პლენუმის შემადგენლობა:

გიორგი პაპუაშვილი - სხდომის თავმჯდომარე, მომხსენებელი მოსამართლე;

ვახტანგ გვარამია - წევრი;

ქეთევან ერემაძე - წევრი;

კონსტანტინე ვარძელაშვილი - წევრი;

ზაზა თავაძე - წევრი;

მაია კოპალეიშვილი - წევრი;

ოთარ სიჭინავა - წევრი;

ლალი ფაფიაშვილი - წევრი;

ჯონი ხეცურიანი - წევრი.

სხდომის მდივანი: დარეჯან ჩალიგავა.

საქმის დასახელება: საქართველოს მოქალაქე ვლადიმერ ვახანია საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ.

დავის საგანი: „საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსში ცვლილებებისა და დამატებების შეტანის შესახებ“ 2009 წლის 19 ივნისის №1284 საქართველოს კანონის პირველი მუხლის პირველი პუნქტის კონსტიტუციურობა საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის მე-3 პუნქტთან მიმართებით.

I

1. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2010 წლის 19 აპრილს კონსტიტუციური სარჩელით (რეგისტრაციის №494) მიმართა მოქალაქე ვლადიმერ ვახანიამ. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს თავმჯდომარის 2010 წლის 21 აპრილის რეზოლუციით, 494-ე კონსტიტუციური სარჩელი არსებითად განსახილველად მიღების საკითხის გადასაწყვეტად გადაეცა საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს მეორე კოლეგიას.

საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს მეორე კოლეგიის განმწესრიგებელი სხდომა ზეპირი მოსმენით გაიმართა 2010 წლის 29 ივლისს. საკონსტიტუციო სასამართლოს მეორე კოლეგიამ დაადგინა, სადავო ნორმის საფუძველზე კანონში განხორციელებული ცვლილებით, იქმნება არა ახალი ნორმატიული რეგულირება, არამედ ხდება უკვე არსებულის გაუქმება. საკონსტიტუციო სასამართლომ უნდა გაარკვიოს, ასეთი შინაარსის სამართლებრივი აქტი რამდენად შეიძლება ჩაითვალოს ნორმატიულ აქტად კონსტიტუციისა და „საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის მიზნებისათვის, ვინაიდან საქართველოს კონსტიტუციის 89-ე მუხლის პირველი პუნქტის „ვ“ ქვეპუნქტით გათვალისწინებული კომპეტენციის ფარგლებში, საკონსტიტუციო სასამართლო უფლებამოსილია, განიხილოს მხოლოდ ნორმატიული შინაარსის მქონე აქტების კონსტიტუციურობის საკითხი. რადგან საკითხი ეხებოდა საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ საკუთარი კომპეტენციის კონსტიტუციით და შესაბამისი კანონმდებლობით განსაზღვრული ფარგლების დადგენას, საკონსტიტუციო სასამართლოს მეორე კოლეგიამ მიიჩნია, რომ საკითხის საკონსტიტუციო სასამართლოს პლენუმის მიერ გადაწყვეტა ხელს შეუწყობდა საკონსტიტუციო სასამართლოს პრაქტიკის ერთგვაროვან განვითარებასა და სრულყოფას.

შესაბამისად, ვინაიდან განსახილველი საქმე ნამდვილად წარმოშობდა საქართველოს კონსტიტუციის განმარტების იშვიათ და განსაკუთრებით მნიშვნელოვან სამართლებრივ პრობლემას, საკონსტიტუციო სასამართლოს მეორე კოლეგიამ 2010 წლის 30 ივლისის №2/2/494 განჩინებით, №494 კონსტიტუციური სარჩელი არსებითად მიღების საკითხის გადასაწყვეტად გადასცა საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს პლენუმს.

საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს პლენუმმა 2010 წლის 30 ივლისის №3/494 საოქმო ჩანაწერით №494 კონსტიტუციური სარჩელი მიიღო საქმის არსებითად განსახილველად მიღების საკითხის გადასაწყვეტად.

2. კონსტიტუციურ სარჩელში შემოტანის საფუძვლად მითითებულია საქართველოს კონსტიტუციის 89-ე მუხლის პირველი პუნქტის „ა“ და „ვ“ ქვეპუნქტები, „საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის მე-19 მუხლის პირველი პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტი და 39-ე მუხლის პირველი პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტი, „საკონსტიტუციო სამართალწარმოების შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-10 მუხლის პირველი პუნქტი.

