კოლეგიის შემადგენლობა:

კონსტანტინე ვარძელაშვილი – სხდომის თავმჯდომარე;

ქეთევან ერემაძე – წევრი, მომხსენებელი მოსამართლე;

მაია კოპალეიშვილი - წევრი.

სხდომის მდივანი: ლილი სხირტლაძე.

საქმის დასახელება: საქართველოს მოქალაქე ხათუნა შუბითიძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ.

დავის საგანი: საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის მე-3 მუხლის მე-5 და მე-6 ნაწილების, 292-ე მუხლის მე-2 ნაწილის, მე-300 მუხლის მე-2 ნაწილის და 312-ე მუხლის მე-2 ნაწილის კონსტიტუციურობა საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის პირველ და მე-3 პუნქტებთან მიმართებით.

საქმის განხილვის მონაწილენი: მოსარჩელის წარმომადგენელი – გიორგი წაქაძე; საქართველოს პარლამენტის წარმომადგენელი – თამარ მესხია.

I
აღწერილობითი ნაწილი

1. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2014 წლის 23 მაისს კონსტიტუციური სარჩელით (რეგისტრაციის №594) მიმართა საქართველოს მოქალაქე ხათუნა შუბითიძემ. №594 კონსტიტუციური სარჩელი არსებითად განსახილველად მიღების საკითხის გადასაწყვეტად საკონსტიტუციო სასამართლოს პირველ კოლეგიას გადაეცა 2014 წლის 27 მაისს.

2. 2015 წლის 14 მაისის №1/3/594 საოქმო ჩანაწერით №594 კონსტიტუციური სარჩელი არსებითად განსახილველად იქნა მიღებული სასარჩელო მოთხოვნის იმ ნაწილში, რომელიც შეეხებოდა საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის მე-3 მუხლის მე-5 და მე-6 ნაწილების, 292-ე მუხლის მე-2 ნაწილის, მე-300 მუხლის მე-2 ნაწილის და 312-ე მუხლის მე-2 ნაწილის კონსტიტუციურობას საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის პირველ და მე-3 პუნქტებთან მიმართებით. საქმის არსებითი განხილვის სხდომები გაიმართა 2015 წლის 15 სექტემბერსა და 7 ოქტომბერს.

3. №594 კონსტიტუციურ სარჩელში საკონსტიტუციო სასამართლოსათვის მიმართვის საფუძვლად მითითებულია: საქართველოს კონსტიტუციის 89-ე მუხლის პირველი პუნქტის „ვ“ ქვეპუნქტი, „საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის მე-19 მუხლის პირველი პუნქტის „ე“ ქვეპუნქტი, 31-ე მუხლი, 39-ე მუხლის პირველი პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტი, „საკონსტიტუციო სამართალწარმოების შესახებ“ საქართველოს კანონის პირველი მუხლის მე-2 პუნქტი.

4. საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის მე-3 მუხლის მე-5 და მე-6 ნაწილების თანახმად, სისხლის სამართლის პროცესში მხარის სტატუსით სარგებლობს ბრალდებული, მსჯავრდებული, გამართლებული, მათი ადვოკატი, გამომძიებელი და პროკურორი, ხოლო ბრალდების მხარეა - გამომძიებელი და პროკურორი. ამავე კოდექსის 292-ე მუხლის მე-2, მე-300 მუხლის მე-2 და 312-ე მუხლის მე-2 ნაწილებით დადგენილია სააპელაციო და საკასაციო საჩივრის შეტანაზე, აგრეთვე ახლად გამოვლენილ გარემოებათა გამო განაჩენის გადასინჯვის თაობაზე შუამდგომლობის დაყენებაზე უფლებამოსილ პირთა ჩამონათვალი, რომელთა შორისაც არ არის გათვალისწინებული დაზარალებული.

5. კონსტიტუციური სარჩელის თანახმად, მოსარჩელე ხათუნა შუბითიძე 2013 წლის 11 სექტემბერს პროკურორის დადგენილებით დაზარალებულის - კოკა კეკელიას უფლებამონაცვლედ იქნა ცნობილი, იქიდან გამომდინარე, რომ დაზარალებული გარდაცვლილი იყო, ხოლო მოსარჩელე წარმოადგენდა მის ახლო ნათესავს, რომელსაც დანაშაულის შედეგად მიადგა უშუალო მორალური ზიანი. ბათუმის საქალაქო სასამართლოს 2014 წლის 23 აპრილის განაჩენით, მოცემულ სისხლის სამართლის საქმეში ბრალდებული ცნობილ იქნა დამნაშავედ და სასჯელად შეეფარდა თავისუფლების აღკვეთა 9 წლის ვადით. მოსარჩელე არ ეთანხმება დანაშაულის კვალიფიკაციას და გამოყენებული სასჯელის ზომას, ასევე მიიჩნევს, რომ ბრალდების მხარემ სათანადოდ ვერ შეძლო საკუთარი პოზიციის წარმოდგენა.

6. მოსარჩელის აზრით, კონსტიტუციის 42-ე მუხლით გარანტირებული დაცვის უფლება არ ვრცელდება მხოლოდ ბრალდებულ, მსჯავრდებულ ან გამართლებულ პირზე, არამედ დაცვის უფლება გულისხმობს პროცესის ნებისმიერი მონაწილის, მათ შორის, დაზარალებულის უფლებასაც, დაიცვას საკუთარი ინტერესები და უფლებები პროცესის მიმდინარეობისას როგორც თვითონ, ისე დამცველის მეშვეობით.

7. მოსარჩელე აღნიშნავს, რომ სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის მიხედვით, დაზარალებული არის სისხლის სამართლის პროცესის მონაწილე, თუმცა იმავე კოდექსის მე-3 მუხლის მე-5 და მე-6 ნაწილებით განისაზღვრება სისხლის სამართლის პროცესში მხარის და ბრალდების მხარის სტატუსის მქონე სუბიექტთა ჩამონათვალი, რომელიც დაზარალებულს ამგვარ სტატუსს არ ანიჭებს. აღნიშნული ნორმებიდან გამომდინარე, მოსარჩელე მიიჩნევს, რომ დაზარალებული ვერ სარგებლობს პროცესის მხარისთვის დამახასიათებელი მნიშვნელოვანი უფლებებით.

8. მოსარჩელე არაკონსტიტუციურად მიიჩნევს ასევე სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის იმ ნორმებს, რომლებიც გამორიცხავს დაზარალებულის მიერ სააპელაციო და საკასაციო საჩივრების შეტანას, აგრეთვე ახლად გამოვლენილ გარემოებათა გამო განაჩენის გადასინჯვის თაობაზე შუამდგომლობის დაყენებას. მოსარჩელე აღნიშნავს, რომ სისხლისსამართლებრივ სამართალწარმოებაში არსებული მდგომარეობით, ადვოკატები პროკურორებთან შედარებით, გაცილებით უკეთეს პროფესიულ უნარ-ჩვევებს ფლობენ, რაც მხარეთა შეჯიბრებითობის პირობებში არათანაბარ მდგომარეობაში აყენებს ბრალდების და დაცვის მხარეს. შესაბამისად, კონსტიტუციური სარჩელის თანახმად, დაზარალებულის მონაწილეობა მხარეთა შორის ბალანსის აღდგენის ერთ-ერთი მექანიზმი იქნებოდა. ამასთან, მოსარჩელის აზრით, დაზარალებულის სისხლის სამართლის პროცესში ჩართვა და მისთვის გასაჩივრების უფლების მინიჭება მინიმუმამდე დაიყვანდა ბრალდების მხარის მიერ არაკომპეტენტურობის, დაუდევრობის, არაპუნქტუალურობის ან რაიმე სხვა მიზეზთა გამო შეცდომის დაშვების შესაძლებლობას. მოსარჩელე ამ არგუმენტის გასამყარებლად მიუთითებს იმ ფაქტზე, რომ სასამართლოს გადაწყვეტილების გასაჩივრების უფლება მინიჭებული აქვს ზემდგომ პროკურორს, რომელიც სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის მიხედვით, მხარეს საერთოდ არ წარმოადგენს.

9. საქმის არსებითი განხილვის სხდომაზე მოსარჩელემ დამატებით აღნიშნა, რომ ბრალდების მხარის ორი სუბიექტით წარმოდგენა (გამომძიებელი და პროკურორი) სადავო ნორმებით დაზარალებულისთვის მიყენებულ ზიანს, რაც უფლების შეზღუდვით გამოიხატება, ვერ დააბალანსებს, რადგან აღნიშნული პირები საჯარო მოხელეები არიან და მათთვის რაიმე მოქმედების განხორციელების მოთხოვნის უფლება დაზარალებულს არ გააჩნია.

10. მოსარჩელის განმარტებით, დაზარალებულის ინტერესს წარმოადგენს, დამნაშავეს შეეფარდოს პროპორციული სასჯელი და ამ პროცესში თავად დაზარალებულიც იყოს ჩართული, რათა მას არ ჰქონდეს უსამართლობის განცდა. ამასთანავე, მას გააჩნდეს ხელშესახები საპროცესო ინსტრუმენტი, რათა სათანადოდ დაიცვას თავისი უფლებები თუ კანონიერი ინტერესები და, შედეგად, საქმეს მიენიჭოს სწორი კვალიფიკაცია.

11. ამასთანავე მოსარჩელე აღნიშნავს, რომ ჩარევა დემოკრატიულ საზოგადოებაში ლეგიტიმური საჯარო ინტერესით ვერ იქნება გამართლებული, რადგანაც ამგვარ საზოგადოებაში უპირატესობა ენიჭება დანაშაულებრივი ქმედებებით ადამიანის უფლებების დარღვევის თავიდან აცილების ინტერესს, როგორც სამართლებრივი უსაფრთხოების ფუნდამენტურ ასპექტს და დაზარალებულებს, რომელთა მიმართაც განხორციელდა დანაშაულებრივი ქმედება, უნდა ჰქონდეთ ასეთი საფრთხის თავიდან ასაცილებლად და უფლების დასაცავად ქმედითი პროცესუალური მექანიზმები.

12. საქართველოს პარლამენტის წარმომადგენელმა საქმის განხილვის არსებით სხდომაზე განმარტა, რომ სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის გაცხადებული მიზანია მხარეთა თანასწორობა და შეჯიბრებითობის პრინციპის უზრუნველყოფა. მართლმსაჯულება შეჯიბრებითობის პრინციპს ეფუძნება, როდესაც სასამართლო განხილვის მხარეებს შეუძლიათ თანაბარ საწყისებზე ამტკიცონ თავიანთი პოზიციის უტყუარობა, მოიხმონ მათთვის სასარგებლო არგუმენტები, განმარტონ ფაქტები და მოვლენები, წარადგინონ მტკიცებულებები. წინააღმდეგ შემთხვევაში, სისხლის სამართლის პროცესი შეიძენს ანგარიშსწორების ეფექტს, რის თავიდან აცილებასაც ცდილობს სახელმწიფო. ამ მიზნის მისაღწევად ის ეყრდნობა შესაბამის კომპეტენტურ ორგანოს - პროკურატურას, რომელსაც აქვს კანონისმიერი ვალდებულება, ფუნქციები და გარანტიები სრულყოფილი გამოძიებისა და საბოლოო დევნის საწარმოებლად, რაც ობიექტური ჭეშმარიტების დასადგენადაა საჭირო.

13. მოპასუხე მხარე აღნიშნავს, რომ კონსტიტუციის 42-ე მუხლის პირველი და მე-3 პუნქტები მიმართულია უშუალოდ ამ პირის უფლებების და არა სხვისი უფლებების დაცვისკენ, შესაბამისად, სისხლის სამართლის პროცესში დაზარალებულის მიერ სხვა პირის მიმართ გამოტანილი განაჩენის გასაჩივრების და ამ განაჩენის გამოტანის პროცესში მისი დაცვის უფლებით უზრუნველყოფა სცდება კონსტიტუციის მითითებული ნორმების ფარგლებს. იმ პირისთვის, რომელიც მხარე არ არის, გასაჩივრების უფლების მინიჭება მხარეთა შეჯიბრობითობის კონსტიტუციური პრინციპის დარღვევას გამოიწვევს. გარდა ამისა, დაზარალებულის უფლებების უზრუნველყოფა სრულად ხდება სამოქალაქო სარჩელის განხილვისას.

14. მოპასუხის განმარტებით, კონსტიტუციის 42-ე მუხლით დაცული სამართლიანი სასამართლოს უფლება ინსტრუმენტული ხასიათის გარანტიაა, რაც გულისხმობს იმას, რომ ამ უფლებით უნდა მოხდეს სხვა კონკრეტული რომელიმე უფლების დაცვა ან აღდგენა. საქართველოს პარლამენტის წარმომადგენლის მტკიცებით, სამართლიანობის აღდგენის პროცესში დაზარალებულის ჩართვა მიუღებელია, მათ შორის იმ მიზეზის გამო, რომ სამართლიანობა უნდა იყოს საზოგადო, უნდა იყოს ობიექტურად ყველასთვის და არა რომელიმე კონკრეტული პირისკენ მიმართული. მოპასუხე მიიჩნევს, რომ ის, რასაც მოსარჩელე სამართლიანობას უწოდებს, რეალურად არის რევანში და ანგარიშსწორება, რაც უნდა გამოირიცხოს სისხლის სამართლის პროცესის ფარგლებში.

