყობილების ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი წინა პირობა.

ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, დაცული, გარანტირებული კერძო ინტერესი უზრუნველყოფს საჯარო ინტერესების დაკმაყოფილებასაც. ბუნებრივია, რაც უფრო მყარია საკუთრების უფლების სამართლებრივი გარანტიები, მით თავისუფალი და თამამია კერძოსამართლებრივი ურთიერთობები, შესაბამისად, უფრო რეალურად მიღწევადია დასახელებული საჯარო ინტერესებიც. იმავდროულად, კონკრეტული კერძო ინტერესების დაკმაყოფილებაც მნიშვნელოვანწილად არის დამოკიდებული დაცულ საჯარო ინტერესებზე.

თანამედროვე სახელმწიფოს სტაბილურობის ერთ-ერთ უმნიშვნელოვანეს პირობას წარმოადგენს კერძო და საჯარო ინტერესებს შორის პრიორიტეტების სწორად და სამართლიანად გასაზღვრა, ხელისუფლებისა და ადამიანის ურთიერთობის გონივრულად დაბალანსებული სისტემის შექმნა. ეს, პირველ რიგში, გამოხატულებას პოვებს ყოველი კონკრეტული უფლების შინაარსისა და ფარგლების ადეკვატურ საკანონმდებლო განსაზღვრაში.

6) საკუთრების უფლების, ისევე როგორც სხვა ძირითადი უფლებების სამართლებრივ გარანტიას, პირველ რიგში, წარმოადგენს კონსტიტუცია. კერძოდ კი: ა) მისი ძირითადი პრინციპები, რომლებიც განსაზღვრავენ სახელმწიფოს განვითარების მიმართულებებს და ხელისუფლების ადამიანთან შესაძლო ურთიერთობის შინაარსს. ეს პრინციპებია: დემოკრატიული საზოგადოებრივი წესწყობილება, ეკონომიკური თავისუფლება, სოციალური და სამართლებრივი სახელმწიფო. ხელისუფლების ადამიანთან ურთიერთობის შინაარსის განმსაზღვრელი ნორმა-პრინციპი მოცემულია ასევე კონსტიტუციის მე-7 მუხლში, რომლის თანახმადაც: «სახელმწიფო ცნობს და იცავს ადამიანის საყოველთაოდ აღიარებულ უფლებებსა და თავისუფლებებს, როგორც წარუვალ და უზენაეს ადამიანურ ღირებულებებს. ხელისუფლების განხორციელებისას ხალხი და სახელმწიფო შეზღუდული არიან ამ უფლებებითა და თავისუფლებებით, როგორც უშუალოდ მოქმედი სამართლით».

ბ) უშუალოდ საკუთრების უფლების კონკრეტული კონსტიტუციური გარანტია ასახულია კონსტიტუციის 21-ე მუხლში.

7) კონსტიტუციით გარანტირებული საკუთრების ცნება და შინაარსი თავად კონსტიტუციიდან უნდა წავიკითხოთ. აქვეა მოცემული კერძო და საჯარო ინტერესების თანაფარდობის განსაზღვრის დასაშვები ფარგლები. კანონმდებელი კი ამ სფეროში უფლებამოსილია და ვალდებულიც, იმოქმედოს მხოლოდ 21-ე მუხლით დადგენილ ჩარჩოებში, რათა არ მოხდეს თავად უფლების ნამდვილი არსის კორექტირება, ხელყოფა.

საქართველოს კონსტიტუციის 21-ე მუხლის პირველი პუნქტის მიხედვით: «საკუთრება ...აღიარებული და უზრუნველყოფილია...».

ეს ნორმა ერთდროულად არის კერძო საკუთრების ინსტიტუტის და ადამიანის ძირითადი უფლების გარანტია. უზრუნველყოფს რა კერძო საკუთრების ინსტიტუტის ხელშეუხებლობას, ის მიმართულია კანონმდებლისადმი და ავადებულებს მას, შექმნას ნორმათა ისეთი სისტემა, რომელიც ეჭვქვეშ არ დააყენებს ამ ინსტიტუტის არსებობას.

საკუთრების როგორც ძირითადი უფლების გარანტია, პირველ რიგში, ნიშნავს თითოეული მესაკუთრის უფლებას, თავი დაიცვას სახელმწიფოს გაუმართლებელი ჩარევისაგან, კერძოდ კი, უფლების დასაცავად მიმართოს სასამართლოს. მაგრამ საკუთრების გარანტირებულობა მხოლოდ სახელმწიფოს წინაშე დაცვის უფლებით არ ამოიწურება, ის, იმავდროულად, ავალდებულებს სახელმწიფოს, დაიცვას ეს უფლება, რაც, პირველ რიგში, ნიშნავს კანონმდებლობაში საკუთრების შინაარსის კონსტიტუციის შესაბამის რეგლამენტირებას.

8) საკუთრების უფლება არ არის აბსოლუტური უფლება 21-ე მუხლი უარყოფს იმგვარ საკუთრებით წესრიგს, რომელშიც კერძო ინტერესი საჯარო ინტერესთა მიმართ უპირობო, აბსოლუტური უპირატესობით სარგებლობს.

დემოკრატიული ქვეყნების სამართალი საკუთრების და მესაკუთრის იზოლირებულად არ განიხილავს, არამედ – მხოლოდ განსაზღვრული მართლწესრიგის პირობებში. ის მართლწესრიგებიც კი, რომლებიც საკუთრების თავისუფლებისა და შეუზღუდველობის იდეით დამკვიდრდნენ ისტორიაში, არ იცნობენ აბსოლუტურად შეუზღუდავ საკუთრებას. ასეთია თვით რომის სამართალიც.

საკუთრებას სოციალურ სახელმწიფოში, მესაკუთრის კერძო ინტერესების დაკმაყოფილების პარალელურად, აქვს სოციალური ფუნქცია. სამართალი ვერ იქნება გულგრილი საკუთრების სოციალური დატვირთვისადმი, რადგან სწორედ აქ მჟღავნდება საკუთრების მიერ შესასრულებელი ამოცანა, მისი ადგილი, როლი და მნიშვნელობა. ამიტომ სოციალური და სამართლებრივი სახელმწიფო ერთნაირად მოითხოვს როგორც კერძო საკუთრების თავისუფლებას, ისე მისი შეზღუდვის აუცილებლობას საჯარო მიზნებისთვის.

საქართველოს კონსტიტუციის 21-ე მუხლიც ითვალისწინებს საჯარო მიზნებისთვის საკუთრებაში ჩარევის შესაძლებლობას, კერძოდ კი, საკუთრების უფლების შეზღუდვას და საკუთრების ჩამორთმევას.

9) საკუთრებითი წესრიგის სფეროში კერძო და საჯარო ინტერესები კონსტიტუციამ იმგვარად დააბალანსა, რომ ინტერესთა კონფლიქტის ცალკეულ შემთხვევაში შესაძლებელია საჯარო ინტერესისთვის უპირატესობის მინიჭება და, უკიდურეს შემთხვევაში, მესაკუთრემ საკუთრების უფლებაში ჩარევა უნდა ითმინოს. თუმცა ხაზგასასმელია, რომ კონსტიტუციამ ამ კონფლიქტის გადაწყვეტა კანონმდებელს კი არ მიანდო, არამედ თავად გადაწყვიტა 21-ე მუხლის მე-2 და მე-3 პუნქტებით, რომელთა თანახმად, საკუთრებაში სახელმწიფოს ჩარევა შეზღუდვის ან ჩამორთმევის სახით შეიძლება მხოლოდ აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროებისას.

როგორც კი დავუშვებთ, რომ ამა თუ იმ სფეროში სახელმწიფოს პოლიტიკის გასატარებლად შესაძლებელია საკუთრების უფლებაში ისეთი ჩარევა, რომელიც განსხვავდება აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროებისთვის საკუთრების უფლებაში ჩარევის ფარგლებისგან, კანონზომიერად გაიზრდება ცდუნება სახელმწიფოს უფლებამოსილების ბოროტად, არასწორად გამოყენებისა, შესაძლებელი გახდება საკუთრების უფლების შეზღუდვის საჭიროების ფარგლების გაფართოება, რისი შედეგიც იქნება საკუთრების უფლებაში გაუმართლებელი ჩარევა, უფლების დარღვევა. კონსტიტუციის მიხედვით, საკუთრების უფლებაში ნებისმიერი ჩარევა დასაშვებია მხოლოდ 21-ე მუხლის მე-2 და მე-3 პუნქტებით გათვალისწინებულ ფარგლებში. ეს არის სახელმწიფოსთვის ვალდებულება, თავისი პოლიტიკა, კონკრეტულ სფეროში, დაუქვემდებაროს მე-2 და მე-3 პუნქტებით გათვალისწინებულ აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროების არსს, იმავდროულად, ეს არის ყოველი მესაკუთრის ვალდებულება, ითმინოს მის საკუთრებაში სახელმწიფოს ასეთი ჩარევები – ეს მისი საკუთრების კონსტიტუციური უფლების თანმდევი კონსტიტუციური ვალდებულებაა.

10) მართალია, საქართველოს კონსტიტუციის 21-ე მუხლის მე-2 პუნქტით გათვალისწინებული უფლების შეზღუდვა და მე-3 პუნქტით დაშვებული საკუთრების ჩამორთმევა წარმოადგენენ პირველი პუნქტით დადგენილ საკუთრების გარანტიაში ჩარევას, მაგრამ ისინი თავისი შინაარსით პრინციპულად განსხვავდებიან ერთმანეთისაგან. უმნიშვნელოვანესი სხვაობა ჩარევის ამ ორ ფორმას შორის არის ის, რომ არსებობს განსხვავებული მოთხოვნები მათი კონსტიტუციურ-სამართლებრივი თვალსაზრისით გამართლებისათვის.

11) საქართველოს კონსტიტუციის 21-ე მუხლის მე-2 პუნქტის თანახმად: «აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროებისთვის დასაშვებია პირველ პუნქტში აღნიშნულ უფლებათა შეზღუდვა კანონით განსაზღვრულ შემთხვევებში და დადგენილი წესით».

მაშასადამე, საკუთრების უფლების შეზღუდვის დასაბუთების ფორმალურ-იურიდიულ საფუძველს წარმოადგენს: ა) აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროების შემთხვევების კანონით გათვალისწინება; ბ) შეზღუდვის წესის კანონით დადგენა.