3. კონსტიტუციური სარჩელის მიხედვით, სადავო ნორმაა „საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსში ცვლილებებისა და დამატებების შეტანის შესახებ“ 2009 წლის 19 ივნისის №1284 საქართველოს კანონის პირველი მუხლის პირველი პუნქტი. აღნიშნული ნორმით საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსში განხორციელდა ცვლილება და 78-ე მუხლის მე-5 ნაწილი ამოღებულ იქნა. საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 78-ე მუხლის მე-5 ნაწილი გაუქმებამდე შემდეგი შინაარსის იყო: „საქართველოს იუსტიციის სამინისტროს თანხმობით, დამცველებად შეიძლება დაშვებულ იქნენ უცხოელი ადვოკატები“.

4. მოსარჩელე კონსტიტუციურ სარჩელში განმარტავს, რომ იგი ზუგდიდის რაიონული სასამართლოს 2009 წლის 11 სექტემბრის განაჩენით, ცნობილ იქნა დამნაშავედ საქართველოს სსკ-ის 154-ე მუხლის მე-2 ნაწილით, 236-ე მუხლის პირველი ნაწილით და სასჯელის სახედ და ზომად განესაზღვრა 4 წლით თავისუფლების აღკვეთა.

5. კონსტიტუციურ სარჩელში აღნიშნულია, რომ საქმის პირველი ინსტანციის სასამართლოში განხილვის სტადიაზე 2009 წლის 9 ივნისს მოსარჩელის დამ ნანული ვახანიამ განცხადებით მიმართა იუსტიციის სამინისტროს, საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის იმ დროს მოქმედი 78-ე მუხლის მე-5 ნაწილის შესაბამისად, მიეცათ თანხმობა საქმეზე შვეიცარიელი ადვოკატის დაშვების შესახებ. თხოვნის დაკმაყოფილების ნაცვლად, ეს განცხადება „რეაგირებისათვის“ გადაეგზავნა პროკურატურის ორგანოებს.

საქართველოს პარლამენტმა 2009 წლის 19 ივნისს მიიღო საქართველოს კანონი საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსში ცვლილებების შეტანის შესახებ, რომლითაც ამოიღო ხსენებული კოდექსის 78-ე მუხლის მე-5 ნაწილი. აღნიშნული ნორმის კოდექსიდან ამოღების შემდეგ ნანული ვახანიას იმავე წლის 16 ივლისის განმეორებით განცხადებაზე საქართველოს იუსტიციის სამინისტრომ 2009 წლის 22 ივლისს №01/27/03მ - 1475 პასუხით აცნობა, რომ ვერ დააკმაყოფილებდა მის თხოვნას საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსში შესაბამისი ნორმის არარსებობის გამო.

6. მოსარჩელე ვ. ვახანია თვლის, რომ სისხლის სამართლის საქმეებზე უცხოელი ადვოკატის ჩართვის შეუძლებლობა წინააღმდეგობაში მოდის საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის მე-3 პუნქტთან, რომლის თანახმად, „დაცვის უფლება გარანტირებულია“. მისი აზრით, კონსტიტუციის დასახელებული ნორმიდან გამომდინარე, ადამიანის უფლებას სამართლებრივი დახმარების მიღებაზე ითხოვს თვით მართლმსაჯულების ინტერესები. ყოველ ადამიანს აქვს განუყოფელი უფლება, დაიცვას თავი ადეკვატური საშუალებით და ისარგებლოს იურიდიული დახმარებით, საკუთარი არჩევანის მიხედვით, მათ შორის უცხო ქვეყნის ადვოკატის მონაწილეობით.

7. მოსარჩელის განმარტებით, აღნიშნული უფლების შეზღუდვა ეწინააღმდეგება არა მარტო კონსტიტუციის დასახელებულ ნორმას, არამედ ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა ევროპული კონვენციის მე-6 მუხლის მე-3 პუნქტის „B“ და „C” ქვეპუნქტებს, რომელთა თანახმად, ყოველ პირს, ვისაც ბრალად ედება სისხლის სამართლის დანაშაულის ჩადენა, აქვს უფლება:

ა. ჰქონდეს საკმარისი დრო და შესაძლებლობანი საკუთარი დაცვის მოსამზადებლად;

ბ. დაიცვას თავი პირადად ან მის მიერ არჩეული დამცველის მეშვეობით.

მოსარჩელეს მიაჩნია, რომ საქართველო, როგორც კონვენციის ხელშემკვრელი სახელმწიფო, ვალდებულია, უზრუნველყოს მისი შიდასახელმწიფოებრივი კანონმდებლობის შესაბამისობა კონვენციასთან მისი ნებისმიერი დებულების ეფექტური განხორციელებისათვის.