15. საქართველოს პარლამენტის მოსაზრებით, ის ინტერესი, რაც დაზარალებულს შეიძლება გააჩნდეს ამა თუ იმ დანაშაულებრივი ქმედების მიმართ, სრულად არის გათვალისწინებული როგორც სამოქალაქო, ისე სისხლის სამართლის საპროცესო კანონმდებლობით და არ იკვეთება არც ერთი ის კონსტიტუციური უფლება, რომლის დასაცავადაც აუცილებელია დაზარალებულის სისხლის სამართლის პროცესში მხარედ ჩაბმა. ყოველივე ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, მოპასუხე მიიჩნევს, რომ სადავო ნორმები სრულ შესაბამისობაშია საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის პირველ და მესამე პუნქტებთან.

II
სამოტივაციო ნაწილი

1. წინამდებარე დავის ფარგლებში საკონსტიტუციო სასამართლომ უნდა გადაწყვიტოს საკითხი, შეესაბამება თუ არა საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის პირველი და მე-3 პუნქტის მოთხოვნებს საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის მე-3 მუხლის მე-5 და მე-6 ნაწილები, 292-ე მუხლის მე-2 ნაწილი, მე-300 მუხლის მე-2 ნაწილი და 312-ე მუხლის მე-2 ნაწილი.

2. საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის მე-3 მუხლის მე-5 და მე-6 ნაწილების თანახმად, სისხლის სამართლის პროცესში მხარის სტატუსით სარგებლობს ბრალდებული, მსჯავრდებული, გამართლებული, მათი ადვოკატი, გამომძიებელი და პროკურორი, ხოლო ბრალდების მხარეა გამომძიებელი და პროკურორი. დასახელებულ ამომწურავ ჩამონათვალში არ არის რა მოხსენიებული დაზარალებული, სადავო ნორმები გამორიცხავს დაზარალებულის მხარის სტატუსით მონაწილეობას პროცესში. სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 292-ე მუხლის მე-2, მე-300 მუხლის მე-2 და 312-ე მუხლის მე-2 ნაწილებით დადგენილია სააპელაციო და საკასაციო საჩივრის შეტანაზე, აგრეთვე ახლად გამოვლენილ გარემოებათა გამო განაჩენის გადასინჯვის თაობაზე შუამდგომლობის დაყენებაზე უფლებამოსილ პირთა ჩამონათვალი, რომელთა შორისაც ასევე არ არის გათვალისწინებული დაზარალებული. სწორედ დაზარალებულის პროცესში მხარედ გაუთვალისწინებლობა, ამასთან, სადავო ნორმებით მისთვის სააპელაციო და საკასაციო საჩივრის შეტანის, ასევე ახლად გამოვლენილ გარემოებათა გამო განაჩენის გადასინჯვის თაობაზე შუამდგომლობის დაყენების შესაძლებლობის აკრძალვა მიაჩნია მოსარჩელეს დაზარალებულის სამართლიანი სასამართლოს უფლების დარღვევად.

3. სადავო ნორმების კონსტიტუციურობის შეფასებისთვის, საკონსტიტუციო სასამართლომ უნდა გააანალიზოს საქართველოს კონსტიტუციის შესაბამისი დებულებების შინაარსი და ფარგლები.

4. საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის პირველი პუნქტის თანახმად, ,,ყოველ ადამიანს უფლება აქვს თავის უფლებათა და თავისუფლებათა დასაცავად მიმართოს სასამართლოს“. საკონსტიტუციო სასამართლოს არაერთხელ აღუნიშნავს, რომ ამ ნორმას დემოკრატიული და სამართლებრივი სახელმწიფოს ფუნქციონირებისათვის ფუძემდებლური მნიშვნელობა აქვს. ის ადამიანის უფლებათა დაცვის ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი კონსტიტუციური გარანტიაა. „სასამართლოს ხელმისაწვდომობის უფლება ინდივიდის უფლებების და თავისუფლებების დაცვის, სამართლებრივი სახელმწიფოსა და ხელისუფლების დანაწილების პრინციპების უზრუნველყოფის უმნიშვნელოვანესი კონსტიტუციური გარანტიაა. ის ინსტრუმენტული უფლებაა, რომელიც, ერთი მხრივ, წარმოადგენს სხვა უფლებებისა და ინტერესების დაცვის საშუალებას, ხოლო, მეორე მხრივ, ხელისუფლების შტოებს შორის შეკავებისა და გაწონასწორების არქიტექტურის უმნიშვნელოვანეს ნაწილს“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2009 წლის 10 ნოემბრის გადაწყვეტილება №1/3/421,422 საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები – გიორგი ყიფიანი და ავთანდილ უნგიაძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-1). სასამართლომ აგრეთვე აღნიშნა, რომ „სამართლიანი სასამართლოს უფლება [...] უზრუნველყოფს კონსტიტუციური უფლებების ეფექტურ რეალიზაციას და უფლებებში გაუმართლებელი ჩარევისაგან დაცვას“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2008 წლის 19 დეკემბრის გადაწყვეტილება №1/1/403,427 საქმეზე „კანადის მოქალაქე ჰუსეინ ალი და საქართველოს მოქალაქე ელენე კირაკოსიანი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-1). „ამა თუ იმ უფლებით სრულად სარგებლობის უზრუნველყოფის უმნიშვნელოვანესი გარანტია ზუსტად მისი სასამართლოში დაცვის შესაძლებლობაა. თუკი არ იქნება უფლების დარღვევის თავიდან აცილების ან დარღვეული უფლების აღდგენის შესაძლებლობა, სამართლებრივი ბერკეტი, თავად უფლებით სარგებლობა დადგება კითხვის ნიშნის ქვეშ“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2010 წლის 28 ივნისის გადაწყვეტილება №1/466 საქმეზე „საქართველოს სახალხო დამცველი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-14).

5. სამართლიანი სასამართლოს უფლება არაერთი უფლებრივი კომპონენტისგან შედგება, „რომელთა ერთობლიობამაც უნდა უზრუნველყოს, ერთი მხრივ, ადამიანების რეალური შესაძლებლობა, სრულყოფილად და ადეკვატურად დაიცვან, აღიდგინონ საკუთარი უფლებები, ხოლო, მეორე მხრივ, სახელმწიფოს მიერ ადამიანის უფლება-თავისუფლებებში ჩარევისას, დაიცვას ადამიანი სახელმწიფოს თვითნებობისაგან. შესაბამისად, სამართლიანი სასამართლოს უფლების თითოეული უფლებრივი კომპონენტის, როგორც ფორმალური, ისე მატერიალური შინაარსით საკმარისი პროცედურული უზრუნველყოფა სახელმწიფოს კონსტიტუციური ვალდებულებაა. სამართლიანი სასამართლოს უფლების კანონმდებლობით გათვალისწინებული გარანტიები უნდა უჩენდნენ ადამიანებს იმის განცდას, რომ ისინი შეძლებენ საკუთარი უფლებების/კანონიერი ინტერესების სასამართლოში დაცვას, ამასთან, უნდა იწვევდნენ სასამართლოს სამართლიანობის აღქმადობას საზოგადების მხრიდან“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2014 წლის 23 მაისის გადაწყვეტილება №3/2/574 საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე გიორგი უგულავა საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-59).

6. როგორც აღინიშნა, სამართლიანი სასამართლოს უფლება არის ინსტრუმენტული უფლება, უფლება უფლებისთვის - დარღვეული უფლებების დაცვის, აღდგენის ან/და უფლების დარღვევის თავიდან აცილების სამართლებრივი ბერკეტი. მაშასადამე, სამართლიანი სასამართლოს უფლებით სარგებლობისთვის აუცილებელი წინაპირობაა, არსებობდეს უფლება, სიკეთე, ინტერესი, რომლის სასამართლოს წესით დაცვის საჭიროების, აუცილებლობის წინაშეც პირი დგას. საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე ანატოლი კოზლოვსკი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2008 წლის 4 აპრილის განჩინება №1/2/440) საკონსტიტუციო სასამართლომ აღნიშნა, რომ სასამართლოსადმი მიმართვის უფლების რეალიზაცია „...მოითხოვს იმ კონკრეტული უფლების არსებობას, რომლის დაცვაც განაპირობებს სასამართლოსადმი მიმართვის შესაძლებლობას“.

7. მოცემული დავის ფარგლებში, საკონსტიტუციო სასამართლომ, პირველ რიგში, პასუხი უნდა გასცეს კითხვებს: ა) რა არის ის ინტერესი, უფლება, სიკეთე, რომლის დაცვის მოტივითაც დაზარალებული უნდა სარგებლობდეს სამართლიანი სასამართლოს უფლებით; ბ) როგორია სამართლიანი სასამართლოს უფლების ფარგლები დაზარალებული პირისთვის. სწორედ ამ კონტექსტში უნდა განვიხილოთ, შეიძლება/უნდა იყოს თუ არა დაზარალებული პირი მხარე სისხლის სამართლის პროცესში. ამასთან, შეიძლება/უნდა ჰქონდეს თუ არა მას განაჩენის გასაჩივრების უფლება სააპელაციო, საკასაციო წესით და ახლად გამოვლენილ გარემოებათა გამო.

8. ამ კითხვებზე პასუხის გასაცემად უნდა გავაანალიზოთ, რა ფაქტობრივი როლი, ადგილი აქვს დაზარალებულს სისხლის სამართლის პროცესში. დანაშაული არის ერთი სუბიექტის მიერ მეორის წინააღმდეგ ჩადენილი მართლსაწინააღმდეგო და ბრალეული ქმედება. შესაბამისად, თითოეულ დანაშაულს ჰყავს თავისი მსხვერპლი, რომელიც უშუალოდ ზიანდება/ზარალდება. სწორედ დაზარალებული არის პირი, რომელსაც დანაშულის შედეგად მიადგა ფიზიკური, მორალური თუ ქონებრივი ზიანი. ის საკუთარ თავზე განიცდის ამა თუ იმ დანაშაულის მავნე/უარყოფით შედეგებს - ზიანი ადგება მის ჯანმრთელობას, საკუთრებას, ღირსებას ან შესაძლოა მისი ოჯახის წევრი გახდა მკვლელობის მსხვერპლი და სხვა. მაშასადამე, დაზარალებული მთელი სიმწვავით განიცდის კონკრეტული დანაშაულის შედეგად ფიზიკურ, მორალურ, ფსიქოლოგიურ სტრესს, განსაცდელს, ტკივილს ან/და მატერიალურ დანაკარგს. შესაბამისად, პირველ რიგში, სწორედ დარღვეული უფლებების (სიცოცხლის, ჯანმრთელობის, ღირსების, საკუთრების და სხვა უფლებების) აღდგენის, დაცვის, ზიანის ანაზღაურების ინტერესი აქცევს დაზარალებულს სამართლიანი სასამართლოს უფლების სუბიექტად.

9. გარდა ამისა, დანაშაულმა მსხვერპლში შესაძლოა დაუცველობის, საზოგადოებისაგან იზოლაციის, შიშისა და აგრესიის შეგრძნება აღძრას. ამიტომ, ბუნებრივია, დაზარალებულს სჭირდება ამ განცდების დასაძლევად თავის დაცვა და ამ პროცესში სახელმწიფოს დახმარება. მას არ უნდა გაუჩნდეს შეგრძნება, რომ მისი პრობლემა დარჩება რეაგირების გარეშე, ესა თუ ის უფლება/ინტერესი შეუქცევადად დარღვეული იქნება, ამასთან, სახელმწიფომ დაზარალებულს თავიდან უნდა ააცილოს შიში, რომ სამომავლოდაც ის შეიძლება დადგეს იგივე/ახალი პრობლემის პირისპირ. ყველა ადამიანს სჭირდება განცდა, იმედი და გარანტია, რომ სახელმწიფო არის ეფექტური და ქმედითი მისი უფლებების დარღვევის თავიდან ასაცილებლად, მისი კანონიერი ინტერესების დასაცავად. ამიტომ ნებისმიერი დაზარალებულის ინტერესია, მოითხოვოს სახელმწიფოსგან მის მიმართ ჩადენილი დანაშაულის გახსნა, ამ მიზნისთვის ეფექტური გამოძიება, დანაშაულის სწორი კვალიფიკაცია, დამნაშავე პირის უტყუარად იდენტიფიცირება და კანონით გათვალისწინებული პასუხისმგებლობის დაკისრება. ამასთან, არ შეიძლება იმ ფაქტის უგულებელყოფა, რომ დაზარალებული არის ერთ-ერთი მთავარი მიზეზი სისხლისსმართლებრივი პროცედურების დაწყებისა და მას ობიექტურად აქვს ყველაზე დიდი ინტერესი მართლმსაჯულების შედეგების მიმართ.

