თქვენ არ ეცნობით სასამართლოს მეგობრის სააპლიკაციო ფორმის სრულ ვერსიას. სრული ვერსიის სანახავად, გთხოვთ, ვერტიკალური მენიუდან ჩამოტვირთოთ მიმაგრებული დოკუმენტი

1. საქმე/საქმეები რომლებთან დაკავშირებითაც სასამართლოს მეგობრის წერილობითი მოსაზრებაა შემოტანილი

ა. ა(ა)იპ „ქართველ მუსლიმთა კავშირი“, სსიპ „ლათინ კათოლიკეთა კავკასიის სამოციქულო ადმინისტრაცია“, სსიპ „სრულიად საქართველოს მუსლიმთა უმაღლესი სასულიერო სამმართველო“, სსიპ „საქართველოს ევანგელურ-ბაპტისტური ეკლესია“, ა(ა)იპ „საქართველოს ებრაელთა კავშირი“, სსიპ „მეგობართა რელიგიური საზოგადოება (კვაკერები)“ და სსიპ „დახსნილ ქრისტიანთა საღვთო ეკლესია საქართველოში“ საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ

ბ.

2. სასამართლოს მეგობრის მოსაზრება

“სახელმწიფო ქონების შესახებ“ საქართველოს კანონი მე-4 მუხლის პირველი პუნქტის „მ“ ქვეპუნქტით ადგენს, რომ პრივატიზებას არ ექვემდებარება რელიგიური და საკულტო ნაგებობები (მოქმედი და უმოქმედო), მათი ნანგრევები, აგრეთვე მიწის ნაკვეთები, რომლებზედაც ისინია განთავსებული. სარჩელის მიხედვით, ამ შემთხვევაში დავის საგანია სადავო ნორმის ის შინაარსი, რომლის მიხედვითაც, რელიგიურ ორგანიზაციას, რომელსაც სახელმწიფოს, მათ შორის საბჭოთა რეჟიმის, საკუთრებაში აღმოჩენამდე ეკუთვნოდა შესაბამისი რელიგიური დანიშნულების ნაგებობა ან მიწის ნაკვეთი, არ აქვს ამ ნაგებობების სახელმწიფოსგან საკუთრებაში დაბრუნების შესაძლებლობა.

ამავდროულად „საქართველოს სახელმწიფოსა და საქართველოს სამოციქულო ავტოკეფალურ მართლმადიდებელ ეკლესიას შორის“ კონსტიტუციური შეთანხმების მე-7 მუხლის პირველი პუნქტის მიხედვით, „სახელმწიფო ეკლესიის საკუთრებად ცნობს საქართველოს მთელ ტერიტორიაზე არსებულ მართლმადიდებლურ ტაძრებს, მონასტრებს (მოქმედს და არამოქმედს), მათ ნანგრევებს, აგრეთვე, მიწის ნაკვეთებს, რომლებზეც ისინია განლაგებული.“ ამ ნორმით საქართველოს ავტოკეფალური მართლმადიდებელი ეკლესიის საკუთრებად გამოცხადდა ყველა მართლმადიდებლური ტაძარი, მონასტერი (მოქმედი თუ არამოქმედი), ასევე მათი ნანგრევები, ასევე ის მიწები, რომლებზეც ეს ნაგებობები არის განლაგებული. ამით შესაძლებელი გახდა მანამდე სახელმწიფო საკუთრებაში არსებული მართლმადიდებელი ეკლესიის კუთვნილი ქონების პრივატიზაცია. აქედან გამომდინარეობს, რომ ნორმა, რომელიც მოსარჩელეებს სადავოდ აქვთ გამხდარი, ეხება მხოლოდ იმ რელიგიურ ნაგებობებს, რომლებიც საქართველოს მართლმადიდებლური ეკლესიის საკუთრებაში არაა. შესაბამისად, ნორმა მხოლოდ სხვა რელიგიურ ორგანიზაციებს ართმევს საშუალებას, საკუთრებაში დაიბრუნოს საბჭოთა კავშირის დროს ჩამორთმეული რელიგიური დანიშნულების ნაგებობები. ეს ცალსახად მიუთითებს, რომ სახეზეა დიფერენცირებული მოპყრობა საქართველოს სამოციქულო ავტოკეფალურ მართლმადიდებელ ეკლესიასა და სხვა რელიგიურ ორგანიზაციას შორის.