8. მოსარჩელე თვლის, რომ საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 78-ე მუხლიდან მე-5 ნაწილის ამოღება მოხდა პირადად მისთვის დაცვის უფლების შეზღუდვის მიზნით და ეს განხორციელდა მის საქმესთან დაკავშირებით საქართველოს იუსტიციის მინისტრის სახელზე განცხადების შეტანის შემდეგ, რაც წარმოადგენს დისკრიმინაციის გამოვლინებას მოსარჩელის პოლიტიკური შეხედულებების გამო.

9. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს მეორე კოლეგიის განმწესრიგებელ სხდომაზე მოსარჩელის წარმომადგენლებმა განაცხადეს, რომ არ არსებობს კონსტიტუციური სარჩელის არსებითად განსახილველად არმიღების კანონით გათვალისწინებული საფუძვლები.

მოსარჩელის წარმომადგენლების განმარტებით, სადავო ნორმის მიღება იწვევს მოსარჩელის კონსტიტუციის 42-ე მუხლის მე-3 პუნქტით გარანტირებული დაცვის უფლების დარღვევას. სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 78-ე მუხლიდან მე-5 ნაწილის ამოღებამ მოსარჩელეს წაართვა შესაძლებლობა, მოეწვია უცხოელი ადვოკატი. 78-ე მუხლის მე-5 ნაწილის ამჟამად მოქმედი რედაქცია _ „ამოღებულია“ _ სწორედ ამ ნორმატიული შინაარსით უნდა იქნეს გაგებული.

10. მოსარჩელის წარმომადგენლების აზრით, სადავო ნორმა ეწინააღმდეგება ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა ევროპულ კონვენციას. მათი განცხადებით, საქართველოს კონსტიტუციის მე-6 და მე-7 მუხლებიდან გამომდინარე, საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლო უფლებამოსილია, გადაწყვიტოს საქართველოს ნორმატიული აქტების ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა ევროპულ კონვენციასთან შესაბამისობის საკითხი.

11. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს პლენუმის განმწესრიგებელი სხდომა, ზეპირი მოსმენის გარეშე, გაიმართა 2010 წლის 16 სექტემბერს.

II

1. განსახილველი დავის ფარგლებში, საკონსტიტუციო სასამართლომ უნდა დაადგინოს შემდეგი გარემოებები: წარმოადგენს თუ არა მატერიალური შინაარსით დამოუკიდებელ ნორმატიულ აქტს კანონში ცვლილებებისა და დამატებების შემტანი აქტი კონსტიტუციური სამართალწარმოების მიზნებისთვის; აქვს თუ არა საკონსტიტუციო სასამართლოს უფლებამოსილება, განახორციელოს კონსტიტუციური კონტროლი იმ შემთხვევაში, როდესაც უფლების სავარაუდო დარღვევა შესაძლოა უკავშირდებოდეს საკანონმდებლო რეგულაციის გაუქმებას.

2. ხელისუფლების განხორციელებისას ხალხი და სახელმწიფო შეზღუდული არიან ადამიანის საყოველთაოდ აღიარებული უფლებებითა და თავისუფლებებით როგორც უშუალოდ მოქმედი სამართლით. სამართალშემოქმედება სახელმწიფოს ექსკლუზიურ კომპეტენციას წარმოადგენს. კანონშემოქმედი ვალდებულია დაადგინოს ქცევის სავალდებულო წესები, უზრუნველყოს ადამიანის კონსტიტუციური უფლებები და დააწესოს გარკვეული თანაზომიერი შეზღუდვები სხვა კონსტიტუციური ღირებულებების დასაცავად.

3. ამასთან, სამართალი ორგანულ კავშირშია საზოგადოების განვითარებასთან და, შესაბამისად, კანონმდებლობაც ამ პროცესების გათვალისწინებით უნდა შეიცვალოს. წინააღმდეგ შემთხვევაში, საკანონმდებლო რეგულირება შეიძლება მოძველდეს, გახდეს არაეფექტური და არ პასუხობდეს საზოგადოებრივ მოთხოვნილებებსა და გამოწვევებს. ეს კი იმის მაჩვენებელი იქნება, რომ კანონმდებელი ვერ ახორციელებს თავის კონსტიტუციურ ვალდებულებას, საზოგადოებრივი საჭიროების შესაბამისად უზრუნველყოს კანონმდებლობის ჰარმონიული განვითარება. ეს ვალდებულება ამა თუ იმ სფეროს მარეგულირებელი კანონმდებლობის მხოლოდ ერთჯერადი შექმნით არ სრულდება. ის ვალდებულია, სამართალი შესაბამისობაში მოიყვანოს დემოკრატიული საზოგადოების თანამედროვე გამოწვევებთან.