10. მაშასადამე, დაზარალებულის ინტერესია, მის მიმართ ჩადენილი სავარაუდო დანაშაული იქნეს გამოძიებული, რეალური დამნაშავე იდენტიფიცირებული, დანაშაული სწორად დაკვალიფიცირებული და, საბოლოოდ, საქმეზე სამართლიანი გადაწყვეტილება იქნეს მიღებული. ეს, ერთი მხრივ, ხელს უწყობს კონკრეტული დანაშულის შედეგად მიყენებული ზიანის ეფექტურ, ადეკვატურ ანაზღაურებას, ხოლო, მეორე მხრივ, სამართლიანობის განცდის დაკმაყოფილებას იმ გაგებით, რომ მის მიმართ ჩადენილი დანაშული არ დარჩება რეაგირების გარეშე, რომ სახელმწიფო არ არის გულგრილი და ინდიფერენტული მისი პრობლემის მიმართ და რომ სწორედ სახელმწიფო წარმოადგენს გარანტიას მისი ინტერესების დაცვისთვის და უფლებების დარღვევის პრევენციისთვის. ადამიანს არ უნდა დარჩეს დაუცველობის განცდა ან შეგრძნება, რომ სახელმწიფო არ არის მონდომებული, მოტივირებული და ეფექტური ადამიანის უფლებების დაცვისა და უფლებების დარღვევის თავიდან აცილების უმთავრესი ფუნქციის შესრულებისას.

11. ამ თვალსაზრისით, გასათვალისწინებელია ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს მიდგომაც: მიუხედავად მწყობრი, თანმიმდევრული პრაქტიკისა, იმასთან დაკავშირებით, რომ ადამიანის უფლებათა კონვენციის მე-6 მუხლით დაცული სამართლიანი სასამართლოს უფლება სისხლის სამართლის ნაწილში ორიენტირებულია ბრალდებულის/მსჯავრდებულის ინტერესთა დაცვაზე, სასამართლოს წინაშე ასევე მკაფიოდ დადგა საკითხი კონვენციის მე-6 მუხლის დაზარალებულზე გავრცელების შესახებ. ევროპულმა სასამართლომ აღნიშნა, რომ სასამართლო პროცესი უნდა იყოს სამართლიანი არა მარტო ბრალდებულის მდგომარეობის მიმართ, არამედ მოწმეებისა და დაზარალებულის მიმართაც. საქმეში Doorson v The Netherlands სასამართლომ აღნიშნა: „მართალია, ზოგადი მიდგომის შესაბამისად, კონვენციის მე-6 მუხლი არ მოიცავს მოწმეთა და დაზარალებულთა ინტერესების გათვალისწინებას, თუმცა შესაძლოა, მათი სიცოცხლე, თავისუფლება და უსაფრთხოებაც კითხვის ნიშნის ქვეშ აღმოჩნდეს. შესაბამისად, მსგავს შემთხვევაში სამართლიანი სასამართლოს პრინციპის მოთხოვნაა, რომ დაბალანსდეს, ერთი მხრივ, დაცვის მხარისა და, მეორე მხრივ, მოწმეთა და დაზარალებულთა ინტერესები.“ სახელმწიფოს პოზიტიური ვალდებულება დაზარალებულთა მიმართ სასამართლომ ამოიკითხა აგრეთვე კონვენციის მე-2 და მე-3 მუხლებში. დაზარალებულის ინდივიდუალური უფლება ეფექტურ გამოძიებაზე ასევე მოაზრებულია კონვენციის მე-13 მუხლში, რომელიც იცავს უფლებას კომპენსაციის მიღებაზე. საქმეში „Kaya v. Turkey“ (განაცხადი: 158/1996/777/978, 1998, პარ.107) სასამართლომ აღნიშნა, რომ სამართლებრივი დაცვის ეფექტიანი საშუალების უფლების მნიშვნელობიდან გამომდინარე, იგი გულისხმობს არა მხოლოდ კომპენსაციის მიღების შესაძლებლობას, არამედ უფლებას ეფექტურ გამოძიებაზე, რომელიც ასევე პასუხისმგებელი პირის იდენტიფიცირებისა და დასჯის წინაპირობაა.

12. ნიშანდობლივია, რომ მოპასუხე მხარეც სწორედ საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს და ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს პრაქტიკაზე დაყრდნობით აღიარებს, რომ დაზარალებულს აქვს სამართლიანი სასამართლოს უფლება და ამ კონტექსტში მისი დასაცავი ინტერესი არის: დანაშულის შედეგად დარღვეული უფლებების აღდგენა, რაც გამოიხატება შესაბამისი კომპენსაციის მიღების შესაძლებლობაში. რის გამოც, საქართველოს პარლამენტის მტკიცებით, დაზარალებულს უდავოდ აქვს ინტერესი, საქმეზე მიღებულ იქნეს სწორი გადაწყვეტილება, თუმცა, ეს არამც და არამც არ გულისხმობს უფლებას, პირის დასჯის ან უფრო მკაცრი სასჯელის გამოყენების მოთხოვნაზე.

13. სწორედ დაზარალებულის ზემოაღნიშნული კანონიერი ინტერესები მნიშვნელოვანწილად განაპირობებს სისხლის სამართლის პროცესში მისი (დაზარალებულის) სამართლიანი სასამართლოს უფლების ფარგლებს, თვისებრიობას. ამ კონტექსტში, პირველ რიგში, უმნიშვნელოვანესია იმის გაანალიზება, კონსტიტუციის 42-ე მუხლის მიზნებისთვის, სისხლის სამართლის პროცესში დაზარალებული უნდა სარგებლობდეს თუ არა მხარის სტატუსით და მხარის შესაბამისი უფლებებით.

14. მიუხედავად სამართლიანი სასამართლოს უფლების უდავოდ დიდი მნიშვნელობისა, ის არ არის აბსოლუტური უფლება. „სასამართლოსადმი მიმართვის უფლება ვერ იქნება გაგებული აბსოლუტური სახით, პროცესუალურ-სამართლებრივი წესრიგის გარეშე, რაც უფლების დაცვის მნიშვნელოვან გარანტიას წარმოადგენს” (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2003 წლის 30 აპრილის გადაწყვეტილება №1/3/161 საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები ოლღა სუმბათაშვილი და იგორ ხაპროვი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, IV). საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს არაერთხელ აღუნიშნავს საკუთარ გადაწყვეტილებებში, რომ სასამართლოსადმი მიმართვის უფლება „შეიძლება შეიზღუდოს გარკვეული პირობებით, რაც გამართლებული იქნება დემოკრატიულ საზოგადოებაში ლეგიტიმური საჯარო ინტერესით“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2010 წლის 28 ივნისის გადაწყვეტილება №1/466 საქმეზე „საქართველოს სახალხო დამცველი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-15). „შეზღუდვები უნდა ემსახურებოდეს კანონიერ მიზანს და დაცული უნდა იყოს გონივრული თანაზომიერება დაწესებულ შეზღუდვასა და დასახულ მიზანს შორის... ამ პირობების დაცვა აუცილებელია, რადგან შეზღუდვები არ უნდა ამცირებდეს პირისათვის ნებადართულ ხელმისაწვდომობას იმ ზღვრამდე, რომ თავად უფლების არსი შეილახოს“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2006 წლის 15 დეკემბრის გადაწყვეტილება №1/3/393,397 საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები - ონისე მებონია და ვახტანგ მასურაშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-1).

15. მოპასუხის - საქართველოს პარლამენტის აზრით, დაზარალებული არ შეიძლება იყოს მხარე სისხლის სამართლის პროცესში, ვინაიდან, მისი მტკიცებით, პროცესი არ შეიძლება იყოს რევანშისტული, რაც გარდაუვალია დაზარალებულის მხარედ მონაწილეობის პირობებში, ამასთან, ირღვევა შეჯიბრებითობის კონსტიტუციური პრინციპი. პარლამენტის წარმომადგენლის სიტყვებით: „დაზარალებულის მხოლოდ სისხლის სამართლის პროცესის მონაწილედ მიჩნევა მხარეთა შეჯიბრებითობის პრინციპის ერთ-ერთი მთავარი დამახასიათებელია, რომელიც ახალი სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსით იქნა დამკვიდრებული. სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის გაცხადებული მიზანია მხარეებს შორის სრული თანასწორუფლებიანობის უზრუნველყოფა და შეჯიბრობითობის პრინციპის განხორციელება. ეს მიზანი და პრინციპი სათავეს იღებს საქართველოს კონსტიტუციის 85-ე მუხლის მესამე პუნქტიდან“. ამასთან, მოპასუხის მტკიცებით, „სამართლიანობის აღდგენის პროცესში დაზარალებულის ჩართვა ... არ არის აუცილებელი და მთავარი იმიტომ, რომ სამართლიანობა, როგორც ასეთი, უნდა იყოს საზოგადო, უნდა იყოს ობიექტურად ყველასთვის და არა რომელიმე კონკრეტული პირისთვის მხოლოდ. სამართლიანობა ინდივიდისთვის იქნება მხოლოდ კონკრეტული ინდივიდუალური გარემოებებიდან შექმნილი ვითარება, რაც შეუძლებელია ყველა შემთხვევაში დაკმაყოფილდეს. ის, რასაც დაზარალებული სამართლიანობას ეძახის, რეალურად არის რევანში და ანგარიშსწორება, რისგანაც სამართალი, როგორც წესი, შორს იკავებს თავს. ...სისხლის სამართალი არ არის სამართლის ის დარგი, რომლითაც რეგულირდება ურთიერთობები დაზარალებულსა და დამნაშავეს შორის. დამნაშავე უპირატესად აღიქმება როგორც საჯარო ინტერსებისთვის ზიანის მიმყენებელი, რომლის დაცვაც ევალება სახელმწიფოს. სასჯელის მიზანი არ შეიძლება იყოს ანგარიშსწორების მექანიზმი. მიყენებული ზიანის ანაზღაურება კი სამოქალაქო წესით არის შესაძლებელი. შესაბამისად, დაზარალებული პრინციპულად არ შეიძლება იყოს მხარე, ხოლო იმ პირისთვის, რომელიც მხარე არ არის, გასაჩივრების უფლების მინიჭება მხარეთა შეჯიბრობითობის კონსტიტუციური პრინციპის დარღვევას გამოიწვევს“.

16. ამის საპირისპიროდ, მოსარჩელის მტკიცებით, დაზარალებულის მხარედ მონაწილეობა პროცესში აუცილებელია საქმეზე სწორი და სამართლიანი განაჩენის გამოსატანად, რაც, მისი აზრით, ორ მთავარ საკითხს მოიცავს: ა) დანაშაულის სწორ კვალიფიკაციას და დამნაშავის სწორად იდენტიფიცირებას, რაც, მათ შორის, ზიანის ადეკვატურად ანაზღაურების აუცილებელი წინაპირობაა; ბ) დამნაშავისთვის ადეკვატური სასჯელის მისჯას. მოსარჩელის აზრით, უფლება სასჯელზე/სასჯელის დანიშვნის თუ დამძიმების მოთხოვნაზე დაზარალებულის კონსტიტუციური უფლებაა, რის გამოც, ის უნდა იყოს ჩართული მხარედ და ჰქონდეს შესაძლებლობა, მოითხოვოს ბრალდებულის ადეკვატური სიმძიმით დასჯა.

17. სისხლის სამართლის პროცესში არის ორი მხარე - დაცვის (ბრალდებული, მსჯავრდებული) და ბრალდების მხარე. ამასთან, ბრალმდებელს, როგორც წესი, სახელმწიფო წარმოადგენს, რადგან სისხლის სამართლის დევნაზე მონოპოლიას სწორედ სახელმწიფო (საამისოდ შესაბამისი კომპეტენტური ორგანოები) ფლობს.

18. სახელმწიფოს დამნაშავის პასუხისგებაში მიცემის ლეგიტიმური ინტერესი გააჩნია. დანაშაული გავლენას ახდენს როგორც ერთ ან რამდენიმე ინდივიდზე (დაზარალებულზე), ისე მთელს საზოგადოებაზე, რადგან კონკრეტული ადამიანის გარდა, ზიანს აყენებს ადამიანებს შორის შეთანხმებულ საზოგადო წესრიგს. შედეგად, დანაშაულით გამოწვეული ზიანი გამოიხატება ორი ფორმით - ზიანი, რომელიც მიადგება დაზარალებულს და ზიანი, რომელიც გამოიხატება საზოგადოების თითოეული წევრისთვის შიშის, დაუცველობის, უნდობლობის გრძნობის გაჩენაში.