ეს პუნქტი კანონმდებელს აძლევს საკუთრების უფლების შინაარსის განსაზღვრის უფლებამოსილებას, მაგრამ მხოლოდ იმ პირობით, რომ კანონმდებლის ნება კონსტიტუციური მოთხოვნის ადეკვატური იქნება. სწორედ აქ იჩენს თავს შეზღუდვის მატერიალური კრიტერიუმი, რომელიც კანონმდებელს ავალდებულებს კერძო და საჯარო ინტერესების გონივრულ დაბალანსებას. კონსტიტუციის 21-ე მუხლის მეორე პუნქტით დაკისრებული ვალდებულების შესრულებისას კანონმდებელი დგას ამოცანის წინაშე, თანაბრად გაითვალისწინოს კონსტიტუციით განსაზღვრული უფლების გარანტია და სოციალური საკუთრებითი წესრიგის მოთხოვნა და დააბალანსოს ინტერესები. დაუშვებელია საკუთრების სოციალური ფუნქციის უგულებელყოფა, იმავდროულად, შეუძლებელია მესაკუთრის ზედმეტად, არათანაზომიერად შეზღუდვის გამართლება.

საკუთრების შინაარსისა და ფარგლების განსაზღვრისას კანონმდებელმა ორიენტირად უნდა აიღოს აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროება, რომელიც წარმოადგენს არა მარტო მესაკუთრის მიმართ შეზღუდვის დაწესების საფუძველს, არამედ, ასევე ამ შეზღუდვების ზღვარს.

დაუშვებელია უფრო მკაცრი შეზღუდვების დაწესება, ვიდრე ამას კონკრეტული საზოგადოებრივი საჭიროება მოითხოვს. კანონმდებელმა ორივე მოთხოვნა უნდა დააბალანსოს თანაზომიერების პრინციპის გამოყენებით. ცალმხრივი პრივილეგირება არ შეესაბამება კერძო საკუთრების იმ კონსტიტუციურ-სამართლებრივ გაგებას, რომელიც მისი სოციალური ფუნქციით დატვირთვას ითვალისწინებს. იმავდროულად, დაწესებული შეზღუდვების კონსტიტუციურობის თვალსაზრისით გამართლებისათვის მნიშვნელოვანია ის, თუ რამდენად საჭიროა კონკრეტული რეგულირების სფეროში მათი შემოღება და რამდენად ადეკვატურ ზომას წარმოადგენენ ისინი. ამდენად, ინდივიდის საკუთრებაში ჩარევა გონივრულ შესაბამისობაში უნდა იყოს საზოგადოების მიერ მისაღებ სარგებელთან.

12) საკუთრების უფლებაში ჩარევის კონსტიტუციურობის შეფასებისთვის აუცილებელია შემდეგი საკითხების გაანალიზება: რა არის საქართველოს კონსტიტუციის 21-ე მუხლით გათვალისწინებული «აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროება», ვინ არის უფლებამოსილი, განსაზღვროს, ყოველ კონკრეტულ შემთხვევაში, რა უნდა ჩაითვალოს ასეთ საჭიროებად და რა კრიტერიუმებით უნდა იხელმძღვანელოს მან ამ დროს.

არ არსებობს აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროების დეფინიცია. ეს არის აბსტრაქტული სამართლებრივი ტერმინი, რომელიც კონკრეტულ შინაარსს იძენს სხვადასხვა დროსა და ისტორიულ ვითარებაში, ცვალებადია განსხვავებული და დინამიური სოციალური, ეკონომიკური თუ პოლიტიკური მოთხოვნილებების ადეკვატურად.

საქართველოს კონსტიტუციის თანახმად, აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროების კონკრეტული რეგლამენტაციის უფლებამოსილება გააჩნია მხოლოდ კანონმდებელს. სწორედ მისი გადასაწყვეტია, თუ რა ღონისძიებების გატარებაა აუცილებელი საზოგადოების ინტერესებიდან გამომდინარე. ის შესაბამის დასკვნებს აკეთებს ეკონომიკური, სოციალურ-პოლიტიკური შეხედულებებისა და მიზნების საფუძველზე.

«არ არის აუცილებელი, რომ კანონმდებელმა კონკრეტულად მიუთითოს ნორმაში, თუ რა «აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროებისთვის» იღებს მას. «აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროების» არსებობა შეიძლება გაირკვეს ნორმის ანალიზის, მისი განმარტების შედეგად. პირი, რომელიც იყენებს ნორმას, თვითონ კი არ ადგენს «აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროების» არსებობას, არამედ მიიჩნევს, რომ ამ კონკრეტულ შემთხვევაში არსებობს კანონმდებლის მიერ მოაზრებული «აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროება» (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2007 წლის 18 მაისის N2/1-370, 382, 390, 402, 405 გადაწყვეტილება). იმავდროულად, კანონდებლის ნება ამა თუ იმ გარემოების «აუცილებელ საზოგადოებრივ საჭიროებად» მიჩნევის შესახებ, საკმარისად მკაფიო უნდა იყოს, რათა გამოირიცხოს სამართალშემფარდებლის მიერ მისი არასწორი ინტერპრეტაცია და თვითნებობის ალბათობა, რისი კანონზომიერი შედეგიც იქნება უფლების დარღვევა.

ამასთან, კანონმდებელი არ არის აბსოლუტურად თავისუფალი ამ ცნებისთვის კონკრეტული შინაარსის მიცემისას. ეს ასე რომ ყოფილიყო, შესაძლებელი გახდებოდა, ნებისმიერი გარემოებისთვის აუცილებელი საზოგადობრივი საჭიროების დარქმევა და მისთვის საკუთრების უფლების შეზღუდვის საჭიროდ მიჩნევა. ანუ ამა თუ იმ გარემოების აუცილებელ საზოგადოებრივ საჭიროებად კანონში მოხსენიება არ არის საკმარისი საკუთრების შეზღუდვის გამართლებისა და კონსტიტუციურობის მტკიცებისთვის. «იმას, არის თუ არა კანონმდებლის მოსაზრება «აუცილებელ საზოგადოებრივ საჭიროებასთან» დაკავშირებით მართებული და კონსტიტუციასთან შესაბამისი, საკონსტიტუციო სასამართლო ადგენს» (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2007 წლის 18 მაისის N2/2-370, 382, 390, 402, 405 გადაწყვეტილება).

განსხვავებულია «აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროების» განსაზღვრისას კანონმდებლის უფლებამოსილების ფარგლები საკუთრების უფლების შეზღუდვისა და საკუთრების ჩამორთმევის დაშვებისთვის.

საკუთრების უფლების შეზღუდვისას კანონმდებლის მიერ აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროების განსაზღვრის დიაპაზონი გაცილებით ფართოა. ამ დროს კანონმდებლის მიერ, პირველ რიგში, მხედველობაში მიიღება საკუთრების მიერ შესასრულებელი ფუნქცია. რაც უფრო მეტად არის საზოგადოება, მისი ნორმალური არსებობა და განვითარება სხვის საკუთრებაზე დამოკიდებული, კანონმდებელს მით მეტი უფლებამოსილება აქვს საკუთრების უფლების შეზღუდვის სფეროში.

ამავდროულად, აუცილებლად გასათვალისწინებელია თავად საკუთრების უფლების ობიექტის არსი, მისი შესაძლო სოციალური დატვირთვა, რაც მნიშვნელოვანწილად განსაზღვრავს მასთან დაკავშირებული კონკრეტული გარემოების «აუცილებელ საზოგადოებრივ საჭიროებად» მიჩნევის საკითხს.

საკუთრების ჩამორთმევისას კი აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროების შემთხვევები ამომწურავად არის განსაზღვრული «აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროებისთვის საკუთრების ჩამორთმევის წესის შესახებ» საქართველოს კანონის მე-2 მუხლის მე-2 პუნქტით და «საზოგადოებრივი საჭიროებისთვის გადაუდებელი აუცილებლობისას საკუთრების ჩამორთმევის წესის შესახებ» საქართველოს ორგანული კანონის მე-2 მუხლით.

13) საქართველოს კონსტიტუციის 21-ე მუხლის მე-3 პუნქტის თანახმად, საკუთრების ჩამორთმევა დასაშვებია: ა) აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროებისთვის კანონით პირდაპირ დადგენილ შემთხვევებში, სასამართლოს გადაწყვეტილებით და სათანადო ანაზღაურებით;

ბ) აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროებისთვის ორგანული კანონით დადგენილი გადაუდებელი აუცილებლობისას, სათანადო ანაზღაურებით.

ნიშანდობლივია, რომ ფორმალურად ერთი და იგივე შედეგი – ქონების ჩამორთმევა ყოველთვის არ წარმოადგენს ჩამორთმევას საქართველოს კონსტიტუციის 21-ე მუხლის მე-3 პუნქტის მნიშვნელობით. ამ დროს გასათვალისწინებელია უფლებაში ჩარევის მიზანი, შინაარსი, ფორმა. ზოგჯერ, საკუთრების ჩამორთმევა უფლების შეზღუდვის შედეგი შეიძლება იყოს. არასწორი იქნება ასეთი შემთხვევების ცალსახად არაკონსტიტუციურად მიჩნევა 21-ე მუხლის მე-3 პუნქტთან მიმართებით მხოლოდ იმის გამო, რომ ჩამორთმევა ხდება კომპენსაციის გარეშე. ამ თვალსაზრისით, ყურადღებას გავამახვილებთ 21-ე მუხლის მე-2 და მე-3 პუნქტების ძირითად განმასხვავებელ ნიშნებზე:

ა) 21-ე მუხლის მე-3 პუნქტით გათვალისწინებული ჩამორთმევა მოიცავს ექსპროპრიაციის შემთხვევებს. «როგორც ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს, ასევე სხვადასხვა სახელმწიფოების საკონსტიტუციო სასამართლოებისა და საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს პრაქტიკის ანალიზი... მეტყველებს, რომ 21-ე მუხლის მე-3 პუნქტით გათვალისწინებულ საკუთრების ჩამორთმევის ინსტიტუტს მკვეთრად გამოხატული ფორმალური ნიშნები ახასიათებს. ამ ცნებაში ვერ თავსდება ნებისმიერი შემთხვევა, რაც პირის მიერ, მისი ნების საწინააღმდეგოდ საკუთრების დაკარგვას გულისხმობს. საკუთრების ჩამორთმევაში იგულისხმება ექსპროპრიაცია, რომლის პირობები და წესი დადგენილია საქართველოს კანონით «აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროებისთვის საკუთრების ჩამორთმევის წესის შესახებ» (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2007 წლის 18 მაისის N2/1-370, 382, 390, 402, 405 გადაწყვეტილება).

ექსპროპრიაციად ჩაითვლება მხოლოდ ისეთი ჩამორთმევა, რომელიც ფორმითა და შინაარსით სრულად დააკმაყოფილებს «აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროებისთვის საკუთრების ჩამორთმევის წესის შესახებ» საქართველოს კანონის მოთხოვნებს.