4. მითითებული ფუნქციის შესასრულებლად კანონმდებელს უნდა ჰქონდეს შესაძლებლობა, განსაზღვრული საკანონმდებლო მექანიზმებით პოლიტიკური ნება გადაიტანოს სამართალში და უზრუნველყოს კანონმდებლობის სრულყოფა. ერთ-ერთ ამგვარ საკანონმდებლო მექანიზმს წარმოადგენს ცვლილებებისა და დამატებების შეტანის შესახებ კანონი, რომლის მეშვეობითაც კანონმდებლის პოლიტიკური ნება ტრანსფორმირდება და იძენს ნორმატიულ ხასიათს. აღნიშნულიდან გამომდინარე, ცვლილებებისა და დამატებების შეტანის შესახებ კანონს გააჩნია ერთგვარი ტრანზიციული, დამაკავშირებელი ფუნქცია.

5. თანამედროვე კონსტიტუციური მართლმსაჯულება არაერთგვაროვანია კონსტიტუციური სამართალწარმოების მიზნებისთვის ცვლილებებისა და დამატებების შემტანი კანონის შეფასებისას.

ზოგიერთი ქვეყნის სასამართლო ამგვარ კანონს დამოუკიდებელი შინაარსის მქონე ნორმატიულ აქტად განიხილავს. ისინი საკითხის ასეთი გადაწყვეტისათვის საკმარისად მიიჩნევენ იმ გარემოებას, რომ ცვლილებებისა და დამატებების შემტან კანონს იღებს საკანონმდებლო ორგანო (იხ. ლიტვის, სამხრეთ აფრიკის, ხორვატიის შესაბამისი კანონმდებლობები და სასამართლო გადაწყვეტილებები).

განსხვავებული მიდგომის თანახმად, ცვლილებებისა და დამატებების შესახებ კანონი მატერიალური შინაარსით არ განიხილება დამოუკიდებელ ნორმატიულ აქტად და მათ კონსტიტუციურობაზე მსჯელობა ხდება ძირითადი აქტის ფარგლებში (იხ. ჩეხეთის, ნიდერლანდების, პოლონეთის კანონმდებლობები და სასამართლო გადაწყვეტილებები).

6. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლო მიიჩნევს, რომ საქართველოს კანონმდებლობით, ცვლილებებისა და დამატებების შეტანის თაობაზე კანონი, ფორმალური თვალსაზრისით, წარმოადგენს ძირითადი აქტის (რომელშიც ცვლილების შეტანა ხდება) თანაბარმნიშვნელოვან აქტს, ვინაიდან მისი მიღება ხდება იმ კანონის მიღებისათვის დადგენილი პროცედურის შესაბამისად, რომელშიც მას ცვლილება (ან დამატება) შეაქვს. ნორმატიულ აქტში ცვლილების ან დამატების შეტანა იმავე სახის ნორმატიული აქტით, ემსახურება კანონის უზენაესობის პრინციპის განმტკიცებას. ვინაიდან კანონში შეტანილი ცვლილებები ძირითად აქტში ახალი ნორმატიული რეგულირების დადგენას იწვევს, აღნიშნული პროცედურა საჭიროებს ლეგიტიმაციის ანალოგიურ ხარისხს, რაც ძირითადი აქტის მიღებისთვის იყო განსაზღვრული. „ნორმატიული აქტების შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-20 მუხლის მე-4 პუნქტის თანახმად, „ნორმატიულ აქტში ცვლილების ან დამატების შეტანა ხდება მხოლოდ იმავე სახის ნორმატიული აქტით“.

7. განსხვავებული სამართლებრივი რეალობა იქმნება ასეთი კანონის მატერიალური ბუნების შეფასებისას. „ნორმატიული აქტების შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-20 მუხლის მე-4 პუნქტის მიხედვით, ცვლილებებისა და დამატებების შესახებ კანონი იმ ნორმატიული აქტის (ძირითადი კანონის) განუყოფელი ნაწილია, რომელშიც მას შეაქვს ცვლილება ან დამატება. სწორედ ამგვარი შინაარსით უნდა იქნეს იგი განხილული კონსტიტუციის მიზნებისათვის.