19. „სამართლებრივი სახელმწიფო ემსახურება რა თავისუფალი და დაცული ადამიანის უზრუნველყოფას, ამ მიზნის მისაღწევად ის აღჭურვილი უნდა იყოს შესაბამისი და საკმარისი ეფექტური ბერკეტებით. ამ თვალსაზრისით, მძლავრ და მნიშვნელოვან ინსტრუმენტს სახელმწიფოს ხელში წარმოადგენს დანაშაულთან ბრძოლა და ამ გზით საზოგადოებრივი წესრიგის, სახელმწიფო უსაფრთხოების, სხვა ლეგიტიმური კონსტიტუციური მიზნების დაცვა, შედეგად, ადამიანის უფლებების და თავისუფლებების დარღვევის თავიდან აცილება, პრევენცია. ამ პროცესში სახელმწიფოს ევალება ადამიანისთვის, საზოგადოებისთვის, სახელმწიფოსთვის საფრთხის შემქმნელი რისკების სწორად შეფასება, პროგნოზირება, რეალური საფრთხეების ობიექტურად აწონვა და მათ ასაცილებლად ან გასანეიტრალებლად გონივრული, უკიდურესად აუცილებელი, ამასთან, საკმარისი ღონისძიებების გამოყენება. შესაბამისად, სახელმწიფოს პასუხისმგებლობის სფეროს განეკუთვნება კანონით კონკრეტული ქმედებების რეგულირება, აკრძალვა და ასეთი საყოველთაო წესების დარღვევისთვის პასუხისმგებლობის შესაბამისი ზომების გამოყენება. ... სწორედ ხელისუფლებას უნდა ჰქონდეს ეფექტური შესაძლებლობა, ებრძოლოს კონკრეტული ქმედებებიდან მომდინარე საფრთხეებს და მათი სიმძიმის, სერიოზულობის გათვალისწინებით მოახდინოს მათი კრიმინალიზება, ამასთან, შეარჩიოს პასუხისმგებლობის ის ზომა, რომელიც საკმარისი და ეფექტური იქნება ქმედებიდან მომდინარე საფრთხეებთან საბრძოლველად. ამ დროს, პირველ რიგში, მხედველობაშია მისაღები დანაშაულის ბუნება და სამართლებრივი ინტერესი, რომელსაც ზიანს აყენებს კონკრეტული ქმედება“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2015 წლის 24 ოქტომბრის გადაწყვეტილება №1/4/592 საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე ბექა წიქარიშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-33).

20. ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, სამართლებრივ სახელმწიფოში სამართალდამრღვევთა დევნისა და პასუხისგებაში მიცემის მონოპოლია მხოლოდ სახელმწიფოს შეიძლება ჰქონდეს. სახელმწიფოს დისკრეციის და, იმავდროულად, პასუხისმგებლობის სფეროა ყოველ კონკრეტულ შემთხვევაში საერთო შეთანხმების საგნად ქცეული სავალდებულო ქცევის წესების დარღვევის გამოვლენა, დამრღვევ პირთა სწორად იდენტიფიცირება და ინდივიდუალურ მიდგომაზე დაყრდნობით პროპორციული, ამასთან, საკმარისი პასუხისმგებლობის ზომის გამოყენება. შესაბამისად, გადაწყვეტილება იმის თაობაზე, პირმა პასუხი უნდა აგოს თუ არა კანონის წინაშე ან/და რა ფორმით უნდა აგოს პასუხი, უნდა მიიღონ ამისათვის შექმნილმა ლეგიტიმურმა სახელმწიფო ორგანოებმა. მაშასადამე, ბრალმდებლის ფუნქცია უნდა იტვირთოს სახელმწიფომ, საამისოდ შექმნილი შესაბამისი ორგანოების მეშვეობით, რომლებსაც აქვთ სათანადო კომპეტენცია, კვალიფიკაცია და მოქმედებენ საზოგადოების სახელით, კერძო ინტერესის გარეშე. სახელმწიფო, როგორც, ერთი მხრივ, ემოციურად არდაკავშირებული მსხვერპლის/დაზარალებულის განცდასთან, ტკივილთან, სტრესთან და, მეორე მხრივ, როგორც უპირველესი ვალდებულების მქონე - დაიცვას თითოეული ადამიანის უფლება და საზოგადოებრივი წესრიგი, შეთანხმებული საზოგადოების წევრებს შორის, არის/უნდა იყოს ის ინსტრუმენტი, რომელიც ობიექტურად ხელს შეუწყობს საქმის სწორად გადაწყვეტას, როგორც უსამართლოდ ვინმეს ბრალდების/მსჯავრდების თავიდან აცილებას, ისე კონკრეტული ადმიანებისა და საზოგადოებისათვის გამოწვევადი საფრთხეების პრევენციას, ამასთან დანაშაულის შედეგად დაზარალებული პირის/მსხვერპლის ინტერესების სათანადოდ დაცვას, მიყენებული ზიანის ანაზღაურების უზრუნველყოფას.

21. საკონსტიტუციო სასამართლო ვერ გაიზიარებს მოსარჩელე მხარის მოსაზრებას იმასთან დაკავშირებით, რომ დამნაშავისთვის იმაზე უფრო მკაცრი სასჯელის მოთხოვნა, ვიდრე ეს სასამართლომ შეუფარდა, დაზარალებულის სამართლიანი სასამართლოს უფლების ნაწილია. როგორც აღინიშნა, კონსტიტუციური სარჩელიდან და საქმის არსებითი განხილვის სხდომაზე მოსარჩელის წარმომადგენლის ახსნა-განმარტებიდან გამოიკვეთა, რომ მოსარჩელე დაზარალებულის პროცესში მხარედ ჩართვას და შესაბამისი უფლებამოსილებებით აღჭურვას სწორედ იმის გამო მოითხოვს, რომ დამნაშავე სათანადოდ დაისაჯოს.

22. სასჯელი არის სახელმწიფოს პასუხი პირის მართლსაწინააღმდეგო, ბრალეულ ქმედებაზე. მაშინ როდესაც არსებობს საამისო საფუძველი, სახელმწიფომ უნდა შეძლოს საფრთხეების პრევენციის გზით მოქალაქეთა დაცვა. სასჯელის ფუნქციები (სამართლიანობის აღდგენა, დამნაშავის რესოციალიზაცია, დანაშულის პრევენცია) ძალიან მკაფიოდ მიუთითებს მათ საჯარო მიზნებზე, რომელთა მიღწევის ვალდებულება ექსკლუზიურად სახელმწიფოს კომპეტენცია და უშუალო პასუხისმგებლობაა. „მიუხედავად იმისა, რომ ადამიანის თავისუფლება უმთავრესი ღირებულებაა, ის, იმავდროულად, სწორედ ამ მიზეზით ზღვარდადებულია საზოგადოების სხვა წევრების თავისუფლებით (ძირითადი უფლებებით და თავისუფლებებით). ვინაიდან თავისუფლება ყველასათვის ერთნაირი სიკეთეა და გულისხმობს საზოგადოების თითოეული წევრის თანაბარ შესაძლებლობას, შანსს განვითარებასა და თვითრეალიზაციაზე, ყველა, ვინც ამ თავისუფლებით ბოროტად ისარგებლებს, ზღვარს გადააბიჯებს, სხვის თავისუფლებას (ამა თუ იმ უფლებას) ხელყოფს, სამართლიანობა მოითხოვს, აღდგეს თავდაპირველი წონასწორობა და სამომავლოდაც საფრთხის ქვეშ არ იდგეს ყველას ერთნაირი უფლება თავისუფლებაზე. ასეთი წონასწორობის, ბალანსის დასაცავად ხელისუფლება სხვადასხვა ზომებს მიმართავს და საჭიროების შემთხვევაში იძულებითი ღონისძიების უმკაცრეს ზომასაც (სასჯელს). მაშასადამე, სასჯელით სამართლიანობის აღდგენის მიზანი გულისხმობს სწორედ მართლწესრიგში ბალანსის აღდგენასა და შენარჩუნებას. ... წესრიგი, მშვიდი და ჰარმონიული თანაცხოვრება საზოგადოების იმანენტური მოთხოვნილებაა. ...ამიტომ, ლოგიკური და საფუძვლიანია საზოგადოების მოლოდინი, რომ ნებისმიერი ქმედება/ქცევა, რომელიც საფრთხეს უქმნის წესრიგს, შეთანხმებულს საზოგადოების წევრებს შორის, აღკვეთილი, თავიდან აცილებული და რეაგირებული იქნება, რაც საბოლოოდ ხელს შეუწყობს ამ წესრიგის გრძელვადიან პერსპექტივაში სტაბილურ დაცულობას... სამართლიანი სასჯელი გულისხმობს სახელმწიფოს რაციონალურ და მიზანშეწონილ, თანაზომიერ პასუხს სახელმწიფოს და, მაშასადამე, საზოგადოების მიერ მართლსაწინააღმდეგოდ აღიარებულ ქმედებაზე, რაც ხელს შეუწყობს ზოგადად კრიმინალთან ბრძოლის ფუნქციის წარმატებით შესრულებას, საზოგადოების ჰარმონიული და მშვიდი თანაცხოვრებისა და განვითარებისთვის საზოგადოების მიერვე ნაკარნახებ და ხელისუფლების მიერ მიღებული სათანადო წესების დაცვას“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2015 წლის 24 ოქტომბრის გადაწყვეტილება №1/4/592 საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე ბექა წიქარიშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-45).

23. ყოველივე ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე,ზოგადად,სამართლიანი სასამართლოს უფლებით სარგებლობის ფარგლებში, დაზარალებულის მიერ დასაცავი ინტერესი არის დარღვეული უფლების (სიცოცხლის, ჯანმრთელობის, ღირსების, საკუთრების) აღდგენა, ზიანის ანაზღაურება. სახელმწიფო ვალდებულია, როგორც მთლიანად საზოგადოების დაცულობისა და ჰარმონიული, მშვიდი განვითარებისთვის, ისე დაზარალებულის სამომავლო საფრთხეებისგან დაცვისთვის, იმავდროულად, დაუცველობის განცდის დასაძლევად, ყოველ კონკრეტულ შემთხვევაში გამოიყენოს პასუხისმგებლობის ადეკვატური, პროპორციული და საკმარისი ზომები. მაგრამ, როგორც უკვე აღინიშნა, პასუხისმგებლობის დაკისრება კონკრეტული ქმედებისთვის, არის ექსკლუზიურად სახელმწიფოს ინსტრუმენტი, მის მიერ გამოყენებადი იძულების ღონისძიება. შესაბამისად, სულ მცირე, სასჯელის დაკისრება, თავისი ბუნებით, არ არის უფლება, რომელიც შეიძლება/უნდა დაკმაყოფილდეს ადამიანების მოთხოვნების, სურვილების შესაბამისად. სასჯელის სიმძიმე ყოველთვის ვერ იქნება დაზარალებულის გამოხატული ემოციის პროპორციული. სასჯლი უნდა იყოს რეალურად ჩადენილი ქმედების თანაზომიერი, დაფუძნებული როგორც ქმედების საზოგადოებრივ საშიშროებაზე, ისე დანაშაულის ყველა ინდივიდუალური გარემოების გათვალსწინებაზე. მეორე მხრივ, დაზარალებულის სურვილი არის რა დანაშაულამდელ მდგომარეობაში დაბრუნება, ცალკეულ შემთხვევაში, მას (დაზარალებულს) შესაძლოა სულაც არ უნდოდეს დამნაშავის დასჯა. შედეგად, ამა თუ იმ ზომის პასუხისმგებლობის დაკისრება შეიძლება, მათ შორის, სულაც არ პასუხობდეს დაზარალებულის ინტერესებს. ამიტომ დაზარალებულს/მსხვერპლს უნდა შეეძლოს, ხელი შეუწყოს საქმის სწორ გამოძიებას, თუმცა როგორი არის/უნდა იყოს კონკრეტულ დანაშაულზე საკმარისი და ადეკვატური პასუხი, ეს სახელმწიფოს ასაწევი ტვირთია, რომელიც მან უნდა გადაწყვიტოს როგორც შესაბამისი კანონით, ისე სამართლიანი გამოძიებითა და მართლმსაჯულებით.

24. საკონსტიტუციო სასამართლო მოსარჩელის ვერც იმ არგუმენტს გაიზიარებს, რომ დაზარალებულის პროცესში მხარედ ჩართულობა აუცილებელია გამოძიების, მართლმსაჯულების (სახელმწიფო უწყებების - პროკურატურის ან სასამართლოს) არაკომპეტენტურობის, გადატვირთულობის ან ინდიფერენტულობის გამო არასწორი, უსამართლო გადაწყვეტილბების თავიდან ასაცილებლად. კერძოდ, მოსარჩელის მტკიცებით: „შეიძლება პროკურორმა ჩათვალოს, რომ ეს არ არის მნიშვნელოვანი მტკიცებულება და ამ დროს ეს არის ძირითადი მტკიცებულება თავისი არსით, მაგრამ პროკურორი სუბიექტურია, ყველა ადამიანი სუბიექტურია, არავინ არ არის ობიექტური და აქედან გამომდინარე შეიძლება პროკურორმა მიიჩნიოს ის არამნიშვნელოვნად ან უმნიშვნელო მტკიცებულებად“. იმავდროულად, მიზეზი, რის გამოც დაზარალებულის პროცესში მხარედ ჩართვა აუცილებელია, მოსარჩელის აზრით, არის სამართალდამცავთა არაკომპეტენტურობა და არასაკმარისი მოტივირებულობა. მოსარჩელის აზრით, სსსკ-ის 57-ე მუხლში ჩამოთვლილი უფლებები დაზარალებულს პრაქტიკულად არაფერს არ აძლევს. დაზარალებული აბსოლუტურად ვერაფერს ვერ აკეთებს პროცესის მიმდინარეობისას და სრულად დამოკიდებულია პროკურორის მონდომებაზე, უნარზე, კეთილსინდისიერებაზე, ობიექტურობაზე, მხნეობაზე და შემართებაზე. ასევე, მოსარჩელის აზრით, დღეს ბრალდების მხარე - პროკურორები ძალიან სუსტები და არაკვალიფიციურები არიან, რაც, პრაქტიკულად, პრობლემებს ქმნის ბრალდების მხარის სათანადოდ წარმოსაჩენად და რაც კიდევ უფრო თვალსაჩინოს ხდის ბრალდების მხარის დაზარალებულით გამაგრების აუცილებლობას. მოსარჩელის წარმომადგენლის სიტყვებით: „ძირითადი დაზარალებულის სურვილი არის ის, რომ, როდესაც წყდება მისთვის უაღრესად მნიშვნელოვანი საკითხი, პირის ბრალდების საკითხი, ...ამ დროს შესაძლო კანონიერ ფარგლებში მოიპოვოს მტკიცებულება, წარუდგინოს ჯერ გამოძიებას, თუ გამოძიებამ არ მიიღო – სასამართლოს, გაასაჩივროს, თუკი გამომძიებელი და პროკურორი უნიათოა, ან მოუნდომებელია, ან სუბიექტური, ან მოსყიდული“.