გარდა ამისა, 21-ე მუხლის მე-3 პუნქტი ასევე მოიცავს «საზოგადოებრივი საჭიროებისთვის გადაუდებელი აუცილებლობისას საკუთრების ჩამორთმევის წესის შესახებ» საქართველოს კანონით გათვალისწინებულ ჩამორთმევის სხვა შემთხვევებს, რომლებიც თავისი შინაარსით და ჩამორთმევის ფორმით, პროცედურით განსხვავდება ექსპროპრიაციის შემთხვევებისგან.

ბ) გადამწყვეტი მნიშვნელობა აქვს იმ გარემოებას, რომ აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროების შემთხვევები, რომელთა არსებობისას გამართლებულია 21-ე მუხლის მე-3 პუნქტის მიხედვით საკუთრების ჩამორთმევა, კონკრეტულად და ამომწურავად არის განსაზღვრული ზემოდასახელებულ კანონებში. არც ერთი სხვა შემთხვევა არ შეიძლება მიჩნეულ იქნეს ისეთ აუცილებელ საზოგადოებრივ საჭიროებად, როდესაც დასაშვებია საკუთრების ჩამორთმევა 21-ე მუხლის მე-3 პუნქტის მნიშვნელობით.

გ) 21-ე მუხლის მე-3 პუნქტის მიხედვით საკუთრების ჩამორთმევისას, კანონმდებელი კონკრეტული აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროების არსებობის შემთხვევაში, პირის საკუთრების მიმართ მოქმედებს ინდივიდუალურად, მიზანმიმართულად, ანუ განსაზღვრული საჯარო ინტერესის მიღწევა ხდება კონკრეტული პირის (პირების) საკუთრების ჩამორთმევის ხარჯზე. ამასთან, ეს ღონისძიება ერთჯერად ხასიათს ატარებს. მაშინ როდესაც 21-ე მუხლის მე-2 პუნქტის ფარგლებში კანონმდებელი აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროებისას ადგენს საკუთრებით სარგებლობის ზოგად ფარგლებს, მესაკუთრეთა გარკვეულ ვალდებულებებს და საკუთრების ასეთი პირობებით შეზღუდვა ვრცელდება პირთა წრეზე მანამ, სანამ კონკრეტული გარემოება ან მიზანი, რომელიც საზოგადოებრივ საჭიროებად არის მიჩნეული არ მიიღწევა, არ ამოიწურება მისი ასეთად მიჩნევის აუცილებლობა.

დ) მე-3 პუნქტი გამორიცხავს კანონის მოთხოვნათა დაცვით და სათანადო კომპენსაციით ჩამორთმეული ქონების უკან მოთხოვნის უფლებას, რადგან მესაკუთრე კარგავს არა მარტო კონკრეტულ ქონებას, არამედ უფლებასაც ამ ქონებაზე. მაშინ როდესაც მე-2 პუნქტის ფარგლებში საკუთრების უფლების შეზღუდვისას, რომელიც ქონების ჩამორთმევით სრულდება, მესაკუთრე ყოველთვის არ კარგავს უფლებას კონკრეტულ საკუთრებაზე, მას შესაძლოა ჰქონდეს ქონების ან სათანადო ანაზღაურების მოთხოვნის უფლება.

ე) 21-ე მუხლის მე-3 პუნქტით გათვალისწინებული ჩამორთმევისას აუცილებელი პირობაა შესაბამისი ანაზღაურება. მე-2 პუნქტში არ არის პირდაპირი მითითება საკუთრების შეზღუდვისთვის სავალდებულო კომპენსაციის თაობაზე. თუმცა ასეთი შესაძლებლობა არ გამოირიცხება გამონაკლის შემთხვევებში, როდესაც, მართალია, საზოგადოებრივი საჭიროების გამო, მესაკუთრის შეზღუდვა გამართლებულია, მაგრამ ეს შეზღუდვა ზომაზე მეტად იწვევს პირის საკუთრების უფლებაში ჩარევას. ასეთ დროს შეზღუდვის გაწონასწორების მიზნით, სახელმწიფოსთვის ფულადი ვალდებულების დაკისრება ემსახურება კერძო და საჯარო ინტერესებს შორის თანაზომიერი დამოკიდებულების უზრუნველყოფას.

მაშასადამე, საკუთრების უფლების შეზღუდვისას კანონმდებელს ევალება იზრუნოს და დეტალურად განსაზღვროს კერძო და საჯარო ინტერესების გონივრული გაწონასწორებისთვის საჭირო პირობები, მათ შორის შესაძლოა იყოს ფულადი კომპენსაციაც. ზოგიერთ შემთხვევაში სწორედ ფულადმა კომპენსაციამ შეიძლება წარმატებით დააბალანსოს კერძო და საჯარო ინტერესები, რათა კანონმდებელს არ მოუხდეს არჩევანის გაკეთება საზოგადოებრივ საჭიროებასა და მესაკუთრის ინტერესს შორის.

14) საქართველოს კონსტიტუციის 21-ე მუხლის შინაარსის და ფარგლების გაანალიზების შემდეგ, სადავო ნორმის კონსტიტუციურობის შეფასებისთვის, პირველ რიგში, აუცილებელია გავარკვიოთ, წარმოადგენს თუ არა ეჭვმიტანილის, ბრალდებულის, მსჯავრდებულის კანონიერ მფლობელობაში არსებული დანაშაულის საგანი, იარაღი ან დანაშაულის ჩასადენად გამიზნული ნივთი 21-ე მუხლით დაცულ საკუთრებას, ანუ ხვდება თუ არა ეს ქონება კონსტიტუციური დაცვის ფარგლებში.

21-ე მუხლი იცავს საკუთრებას, აქ იგულისხმება მხოლოდ კანონიერი საკუთრება. უკანონო საკუთრება 21-ე მუხლით დაცულ სფეროში ვერ ექცევა, რადგან ამ დროს თავად საკუთრების უფლების არსებობაა საეჭვო. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ 2005 წლის 13 ივლისის N2/5/309,310,311 გადაწყვეტილებაში აღნიშნა, რომ საქართველოს კონსტიტუციის 21-ე მუხლის დებულებები «შეეხება კანონიერი გზით შეძენილ ქონებას, რომლის საკუთრების უფლება დავას არ იწვევს და ვერ გავრცელდება უკანონო და დაუსაბუთებელი ქონების ჩამორთმევასთან დაკავშირებულ ურთიერთობებზე, რადგან ამ შემთხვევაში ითვლება, რომ სწორედ საკუთრების უფლებაა დავის საგანი და მისი არსებობა ეჭვის ქვეშაა დაყენებული».

საკუთრების უფლების კანონიერებას საფუძველშივე განსაზღვრავს მისი კანონიერად შეძენის ფაქტი. ზუსტად ეს გარემოებაა გადამწყვეტი კანონიერი საკუთრების უფლების არსებობისთვის. კანონიერად შეძენილი ნივთის შემდგომში სხვა პირის მიერ დანაშაულის საგნად ან იარაღად გამოყენება ვერ აბათილებს მისი კანონიერად შეძენის ფაქტს, შესაბამისად, საკუთრების უფლებასაც ვერ აქცევს უკანონოდ. საკუთრება კანონიერია და 21-ე მუხლით დაცულ სფეროში შედის, თუ მისი შეძენა მოხდა კანონის მოთხოვნათა დაცვით. ამ თვალსაზრისით, დანაშაულის საგანი, იარაღი და დანაშაულის ჩასადენად გამიზნული ნივთი განსხვავდება დანაშაულებრივი გზით მოპოვებული ქონებისაგან, რომელიც, როგორც უკანონოდ შეძენილი ქონება ვერ ხვდება 21-ე მუხლით დაცულ სფეროში.

მოპასუხე მხარის მიერ პროცესზე გამოთქმული მოსაზრების თანახმად, საბაჟო წესების დარღვევისას ეჭვმიტანილის, ბრალდებულის და მსჯავრდებულის კანონიერ მფლობელობაში არსებული დანაშაულის საგანი, იარაღი ან დანაშაულის ჩასადენად გამიზნული ნივთი საქართველოს კონსტიტუციის 21-ე მუხლის რეგულაციის ფარგლებში არ ექცევა.

ბუნებრივია, საქართველოში ესა თუ ის ქონება კანონიერ სამოქალაქო ბრუნვაში რომ მოხვდეს, ის კანონმდებლობით დადგენილი წესით უნდა იყოს განბაჟებული, ანუ მისი გადმოტანა უნდა მოხდეს საბაჟო წესების დაცვით, წინააღმდეგ შემთხვევაში, მისი ფლობა უკანონოდ ჩაითვლება. თუმცა ეს გარემოება თავად საკუთრების უფლებას ამ ქონებაზე საეჭვოს არ ხდის, რადგან, როგორც უკვე აღვნიშნეთ, საკუთრების უფლების კანონიერებას განაპირობებს მისი კანონიერად შეძენის ფაქტი.

ნიშანდობლივია, რომ ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოც «ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა დაცვის» კონვენციის პირველი დამატებითი ოქმის პირველი მუხლით გარანტირებული უფლების დარღვევის განხილვისას, პირველ ეტაპზე ამოწმებს, განმცხადებელს აქვს თუ არა საკუთრების ან მფლობელობის უფლება, რომელიც ჯდება მოცემული მუხლის ფარგლებში. ევროპულმა სასამართლომ არაერთი საქმე განიხილა, რომელიც დანაშაულის საგნის და იარაღის ჩამორთმევას შეეხებოდა. დამოუკიდებლად იმისა, საქმე განმცხადებლის სასარგებლოდ გადაწყდა თუ მის საწინააღმდეგოდ, სასამართლომ იმსჯელა ასეთი ქონების ჩამორთმევის მართლზომიერებაზე, ანუ მიიჩნია, რომ ეს საკითხი თავსდება პირველი დამატებითი ოქმის პირველი მუხლის დაცვის სფეროში (2001 წლის 26 ივნისის გადაწყვეტილება განაცხადის მიუღებლობის შესახებ საქმეზე «C.M. საფრანგეთის წინააღმდეგ»; 1995 წლის 5 მაისის გადაწყვეტილება საქმეზე «ეარ კანადა გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ»; 1986 წლის 24 ოქტომბრის გადაწყვეტილება საქმეზე «აგოსი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ»).

ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, ეჭვმიტანილის ბრალდებულის, მსჯავრდებულის კანონიერ მფლობელობაში არსებული დანაშაულის საგანი, იარაღი და დანაშაულის ჩასადენად გამიზნული ნივთი წარმოადგენს იმ ქონებას, რომელზეც ვრცელდება საქართველოს კონსტიტუციის 21-ე მუხლით დაცული სფერო. თუმცა ეს არ გამორიცხავს ასეთი საკუთრებით სარგებლობისთვის გარკვეული ფარგლების დადგენას, ანუ სახელმწიფოს მიერ შეზღუდვების დაწესებას, რაც ასევე კონსტიტუციის 21-ე მუხლთან მიმართებით შეფასებას ექვემდებარება.