ცვლილებებისა და დამატებების შესახებ კანონში მოცემული რეგულირებები სამართლებრივ სივრცეში ცვლილებებს იწვევს კანონის ძალაში შესვლის მომენტიდან, რა დროიდანაც იგი განიხილება ძირითადი კანონის შემადგენელ ნაწილად. შეუძლებელია ცვლილებებისა და დამატებების შესახებ კანონში მოცემული რეგულირებების შინაარსის დამოუკიდებლად, ძირითად კანონში არსებული ნორმებისაგან იზოლირებულად განხილვა. მასში მოცემული რეგულირებები განხილულ უნდა იქნეს მხოლოდ ძირითად კანონში ინტეგრირებულად, სისტემურად და სხვა ნორმებთან კონტექსტში. შესაბამისად, საკონსტიტუციო სასამართლოს შინაარსობრივი მსჯელობის საგანი შეიძლება იყოს არა ცვლილებებისა და დამატებების შესახებ კანონის ესა თუ ის ნორმა, არამედ ძირითადი (კოდიფიცირებული) კანონის იმ ნორმის მოქმედი რედაქცია, რომელიც ჩამოყალიბდა განხორციელებული ცვლილების შედეგად. საკონსტიტუციო სასამართლომ საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე ბიჭიკო ჭონქაძე და სხვები საქართველოს ენერგეტიკის მინისტრის წინააღმდეგ“ (საკონსტიტუციო სასამართლოს 2009 წლის 19 ოქტომბრის №2/8/473 საოქმო ჩანაწერი) დაადგინა: „ნორმატიული აქტების შესახებ“ საქართველოს კანონის ... შესაბამისად, ცვლილებების შემტანი ნორმატიული აქტი არის იმ ნორმატიული აქტის განუყოფელი ნაწილი, რომელშიც ხდება ცვლილებების შეტანა. აქედან გამომდინარე, საქართველოს ენერგეტიკის მინისტრის №73 ბრძანება №69 ბრძანების მოქმედი რედაქციის განუყოფელი ნაწილია და ის არ გახდება საკონსტიტუციო სასამართლოს დამოუკიდებელი მსჯელობის საგანი“.

8. გამონაკლისი შეიძლება იყოს ის შემთხვევა, როდესაც ცვლილებებისა და დამატებების შესახებ კანონში მოცემული რაიმე რეგულირების გადატანა (ინტეგრირება) არ ხდება სხვა (ძირითად) ნორმატიულ აქტში და იგი არსებობას აგრძელებს დამოუკიდებლად. ამ შემთხვევაში იგი შესაძლებელია გახდეს საკონსტიტუციო სასამართლოს მსჯელობის საგანი.

ცვლილებებისა და დამატებების შესახებ კანონი დამოუკიდებელი შეფასების საგანი შეიძლება იყოს ასევე იმ შემთხვევაში, როდესაც საკონსტიტუციო სასამართლო აფასებს ნორმატიული აქტის კონსტიტუციასთან ფორმალური კუთხით შესაბამისობის საკითხს. ასეთ შემთხვევებში „საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის მე-19 მუხლის პირველი პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტის საფუძველზე, საკონსტიტუციო სასამართლო უფლებამოსილია, ცვლილებებისა და დამატებების შესახებ კანონის მიღების/გამოცემის, ხელმოწერის, გამოქვეყნებისა და ამოქმედების კონსტიტუციასთან შესაბამისობის საკითხები შეამოწმოს ავტონომიურად, ძირითადი ნორმატიული აქტისაგან დამოუკიდებლად.

9. მოსარჩელე თვლის, რომ სადავო სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსში ცვლილებებისა და დამატებების შესახებ კანონმა გამოიწვია მისი კონსტიტუციური უფლებების დარღვევა. აღნიშნული კანონით, სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსიდან ამოღებულ იქნა 78-ე მუხლის მე-5 ნაწილი, რომელიც არეგულირებდა სისხლის სამართლის საქმეებზე სასამართლო პროცესში უცხოელი ადვოკატის მონაწილეობის წესსა და პირობებს. როგორც უკვე აღინიშნა, ცვლილებებისა და დამატებების შესახებ კანონი ამოქმედებისთანავე წყვეტს დამოუკიდებლად არსებობას. შესაბამისად, მატერიალური შინაარსით, იგი ვერ იქნება საკონსტიტუციო სასამართლოს მსჯელობის საგანი.

საქართველოს კონსტიტუციის 89-ე მუხლის პირველი პუნქტის „ვ“ ქვეპუნქტის თანახმად: „საკონსტიტუციო სასამართლო პირის სარჩელის საფუძველზე იხილავს ნორმატიული აქტების კონსტიტუციურობას საქართველოს კონსტიტუციის მეორე თავით აღიარებულ ადამიანის ძირითად უფლებებთან და თავისუფლებებთან მიმართებით“. „საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ” ორგანული კანონის 39-ე მუხლის პირველი პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტის მიხედვით, მოსარჩელემ უნდა დაასაბუთოს, რომ სადავო ნორმით დარღვეულია ან შესაძლებელია დაირღვეს კონსტიტუციის მე-2 თავით აღიარებული მისი უფლებები და თავისუფლებები.