25. უდავოა, რომ ამ თვალსაზრისით, დაზარალებულს უნდა ჰქონდეს სახელმწიფოს კონტროლის ეფექტური და საკმარისი ბერკეტები, თუმცა ეს არც ერთ შემთხვევაში არ ნიშნავს დაზარალებულის უფლებას, სრულად ჩაანაცვლოს სახელმწიფო, თავად განახორციელოს საჯარო ფუნქციები. ბუნებრივია, თითოეული ადამიანის უფლებაა, მოითხოვოს ეფექტური გამოძიება და სამართლიანი მართლმსაჯულება, ამასთან, ადამიანებს უნდა ჰქონდეთ საკმარისი ბერკეტები ამ პროცესის ხელშეწყობისთვის და სახელმწიფოს ეფექტური კონტროლისთვის. მოცემულ შემთხვევაშიც, დაზარალებულ პირს უნდა ჰქონდეს გამოძიების არაკვალიფიციურობის, დაუდევრობის, მიკერძოებულობის ან ნებისმიერი სხვა მიზეზით დაშვებული შეცდომებისა თუ ჩადენილი კანონდარღვევებისგან თავის დაცვის ეფექტური საკანონმდებლო გარანტიები, თუმცა არა თავად სახელმწიფოს ჩანაცვლების კანონისმიერი შესაძლებლობა.

26. იმავდროულად, საკონსტიტუციო სასამართლო ვერ გაიზიარებს მოპასუხე მხარის შემდეგ პოზიციას: მოპასუხემ დაზარალებულის პროცესში მხარედ მონაწილეობის (ისევე როგორც, ზოგადად, პროცესში აქტიური მონაწილეობის) აკრძალვის ერთ-ერთ ლეგიტიმურ მიზნად დაასახელა შეჯიბრებითობის კონსტიტუციური პრინციპის დარღვევის და, შედეგად, ბრალდებულის უფლებების ხელყოფის თავიდან აცილება. კერძოდ, მისი აზრით, იმ პირობებში, რომ ბრალდების მტკიცების ტვირთი ეკისრება სახელმწიფოს, ამ პოზიციის სასარგებლოდ საქმის განხილვაში მესამე მხარის (დაზარალებულის) ჩართვამ, შესაძლოა, კიდევ უფრო გაზარდოს დისპროპორცია ბრალდებულისა და სახელმწიფოს რეალურ შესაძლებლობებში. სწორედ ამ საფრთხის მინიმალიზებისკენ არის მიმართლი სისხლის სამართლის პროცესის რეალურად ორი მხარის მონაწილეობით განხორციელება. მოპასუხის მტკიცებით, შეჯიბრებითი პროცესის პირობებში მხარეები თანასწორი უფლებებით სარგებლობენ, იღებენ აქტიურ მონაწილეობას სასამართლოს დასარწმუნებლად საკუთარი პოზიციის მართებულობაში. დაზარალებულის ჩართვა კი სისხლის სამართლის პროცესში ტრადიციული ფუნქციების გადანაწილებას სახელმწიფოსა და ბრალდებულს შორის ხელს შეუშლიდა და, მათ შორის არსებულ ბალანსს დაარღვევდა. ფაქტობრივად, ბრალდებულს თავის დაცვა დასჭირდებოდა ორი ბრალმდებლისგან. აქედან გამომდინარე, მოპასუხის აზრით, ბრალდებულისთვის სამართლიანი სასამართლოს უფლების გარანტირება შეუძლებელი გახდებოდა, რის გამოც, დაზარალებულის როლი სისხლის სამართლის პროცესში შემოიფარგლება მხოლოდ მოწმის სტატუსით.

27. უდავოა, რომ სისხლის სამართლის პროცესში კონკრეტულ პირს (ბრალდებულს) უპირისპირდება სახელმწიფო უზარმაზარი რესურსებით, ძალაუფლებით, სახელმწიფო დევნისა და იძულების ინსტრუმენტებით. ამიტომ, ერთი მხრივ, კონსტიტუცია და, შემდგომში, მასზე დაყრდნობით კანონმდებლობა, უპირველესად ორიენტირებულია ბრალდებულის ინტერესების დაცვაზე, რათა თავიდან იქნეს აცილებული როგორც უსაფუძვლო დევნა, ისე პირის დამნაშავედ ცნობა, სახელმწიფოს მხრიდან, ძალაუფლების ბოროტად გამოყენების, თვითნებობის თუ შეცდომის შედეგად. სისხლის სამართლის დევნის პროცედურები ადამიანის თავისუფლებაში ინტენსიური ჩარევის თავისთავადი კანონზომიერებით ხასიათდება, ამიტომ ასევე კანონზომიერია მოთხოვნა სამართლებრივ სახელმწიფოში, შეიქმნას ყველა საჭირო ბერკეტი, მექანიზმი, რათა თავიდან იქნეს აცილებული პირის უსაფუძვლო, უსამართლო დევნა და პასუხისგებაში მიცემა. კანონმდებლობაც ორიენტირებული უნდა იყოს ასეთი რისკების გამორიცხვაზე, მინიმალიზებაზე.

28. თუმცა ეს ვერ გაამართლებს მოპასუხე მხარის ზემოაღნიშნულ არგუმენტაციას. შეჯიბრებითობის პრინციპი ეფუძნება მხარეთა თანაბარ შესაძლებლობას, აღიჭურვონ სათანადო საპროცესო ინსტრუმენტებით და გამოიყენონ ისინი საიმისოდ, რათა წარადგინონ მათი პოზიციების სასარგებლო არგუმენტები. იმავდროულად, ამ პრინციპის უმთავრესი მიზანი არის სწორი გადაწყვეტილების მიღების ხელშეწყობა და ამ მიზნისთვის ეს პრინციპი ეყრდნობა ორივე მხარის მიერ არგუმენტების თავისუფლად წარდგენის შესაძლებლობას. ამასთან, შეჯიბრებითობის პრინციპი არც ერთ შემთხვევაში არ გულისხმობს მხარეთა მექანიკურ თანასწორობას და არ შეიძლება გულისხმობდეს ან უშვებდეს არგუმენტების მიჩქმალვის ან მათზე თვალის დახუჭვის გზით გადაწყვეტილების მიღების შესაძლებლობას. პირიქით, ეს პრინციპი სწორედაც რომ ხელს უნდა უწყობდეს ორივე მხარის სასარგებლო ყველა შესაძლო არგუმენტის მაქსიმალურად გამოვლენას და არგუმენტების პაექრობაში მოხვედრას, რადგან მხოლოდ ასეა შესაძლებელი სწორი გადაწყვეტილების მიღება. ამიტომ, თუ ბრალდების მხარის სასარგებლო არგუმენტი არსებობს, მისი სასამართლოში წარდგენა შეჯიბრებით პროცესს ვერ შეასუსტებს, დაარღვევს, დამოუკიდებლად იმისგან, ვინ წარადგენს ამ არგუმენტს - პროკურორი თუ დაზარალებული/მსხვერპლი. არც შეჯიბრებითობა და არც თანასწორობა არ ირღვევა, თუ: ან ბრალდებულს ჰყავს რამდენიმე ადვოკატი ან/და მოწმე, რომლებიც სხვადასხვა არგუმენტებს ასახელებენ მისი პოზიციის დასაცავად ან ბრალმდებლის მხარეა წარმოდგენილი რამდენიმე პირით, რომლებიც სხვადასხვა არგუმენტებს ასახელებენ ბრალის დასადასტურებლად. მაშასადამე, თუ არგუმენტი არსებობს, მისი გამოთქმის უფლებაც არსებობს და ეს ვერ დააზარალებს შეჯიბრებით პროცესს, რომლის საბოლოო მიზანი არის სწორი გადაწყვეტილების მიღების ხელშეწყობა.

29. მაშასადამე, პირის სისხლისსამართლებრივი დევნა, როგორც უკვე აღვნიშნეთ, სახელმწიფოს მონოპოლიას წარმოადგენს. სწორედ სახელმწიფოს ვალდებულებაა, საამისოდ კომპეტენტური ორგანოების მეშვეობით დაიცვას კონკრეტული პირებისა თუ საზოგადოების ლეგიტიმური ინტერესები. სახელმწიფოს კონსტიტუციური ვალდებულებაა სისხლისსამართლებრივი დევნის, გამოძიებისა და მართლმსაჯულების მიზნობრივი, ეფექტური და სამართლიანი განხორციელება. საამისოდ ის მიხედულების შესაბამისი ფარგლებით არის აღჭურვილი. ამ მიზნისთვის სახელმწიფო უფლებამოსილია, არჩევანი შეაჩეროს ეფექტურ, ადეკვატურ მოდელზე. თუმცა, იმავდროულად, მიხედულების ფარგლები პირობადებულია ვალდებულებით, გამოძიებისა და მართლმსაჯულების განხორციელებისთვის შერჩეული სისტემა/მოდელი უზრუნველყოფდეს საჯარო ინტერესებს, ამასთან იცავდეს ამ პროცესში ყველა აქტორის უფლებებს - როგორც კონკრეტულ პირებს იცავდეს უსაფუძვლო ბრალდებისა და მსჯავრდებისაგან, ისე ადეკვატურად პასუხობდეს დაზარალებული პირის კანონიერ ინტერესებს.

30. ყოველივე ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, მართალია, დაზარალებული არის სამართლიანი სასამართლოს უფლების სუბიექტი, თუმცა, იმავდროულად, ვინაიდან პირის სისხლის სამართლებრივი დევნის, დასჯის/უფრო მკაცრი სასჯელის დაკისრების მოთხოვნა (თავად ამ ფუნქციის საჯარო ხასიათიდან გამომდინარე) არ წარმოადგენს დაზარალებულის კონსტიტუციურ უფლებას, ბრალმდებლად მისი სისხლის სამართლის პროცესში მონაწილეობის მოთხოვნა, ასევე ვერ ჩაითვლება დაზარალებულის სამართლიანი სასამართლოს უფლების განუყოფელ ნაწილად. მართალია, საქართველოს კონსტიტუცია, ერთი მხრივ, არ კრძალავს დაზარალებულის/მსხვერპლის პროცესში მხარედ მონაწილეობის შესაძლებლობას, თუმცა, მეორე მხრივ, ამას (მხარისთვის დამახასიათებელი ყველა უფლება-მოვალეობით დაზარალებულის აღჭურვას) უფლების აუცილებელ შემადგენელ კომპონენტად არ მოიაზრებს. შესაბამისად, სადავო ნორმები - საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის მე-3 მუხლის მე-5 და მე-6 ნაწილები არ ეწინააღმდეგება საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის პირველ პუნქტს.

31. მოსარჩელეს სამართლიანი სასამართლოს უფლების დარღვევად მიაჩნია ასევე დაზარალებულისთვის სააპელაციო და საკასაციო სასამართლოსათვის მიმართვის, ასევე ახლად გამოვლენილ გარემოებათა გამო განაჩენის გადასინჯვის მოთხოვნის აკრძალვა. იმავდროულად, მოსარჩელის აზრით, სადავო ნორმები არღვევს დაზარალებულის დაცვის უფლებით სარგებლობის შესაძლებლობასაც.

32. საკონსტიტუციო სასამართლოს პრაქტიკით, მართლმსაჯულების შედეგი სამართლიანობის მიღწევა, აღდგენა, უზრუნველყოფა უნდა იყოს. „ადამიანებისთვის სასიცოცხლოდ აუცილებელია განცდა, რომ მათ სამართლიანად ეპყრობიან“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2013 წლის 11 ივნისის გადაწყვეტილება №1/3/534 საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე ტრისტან მამაგულაშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-3), „ამიტომ სასამართლოს გადაწყვეტილებები სწორედ ამის უზრუნველყოფისკენ უნდა იყოს მიმართული. ამ მიზნის მიღწევას ემსახურება სამართლიანი სასამართლოს უფლების არაერთი პროცესუალური გარანტია, უფლებრივი კომპონენტი, მათ შორის, სასამართლოს გადაწყვეტილების გადასინჯვის, გასაჩივრების, დავის ხელახლა წარმოების უფლება საამისოდ შესაბამისი საფუძვლების, პირობების არსებობის შემთხვევაში“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2013 წლის 5 ნოემბრის №3/1/531 გადაწყვეტილება საქმეზე: „ისრაელის მოქალაქეები - თამაზ ჯანაშვილი, ნანა ჯანაშვილი და ირმა ჯანაშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-20).