15) კონსტიტუციურობის შეფასებისთვის აუცილებელია სადავო ნორმის მიმართების დადგენა საქართველოს კონსტიტუციის 21-ე მუხლის შესაბამის პუნქტთან.

დამატებითი სასჯელის სახით ქონების ჩამორთმევა კატეგორიულად ემიჯნება ჩამორთმევის იმ შემთხვევებს, რომლებზეც ვრცელდება 21-ე მუხლის მე-3 პუნქტი. მართალია, ქონების ჩამორთმევის საჭიროება გათვალისწინებულია კანონით, გადაწყვეტილებას იღებს სასამართლო, ანუ ფორმალურ-იურიდიული ნიშნებით არის მსგავსება 21-ე მუხლის მე-3 პუნქტთან, მაგრამ ის არ არის განპირობებული არცერთი იმ კრიტერიუმით, რომელზეც ყურადღება გამახვილებულია ამავე გადაწყვეტილების სამოტივაციო ნაწილის მე-13 პუნკტში და რომელთა არსებობაც აუცილებელია ქონების ჩამორთმევის კონკრეტული შემთხვევის 21-ე მუხლის მე-3 პუნქტთან მიმართებით შეფასებისთვის.

სადავო ნორმა განსაზღვრავს საკუთრების უფლების შინაარსს, ადგენს მის ფარგლებს კონკრეტული საჯარო მიზნის მისაღწევად. შესაბამისად, საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის 52-ე მუხლის მე-2 ნაწილის სადავო დებულება ექვემდებარება შეფასებას საქართველოს კონსტიტუციის 21-ე მუხლის მე-2 პუნქტთან მიმართებით.

16) სადავო ნორმის კონსტიტუციურობა უნდა შეფასდეს როგორც ფორმალურ-იურიდიული, ისე მატერიალური კრიტერიუმებით. ამ შემთხვევაში ფორმალური მოთხოვნები დაცულია. კერძოდ, ეჭვმიტანილის, ბრალდებულის და მსჯავრდებულის კანონიერ მფლობელობაში არსებული დანაშაულის საგნის, იარაღის და დანაშაულის ჩასადენად გამიზნული ნივთის ჩამორთმევა, ასეთი ჩამორთმევის მიზანი, საჯარო ინტერესი და ჩამორთმევის წესი დადგენილია კანონით (სადავო ნორმით). შესაბამისად, ფორმალური ნიშნებით სადავო ნორმა 21-ე მუხლის მე-2 პუნქტს შეესაბამება.

მატერიალური თვალსაზრისით, ნორმის კონსტიტუციურობის შეფასებისთვის კი, უპირველეს ყოვლისა, უნდა გაირკვეს, რა არის სადავო ნორმით გათვალისწინებული შეზღუდვის კანონიერი მიზანი, რამდენად შესაძლებელია, ჩაითვალოს ის აუცილებელ საზოგადოებრივ საჭიროებად საქართველოს კონსტიტუციის 21-ე მუხლის მე-2 პუნქტის გაგებით და დაცულია თუ არა გონივრული თანაზომიერება ამ მიზანსა და დაწესებულ შეზღუდვას შორის.

17) სადავო ნორმის შემოღების და, შესაბამისად, საკუთრების უფლების შეზღუდვის კანონიერი მიზანი თავად სადავო ნორმაში იკითხება. კერძოდ, ეს არის სახელმწიფო და საზოგადოებრივი აუცილებლობა, ცალკეულ პირთა უფლებებისა და თავისუფლებების დაცვა, ახალი დანაშაულის თავიდან აცილება.

ზოგადად, უმთავრესი მიზანი არის დანაშაულთან ბრძოლა, რაც კომპლექსურად უზრუნველყოფს ახალი დანაშაულის თავიდან აცილებას და სხვათა უფლება-თავისუფლებების დაცვის ინტერესების დაკმაყოფილებას.

ბუნებრივია, ახალი დანაშაულის თავიდან აცილება და სხვათა უფლებების დაცვა არის საერთო მიზანი ყველა განზრახი დანაშაულის წინააღმდეგ ბრძოლისა. რაც შეეხება სახელმწიფო და საზოგადოებრივ აუცილებლობას, ეს ზოგადი ტერმინია და გარდა იმისა, რომ, თავისთავად, შეიძლება მოიცავდეს დასახელებულ ორ მიზანს, იმავდროულად, ის კონკრეტულ შინაარსს იძენს ცალკეულ დანაშაულებთან მიმართებით. მისი შინაარსი განსხვავებულია ადამიანის, საკუთრების, ფულად-საკრედიტო სისტემის, სახელმწიფოს წინააღმდეგ მიმართული დანაშაულების, ასევე ნარკოტიკული და სხვა დანაშაულების წინააღმდეგ ბრძოლისას. მაგალითად, საბაჟო წესების დარღვევისას, სახელმწიფო და საზოგადოებრივი აუცილებლობა არაერთ გარემოებას და დასაცავ სიკეთეს მოიცავს. კერძოდ, ბუნებრივია, ამ შემთხვევაშიც არსებითია სხვათა უფლებების და თავისუფლებების დაცვა და ახალი დანაშაულის თავიდან აცილება, მაგრამ, გარდა ამისა, სახელმწიფო და საზოგადოებრივი აუცილებლობა შეიძლება იყოს: ქვეყნის ეკონომიკური და ფინანსური სტაბილურობა; ნორმალური, მშვიდი სამოქალაქო ბრუნვა; საგადასახადო სისტემის ეფექტურობა; საბაზრო ეკონომიკის დინამიკური განვითარება და სხვა. ამდენად, ყველა ქვეყანა დაინტერესებულია, შეაჩეროს კონტრაბანდა ყველაზე ეფექტური გზებით და ამისთვის ძალზე მკაცრ ზომებს მიმართავს კიდეც.

18) ნიშანდობლივია, რომ სადავო ნორმის მიღება საერთაშორისო ვალდებულებითაც იყო განპირობებული. კერძოდ, გარკვეული მძიმე დანაშაულების საერთაშორისო პრობლემად გადაქცევამ გამოიწვია ევროპის საბჭოს წევრი და სხვა სახელმწიფოების შეთანხმება ამგვარი დანაშაულების წინააღმდეგ ეფექტური ბრძოლის დამატებითი ზომების მიღებასთან დაკავშირებით. ერთ-ერთ ასეთ ზომად მიჩნეულ იქნა იმ ქონების ჩამორთმევა, რომელიც გამოიყენება დანაშაულის ჩასადენად ან დანაშაულის შედეგად არის მიღებული. ამ თვალსაზრისით, მნიშვნელოვანია «ფულის გათეთრების, დანაშაულებრივი საქმიანობის შედეგად მოპოვებული შემოსავლების მოძიების, ამოღების და კონფისკაციის შესახებ» სტრასბურგის 1990 წლის 8 ნოემბრის კონვენცია. პასუხისმგებლობის ასეთი ზომის შემოღების მიზანი პრეამბულაშივე იკითხება, კერძოდ: საზოგადოების დაცვისკენ მიზანმიმართული საერთო სისხლის სამართლის პოლიტიკის განხორციელების საჭიროება; სერიოზული დანაშაულის წინააღმდეგ ბრძოლა, რომელიც გახდა საერთაშორისო მნიშვნელობის პრობლემა, რაც მოითხოვს თანამედროვე და ეფექტური მეთოდების გამოყენებას საერთაშორისო მასშტაბით. ამის გათვალისწინებით სახელმწიფოები შეთანხმდნენ, რომ «თითოეული მხარე მიიღებს ისეთ საკანონმდებლო და სხვა აუცილებელ ზომებს, რომლებიც საშუალებას მისცემენ მას კონფისკაცია გაუკეთოს იარაღებს და შემოსავალს ან ქონებას, რომლის ღირებულება შეესაბამება ამ შემოსავალს» (კონვენციის მე-2 მუხლის პირველი პუნქტი). ამასთან, კონვენცია კონფისკაციას განმარტავს როგორც «სასჯელს ან ზომას, რომლის შეფარდება ხდება სასამართლოს მიერ სისხლის სამართლის დანაშაულთან ან დანაშაულებთან დაკავშირებული სამართალწარმოების შემდეგ, რასაც შედეგად მოჰყვება ქონების საბოლოო ჩამორთმევა» (პირველი მუხლის «d» პუნქტი).

აღნიშნულ კონვენციას საქართველო შეუერთდა 2004 წლის 17 თებერვალს (საქართველოს პარლამენტის N3345-რს დადგენილებით).

ზუსტად კონვენციის ზემოაღნიშნულ დებულებებთან ეროვნული კანონმდებლობის შესაბამისობის უზრუნველყოფა იყო სადავო ნორმის მიღების ერთ-ერთი მიზეზი. ამაზე მიუთითებს განმარტებითი ბარათი შესაბამის კანონპროექტზე «საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსში ცვლილებების შეტანის შესახებ».

დასახელებული მიზნები თავისი შინაარსითა და მნიშვნელობით შეესაბამება იმ აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროების არსს, რასაც ითვალისწინებს საქართველოს კონსტიტუციის 21-ე მუხლის მე-2 პუნქტი. შესაბამისად, ამ მიზნებისთვის კონსტიტუცია უშვებს საკუთრების უფლების შეზღუდვის შესაძლებლობას.

19) მაშასადამე, ერთი მხრივ, არის მნიშვნელოვანი საჯარო ინტერესი – დანაშაულთან ბრძოლის აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროება, რომლისთვისაც საქართველოს კონსტიტუციის 21-ე მუხლის მე-2 პუნქტი კანონმდებელს აძლევს საკუთრების უფლების შინაარსის შემოფარგვლის შესაძლებლობას. ხოლო, მეორე მხრივ, დასახელებული საჯარო მიზნის საპირწონე კერძო ინტერესს წარმოადგენს იმ პირის საკუთრების უფლება, რომლის ქონებაც, მისი განზრახვის გარეშე, გახდა დანაშაულის საგანი, იარაღი ან დანაშაულის ჩასადენად გამიზნული ნივთი.

კანონმდებელმა, დასახელებული საჯარო ინტერესის მიღწევისთვის, სადავო ნორმით, დაადგინა კერძო ინტერესში ჩარევის კონკრეტული ფორმა.

შეძლო თუ არა კანონმდებელმა, საკუთრების უფლებაში ჩარევისას, დაეცვა გონივრული ბალანსი კერძო და საჯარო ინტერესებს შორის ისე, როგორც ამას ავალდებულებს საქართველოს კონსტიტუციის 21-ე მუხლის მე-2 პუნქტი, ამის გარკვევა და, შესაბამისად, ნორმის კონსტიტუციურობის საკითხის გადაწყვეტა უნდა მოხდეს თანაზომიერების პრინციპზე დაყრდნობით.