საკონსტიტუციო სასამართლოს არსებული პრაქტიკის მიხედვით, „...საკონსტიტუციო სასამართლო, კანონმდებლობის შესაბამისად, მოქალაქის სარჩელის საფუძველზე იხილავს მოქმედი ნორმატიული აქტების კონსტიტუციურობას საქართველოს კონსტიტუციის მეორე თავის საკითხებთან მიმართებით“ (საკონსტიტუციო სასამართლოს 2003 წლის 29 იანვრის №2/3/182,185,191 გადაწყვეტილება, 2002 წლის 12 მარტის №2/124/3 და 2005 წლის 11 ოქტომბრის №1/17/345 განჩინებები). მხოლოდ მოქმედი ნორმა შეიძლება წარმოშობდეს ადამიანის კონსტიტუციით გარანტირებული უფლების დარღვევის რისკს.

შესაბამისად, მოცემული დავის გადასაწყვეტად, მოსარჩელემ უნდა მიუთითოს არა ცვლილებების და დამატებების შესახებ კანონი, არამედ მოქმედი ნორმატიული აქტის ის შინაარსი, რომელიც მისი უფლების დარღვევას იწვევს, ვინაიდან ცვლილებებისა და დამატებების შესახებ კანონი დამოუკიდებლად ვერ შეფასდება როგორც უფლების შემზღუდველი ნორმა.

ამავე დროს პასუხი უნდა გაეცეს კითხვას, წარმოადგენს თუ არა სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 78-ე მუხლის მე-5 ნაწილის მოქმედი რედაქცია (რომელიც ჩამოყალიბდა მოსარჩელის მიერ სადავოდ გამხდარი კანონით განხორციელებული ცვლილების შედეგად) მოქმედ ნორმას საკონსტიტუციო სამართალწარმოების მიზნებისთვის და მასზე მსჯელობა განეკუთვნება თუ არა სასამართლოს განსჯად საკითხს.

10. საკონსტიტუციო სამართალწარმოების მიზნებისათვის სამართლებრივი აქტის ან მისი ნაწილის ნორმატიულობას განსაზღვრავს მისი მატერიალური შინაარსი. საქმეზე „შპს „კავკასუს ონლაინი“ საქართველოს კომუნიკაციების ეროვნული კომისიის წინააღმდეგ“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2007 წლის 9 ნოემბრის №1/7/436 განჩინება) საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ დაადგინა: „... ნორმატიულ აქტს აქვს საყოველთაობის პრეტენზია, იგი მიმართულია პირთა განუსაზღვრელი წრისადმი და ასეთად რჩება ამ წრის გვარეობითი ნიშნის იდენტიფიკაციის შემთხვევაშიც... ნორმატიული აქტი თავისი ბუნებით აბსტრაქტულ, საერთო ნორმას წარმოადგენს და დაკავშირებულია არა რაიმე კონკრეტულ მოვლენასთან, არამედ თავის იურიდიულ მნიშვნელობას ინარჩუნებს მთელი რიგი ანალოგიური შემთხვევების მიმართ. მის საფუძველზე შესაძლებელია წარმოიშვას კონკრეტული შემთხვევის განუსაზღვრელი რაოდენობა. სწორედ ამაში მდგომარეობს ნორმატიული აქტის მრავალჯერადი გამოყენების თვისება. ამდენად, ნორმატიული აქტი, როგორც ქცევის ზოგადი წესი, მიმართულია მისი გამოცემის დროს განუსაზღვრელი რაოდენობის მონაწილეებისაკენ...“. ნორმატიული აქტის მატერიალური შინაარსის ანალოგიურ განმარტებას იძლევა „ნორმატიული აქტების შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-2 მუხლის მე-3 პუნქტი. აღნიშნული ნორმის თანახმად, ნორმატიული აქტი არის სამართლებრივი აქტი, „ ... რომელიც შეიცავს მისი მუდმივი ან დროებითი და მრავალჯერადი გამოყენების ქცევის ზოგად წესს“.