33. სა­ქა­რთვე­ლოს სა­კო­ნსტი­ტუ­ციო სა­სა­მა­რთლოს არა­ერთხელ გა­ნუ­მა­რტავს სა­მა­რთლი­ანი სა­სა­მა­რთლოს უფლე­ბის ში­ნა­არსი სა­სა­მა­რთლოს გა­და­წყვე­ტი­ლე­ბის გა­სა­ჩი­ვრე­ბის აუ­ცი­ლე­ბლო­ბა­სთან და­კა­ვში­რე­ბით. „საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის პირველი პუნქტი ქმნის სამართლიანი სასამართლოს კონსტიტუციურ-სამართლებრივ გარანტიას და მოიაზრებს ყველა სამართლებრივ მექანიზმს, რომელიც უზრუნველყოფს უფლებებისა და კანონიერი ინტერესების სასამართლო წესით სრულყოფილი და ეფექტური დაცვის შესაძლებლობას. საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის პირველი პუნქტით განმტკიცებული უფლების სასამართლო წესით დაცვის სისტემა მოიცავს კონსტიტუციით გარანტირებული სასამართლო ინსტიტუციებისადმი ხელმისაწვდომობის უფლებას“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2014 წლის 24 დეკემბრის გადაწყვეტილება №3/3/601 საქმეზე: „საქართველოს უზენაესი სასამართლოს კონსტიტუციური წარდგინება საქართველოს 1998 წლის 20 თებერვლის სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 546-ე მუხლის და ამავე კოდექსის 518-ე მუხლის პირველი ნაწილის კონსტიტუციურობის თაობაზე“, II-9).

34. თუმცა, იმავდროულად, პირის სამართლიანი სასამართლოს უფლების გარანტიებით აღჭურვა ემსახურება რა უფლებების ადეკვატური, ეფექტიანი და საკმარისი საპროცესო მექანიზმებით უზრუნველყოფას, „არცერთი საპროცესო მექანიზმი არ უნდა იქნეს განხილული, როგორც თვითმიზანი. ნებისმიერი გარანტია ემსახურება უფლების დარღვევის საფრთხის აღკვეთასა და უფლებებში აღდგენას. მაშასადამე, არც გადაწყვეტილების გასაჩივრება წარმოადგენს თვითმიზანს. იგი ემსახურება პირის უფლებებისა და კანონიერი ინტერესების ადეკვატურ დაცვას გადაწყვეტილების ზემდგომ სასამართლო ინსტანციაში გასაჩივრების გზით. ამავდროულად, განაჩენის გასაჩივრება არ წარმოადგენს უფლების დაცვის ერთადერთ და შეუცვლელ საშუალებას. იმ შემთხვევაში, თუ კანონმდებლობა ითვალისწინებს უფლების დაცვის საკმარის ალტერნატიულ სასამართლო მექანიზმებს, რომლებიც ადეკვატურად და სრულყოფილად იცავს პირის უფლებებსა და კანონიერ ინტერესებს, გადაწყვეტილების გასაჩივრების შესაძლებლობის შეზღუდვა, შესაძლებელია არც იქნეს განხილული, როგორც ჩარევა სამართლიანი სასამართლოს უფლებაში.“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2014 წლის 24 დეკემბრის გადაწყვეტილება №3/3/601 საქმეზე: „საქართველოს უზენაესი სასამართლოს კონსტიტუციური წარდგინება საქართველოს 1998 წლის 20 თებერვლის სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 546-ე მუხლის და ამავე კოდექსის 518-ე მუხლის პირველი ნაწილის კონსტიტუციურობის თაობაზე“, II-18).

35. როგორც უკვე აღვნიშნეთ, დაზარალებულს აქვს კანონიერი ინტერესი, მის მიმართ ჩადენილი დანაშაული სწორად იქნეს გამოძიებული და დაკვალიფიცირებული, დამნაშავე სწორად იდენტიფიცირებული, ამასთან, საბოლოოდ მიღებული იქნეს სწორი და სამართლიანი გადაწყვეტილება, რაც მათ შორის დამნაშავის მიმართ პასუხისმგებლობის პროპორციული ზომის გამოყენებასაც გულისხმობს. იმავდროულად, წინამდებარე გადაწყვეტილებაში საკონსტიტუციო სასამართლომ მოიყვანა დასაბუთება, რატომ არის პირის სისხლისსამართლებრივი დევნა და პასუხისმგებლობის დაკისრება სახელმწიფოს ექსკლუზიური უფლებამოსილება და ვალდებულება და რატომ არ არის სისხლის სამართლის პროცესში დაზარალებულის მხარედ ჩართვა მისი კონსტიტუციური უფლების აუცილებელი შემადგენელი.

36. აღსანიშნავია, რომ განაჩენის სააპელაციო თუ საკასაციო წესით გასაჩივრება, ამასთან, საქმის განახლების მოთხოვნა ახლად გამოვლენილი გარემოებების გამო, განუხრელადაა დაკავშირებული პირის სისხლისსამართლებრივი დევნისა და მსჯავრდების საჯარო ფუნქციასთან, ამ თვალსაზრისით, პროცესში სახელმწიფოს მხარედ მონაწილეობასთან. სსსკ-ის 298-ე მუხლის მე-4 ნაწილის თანახმად: „სააპელაციო სასამართლოს უფლება აქვს, გამამართლებელი განაჩენის ნაცვლად გამამტყუნებელი განაჩენი გამოიტანოს, გამოიყენოს საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის უფრო მკაცრი მუხლი, დანიშნოს უფრო მკაცრი სასჯელი ან სხვა გზით გააუარესოს მსჯავრდებულის მდგომარეობა, თუ ბრალდების მხარემ შეიტანა სააპელაციო საჩივარი სწორედ ამ მოთხოვნით...“. შესაბამისად, დაზარალებულისთვის სააპელაციო სასამართლოსადმი მიმართვის უფლების მინიჭება გულისხმობს, ერთი მხრივ, მის ვალდებულებას, წარადგინოს ახალი მტკიცებულებები და ასაბუთოს პირველი ინსტანციის სასამართლოს განაჩენის უკანონობა/დაუსაბუთებლობა, ხოლო, მეორე მხრივ, შესაძლებლობას, მოითხოვოს გამამართლებელი განაჩენის გამამტყუნებლით შეცვლა, ბრალის ან/და სასჯელის დამძიმება.

37. რაც შეეხება საკასაციო წესით განაჩენის გასაჩივრების საკითხს: სსსკ-ის 308-ე მუხლის მე-2 ნაწილის თანახმად: „საკასაციო სასამართლოს უფლება აქვს, გამამართლებელი განაჩენის ნაცვლად გამამტყუნებელი განაჩენი გამოიტანოს, გამოიყენოს საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის უფრო მკაცრი მუხლი, დანიშნოს უფრო მკაცრი სასჯელი ან სხვა გზით გააუარესოს მსჯავრდებულის მდგომარეობა, თუ ბრალდების მხარემ შეიტანა საკასაციო საჩივარი სწორედ ამ მოთხოვნით...“. მაშასადამე, არსებითად საკასაციო სასამართლსადმი მიმართვის უფლებით დაზარალებულის აღჭურვის შემთხვევაშიც, მან უნდა ასაბუთოს ახალ მტკიცებულებებზე დაყრდნობით სააპელაციო სასამართლოს გადაწყვეტილების უკანონობა და მოითხოვოს: გამამართლებელი განაჩენის გამამტყუნებლით შეცვლა, ბრალის ან სასჯელის დამძიმება.

38. პირის სისხლისსამართლებრივი დევნა, მისი ბრალეულობის მტკიცება და შესაბამისი პასუხისმგებლობის დაკისრება სახელმწიფოს ექსკლუზიური უფლებაა. ასეთივეა საერთაშორისო მიდგომაც. სამართლიანი სასამართლოს უფლება, მართალია, დაზარალებულისთვის გულისხმობს უფლებაში ადეკვატურად აღდგენის მისაღწევად დამნაშავის გამოვლენას, დანაშაულის სწორ კვალიფიკაციას და კანონით გათვალისწინებული პასუხისმგებლობის დაკისრებას, თუმცა არა ბრალმდებლის პოზიციიდან. როგორც აღინიშნა, სახელმწიფო არ არის შეზღუდული, არჩევანი გააკეთოს ისეთ მოდელზე, რომელშიც დაზარალებული სახელმწიფოსთან ერთად მხარე იქნება პროცესში, თუმცა ეს არ არის კონსტიტუციური უფლების შემადგენელი. ამიტომ სააპელაციო და საკასაციო სასამართლოსადმი მიმართვის უფლებით დაზარალებულის არაღჭურვა, ისევე როგორც ახლად გამოვლენილ გარემოებათა გამო დავის განახლების მოთხოვნაზე გარანტირებული უფლების არარსებობა, გამომდინარეობს დაზარალებულის მხარედ მონაწილეობის კონსტიტუციური უფლების არარსებობიდან, შესაბამისად, არსებითად ეფუძნება იგივე გამართლებას.

39. მოსარჩელე ასევე ითხოვს სადავო ნორმების არაკონსტიტუციურად ცნობას საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის მე-3 პუნქტთან მიმართებით. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს პრაქტიკის თანახმად, „დაცვის უფლების არსი იმაში მდგომარეობს, რომ პირს, რომლის მიმართაც გარკვეული პროცესუალური ზომები ტარდება, უნდა გააჩნდეს შესაბამის პროცედურასა და მის შედეგზე ეფექტური ზეგავლენის მოხდენის შესაძლებლობა“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2013 წლის 11 აპრილის №1/2/503,513 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები - ლევან იზორია და დავით-მიხეილი შუბლაძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-55). „საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის მე-3 პუნქტის თანახმად, პირს უნდა ჰქონდეს საკუთარი თავის დასაცავად პოზიციის პირადად გამოხატვის ან/და დამცველით უზრუნველყოფის უფლება. [...] ამასთან, აუცილებლად გასათვალისწინებელია შემდეგი გარემოება: დაცვით უზრუნველყოფა გულისხმობს არა მხოლოდ ფიზიკურად დამცველის ყოლას, არამედ დაცვისთვის ადეკვატურად მომზადების შესაძლებლობასაც. ამიტომ კანონმდებლობა უნდა ითვალისწინებდეს მინიმალურ, ამასთან გონივრულ, საკმარის დროს იმისათვის, რომ პირს ჰქონდეს შესაძლებლობა, დაიცვას თავი პირადად ან დამცველის მეშვეობით“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2006 წლის 15 დეკემბრის გადაწყვეტილება №1/3/393,397 საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები ონისე მებონია და ვახტანგ მასურაშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II). ამავე საქმეზე საკონსტიტუციო სასამართლომ მიუთითა ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს პოზიციაზე: „კონვენცია მოწოდებულია უზრუნველყოს არა თეორიული ან ილუზორული უფლებები, არამედ მათი პრაქტიკული და ეფექტური განხორციელება. ეს განსაკუთრებით სამართლიანია დაცვის უფლებასთან მიმართებით, “რომელსაც განსაკუთრებული ადგილი უკავია დემოკრატიულ საზოგადოებაში, ისევე როგორც თავად უფლებას სამართლიან სასამართლოზე, რომლიდანაც ის გამომდინარეობს“ (1980 წლის 13 მაისის გადაწყვეტილება საქმეზე „არტიკო იტალიის წინააღმდეგ“, 33-ე პუნქტი)“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2006 წლის 15 დეკემბრის გადაწყვეტილება №1/3/393,397 საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები ონისე მებონია და ვახტანგ მასურაშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“).

40. მოცემულ შემთხვევაში მოსარჩელის მოსაზრება კონსტიტუციის 42-ე მუხლის მე-3 პუნქტით აღიარებული დაცვის უფლების დარღვევის თაობაზე უკავშირდება შემდეგ არგუმენტს: მისი მტკიცებით, დაზარალებულის დაცვის უფლება ირღვევა იმის გამო, რომ სადავო ნორმებით მას არ აქვს პროცესში, როგორც მხარეს, საკუთარი ინტერესების პირადად ან დამცველის მეშვეობით დაცვის, ისევე, როგორც საკუთარი ინტერესების ზემდგომ ინსტანციებში დაცვის შესაძლებლობა. ვინაიდან საკონსტიტუციო სასამართლომ დაადგინა, რომ სადავო ნორმები არ იწვევს დაზარალებულის სამართლიანი სასამართლოს უფლების დარღვევას საქმეში მისი მხარედ არჩართვის გამო, ამ კონტექსტში მოსარჩელეს ვერც დაცვის უფლება დაერღვევა, ვინაიდან, როგორც უკვე აღვნიშნეთ, ის დაცვის უფლებით სარგებლობას უკავშირებს სწორედ მისი პროცესში მხარედ სრულფასოვნად მონაწილეობის შესაძლებლობის მოთხოვნას.