«თანაზომიერების პრინციპი ... უზრუნველყოფს თავისუფლებისა და მისი შეზღუდვის ერთგვარ გაწონასწორებულ, თანაზომიერ დამოკიდებულებას და კრძალავს ადამიანის უფლებების იმაზე მეტად შეზღუდვას, რაც აუცილებელია დემოკრატიულ საზოგადოებაში.

თანაზომიერების პრინციპი ადამიანის უფლებათა შეზღუდვის მართლზომიერების შეფასების კონსტიტუციური კრიტერიუმია. ზუსტად ამიტომ მას კონსტიტუციური კონტროლისთვის არსებითი მნიშვნელობა აქვს» (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2006 წლის 15 დეკემბრის გადაწყვეტილება N1/3/393,397).

სამართლებრივ სახელმწიფოში კანონზომიერია იმის მოლოდინი, რომ კერძო და საჯარო ინტერესების ურთიერთმიმართება სამართლიანი იქნება. რაც უფრო მეტად ერევა ხელისუფლება ადამიანის თავისუფლებაში, მით მაღალია მოთხოვნები ჩარევის გამართლებისათვის.

20) თანაზომიერების პრინციპით სადავო ნორმის კონსტიტუციურობის შეფასებისთვის გასაანალიზებელია შეზღუდვის დასაშვებობის, აუცილებლობის, კერძო და საჯარო ინტერესებს შორის პროპორციულობის საკითხები.

დასაშვებობის საკითხის გადაწყვეტისთვის არსებითი მნიშვნელობა აქვს იმის განსაზღვრას, არის თუ არა სადავო ნორმით გათვალისწინებული ღონისძიება დამატებითი სასჯელი მესაკუთრისთვისაც. ამ საკითხზე თავად სადავო ნორმა იძლევა პასუხს. საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის 52-ე მუხლის მე-2 ნაწილის თანახმად, სუბიექტები, რომლებსაც შეეფარდებათ დამატებითი სასჯელი, არიან: ეჭვმიტანილი, ბრალდებული და მსჯავრდებული.

სადავო ნორმა, კერძოდ კი ტერმინი «კანონიერი მფლობელობა» გამორიცხავს მესაკუთრის ბრალეულობას, მის განზრახვას, რომ მისი ნივთი გამოყენებულ იქნეს დანაშაულის ჩასადენად. განზრახი ნების არსებობისას (გამოვლენისას) ის თავად იქნებოდა კონკრეტული დანაშაულის თანამონაწილე, შესაბამისად, დაიკავებდა სადავო ნორმით გათვალისწინებული ეჭვმიტანილის, ბრალდებულის ან მსჯავრდებულის ადგილს და ჩამოერთმეოდა მის საკუთრებაში არსებული დანაშაულის საგანი, იარაღი და დანაშაულის ჩასადენად გამიზნული ნივთი.

მოქმედი სისხლის სამართლის კანონმდებლობის ზოგადი მოთხოვნების გათვალისწინებით, სადავო ნორმა სასჯელის შეფარდებისთვის გადამწყვეტ მნიშვნელობას ანიჭებს, თუ ვისგან მოდის განზრახვა, ვინ იყენებს ნივთებს ასეთი მიზნისთვის. სადავო ნორმის მიხედვით, ასეთი განზრახვა მომდინარეობს ეჭვმიტანილის, ბრალდებულის და მსჯავრდებულისგან, შესაბამისად, დამატებითი სასჯელის სახით ასეთი ქონების ჩამორთმევა ზუსტად მათ ეკისრებათ.

სადავო ნორმამ, მოცემულ შემთხვევაში, ერთმანეთისგან გაყო მესაკუთრე და საკუთრების ობიექტი. მესაკუთრე, ვინაიდან მის მიერ არ ყოფილა ჩადენილი დანაშაულებრივი ქმედება, დატოვა სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობის და «საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის 52-ე მუხლის მე-2 ნაწილით განსაზღვრული სასჯელის ფარგლებს მიღმა. თუმცა, უდავოა, რომ დამატებითი სასჯელის ქონებრივი შედეგი მასზეც (არაბრალეულ მესაკუთრეზე) აისახება.

სადავო ნორმის მიხედვით, ეჭვმიტანილის, ბრალდებულის, მსჯავრდებულის კანონიერ მფლობელობაში არსებული ქონების ჩამორთმევა აუცილებელია სადავო ნორმითვე გათვალისწინებული კონკრეტული საზოგადოებრივი საჭიროებისთვის, რადგან დანაშაულის საგანი, იარაღი ან დანაშაულის ჩასადენად გამიზნული ნივთი საფრთხეს უქმნის სახელმწიფოსა და საზოგადოების ინტერესებს, დამოუკიდებლად იმისა, ვის ეკუთვნის ასეთი ქონება, ეჭვმიტანილს, ბრალდებულს, მსჯავრდებულს თუ მესამე პირებს.

21) აღნიშნულ საკითხთან დაკავშირებით, საინტერესოა ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა დაცვის 1950 წლის 4 ნოემბრის კონვენციის და ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს მიდგომა.

დასახელებული კონვენციის პირველი დამატებითი ოქმის პირველი მუხლი აღიარებს რა ყოველი ფიზიკური და იურიდიული პირის უფლებას საკუთრებით შეუფერხებელ სარგებლობაზე, იმავდროულად, ითვალისწინებს საკუთრებაზე კონტროლის დაწესების შესაძლებლობასაც. კერძოდ: «...წინარე დებულებები არანაირად არ აკნინებს სახელმწიფოს უფლებას, გამოიყენოს ისეთი კანონები, რომელთაც ის აუცილებლად მიიჩნევს საერთო ინტერესების შესაბამისად საკუთრებით სარგებლობის კონტროლისათვის, ან გადასახადებისა თუ მოსაკრებლის ან ჯარიმების გადახდის უზრუნველსაყოფად».

ევროპული სასამართლოც, თავის გადაწყვეტილებებში ითვალისწინებს რა თითოეული სახელმწიფოს ასეთ შესაძლებლობას, მიიჩნევს, რომ კანონმდებელი ფართო მიხედულების ზღვრით უნდა სარგებლობდეს ქვეყანაში არსებული პოლიტიკური, ეკონომიკური თუ სხვა პრობლემებიდან გამომდინარე, პატივს სცემს კანონმდებლის იმ გადაწყვეტილებას, რომელიც საერთო ინტერესით არის განპირობებული და აშკარა, გონივრულ საფუძველს არ არის მოკლებული («ჯეიმსი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ», 1994 წლის 28 სექტემბრის გადაწყვეტილება).

მნიშვნელოვანია, რომ ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ მსგავსი კატეგორიის საქმეები (დანაშაულის საგნისა და იარაღის ჩამორთმევის შემთხვევები) განიხილა პირველი დამატებითი ოქმის პირველი მუხლის მე-2 პუნქტის (მესამე წესის – საკუთრებაზე კონტროლის განხორციელება) ფარგლებში. ამასთან, ყველა საქმე განმცხადებლის (მესაკუთრის) საწინააღმდეგოდ გადაწყდა, ანუ სასამართლომ საკუთრების უფლებაში ასეთი ჩარევა (დანაშაულის საგნის და იარაღის ჩამორთმევა, რომლის მესაკუთრესაც დანაშაულის ჩადენაში ბრალი არ მიუძღვის) დასაშვებად და პირველი დამატებითი ოქმის პირველი მუხლის შესაბამისად მიიჩნია (იხ. 1995 წლის 5 მაისის გადაწყვეტილება საქმეზე «ეარ კანადა გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ»; 1986 წლის 24 ოქტომბრის გადაწყვეტილება საქმეზე «აგოსი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ»).

ნიშანდობლივია ისიც, რომ სამართალდარღვევის საგნის და იარაღის ჩამორთმევა გათვალისწინებულია როგორც კონტინენტური ევროპის, ისე საერთო სამართლის ქვეყნების კანონმდებლობებითაც (სისხლის, სამოქალაქო, საპროცესო, ადმინისტრაციული თუ საბაჟო კანონმდებლობებით).

ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, თავისთავად, ასეთი ქონების ჩამორთმევა, მესაკუთრის ბრალეულობის გაუთვალისწინებლად, დასაშვებია და აუცილებელიც დასახელებული მიზნების მისაღწევად. ის ხელს უწყობს პრობლემის დროულად, მყისიერად და ეფექტურად გადაწყვეტას, გამიზნულია კონკრეტული დანაშაულის შემდგომი გართულებების (ახალი დანაშაულის ჩადენის, ქვეყანაში ეკონომიკური სტაბილურობის, ნორმალური სამოქალაქო ბრუნვისთვის ხელის შეშლის და სხვა) თავიდან აცილებისკენ. მოცემულ შემთხვევაში საჯარო მიზნები ძალზე მნიშვნელოვანია, ამიტომ მათი მიღწევა ამართლებს საკუთრებაში ჩარევის აუცილებლობას.

ბუნებრივია, საკუთრების უფლებაში ასეთი სახით ჩარევის დასაშვებობა და აუცილებლობა, თავისთავად, არ ნიშნავს ჩარევის პროპორციულობას.

22) თანაზომიერების შეფასებისას გადამწყვეტია მიზანსა და საშუალებას შორის პროპორციულობის საკითხის გარკვევა. ზუსტად ეს უზრუნველყოფს გონივრულ ბალანსს კერძო და საჯარო ინტერესებს შორის, როდესაც არც ერთი მათგანის დაცვა არ ხდება მეორის არაპროპორციულად შეზღუდვის ხარჯზე.

იმის შესაფასებლად, არის თუ არა ეჭვმიტანილის, ბრალდებულის, მსჯავრდებულის კანონიერ მფლობელობაში არსებული დანაშაულის საგნის, იარაღის ან დანაშაულის ჩასადენად გამიზნული ნივთის სახელმწიფოს სასარგებლოდ უსასყიდლოდ ჩამორთმევა დასახელებული მიზნების მიღწევის პროპორციული, არსებითი მნიშვნელობა აქვს სადავო ნორმითვე გათვალისწინებულ გარანტიებს, რომლებიც იცავენ მესაკუთრეს მის საკუთრებაში არაადეკვატური ჩარევისგან.

ამისთვის სადავო ნორმა მოითხოვს დეტალურ განმარტებას.