ზოგადად, პირის ქცევა დაფუძნებულია მის სურვილებზე, შეხედულებებსა და მიზნებზე. იმავდროულად, ქცევის თავისუფლება არ არის აბსოლუტური და საჭიროებს მოწესრიგებას ნორმატიული რეგულირებების მეშვეობით. ნორმის ნორმატიული ხასიათი ვლინდება ადამიანთა ქცევის სავალდებულო რეგულირებაში და განსაზღვრავს ამ ქცევათა მოქმედების ფარგლებს. შესაბამისად, სამართლებრივი დებულება მაშინ არის ნორმატიული ხასიათის მატარებელი, თუ იგი ადგენს ქცევის სავალდებულო წესს, რომელიც კონკრეტული პირის ან პირთა წრის მიმართ ადგენს აკრძალვებს ან, პირიქით, ნებას რთავს გარკვეულ ქმედებებთან დაკავშირებით. სამართლებრივი ნორმის სავალდებულო ხასიათი ემსახურება სწორედ ამ ფუნქციების განხორციელებას და მიზნად ისახავს ახალი სამართლებრივი წესრიგის დადგენას მისი მეშვეობით.

11. „საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსში ცვლილებებისა და დამატებების შეტანის შესახებ“ 2009 წლის 19 ივნისის №1284 საქართველოს კანონის პირველი მუხლის პირველი პუნქტი ადგენს: „78-ე მუხლის მე-5 ნაწილი ამოღებულ იქნეს“. ზემოთ აღნიშნულისა და მოქმედი კანონმდებლობის მოთხოვნების გათვალისწინებით, საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსში მოხდა კოდიფიცირება და 78-ე მუხლის მე-5 ნაწილის ნაცვლად შევიდა მითითება _ „ამოღებულია“. შესაბამისად, საქართველოს სისხლის სამართის საპროცესო კოდექსის საქმის განხილვის დროისათვის მოქმედი 78-ე მუხლის მე-5 ნაწილის რედაქცია ნორმატიული შინაარსით აღარ არსებობს, რაც ნიშნავს იმას, რომ სადავო ცვლილებებისა და დამატებების შესახებ კანონის ძალაში შესვლის მომენტიდან სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 78-ე მუხლის მე-5 ნაწილი არ ადგენს ქცევის ზოგად წესს, პირთა უფლებებსა და ვალდებულებებს. შესაბამისად, ასეთ შემთხვევაში მოსარჩელე სწორედ არარსებული ნორმის კონსტიტუციურობაზე იდავებდა.

კონსტიტუცია არა მხოლოდ აღიარებს და იცავს ადამიანის უფლებებსა და თავისუფლებებს, არამედ განსაზღვრავს მათ შინაარსსა და მოცულობას. შესაბამისად, კონსტიტუციური უფლება არსებობს კანონის მიერ მისი აღიარების, დეკლარირების გარეშეც, ის არსებობასა და მოქმედებას განაგრძობს მაშინაც, როდესაც კანონმდებლობით ამ უფლების რეალიზაციის საფუძვლები არ არის განსაზღვრული. კონსტიტუციური უფლების შეზღუდვასთან მხოლოდ იმ შემთხვევაში გვექნება საქმე, როდესაც ამის შესაძლებლობას მოქმედი საკანონმდებლო აქტი ითვალისწინებს. შესაბამისად, საკონსტიტუციო სასამართლო უფლებამოსილია იმსჯელოს და შეაფასოს კონსტიტუციური უფლების დარღვევის რისკი მხოლოდ უფლების შემზღუდველი ნორმის არსებობის შემთხვევაში, როდესაც კონსტიტუციური უფლებების განხორციელებისას ადამიანის თავისუფალი მოქმედების ფარგლების შემცირება ნორმატიული აქტით არის განპირობებული.

ნორმის გაუქმებამ ხშირ შემთხვევაში შეიძლება გარკვეული გავლენა მოახდინოს იმ სამართლებრივ სივრცეზე, რომელშიც იგი არსებობდა. მისი გაუქმებით, შესაძლოა სამართლებრივი სივრცე შეიცვალოს, სამართლებრივი ურთიერთობების გადაწყვეტა მოხდეს განსხვავებული წესით, ვიდრე ეს ხდებოდა ნორმის გაუქმებამდე. თუმცა ნორმის გაუქმების აღნიშნული თანმდევი ეფექტი არ შეიძლება განხილულ იქნეს როგორც 78-ე მუხლის მე-5 ნაწილის მოქმედი რედაქციით დადგენილი ქცევის ახალი წესი. ცვლილებებისა და დამატებების შესახებ კანონის ამოქმედების შედეგად, საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 78-ე მუხლის მე-5 ნაწილს, როგორც უკვე აღინიშნა, გამოცლილი აქვს ნორმატიული შინაარსი და, შესაბამისად, ის ვერ იქნება განხილული სამართლებრივ ნორმად საკონსტიტუციო სამართალწარმოების მიზნებისათვის.