41. მაშასადამე, სადავო ნორმების კონსტიტუციურობა განპირობებულია იმ მთავარი არგუმენტით, რომ დაზარალებულის სამართლიანი სასამართლოს უფლების სუბიექტად მიჩნევის მიუხედავად, მხარედ მისი პროცესში ჩართვა, არ არის კონსტიტუციური უფლების თავისთავადი შემადგენელი. თუმცა, იმავდროულად, დაზარალებულს უნდა ჰქონდეს ყველა საჭირო მტკიცებულების და ინფორმაციის მიწოდების შესაძლებლობა შესაბამისი კომპეტენტური ორგანოებისთვის, რათა დახმარება გაუწიოს სწორი გადაწყვეტილების მიღების პროცესში, ამასთან, სახელმწიფო ორგანოების ქმედების კანონიერების შემოწმების, კონტროლის და პასუხის მოთხოვნის ეფექტური ბერკეტები, რათა დაზარალებულმა შეძლოს სახელმწიფოს დახმარებით საკუთარი უფლებების დაცვა/აღდგენა. როგორც უკვე აღინიშნა, დაზარალებულს, ერთი მხრივ, უნდა ჰქონდეს დანაშაულის შედეგად დარღვეული უფლებების (ჯანმრთელობის, სიცოცხლის, საკუთრების, ღირსების და სხვა) აღდგენის, დაცვის საკმარისი ბერკეტები. მეორე მხრივ, დაზარალებულს აქვს ინტერესი, სისხლის სამართლის საქმეზე მიღებულ იქნეს სწორი გადაწყვეტილება, რაც, მათ შორის, მნიშვნელოვანია მიყენებული ზიანის ადეკვატური ანაზღაურებისთვის. ამიტომ, ამ თვალსაზრისით, დაზარალებულის ინტერესია, მონაწილეობა მიიღოს გამოძიებასა თუ სასამართლო პროცესში იმ ფორმითა და დოზით, რაც ობიექტურად აუცილებელი და საკმარისია საქმეზე სწორი გადაწყვეტილების ხელშეწყობისთვის. ამასთან, დაზარალებულს უნდა ჰქონდეს ბერკეტები სახელმწიფოზე ზემოქმედებისათვის, მისი კონტროლისთვის, რათა თავიდან აიცილოს სახელმწიფოს მხრიდან თვითნებობა, დაუდევრობა, შეცდომა, რაც შეუძლებელს გახდის დაზარალებულის კანონიერი ინტერესების დაცვას, დაკმაყოფილებას. ბრალდების მხარე, ცალკეულ შემთხვევაში, შესაძლოა მართლაც იყოს არსებითად უუნარო, მხედველობაში მიიღოს დაზარალებულის ყველა კერძო ინტერესი და ეფექტურად მოახდინოს მისი წარმოდგენა და დაცვა სასამართლოს სხდომაზე. ამასთან შესაძლოა, ის ყოველთვის ვერ/არ იყოს სათანადოდ მოტივირებული, სრულყოფილად გამოიკვლიოს ყველა რელევანტური გარემოება. ზოგჯერ საქმეთა სიმრავლის მოტივით, შესაძლოა ფიზიკურად რთული იყოს ერთნაირი გულმოდგინებითა და ენთუზიაზმით, ამასთან თანაგრძნობით ყველა საქმის სკურპულოზური შესწავლა. შედეგად, გამოძიებისა და მართლმსაჯულების პროცესში ვერ გამოირიცხება შეცდომები, გულგრილობა და სხვა ფაქტორები, რამაც შესაძლოა დააზარალოს საქმის ეფექტურად გახსნისა და სწორი გადაწყვეტილების მიღების პროცესი.

42. შესაბამისად, დაზარალებულს უნდა ჰქონდეს საქმეზე სწორი გადაწყვეტილების მიღების ხელშეწყობის საკმარისი ბერკეტები, შესაძლებლობები, მისი ჩართულობა უნდა იყოს იმ დოზისა და ხარისხის, რაც დაეხმარება გამოძიებას, მართლმსაჯულებას ფაქტებისა და საჭირო, საკმარისი მტკიცებულებების მოძიებასა და საბოლოოდ სწორი გადაწყვეტილების მიღებაში, რაც გამორიცხავს/მინიმუმამდე დაიყვანს დანაშაულზე თვალის დახუჭვის, გამოძიების გულგრილობის, შეცდომის ან განზრახ არასწორი ქმედების რისკებს. ამასთან, დაზარალებულის საკმარისი დოზით მონაწილეობა შესაძლოა მნიშვნელოვნად დაეხმაროს სასამართლოს, გაიაზროს ის გამოცდილება, სტრესი, რეალური ზიანი/ზარალი, რომელიც დაზარალებულმა მისი ვიქტიმიზაციის შედეგად განიცადა.

43. დაზარალებულის საკმარისი მონაწილეობა განაპირობებს გარკვეულ სარგებელს მთლიანად მართლმსაჯულების სისტემისთვის, ვინაიდან დაზარალებულის ჩართულობა შესაძლოა მნიშვნელოვანი დამხმარე ფაქტორი იყოს გამოძიებისთვის და ხელის შემწყობი აღმოჩნდეს ჭეშმარიტების დადგენის პროცესისთვის. დაზარალებულის ეფექტური ჩართულობა ასევე ხელს შეუწყობს გამოძიებისა და მართლმსაჯულებისადმი ნდობის ამაღლებას. სიმართლის დადგენის პროცესში დაზარალებული, ხშირ შემთხვევაში, როგორც დანაშაულის უშუალო თვითმხილველი, განსაკუთრებულ როლს ასრულებს. მას შეუძლია, სასამართლოში საქმის განხილვაში მონაწილეობით, კერძოდ, საქმისთვის რელევანტურ გარემოებათა დასადგენად ახსნა-განმარტებების მიცემის გზით, მნიშვნელოვანი წვლილის შეტანა სიმართლის დადგენაში. გარდა ამისა, დაზარალებულის გადმოსახედიდან ფაქტების შეფასება, ხშირ შემთხვევაში, შესაძლოა, უზრუნველყოფდეს პროცესის შედეგების დამატებით გამჭვირვალობას, მიუკერძოებლობას და მთლიანად პროცესის ლეგიტიმურობას. ამასთან, დაზარალებულის აქტიური ჩართულობა განაპირობებს მისი კმაყოფილების განცდას და სამართლიანობის შეგრძნებას სასამართლოს მიერ მიღებულ გადაწყვეტილებასთან დაკავშირებით.

44. მაშასადამე, დაზარალებულმა, ერთი მხრივ, არ უნდა ჩაანაცვლოს ბრალდების მხარე და, შედეგად, სახელმწიფო, თუმცა, მეორე მხრივ, გარანტირებული უნდა ჰქონდეს შესაძლებლობა, ხელი შეუწყოს ამ პროცესში სახელმწიფოს ფუნქციის გამართულად შესრულებას, უნდა შეეძლოს, მიაწოდოს ყველა საჭირო ინფორმაცია, რომელსაც ფლობს და რომელსაც ობიექტურად შეუძლია დანაშაულის გახსნაზე გავლენის მოხდენა, ამასთან, აღჭურვილი უნდა იყოს საკმარისი გარანტიებით, გამორიცხოს ბრალდების მხარის (სახელმწიფოს) გულგრილობის, დაუდევრობის, არაკომპეტენტურობის, შეცდომის თუ კანონდარღვევის შედეგად საქმეზე არასწორი, უსამართლო გადაწყვეტილების მიღების რისკები.

45. ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, სახელმწიფომ დანაშაულის გამოძიების, გახსნის და დამნაშავისთვის პასუხისმგებლობის დაკისრების მონოპოლიის განხორციელების პარალელურად აუცილებლად უნდა გაითვალისწინოს დაზარალებულის კანონიერი ინტერესები და მოთხოვნები. სამართლებრივი სახელმწიფო ვალდებულია, განსაკუთრებული ყურადღება დაუთმოს დანაშაულის მსხვერპლს და მისცეს მას მართლმსაჯულების განხორციელების პროცესში მისი ინტერესების რეალიზაციის შესაძლებლობა. მართალია, სახელმწიფო ვალდებული არ არის, დაზარალებულის ნებისმიერი მოთხოვნა და სურვილი დააკმაყოფილოს, მაგრამ მან, იმავდროულად, უნდა აღჭურვოს დაზარალებული მისი ინტერესებისა და უფლებების დაცვის საკმარისი და ეფექტური ბერკეტებით, ასევე უნდა გაუქარწყლოს დაუცველობის განცდა, გამორიცხოს მისი შემდგომი ვიქტიმიზაცია და ამ გზით უზრუნველყოს მართლმსაჯულებისადმი მისი ნდობა.

46. „დანაშაულის შედეგად, ფიზიკური ან მატერიალური ზიანის გარდა, დაზარალებულმა შესაძლოა ძლიერი ფსიქოლოგიური და ემოციური სტრესი განიცადოს, საფრთხის ქვეშ მისი პირადი ცხოვრების ხელშეუხებლობა, ღირსება და უსაფრთხოება დგება. დანაშაულის გამოძიების და დამნაშავის მართლმსაჯულებისთვის წარდგენის ვალდებულება კანონის უზენაესობის პრინციპს უკავშირდება და მნიშვნელოვანწილად განსაზღვრავს მართლმსაჯულების სისტემისადმი ნდობის ხარისხს. სწორედ ამიტომ ძალზე მნიშვნელოვანია, რომ გამოძიების მიმდინარეობისას ...დაზარალებულის კანონიერი ინტერესები და მოთხოვნები შეძლებისდაგვარად სრულად იყოს გათვალისწინებული. დაზარალებულის განსაკუთრებული დამოკიდებულება გამოძიების შედეგების და სასამართლოს მიერ დამნაშავისათვის დაკისრებული სასჯელის მიმართ ანგარიშგასაწევია“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2008 წლის 19 დეკემბრის გადაწყვეტილება №1/1/403, 427 საქმეზე „კანადის მოქალაქე ჰუსეინ ალი და საქართველოს მოქალაქე ელენე კირაკოსიანი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ”, II-9). „ბუნებრივია, რომ პირი უზრუნველყოფილი უნდა იყოს შესაძლებლობით, რომ დანაშაულის შედეგად მისთვის მიყენებული ზიანის სრულად ანაზღაურების მოთხოვნით მიმართოს სასამართლოს. საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის პირველი პუნქტიდან გამომდინარეობს სახელმწიფოს ვალდებულება, შექმნას ქმედითი სამართლებრივი მექანიზმები, რომლებიც დაზარალებულს ასეთ შესაძლებლობას მისცემს, განურჩევლად დამნაშავისთვის შერაცხული ბრალისა ან დაკისრებული სასჯელის სიმძიმისა...“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2008 წლის 19 დეკემბრის გადაწყვეტილება №1/1/403, 427 საქმეზე „კანადის მოქალაქე ჰუსეინ ალი და საქართველოს მოქალაქე ელენე კირაკოსიანი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ”, II-4).

47. ამ თვალსაზრისით, ყურადსაღებია ევროსაბჭოს მინისტრთა კომიტეტის 1985 წლის 28 ივნისის რეკომენდაცია No. R (85) 11 „სისხლის სამართლისა და სისხლის სამართლის პროცესის ფარგლებში დაზარალებულის მდგომარეობის შესახებ“, რომელიც პრინციპების დონეზე განსაზღვრავს დაზარალებულის როლს პროცესის სხვადასხვა ეტაპზე. დოკუმენტში განსაკუთრებული ყურადღება გამახვილებულია დაზარალებულის ინფორმირების მნიშვნელობაზე, როგორც გამოძიების, ისე სისხლისსამართლებრივი დევნისა და შემდგომში სასამართლო პროცესის ეტაპებზე. აგრეთვე, რეკომენდაციის თანახმად, სისხლისსამართლებრივი დევნის დაწყებისას საკუთარი დისკრეციული უფლებამოსილების განხორციელებისას ბრალმდებელმა აუცილებლად უნდა გაითვალისწინოს დაზარალებულის ინტერესები და მისი კომპენსაციის საკითხი; დაზარალებულს უნდა ჰქონდეს დევნის არდაწყებაზე ბრალმდებლის გადაწყვეტილების გასაჩივრების უფლება შესაბამის კომპეტენტურ ორგანოში. რაც შეეხება დაკითხვის პროცესს, დაცული უნდა იქნეს დაზარალებულის უფლებები და ღირსება, რის უზრუნველსაყოფადაც შესაძლოა იგი დაიკითხოს დისტანციური წესით. ევროსაბჭოს მინისტრთა კომიტეტის 1987 წლის 17 სექტემბრის რეკომენდაციაNo. R (87) 18 „სისხლის სამართლის მართლმსაჯულების გამარტივების შესახებ“ წინა რეკომენდაციის მსგავსად, სისხლისსამართებრივი დევნის დისკრეციის გათვალისწინებით, საუბრობს დაზარალებულის ინტერესების მხედველობაში მიღებაზე და კონკრეტული სახელმწიფოს სამართლებრივი ტრადიციების გათვალისწინებით შესაძლებლადაა მიჩნეული მსხვერპლის მიერ პროკურორისათვის სისხლისსამართებრივი დევნის დაწყების მოთხოვნა, ასევე კომპენსაციის მოთხოვნა სამოქალაქო წესით ან სისხლის სამართლის პროცესშივე.