მნიშვნელოვანია, რომ ქონების ჩამორთმევის შესახებ გადაწყვეტილებას იღებს სასამართლო. ამასთან, სადავო ნორმა სასამართლოს რიგ ვალდებულებებს აკისრებს. კერძოდ:

ა) პირველ რიგში, უნდა დადგინდეს, სახეზე არის თუ არა დანაშაულის საგანი ან/და იარაღი, ან დანაშაულის ჩასადენად გამიზნული ნივთი. ასეთად, სადავო ნორმის მიხედვით, ჩაითვლება მხოლოდ დანაშაულის ჩასადენად გამოყენებული ან ამისთვის რაიმე სახით გამიზნული ქონება, ანუ ჩამორთმევის აუცილებლობის გამართლებისთვის ერთ-ერთი გადამწყვეტი ზუსტად ის გარემოებაა, რომ კონკრეტული ქონების მიზნობრივი გამოყენება მოხდა ან მოხდება დანაშაულის ჩასადენად.

მაშასადამე, საუბარია ისეთ ნივთებზე, რომლებიც გასულია ნორმალური სამოქალაქო ბრუნვიდან – მათი ხელშეწყობით ჩადენილ იქნა დანაშაული ან მათი გამოყენება გამიზნულია ასევე დანაშაულის ჩასადენად. ბუნებრივია, ეს გარემოება უტყუარად დადგენას მოითხოვს, რაც კონკრეტული საქმის განმხილველ სასამართლოს ევალება.

ბ) დამატებითი სასჯელის სახით ქონების ჩამორთმევის შეფარდებისთვის აუცილებელია შემდეგი პირობების არსებობა: ეს საჭირო უნდა იყოს სახელმწიფო და საზოგადოებრივი აუცილებლობიდან ან ცალკეულ პირთა უფლებებისა და თავისუფლებების დაცვის ინტერესებიდან გამომდინარე ან/და ახალი დანაშაულის თავიდან ასაცილებლად.

სასამართლომ ზედმიწევნით უნდა გამოიკვლიოს, რეალურად არსებობს თუ არა ზემოაღნიშნული პირობები. კონკრეტული გარემოებების შესწავლის შედეგად, მან უნდა გაარკვიოს, არის თუ არა რეალური საფრთხე სხვათა უფლებების დარღვევისა, ასევე, რომ გარდაუვალია ამ ქონებით ახალი დანაშაულის ჩადენა და სხვა. ამ დროს სასამართლომ აუცილებლად უნდა გაითვალისწინოს შემდეგი გარემოება: ასეთი ქონების არჩამორთმევით, რეალურად მიადგება თუ არა სახელმწიფოს, საზოგადოებას ან კონკრეტულ ადამიანებს ის ზიანი, რომლის თავიდან ასაცილებლად შემოღებულია ნორმა; ასევე ძალზე ზუსტად უნდა განჭვრიტოს, ქონების ჩამორთმევით მართლაც მიიღწევა თუ არა დასახელებული მიზნები.

სასამართლომ უნდა შეისწავლოს საქმის ფაქტობრივი საფუძვლები და დაასაბუთოს ქონების ჩამორთმევის აუცილებლობასთან დაკავშირებით მისი სამართლებრივი პოზიცია. ის არ შეიძლება შემოიფარგლოს მხოლოდ ფორმალური შემოწმებით, რაც, საბოლოოდ, ღიად დატოვებს საკითხს, არსებობს თუ არა ამა თუ იმ კონკრეტულ შემთხვევაში კანონიერი ჩარევის უფლებამოსილებას.

ქონების ჩამორთმევის თაობაზე გადაწყვეტილების მიმღები მოსამართლეებისთვის დასახელებული პირობების დაცვა სავალდებულოა, რათა ქონების ჩამორთმევა არ გადაიქცეს მიზნად.

დამატებითი სასჯელის სახით დანაშაულის საგნის, იარაღის და დანაშაულის ჩასადენად გამიზნული ნივთის ჩამორთმევა მაშინ არის გამართლებული, როდესაც ის მხოლოდ იმ მიზნისთვის გამოიყენება, რომლის მისაღწევადაც არის შერჩეული როგორც ყველაზე ეფექტური საშუალება. ამისთვის კი მოსამართლემ, სადავო ნორმით გათვალისწინებული სხვა პირობების დაკმაყოფილებასთან ერთად, უნდა შეძლოს ყოველ კონკრეტულ საქმეზე აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროების არსებობის საკითხის სწორად შეფასება. წინააღმდეგ შემთხვევაში, საეჭვო გახდება როგორც საჯარო მიზნის მიღწევა, ისე საკუთრების უფლებაში ჩარევის მართლზომიერება.

23)პროპორციულობის შეფასებისას გადამწყვეტი მნიშვნელობა აქვს შემდეგ გარემოებას: მიუხედავად იმისა, სწორად მოხდა თუ არა საკუთრების უფლებაში ჩარევა, სადავო ნორმის მიხედვით, მესაკუთრე არ კარგავს უფლებას ქონებაზე. ზუსტად ის გარემოება, რომ კანონიერ მფლობელობაში არსებული ქონების ჩამორთმევა არ არის მესაკუთრის მიმართ შეფარდებული სასჯელი, უტოვებს მას უფლებას, იდავოს სამოქალაქო-სამართლებრივი წესით.

საქართველოს სამოქალაქო კოდექსი ითვალისწინებს პასუხისმგებლობას როგორც სახელშეკრულებო ვალდებულების დარღვევისთვის, ისე დელიქტური ზიანისთვის, რაც მესაკუთრეს აძლევს შესაძლებლობას, მოსთხოვოს ეჭვმიტანილს, ბრალდებულს და მსჯავრდებულს ვალდებულების შესრულება ან ზიანის ანაზღაურება, კერძოდ:

361-ე მუხლის მე-2 ნაწილის თანახმად: «ვალდებულება უნდა შესრულდეს ჯეროვნად, კეთილსინდისიერად, დათქმულ დროსა და ადგილას». ამ მოთხოვნების დაუცველობა ნიშნავს ვალდებულების დარღვევას, რაც 394-ე მუხლის პირველი ნაწილის მიხედვით, განაპირობებს ზიანის ანაზღაურების მოთხოვნის უფლებას. გარდა ამისა, 992-ე მუხლი ავალდებულებს პირს, რომელიც სხვა პირს მართლსაწინააღმდეგო, განზრახი ან გაუფრთხილებელი მოქმედებით მიაყენებს ზიანს, აუნაზღაუროს ეს ზიანი.

მოცემულ შემთხვევაში არა აქვს მნიშვნელობა, რა ფორმით განკარგავს პირი მის კანონიერ მფლობელობაში არსებულ ქონებას: დაკარგავს, გააჩუქებს, გაყიდის თუ, დანაშაულის ჩადენის შედეგად, სახელმწიფოს სასარგებლოდ ჩამოერთმევა. გადამწყვეტია ის გარემოება, რომ მისი გარკვეული განზრახი ქმედების შედეგად, კრედიტორს (მესაკუთრეს) მიადგა ზიანი. ბუნებრივია, განკარგვის ფორმას არც მესაკუთრისთვის აქვს მნიშვნელობა – როდესაც ეს ხდება მასთან შეთანხმების, მისი სათანადო ნების გარეშე, ის ნებისმიერ შემთხვევაში ერთნაირად ზარალდება.

როდესაც მესაკუთრე კანონმდებლობით გათვალისწინებული ამა თუ იმ ფორმით გადასცემს ქონებას სხვა პირს, ის ყოველთვის არის იმ რისკის მატარებელი, რომ მის მიერ შერჩეული კონტრაჰენტი შესაძლოა აღმოჩნდეს არაკეთილსინდისიერი. ამასთან, შესაძლებლობა ქონების უკან დაბრუნებისა ყოველთვის ერთნაირი არ არის. მაგალითად, როდესაც მესაკუთრემ ნივთი გადასცა დამქირავებელს, ხოლო ამ უკანასკნელმა ეს ნივთი მიჰყიდა მესამე პირს, საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის მიხედვით, დავა კეთილსინდისიერი შემძენის სასარგებლოდ წყდება. მესაკუთრეს კი რჩება შესაძლებლობა, მოსთხოვოს პასუხი არაკეთილსინდისიერ კონტრაჰენტს, რომელმაც თვითნებურად გაასხვისა მისი ნივთი. ეს გარემოება ძირითადად განპირობებულია ნორმალური სამოქალაქო ბრუნვის სტაბილურობის შენარჩუნების აუცილებლობით. ასეთ შემთხვევებში ქონების დაბრუნების შეუძლებლობა იმ რისკის უშუალო გამოხატულებაა, რასაც მესაკუთრე ეწევა პარტნიორის არჩევაში.

მაშასადამე, სახელშეკრულებო ურთიერთობებში კონტრაჰენტის შერჩევისას მესაკუთრე ყოველთვის არის რისკის მატარებელი. მათ შორის, იმ რისკის მატარებელიცაა, რომ მისი ქონება შესაძლოა დანაშაულის ჩასადენად გამოიყენონ. ასეთ შემთხვევებში კანონმდებელი აფრთხილებს ყველა მესაკუთრეს, რომ, თუ მისი ქონება გახდება დანაშაულის საგანი ან იარაღი, ის უსასყიდლოდ გადაეცემა სახელმწიფოს, რადგან ეს აუცილებელია კონკრეტული საზოგადოებრივი საჭიროებისთვის, სხვათა უფლებების დაცვისთვის, ახალი დანაშაულის თავიდან ასაცილებლად.

ბუნებრივია, ქონების დაკარგვის ასეთი ალბათობა, ერთი მხრივ, მიუთითებს ყოველ მესაკუთრეს, უფრო გულმოდგინედ შეარჩიოს სანდო კონტრაჰენტი, მიიღოს ზომები შესაძლო ზიანის თავიდან ასაცილებლად, მაგალითად, ქონების დაზღვევა, ხელშეკრულების პირობების ზედმიწევნით განსაზღვრა და ა.შ. თუმცა ხელშეკრულების მონაწილის დაცვის უმნიშვნელოვანესი (უნივერსალური) საშუალება არის ზიანის ანაზღაურების მოთხოვნის უფლება, როდესაც ამ ზიანის თავიდან აცილება ვერ მოხერხდა.

საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის მიხედვით, პირმა, რომელიც ვალდებულია, აანაზღაუროს ზიანი, უნდა აღადგინოს ის მდგომარეობა, რომელიც იარსებებდა, რომ არ დამდგარიყო ანაზღაურების მავალებელი გარემოება (408-ე მუხლის პირველი ნაწილი); თუ ეს შეუძლებელია ან ამისთვის საჭიროა არათანაზომიერად დიდი დანახარჯები, მაშინ კრედიტორს შეიძლება მიეცეს ფულადი ანაზღაურება (მუხ.409); ზიანი უნდა ანაზღაურდეს არა მხოლოდ ფაქტობრივად დამდგარი ქონებრივი დანაკლისისთვის, არამედ მიუღებელი შემოსავლისთვისაც. ამასთან, მიუღებლად ითვლება შემოსავალი, რომელიც არ მიუღია პირს და რომელსაც იგი მიიღებდა, ვალდებულება ჯეროვნად რომ შესრულებულიყო (მუხ.411); ზიანის ოდენობის განსაზღვრისას მხედველობაშია მისაღები ის ინტერესი, რომელიც კრედიტორს ჰქონდა ვალდებულების ჯეროვანი შესრულების მიმართ. ზიანის ოდენობის დასადგენად გათვალისწინებულ უნდა იქნეს ხელშეკრულების შესრულების დრო და ადგილი (მუხ.414).