რელიგიური ორგანიზაციის განსაკუთრებული როლი, როგორც დიფერენცირების საფუძველი

საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს გადაწყვეტილებებიდან ჩანს, რომ ისეთი დავების დროს, სადაც საკითხი მიემართება რელიგიური გაერთიანებებისადმი დიფერენცირებულ მოპყრობას, პარლამენტი მუდმივად ასახელებს მართლმადიდებელი ეკლესიის განსაკუთრებულ როლს, როგორც ასეთი მოპყრობის გამამრტლებელ საფუძველს. ეს ცნება გამომდინარეობს საქართველოს კონსტიტუციის მე-8 მუხლიდან. ეს ჩანაწერი ადგენს, რომ რწმენისა და აღმსარებლობის თავისუფლებასთან ერთად სახელმწიფო აღიარებს საქართველოს სამოციქულო ავტოკეფალური მართლმადიდებელი ეკლესიის განსაკუთრებულ როლს საქართველოს ისტორიაში. შესაბამისად, მნიშვნელოვანია იმის დადგენა, თუ რამდენად გამართლებულია სადავო ნორმის ფარგლებში დიფერენცირებული მოპყრობა რელიგიურ ორგანიზაციებს შორის, კონკრეტული რელიგიისა და მის ორგანიზაციული ინსტიტუტის სტატუსისა და ქვეყნის ისტორიაში არსებული როლიდან გამომდინარე.

ამ საკითხზე საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ ყურადღება გაამახვილა საქმეში „სსიპ „საქართველოს ევანგელურ-ბაპტისტური ეკლესია“, ააიპ „საქართველოს სიცოცხლის სიტყვის ეკლესია“ და სხვა რელიგიური გაერთიანებები საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“. მოცემულ საქმეში რვა რელიგიური გაერთიანება ითხოვდა საგადასახადო კოდექსის იმ ნორმის არაკონსტიტუციურად ცნობას, რომელიც გამორიცხავდა საქართველოს საპატრიარქოს დამატებითი ღირებულების გადასახადის გადახდის ვალდებულებისგან ტაძრების მშენებლობის, რეკონსტრუქციისა და მოხატვისას. მოცემული ნორმის არაკონსტიტუციურობის საკითხი დაყენებული იყო თანასწორობის უფლებასთან მიმართებით.

ამ საქმეში დიფერენცირებული მოპყრობის ლეგიტიმურ მიზნად პარლამენტმა დაასახელა სწორედ ის განსაკუთრებული როლი, რომელსაც კონსტიტუცია ანიჭებს მართლმადიდებელ ეკლესიას. პარლამენტმა ეს დაასახელა მართლმადიდებელი ეკლესიისთვის პრივილეგიების მინიჭების სათანადო საფუძვლად.

საკონსტიტუციო სასამართლომ განმარტა, რომ სახელმწიფოს ისტორიაში ეკლესიის განსაკუთრებული როლის აღიარებაში ნებისმიერი პრივილეგიის მინიჭების დასაშვებობის თავისთავად მოაზრება აზრს დაუკარგავდა თანასწორობის უფლებას. ეკლესიის როლის აღიარებისთვის არსებული დიფერენცირების მართლზომიერება უნდა შეფასდეს საქმეთა ინდივიდუალური გარემოებებიდან გამომდინარე, კერძოდ, უნდა დადგინდეს, რამდენად მოითხოვს საქართველოს ისტორიაში ეკლესიის განსაკუთრებული როლის აღიარება მართლმადიდებელი ეკლესიისთვის განსახილველი პრივილეგიის მინიჭებას.^[1] ამის შესაბამისად, მოცემულ შემთხვევაში სასამართლომ აღნიშნა, რომ ეკლესიის განსაკუთრებული როლის აღიარება დაკავშირებულია მის ისტორიულ ღვაწლთან და არ ემსახურება მართლმადიდებელი ქრისტიანული რელიგიისთვის პრივილეგირებული სამართლებრივი მდგომარეობის შექმნას აწმყოში.^[2] რეალურად, მართლმადიდებელი ეკლესიის განსაკუთრებული როლის ხაზგასმა მიემართება მისი განსაკუთრებული როლის დადასტურებას და აღიარებას საქართველოს ისტორიაში და არა დღევანდელ რეალობაში.

საქმეში სსიპ „საქართველოს ევანგელურ-ბაპტისტური ეკლესია“, სსიპ „საქართველოს ევანგელურ-ლუთერული ეკლესია“, სსიპ „სრულიად საქართველოს მუსლიმთა უმაღლესი სასულიერო სამმართველო“, სსიპ „დახსნილ ქრისტიანთა საღვთო ეკლესია საქართველოში“ და სსიპ „საქართველოს სახარების რწმენის ეკლესია“ საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ, რელიგიური გაერთიანებები ითხოვდნენ ,,სახელმწიფო ქონების შესახებ” საქართველოს კანონის იმ ნორმის არაკონსტიტუციურად ცნობას, რომლითაც საქართველოს მთავრობის გადაწყვეტილების საფუძველზე, სახელმწიფო ქონება უსასყიდლოდ საკუთრებაში შეიძლება გადასცემოდა საქართველოს სამოციქულო ავტოკეფალურ მართლმადიდებელ ეკლესიას, მაგრამ არა სხვა რელიგიურ ორგანიზაციებს.