48. ევროპის კავშირის 2012/29/EU დირექტივით „დაზარალებულთა უფლებების მინიმალური სტანდარტების, მათი დახმარებისა და დაცვის შესახებ“, განსაზღვრულია ის მინიმალური უფლებები, რომლითაც სისხლის სამართლის პროცესში დაზარალებული უნდა სარგებლობდეს. სხვა ძირითად უფლებებთან ერთად, როგორებიცაა: ინფორმაციის მიღების, პირადი ცხოვრების და უსაფრთხოების დაცვის და სხვა, დადგენილია ასევე ორი მნიშვნელოვანი უფლება, რომელიც სისხლის სამართლის პროცესში მონაწილეობას უკავშირდება. დირექტივით აღიარებულია დაზარალებულის უფლება, წარადგინოს მოსაზრებები სასამართლოში და, ასევე, სისხლისსამართლებრივი დევნის შეწყვეტის შემთხვევაში, დაზარალებულის მიერ გადაწყვეტილების გასაჩივრების უფლება. დირექტივის მე-10 მუხლით აღიარებულია დაზარალებულის უფლება, მოუსმინონ სასამართლო პროცესის დროს. შესაბამისი დირექტივის ინპლემენტაციის სახელმძღვანელო დოკუმენტში (Ref. Ares(2013)3763804 - 19/12/2013) მითითებულია, რომ მე-10 მუხლის მიზანია, სისხლის სამართლის პროცესში უზრუნველყოს ყველა დაზარალებული ინფორმაციის, შეხედულების და მტკიცებულებების წარდგენის შესაძლებლობით. შესაბამისი პროცედურული წესების (როდის და რა ფორმით მიეცემა დაზარალებულს ამის შესაძლებლობა) განსაზღვრის უფლება აქვს სახელმწიფოს, თუმცა ამგვარი უფლება შეიძლება გულისხმობდეს როგორც კომუნიკაციას და მტკიცებულების მიწოდებას კომპეტენტური სახელმწიფო ორგანოსთვის, ასევე უფრო ფართო უფლებებს, როგორიცაა უფლება, მის მიერ წარდგენილი მტკიცებულების გათვალისწინებასთან დაკავშირებით, ასევე უფლება, მტკიცებულება წარდგენილი იყოს სასამართლოში. დოკუმენტში მოცემულია ევროკავშირის მართლმსაჯულების სასამართლოს C‑404/07 გადაწყვეტილება, რომლის თანახმად, სახელმწიფო ვალდებული არ არის, დაზარალებულს, როგორც კერძო ბრალმდებელს, მისცეს შესაძლებლობა, წარადგინოს მტკიცებულებები. თუმცა, ასეთი შესაძლებლობის არქონა სახელმწიფოს ავალდებულებს, დაზარალებულს მისცეს შესაძლებლობა, წარადგინოს ჩვენება სასამართლოში, რომელიც მიიღება მხედველობაში ისე, როგორც მტკიცებულება. აღნიშნული უფლების დაცვის ერთ-ერთი მექანიზმია დაზარალებულისთვის შესაძლებლობის მიცემა, წარადგინოს „victim personal/impact statement (VPS)“, სადაც ის აღწერს იმ ემოციურ, ფიზიკურ და ფინანსურ ზიანს, რომელიც მას მიადგა. ამგვარი ზიანის მხედველობაში მიღება სასჯელის განსაზღვრის დროს სავალდებულოა სასამართლოსთვის. დირექტივის მე-11 მუხლით კი განისაზღვრება დაზარალებულის უფლებები იმ შემთხვევაში, როდესაც ბრალდების მხარე იღებს გადაწყვეტილებას სისხლისსამართლებრივი დევნის შეწყვეტასთან დაკავშირებით. დირექტივის თანახმად, პროცედურული საკითხების მოწესრიგება განეკუთვნება სახელმწიფოების ავტონომიას. თუმცა, წევრმა სახელმწიფოებმა უნდა უზრუნველყონ დაზარალებულის მიერ სისხლისსამართლებრივი დევნის შეწყვეტის გადაწყვეტილების გადახედვის შესაძლებლობა იმ შემთხვევაში, როდესაც საქმე ეხება მძიმე დანაშაულს. შესაბამისად, მნიშვნელოვანია, სისხლისსამართლებრივი პროცედურები გაწერილი იყოს იმგვარად, რომ დაზარალებულს შეეძლოს, მოითხოვოს სისხლისსამართლებრივი დევნის შეწყვეტასთან დაკავშირებული გადაწყვეტილების გადახედვა. ამგვარი პროცესი უნდა იყოს ნათელი, გამჭვირვალე და არ მოიცავდეს ბიუროკრატიულ პროცედურებს. განაჩენის გასაჩივრების საკითხთან დაკავშირებით აღნიშნულია, რომ დირექტივა არ ავალდებულებს სახელმწიფოებს, მისცეს დაზარალებულ პირს განაჩენის გასაჩივრების უფლება.

49. გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის გენერალური ასამბლეის 2005 წლის 29 ნოემბრის დეკლარაცია „სისხლისსამართლებრივი დანაშაულების მსხვერპლთა დაცვისა და ძალაუფლების ბოროტად გამოყენების მართლმსაჯულების ძირითადი პრინციპების შესახებ“ აღიარებს დაზარალებულის ძირითად უფლებებს, როგორებიცაა: უფლება, მოეპყრონ თანაგრძნობით, სამართალწარმოების შესაბამის ეტაპზე საკუთარი შეხედულებების და პრობლემების წარმოდგენის უფლება, ინფორმაციის მიღებასთან დაკავშირებული უფლებები და სხვ. თუმცა დეკლარაციით აღიარებული არ არის სასამართლოს გადაწყვეტილების გასაჩივრების უფლება. აღსანიშნავია, რომ დეკლარაცია არ არის ამომწურავი ხასიათის და მხოლოდ ძირითად სტანდარტებს ადგენს სახელმწიფოებისთვის. შესაბამისად, არსებობს სახელმწიფოს მიერ უფრო მაღალი სტანდარტების დადგენის შესაძლებლობაც.

50. დასახელებული დოკუმენტები განსაკუთრებულ ყურადღებას ამახვილებენ დაზარალებულის უფლებაზე, გაასაჩივროს/შეამოწმოს სისხლისსამართლებრივი დევნის არდაწყების/დევნის დაწყებაზე უარის თქმის თაობაზე შესაბამისი ორგანოს მიერ მიღებული გადაწყვეტილება. ერთია, რომ სისხლისსმაათლებრივი დევნა სახელმწიფოს პრეროგატივაა, მას აქვს კომპეტენცია და შესაბამისი კომპეტენტური ორგანოები, რომლებმაც უნდა გამოიძიონ ნებისმიერი დანაშაული, გამოავლინონ დამნაშავე და მის მიმართ გამოიყენონ პასუხისმგებლობის პროპორციული ზომა, მაგრამ, იმავდროულად, ცხადია, სისტემა უნდა იყოს ეფექტურად აწყობილი საიმისოდ, რომ არსებობდეს როგორც გამოძიების დაწყება-არდაწყების, ისე პროცესის და შედეგების სისწორის, მართლზომიერების შემოწმების შესაძლებლობა, რადგან კონტროლის ბერკეტების არარსებობა არის თავისთავადი პროვოკაცია ინდიფერენტული მიდგომისა და, შედეგად, შეცდომისთვის, ისევე როგორც თვითნებობისა თუ ძალაუფლების ბოროტად გამოყენებისთვის. შედეგად, ზიანი ადგება როგორც კერძო, ისე საჯარო ინტერესს. მნიშვნელოვანია, არსებობდეს სახელმწიფოს კონტროლის მექანიზმები, რათა მან არ დაუშვას შეცდომა ან თვალი არ დახუჭოს მასზე. ამიტომ, დაზარალებულს უნდა ჰქონდეს შესაძლებლობა, გადაამოწმოს დევნის დაწყებაზე უარის საფუძვლიანობა, კანონიერება, ცხადია, ისევ სახელმწიფო ორგანოების მეშვეობით. სახელმწიფოს აქვს ვალდებულება, დაასაბუთოს, რომ არ არსებობდა კანონით გათვალისწინებული საფუძვლები კონკრეტულ ფაქტზე ან/და კონკრეტული პირის მიმართ დევნის დასაწყებად. იმავე მოთხოვნების არსებობა საფუძვლიანია დევნის შეწყვეტის გადაწყვეტილების გადასინჯვის შესაძლებლობასთან/აუცილებლობასთან დაკავშირებით. ამ თვალსაზრისით განსაკუთრებული ყურადღება ეთმობა გამოძიების აქტების კანონიერების სასამართლოში გასაჩივრების გზით შემოწმებას. სასამართლო კონტროლი არის ყველაზე ძლიერი და ეფექტური გზა, პროკურორი აიძულოს, დისკრეციული უფლებამოსილების განხორციელებისას იყოს მიუკერძოებელი.

51. დასახელებული დოკუმენტები ცხადყოფს, რომ სახელმწიფო ვალდებულია, მხედველობაში მიიღოს, არ უგულებელყოს დაზარალებულის ინტერესები. თუმცა კონსტიტუციის მიზნებისთვის ზემოაღნიშნულ დოკუმენტებში მოცემული სახელმძღვანელო მითითებები არ წარმოადგენს ერთადერთ აუცილელებელ და უალტერნატივო წესებს. ისინი შეიცავს სასარგებლო მითითებებსა და სტანდარტებს, რომლებიც მიზნად ისახავს დაზარალებულის უფლების სათანადო დაცვას, მისი ინტერესების გათვალისწინებას.

52. ყოველივე ზემოაღნიშნულდან გამომდინარე, დაზარალებული თავისი ინტერესით ბუნებრივად არის უფრო მეტი, ვიდრე უბრალოდ მოწმე, რაც, თავისთავად, მოითხოვს მის სათანადო და საკმარის ჩართულობას პროცესში. დაზარალებული ინფორმირებული უნდა იყოს საქმის მსვლელობის შესახებ მის ყველა ეტაპზე, ყველა კატეგორიის დანაშაულზე ჰქონდეს შესაძლებლობა, გაასაჩივროს, მათ შორის, სასამართლოში, დაზარალებულად ცნობასა და დევნის დაწყებაზე უარის თქმის, ისევე როგორც დევნის/გამოძიების შეწყვეტის შესახებ პროკურორის გადაწყვეტილება, მიიღოს სისხლის სამართლის საქმის მასალების ასლები, თუ ეს არ ეწინააღმდეგება გამოძიების ინტერესებს, უნდა მიეცეს პროცესზე დასწრების და განცხადებების, მოსაზრებების, მტკიცებულებების წარდგენის შესაძლებლობა. დანაშაულის მსხვერპლს, როგორც წესი, აქვს სურვილი და მისწრაფება, სისხლის სამართლის პროცესში მოისმინონ მისი ისტორია, განიხილონ და მხედველობაში მიიღონ მისი პოზიცია. დაზარალებულმა თავი უნდა იგრძნოს დაკმაყოფილებულად, ვინაიდან ის არის დანაშაულის ყველაზე პირდაპირი, უშუალო ობიექტი.

53. ამ თვალსაზრისით, რამდენად ეფექტურია საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კანონმდებლობით გათვალისწინებული ესა თუ ის ინსტიტუტი, ცალკე, დამოუკიდებლად შეიძლება გახდეს საკონსტიტუციო სასამართლოს შეფასების საგანი. მოცემული დავის ფარგლებში საკონსტიტუციო სასამართლო არ არის უფლებამოსილი, შეამოწმოს ან/და დაადგინოს დაზარალებულის ინტერესების დაცვის ზემოაღნიშნული ან ნებისმიერი სხვა საკანონმდებლო ბერკეტების საკმარისობა, ეფექტურობა და, შედეგად, კონსტიტუციურობა.

III
სარეზოლუციო ნაწილი

საქართველოს კონსტიტუციის 89-ე მუხლის პირველი პუნქტის „ვ” ქვეპუნქტისა და მე-2 პუნქტის, „საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის მე-19 მუხლის პირველი პუნქტის „ე” ქვეპუნქტის, 21-ე მუხლის მე-2 პუნქტის, 23-ე მუხლის პირველი პუნქტის, 25-ე მუხლის პირველი, მე-2 და მე-3 პუნქტების, 27-ემუხლის მე-5 პუნქტის, 39-ე მუხლის პირველი პუნქტის „ა” ქვეპუნქტის, 43-ე მუხლის მე-2, მე-4, მე-7,მე-8, მე-11 და მე-13 პუნქტების, 45-ე მუხლის, „საკონსტიტუციო სამართალწარმოების შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-7 მუხლის პირველი და მე-2 პუნქტების, 24-ე მუხლის მე-4 პუნქტის, 30-ე, 31-ე, 32-ე და 33-ე მუხლების საფუძველზე,

საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლო
ა დ გ ე ნ ს:

1. არ დაკმაყოფილდეს კონსტიტუციური სარჩელი №594 („საქართველოს მოქალაქე ხათუნა შუბითიძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“).

2. გადაწყვეტილება ძალაშია საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს ვებგვერდზე გამოქვეყნების მომენტიდან.

3. გადაწყვეტილება საბოლოოა და გასაჩივრებას ან გადასინჯვას არ ექვემდებარება.

4. გადაწყვეტილების ასლი გაეგზავნოს მხარეებს, საქართველოს პრეზიდენტს, საქართველოს მთავრობას და საქართველოს უზენაეს სასამართლოს.

5. გადაწყვეტილება დაუყოვნებლივ გამოქვეყნდეს საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს ვებგვერდზე და გაეგზავნოს „საქართველოს საკანონმდებლო მაცნეს“.

კოლეგიის წევრები:

კონსტანტინე ვარძელაშვილი

ქეთევან ერემაძე

მაია კოპალეიშვილი