დასახელებული ნორმების ანალიზი ცხადყოფს, რომ საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის მიხედვით, მესაკუთრეს აქვს სამართლებრივი შესაძლებლობა, არაკეთილსინდისიერი კონტრაჰენტისგან მიაღწიოს ნაკისრი ვალდებულების შესრულებას ან ზიანის სრულად ანაზღაურებას.

ამგავარად, სადავო ნორმით გათვალისწინებული საჯარო მიზნები წარმოადგენენ რა აუცილებელ საზოგადოებრივ საჭიროებას საქართველოს კონსტიტუციის 21-ე მუხლი მე-2 პუქტის მნიშვნელობით, ამ მიზნების მიღწევისთვის საკუთრების უფლების შეზღუდვა გამართლებულია. იმავდროულად, არ ხდება საკუთრების უფლების გადამეტებული, საჯარო მიზნის არაადეკვატური შეზღუდვა, რადგან მესაკუთრე, მართალია, კარგავს ქონებას, მაგრამ ინარჩუნებს უფლებას მასზე. ამასთან, საქართველოს სამოქალაქო კოდექსით გათვალისწინებულია არაკეთილსინდისიერი კონტრაჰენტისგან ზიანის ანაზღაურების საკმარისი შესაძლებლობები.

მაშასადამე, სადავო ნორმის მიხედვით, საჯარო მიზნის მიღწევა არ ხდება საკუთრების უფლებაში არაპროპორციული ჩარევის ხარჯზე.

24) სხვა საკითხია, რამდენად საკმარისია ეჭვმიტანილისგან, ბრალდებულისგან და მსჯავრდებულისგან სამოქალაქო წესით ზიანის ანაზღაურების მოთხოვნა საკუთრების უფლების სრულფასოვანი დაცვისთვის.

ზოგადად, საკუთრების უფლებით, ისევე როგორც ყველა სხვა უფლებით სრულყოფილად სარგებლობა და მათი ეფექტური დაცვა, მჭიდროდ არის დაკავშირებული სამართლიანი სასამართლოს უფლებასთან. ბუნებრივია, ეს გარემოება ავალდებულებს კანონმდებელს, უზრუნველყოს მესაკუთრე საკუთრების უფლების დაცვის ყველა აუცილებელი შესაძლებლობითა და ადეკვატური პროცედურით.

კანონმდებლის ასეთი ვალდებულება გამომდინარეობს «ფულის გათეთრების, დანაშაულებრივი საქმიანობის შედეგად მოპოვებული შემოსავლების მოძიების, ამოღების და კონფისკაციის შესახებ» სტრასბურგის 1990 წლის 8 ნოემბრის კონვენციიდანაც, რომელთან შესაბამისობის მოტივითაც კანონმდებელი ამართლებს სადავო ნორმის მიღებას. კერძოდ, კონვენციით გათვალისწინებულია ხელმომწერი სახელმწიფოების ვალდებულება, მიიღონ საკანონმდებლო და სხვა აუცილებელი ზომები იმის უზრუნველსაყოფად, რომ დაინტერესებულ მხარეებს, რომელთა უფლებებზეც ზეგავლენა იქონია სახელმწიფოს მიერ განხორციელებულმა ღონისძიებებმა, ჰქონდეთ ეფექტური სამართლებრივი ზომების მიღების შესაძლებლობა მათი უფლებების დასაცავად (მე-5 მუხლი). მაშასადამე, დანაშაულის საგნის, იარაღის ჩამორთმევის უზრუნველმყოფელი კანონმდებლობის მიღების პარალელურად, კონვენცია ავალდებულებს სახელმწიფოებს, უზრუნველყონ მესამე პირები (მათ შორის მესაკუთრეები) დარღვეული უფლებების დაცვის ეფექტური სამართლებრივი შესაძლებლობებით.

ვინაიდან ეჭვმიტანილის, ბრალდებულის და მსჯავრდებულის კანონიერ მფლობელობაში არსებული დანაშაულის საგნის, იარაღის, დანაშაულის ჩასადენად გამიზნული ნივთის ჩამორთმევას სახელმწიფო აუცილებლად მიიჩნევს კონკრეტული საზოგადოებრივი საჭიროებისთვის, მესაკუთრისა და სამართალდამრღვევის კერძოსამართლებრივი ურთიერთობის გარდა ჩნდება საჯაროსამართლებრივი ურთიერთობა სახელმწიფოსა და მესაკუთრეს შორის. მართალია, ქონების ჩამორთმევა ხდება კანონიერი მფლობელის დანაშაულებრივი ქმედების შედეგად, ანუ მესაკუთრეს ზიანი ადგება უშუალოდ კანონიერი მფლობელის განზრახი ქმედებით, მაგრამ გადაწყვეტილებას ასეთი ქონების ჩამორთმების შესახებ, აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროების არსებობის მოტივით, იღებს სახელმწიფო (სასამართლო).

შესაბამისად, მიუხედავად იმისა, რომ სადავო ნორმის შინაარსიდან გამომდინარე, მესაკუთრეს ამ დროს აქვს სამოქალაქო წესით უფლების აღდგენის შესაძლებლობა, იმავდროულად, მას უნდა შეეძლოს, გაარკვიოს, მისი ქონების ჩამორთმევის შესახებ სათანადო სუბიექტის მიერ გამოხატული ნება საფუძვლიანია თუ არა, შეესაბამება თუ არა კანონის და კონსტიტუციის მოთხოვნებს.

ამ თვალსაზრისით, აუცილებელი პროცედურების არსებობას განსაკუთრებულ ყურადღებას უთმობს ევროსასამართლოც. ყველა იმ საქმეზე, რომელზეც მოხდა სამართალდამრღვევის კანონიერ მფლობელობაში არსებული სამართალდარღვევის საგნის ან იარაღის ჩამორთმევა, მიუხედავად იმისა, რომ ევროსასამართლომ გადაწყვეტილება განმცხადებელთა საწინააღმდეგოდ მიიღო, ასეთი გადაწყვეტილების მიღებისას ის ზუსტად იმ გარემოებას დაეყრდნო, რომ მესაკუთრეს მისი ქვეყნის კანონმდებლობა აძლევდა ქონების ჩამორთმევის შესახებ გადაწყვეტილების გასაჩივრების შესაძლებლობას და ითვალისწინებდა უფლების აღდგენის ადეკვატურ პროცედურებს (იხ. 2001 წლის 26 ივნისის გადაწყვეტილება განაცხადის მიუღებლობის შესახებ საქმეზე «C.M. საფრანგეთის წინააღმდეგ»; 1995 წლის 5 მაისის გადაწყვეტილება საქმეზე «ეარ კანადა გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ»; 1986 წლის 24 ოქტომბრის გადაწყვეტილება საქმეზე «აგოსი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ»). ამას გადამწყვეტი მნიშვნელობა აქვს რადგან: ა) მესაკუთრე შეძლებს იდავოს, რამდენად სწორად შეაფასა მოსამართლემ (ან სხვა ორგანომ, რომელიც იღებს გადაწყვეტილებას ქონების ჩამორთმევის თაობაზე), არსებობდა თუ არა საზოგადოებრივი საჭიროება საკუთრების უფლებაში ჩარევისა; 2) უზრუნველყოფილი იქნება მესაკუთრის სამართალდარღვევასთან კავშირის გარკვევა. ამ უკანასკნელ საკითხს არსებითი მნიშვნელობა აქვს როგორც მესაკუთრისთვის, ისე საჯარო ინტერესის დაკმაყოფილებისთვის.

მრავალი ქვეყნის საკანონმდებლო გამოცდილების მიხედვით, დანაშაულთან მესაკუთრის შემხებლობის გარკვევისას გადამწყვეტი არ არის მხოლოდ განზრახი ბრალის საკითხის დადგენა. ქონების ჩამორთმევის გამართლებისთვის არ არის აუცილებელი მესაკუთრის ბრალეულობა. როგორც ევროსასამართლო, ისე სახელმწიფოთა უმრავლესობა (აშშ, გერმანია და სხვა) ითვალისწინებენ მესაკუთრის ე.წ. დაუდევრობის და კეთილსინდისიერების საკითხებსაც. ამისთვის, რიგი ქვეყნების კანონმდებლობებით მესაკუთრეებს, რომელთა ქონებაც, როგორც დანაშაულის საგანი ან იარაღი, ჩამოერთვა უშუალო სამართალდამრღვევს, აქვთ გარკვეული საპროცესო მდგომარეობა, რომელიც იძლევა შესაძლებლობას, დადგინდეს და გადამოწმდეს მისი ბრალისა და კეთილსინდისიერების საკითხი. იმ შემთხვევაში, როდესაც მესაკუთრე არაბრალეულია და ის კეთილსინდისიერად მოქმედებდა, მას აქვს ქონების უკან დაბრუნების მოთხოვნის უფლება, გარდა იმ შემთხვევებისა, როდესაც არსებობს ამ ქონების ჩამორთმევისთვის აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროება, საჯარო ინტერესი. ამასთან, ამ დროს ზოგიერთი ქვეყანა კომპენსაციის შესაძლებლობას ითვალისწინებს. იმ შემთხვევაში კი, როდესაც პირის ქმედებაში არის ბრალი ან ის დაუდევრად, არაკეთილსინდისიერად მოქმედებდა, მისი ქონების ჩამორთმევა ხდება კომპენსაციის გარეშე.

მაშასადამე, საკუთრების უფლების სრული და ეფექტური დაცვისათვის აუცილებელია ადეკვატური, სრულყოფილი და დეტალურად გაწერილი პროცედურების არსებობა, რათა მესაკუთრემ შეძლოს ქონების ჩამორთმევის მართლზომიერებაზე დავა. ნიშანდობლივია, რომ საქმეზე მოწვეულმა სპეციალისტებმა და მოწმეებმა (გამყრელიძე, ძლიერიშვილი, გაბლიშვილი, ხოსიტაშვილი), საქართველოს მოქმედი კანონმდებლობის გაანალიზების საფუძველზე, ხაზგასმით მიუთითეს ასეთი პროცედურების არარსებობაზე.