მოპასუხის მიერ დასახელებული ნორმის ლეგიტიმური მიზანი მიემართებოდა საქართველოს კონსტიტუციის მე-8 მუხლით დადგენილი კონსტიტუციური ჩარჩოს რეალიზაციას. საქმის არსებითი განხილვის სხდომაზე მოპასუხე მხარემ განსაკუთრებით გაამახვილა ყურადღება აღნიშნული მუხლის პირველი პუნქტის იმ ნაწილზე, რომელიც მიემართება საქართველოს სამოციქულო ავტოკეფალური მართლმადიდებელი ეკლესიის განსაკუთრებული როლის აღიარებას საქართველოს ისტორიაში. მოპასუხე მხარემ მიუთითა, რომ სადავო ნორმის ლეგიტიმური ინტერესია ამ ჩანაწერის და, მისგან გამომდინარე, სახელმწიფოსა და ეკლესიის ურთიერთობის კონსტიტუციით დადგენილი პრინციპების რეალიზება.

საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით, საქართველოს კონსტიტუციის მე-8 მუხლის მიუხედავად, სახელმწიფოსა და ეკლესიის ურთიერთობის მარეგულირებელი კონსტიტუციური ნორმები, მათ შორის ეკლესიის განსაკუთრებული როლის აღიარება, არ გულისხმობს მართლმადიდებელი ეკლესიის პრივილეგირებულ მდგომარეობაში ჩაყენებას, ეს არ წარმოადგენს კონსტიტუციის მე-8 მუხლის მიზანსა და განზრახულობას.^[3]

საქართველოს ისტორიაში ეკლესიის განსაკუთრებული როლის აღიარების მიზანს არ წარმოადგენს მართლმადიდებლობის რელიგიური პრივილეგიების განმტკიცება და ეკლესიისთვის გარკვეული უფლების მინიჭება არ გულისხმობს იმავე უფლებით სხვა რელიგიური ორგანიზაციების მიერ სარგებლობის ხელშეშლას.^[4]

მნიშვნელოვანია, რომ აღნიშნულზე საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ მიუთითა 2002 წლის 22 ნოემბერს მიღებულ განჩინებაში, სადაც სასამართლომ შეაფასა „საქართველოს სახელმწიფოსა და საქართველოს სამოციქულო ავტოკეფალურ მართლმადიდებელ ეკლესიას შორის” დადებული კონსტიტუციური შეთანხმების მე-6 მუხლის მე-6 პუნქტის კონსტიტუციურობა საქართველოს კონსტიტუციის მე-11 მუხლთან მიმართებით. საკონსტიტუციო სასამართლომ მიიჩნია, რომ ეკლესიისთვის მართლმადიდებლური სიმბოლიკით, ტერმინოლოგიით, საღვთისმსახურო პროდუქციით სარგებლობა არ იყოს ექსკლუზიური უფლებამოსილება. მისი განმარტებით, „ნებისმიერ რელიგიურ ორგანიზაციას საქართველოში საქართველოს ეკლესიის თანაბრად აქვს უფლება ყოველგვარი ნებართვის გარეშე გამოიყენოს საკუთარი სიმბოლიკა, ტერმინოლოგია, საღვთისმსახურო პროდუქცია“.^[5] ამგვარი მსჯელობა აგრეთვე გამომდინარეობს თავად ძირითადი კანონიდან. კერძოდ, მართლმადიდებელი ეკლესიის განსაკუთრებული როლის აღიარების ერთ-ერთ გამოხატულებას წარმოადენს მისი დამოუკიდებლობა სახელმწიფოსაგან. რელიგიური ორგანიზაციის დამოუკიდებლობა წარმოადგენს რელიგიის თავისუფლების განუყოფელ ნაწილს და იგი სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვანია დემოკრატიული სახელმწიფოს იდეის ყოფიერებისთვის.^[6]

აქედან გამომდინარე, საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით, ეკლესიის განსაკუთრებული როლის აღიარება დაკავშირებულია მის ისტორიულ ღვაწლთან და არ ემსახურება მართლმადიდებელი ქრისტიანული რელიგიისთვის ისტორიულ ღვაწლთან დაუკავშირებელი პრივილეგირებული სამართლებრივი მდგომარეობის შექმნას აწმყოში. კერძოდ, დიფერენცირება და ეკლესიისთვის სამართლებრივად უპირატესი მდგომარეობის შექმნა არ არის საქართველოს კონსტიტუციის მე-9 მუხლის პირველი პუნქტის თვითმიზანი.^[7]

შესაბამისად, საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ დადგენილი სტანდარტით, რელიგიის განსაკუთრებული როლი ქვეყნის ისტორიაში არ წარმოადგენს სახელმწიფოს მიერ პრივილეგიის მინიჭების საფუძველს.