12. სწორედ ამიტომ მოსარჩელის უფლებას ვერ შეზღუდავს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის გაუქმებული ნაწილი. პირის შესაძლებლობას, საკუთარი უფლებების დაცვა მიანდოს უცხოელ ადვოკატს, ვერ განსაზღვრავს გაუქმებული, ამჟამად არარსებული ნორმა (სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 78-ე მუხლის მე-5 ნაწილის ამჟამინდელი რედაქცია). აღნიშნულ საკითხს შესაძლოა განსაზღვრავდეს საქართველოს კანონმდებლობაში არსებული სხვა მოქმედი ნორმები.

საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 78-ე მუხლის მე-5 ნაწილის ადრე არსებული რედაქციის გაუქმებით, კანონმდებლობის მოქმედმა ნორმებმა, რომლებიც არეგულირებენ სისხლის სამართლის პროცესში ადვოკატის მონაწილეობის ზოგად წესებს, შესაძლოა განიცადეს შინაარსობრივი ცვლილება, მაგრამ საკონსტიტუციო სასამართლო, მოცემული დავის ფარგლებში, ვერ შეაფასებს მათ მიერ ადამიანის უფლების დარღვევის რისკის არსებობის/არარსებობის საკითხს. სასამართლო შეზღუდულია სასარჩელო მოთხოვნით, კერძოდ, „საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსში ცვლილებებისა და დამატებების შეტანის შესახებ“ 2009 წლის 19 ივნისის №1284 საქართველოს კანონის პირველი მუხლის პირველი პუნქტის კონსტიტუციურობის შეფასებით. ამავე დროს, ზემოაღნიშნული არგუმენტებიდან გამომდინარე, სასამართლო ვერც საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 78-ე მუხლის მე-5 ნაწილის კონსტიტუციურობას შეაფასებს და საკონსტიტუციო სასამართლოს არც იმის კომპეტენცია გააჩნია, რომ გასცდეს სასარჩელო მოთხოვნას და იმსჯელოს სისხლის სამართლის პროცესში ადვოკატის მონაწილეობის მარეგულირებელი იმ მოქმედი ნორმების კონსტიტუციურობაზე, რომლებიც გასაჩივრებული არ არის.

13. ყოველივე აღნიშნულიდან გამომდინარე, სადავო „საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსში ცვლილებებისა და დამატებების შეტანის შესახებ“ 2009 წლის 19 ივნისის №1284 საქართველოს კანონის პირველი მუხლის პირველი პუნქტის მატერიალური შინაარსის დამოუკიდებლად შეფასება შეუძლებელია. შესაბამისად, ამგვარი ნორმის კონსტიტუციურობის საკითხზე მსჯელობა, სცილდება საკონსტიტუციო სასამართლოს საქართველოს კონსტიტუციის 89-ე მუხლის პირველი პუნქტის „ვ“ ქვეპუნქტით განსაზღვრული კომპეტენციის ფარგლებს.

III

საქართველოს კონსტიტუციის 89-ე მუხლის პირველი პუნქტის „ვ“ ქვეპუნქტის, „საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის მე-19 მუხლის პირველი პუნქტის „ე“ ქვეპუნქტის, 21-ე მუხლის პირველი პუნქტის, 31-ე მუხლის მე-2 პუნქტის, 39-ე მუხლის პირველი პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტის, 43-ე მუხლის მე-5, მე-7 და მე-8 პუნქტების, „საკონსტიტუციო სამართალწარმოების შესახებ“ საქართველოს მე-17 მუხლის მე-5 პუნქტის, მე-18 მუხლის „გ“ ქვეპუნქტისა და 21-ე მუხლის მე-2 პუნქტის საფუძველზე,

საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს პლენუმი
ა დ გ ე ნ ს:

1. არ იქნეს №494 კონსტიტუციური სარჩელი მიღებული არსებითად განსახილველად.

2. განჩინება საბოლოოა და გასაჩივრებას ან გადასინჯვას არ ექვემდებარება.

3. განჩინების ასლი გაეგზავნოს მხარეებს.

პლენუმის შემადგენლობა:

გიორგი პაპუაშვილი

ვახტანგ გვარამია

ქეთევან ერემაძე

კონსტანტინე ვარძელაშვილი

ზაზა თავაძე

მაია კოპალეიშვილი

ოთარ სიჭინავა

ლალი ფაფიაშვილი

ჯონი ხეცურიანი