თუმცა დასახელებული გარემოებები არ აყენებენ კითხვის ნიშნის ქვეშ სადავო ნორმის კონსტიტუციის 21-ე მუხლთან შესაბამისობის საკითხს. აუცილებლად გასათვალისწინებელია, რომ საკონსტიტუციო სასამართლო შეზღუდულია სასარჩელო მოთხოვნით. ის აფასებს მხოლოდ გასაჩივრებული ნორმის შინაარსს კონსტიტუციის მხოლოდ იმ დებულებასთან, რომელთან მიმართებით არაკონსტიტუციურობასაც ასაბუთებს მოსარჩელე. სადავო ნორმა ადგენს დანაშაულის საგნის, იარაღის, დანაშაულის ჩასადენად გამიზნული ნივთის ჩამორთმევის შესაძლებლობას, რაც, როგორც უკვე აღვნიშნეთ, დასაშვები და 21-ე მუხლის შესაბამისია. იმავდროულად, ეს ნორმა არ შეიცავს აკრძალვას ასეთი გადაწყვეტილების გასაჩივრებასთან დაკავშირებით, ისევე, როგორც არ გამორიცხავს კანონმდებლობაში ზემოაღნიშნული პროცედურების დამატებით გაწერის შესაძლებლობას, ადეკვატური პროცედურების არარსებობის შემთხვევაში. თუმცა ასეთი პროცედურების შესაძლო არარსებობის ან არასაკმარისი თუ არაეფექტური პროცედურების არსებობის საკითხის დეტალური შესწავლა და კონსტიტუციურობის შეფასება სცილდება სადავო ნორმის საქართველოს კონსტიტუციის 21-ე მუხლთან მიმართებით შეფასების ფარგლებს.

25) მიუხედავად სადავო ნორმის კონსტიტუციურობისა საქართველოს კონსტიტუციის 21-ე მუხლთან მიმართებით, მისი შინაარსის დეტალური ანალიზი მიუთითებს ნორმის სრულყოფის აუცილებლობაზე. კერძოდ:

სადავო ნორმა ითვალისწინებს დამატებითი სასჯელის შეფარდებას ეჭვმიტანილისთვის, ბრალდებულისთვის და მსჯავრდებულისთვის. ამ სუბიექტებს სისხლის სამართლის პროცესში განსხვავებული საპროცესო სტატუსი გააჩნიათ. სასჯელი (ძირითადი და დამატებითი) პირს შეიძლება შეეფარდოს მხოლოდ სასამართლოს გამამტყუნებელი განაჩენით. ამასთან, გამამტყუნებელი განაჩენი შეიძლება დადგეს მხოლოდ განსასჯელის მიმართ, რომელიც ამის შემდგომ იძენს მსჯავრდებულის სტატუსს. აქედან გამომდინარე, გაუგებარია, როგორ შეიძლება სასჯელი შეეფარდოს ეჭვმიტანილს ან ბრალდებულს. ასევე გაუგებარია მსჯავრდებულისთვის დამატებითი სასჯელის შეფარდების საკითხი. «საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის» 44-ე მუხლის 26-ე ნაწილის თანახმად, მსჯავრდებული არის პირი, რომლის მიმართაც გამოტანილია სასამართლოს გამამტყუნებელი განაჩენი. საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის 52-ე მუხლის მე-2 ნაწილის ლოგიკური განმარტებით კი გამოდის, რომ სახეზეა პირი, რომელსაც ერთი სასამართლო გადაწყვეტილებით უკვე შეეფარდა სასჯელი და ხდება დროში განსხვავებული მეორე გადაწყვეტილების მიღება.

26) ყურადსაღებია შემდეგი გარემოებაც:

სადავო ნორმის მიხედვით, დამატებითი სასჯელის გამოყენებისთვის ერთ-ერთი აუცილებელი პირობაა «სახელმწიფო და საზოგადოებრივი აუცილებლობის» არსებობა. ეს ზოგადი, ფართო ცნებაა, არ არსებობს მისი დეფინიცია, თუნდაც სადავო ნორმის მიზნებისთვის. მართალია, ის ყოველთვის მოიცავს სხვათა უფლებების დაცვის და ახალი დანაშაულის თავიდან აცილების მიზნებს, მაგრამ ეს ორი გარემოება ვერ ამოწურავს მის არსს. ამასთან, როგორც უკვე აღინიშნა, სხვადასხვა დანაშაულთან მიმართებით მან განსხვავებული შინაარსი შეიძლება შეიძინოს. ბუნებრივია, შეუძლებელია ამ ტერმინის ზუსტი განმარტების საკანონმდებლო რეგლამენტაცია, ანდა, თუნდაც იმ შემთხვევების ამომწურავად ჩამოთვლა, რომლებიც ასეთ გარემოებებად უნდა იქნეს მიჩნეული. მაგრამ იმავდროულად, უნდა გამოირიცხოს მისი სურვილისამებრ ან სუბიექტურად განმარტების ალბათობა, მართალია, ამ თვალსაზრისით, მნიშვნელოვანი გარანტიაა, რომ გადაწყვეტილებას აღნიშნულ საკითხზე იღებს სასამართლო, მაგრამ სასამართლოს ფუნქცია შემოიფარგლება იმით, რომ მან კონკრეტულ შემთხვევაში სწორად განსაზღვროს, არსებობს თუ არა კანონმდებლის მიერ ასეთად მიჩნეული სახელმწიფო ან საზოგადოებრივი აუცილებლობა, მისთვის გადამწყვეტია კანონმდებლის ნება, მას არ შეუძლია თავის ნება-სურვილით ან შეხედულებისამებრ განსაზღვროს ამ ცნების კონკრეტული შინაარსი.

ზოგადად, მოთხოვნები კანონმდებლის მიმართ მით უფრო მკაცრია, რაც უფრო ინტენსიურია ჩარევა ადამიანის უფლებებში. კანონმდებელს აკისრია ვალდებულება, მოსამართლე უზრუნველყოს სახელმძღვანელო მიმართულებებით, რომლებიც განჭვრეტადს ხდიან მის მიერ კონკრეტული გადაწყვეტილების მიღების აუცილებლობას, გარდაუვალობას, იმავდროულად, მოქალაქეს უქმნიან წარმოდგენას, თუ რა ზომები იქნება მის მიმართ გატარებული.

იმისათვის, რომ მოსამართლის გადაწყვეტილება განჭვრეტადი იყოს, კანონმდებელს ეკისრება ვალდებულება, მაქსიმალურად გასაგებად დაადგინოს შესაბამისი განსაზღვრებები კანონში. საკანონმდებლო პროცესში გამოთქმული მოსაზრებები ან კრიმინალურ პოლიტიკასთან დაკავშირებული ზოგადი მიზნები, რომელთაც ეფუძნება კანონპროექტები და რომელთა რეგლამენტაციაც კანონში არ მომხდარა, ვერ გამოდგება მოსამართლის მიერ კონკრეტული გადაწყვეტილების გამართლებისთვის.

კანონის განსაზღვრულობის მოთხოვნა წარმოადგენს სამოქმედო ინსტრუქციას კანონმდებლისათვის, რომელიც სისხლისსამართლებრივ ნორმებს იღებს და ამავე დროს ის წარმოადგენს შემზღუდავ გარემოებას მოსამართლისათვის, რომელიც სისხლის სამართლის საქმეებს განიხილავს. კანონმდებელი ვალდებულია, მოსამართლეს მაქსიმალურად ნათლად დაუდგინოს ფარგლები, რომლებშიც მან უნდა იმოქმედოს.

ამ მხრივ, სადავო ნორმა სრულყოფას საჭიროებს;

27) როდესაც საჯარო ინტერესის მიღწევა ხდება კერძო ინტერესში ინტენსიური ჩარევით, კერძო და საჯარო ინტერესებს შორის გონივრული ბალანსის შესანარჩუნებლად, განსაკუთრებით აუცილებლია კონკრეტული უფლების სრულფასოვანი დაცვის ყველა აუცილებელი საკანონმდებლო ბერკეტის შექმნა. სადავო ნორმის საქართველოს კონსტიტუციის 21-ე მუხლთან შესაბამისობის მიუხედავად, კანონმდებელი არ თავისუფლდება ვალდებულებისგან, უზრუნველყოს კანონმდებლობის სრულყოფა შესაბამისი კონსტიტუციური და სამართლებრივი პრინციპების გათვალისწინებით. ამასთან, კონკრეტული საჯარო მიზნების ეტაპობრივად მიღწევის პარალელურად, კანონმდებელი უნდა ზრუნავდეს ალტერნატიული მექანიზმების შემოღებაზე, რაც შესაძლებელს გახდის იმავე მიზნის მიღწევას ადამიანის უფლებათა უფრო უმნიშვნელო შეზღუდვის ხარჯზე.

III

ხელმძღვანელობს რა საქართველოს კონსტიტუციის 89-ე მუხლის პირველი პუნქტის «ვ» ქვეპუნქტითა და მე-2 ქვეპუნქტით, «საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ» საქართველოს ორგანული კანონის მე-19 მუხლის პირველი პუნქტის «ე» ქვეპუნქტით, 21-ე მუხლის მე-2 პუნქტით, 25-ე მუხლის მე-3 პუნქტით, 39-ე მუხლის პირველი პუნქტის «ა» ქვეპუნქტით, 43-ე მუხლის მე-2, მე-4, მე-7 და მე-8 პუნქტებით, «საკონსტიტუციო სამართალწარმოების შესახებ» საქართველოს კანონის 32-ე და 33-ე მუხლებით,

საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლო
ა დ გ ე ნ ს:

1. არ დაკმაყოფილდეს მოქალაქეების დავით ჯიმშელეიშვილის, ტარიელ გვეტაძისა და ნელი დალალიშვილის 384-ე ნომრით რეგისტრირებული კონსტიტუციური სარჩელი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ;

2. ეთხოვოს საქართველოს პარლამენტს, ამ გადაწყვეტილების სამოტივაციო ნაწილში აღნიშნული გარემოებების გათვალისწინებით, უზრუნველყოს მოქმედი კანონმდებლობისა და საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის 52-ე მუხლის მე-2 ნაწილის სრულყოფა;

3. გადაწყვეტილება ძალაშია საკონსტიტუციო სასამართლოს სხდომაზე მისი საჯაროდ გამოცხადების მომენტიდან;

4. გადაწყვეტილება საბოლოოა და გასაჩივრებას ან გადასინჯვას არ ექვემდებარება;

5. გადაწყვეტილების პირი გაეგზავნოს მხარეებს, საქართველოს პრეზიდენტს, საქართველოს მთავრობას და საქართველოს უზენაეს სასამართლოს;

6. გადაწყვეტილება «საქართველოს საკანონდებლო მაცნეში გამოქვეყნდეს 15 დღის ვადაში.

ვახტანგ გვარამია (სხდომის თავმჯდომარე)

ქეთევან ერემაძე (მომხსენებელი მოსამართლე)

ბესარიონ ზოიძე