ასევე მნიშვნელოვანია განვიხილოთ შეიძლება თუ არა რელიგიურ გაერთიანებათა დიფერენცირებას საფუძვლად დაედოს ერთ-ერთი მათგანის განსაკუთრებული როლი. საინტერესოა, რა განმარტებას უკეთებს ამ საკითხს ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო. ECHR-ის გადაწყვეტილებებში ვხვდებით ე.წ. განსაკუთრებულ სტატუსს (“Special Status”), რომელიც შეიძლება გარკვეულ რელიგიურ გაერთიანებებს მიენიჭოს.

2016 წლის საქმეში “İzzettin Doğan and Others v. Turkey” ალევიზმის მიმდევარი მოქალაქე გამოდიოდა თურქეთის წინააღმდეგ. მოსარჩელეები მიუთითებდნენ, რომ თურქეთის კანონმდებლობა არ იცავდა ისლამის ისეთ განშტოებას, როგორიცაა ალევიზმი, ისე, როგორც იცავდა სუნიზმს, რომლის მიმდევარიც იყო თურქეთის უმრავლესობა. ეს გამოიხატებოდა ალევიზმის მიმდევარი ხალხის საჭიროებების დაკმაყოფილებაზე უარის თქმაში და იმ რელიგიური საჯარო სერვისების შეუთავაზებლობაში, რაც განკუთვნილი იყო ექსკლუზიურად სუნიზმის მიმდევარი მოქალაქეებისთვის. ასევე აქტიურად ილახებოდა ალევიზმის მიმდევარი მოქალაქეების უფლებები და ბიუჯეტიდან არანაირი თანხა არ იყო გამოყოფილი მათი სამლოცველოების დაფინანსებისთვის. საბოლოოდ, ალევიზმი სახელმწიფოს მხრიდან არ იყო ცნობილი, როგორც განცალკევებული რელიგიური განშტოება, მათი სამლოცველო ადგილები მიჩნეული იყო კულტურულ ცენტრებად და არ ჰქონდათ ცალკეული რელიგიური სტატუსი.

ერთი მხრივ, მოსარჩელეები აყენებდნენ ევროკონვენციის მე-9 მუხლის საკითხს, კერძოდ, რელიგიის თავისუფლების, ვინაიდან მიაჩნდათ, რომ სახელმწიფოს მიდგომა იყო დარღვევა იმ ვალდებულების, რომლის მიხედვითაც, სახელმწიფო ნეიტრალური და მიუკერძოებელი უნდა იყოს რელიგიური რწმენების მიმართ. ამასთან ერთად, დადგა მე-14 მუხლის, კერძოდ, დისკრიმინაციის საკითხი რელიგიური ნიშნით.

ამ საქმეში თურქეთის მხრიდან ხაზი გაესვა სწორედ იმას, რომ მიუხედავად იმისა, რომ თურქეთის კონსტიტუციის მიხედვით, თურქეთი სეკულარული სახელმწიფოა, ისლამი, როგორც მოსახლეობის უმრავლესობის რელიგია, ისტორიული მიზეზების გამო სარგებლობს განსაკუთრებული სტატუსით.^[8] რაც შეეხება სხვა რელიგიურ გაერთიანებებს, მოპასუხე მხარემ განმარტა, რომ თურქეთის კანონმდებლობა არ უზრუნველყოფს მათ რაიმე სპეციალური პროცედურით, რომლითაც შეიძლება, რომ რელიგიურმა გაერთიანებებმა მსგავსი განსაკუთრებული სტატუსი მოიპოვონ.^[9]

სასამართლომ ხაზი გაუსვა სწორედ ამ მითითებას და ისაუბრა იმაზე, თუ რას შეიძლება ნიშნავდეს განსაკუთრებული სტატუსი რელიგიური გაერთიანებებისთვის. ევროსასამართლოს პრაქტიკაში განმარტებულია, რომ ურთიერთობამ სახელმწიფოსა და რელიგიური უმრავლესობას შორის შეიძლება ბევრი განსხვავებული ფორმა მიიღოს, რაც მთლიანად დამოკიდებულია ქვეყნის ისტორიულ და სხვა კონტექსტებზე. აქედან გამომდინარე, მიუხედავად იმისა, რომ ევროკონვენციის წევრი ქვეყნების უმეტესობა სეკულარიზმის პრინციპს ირჩევს და ერთმანეთისგან გამოაცალკევებს რელიგიასა და სახელმწიფოს, ზოგიერთ სახელმწიფოს აქვს ინდივიდუალური სისტემა. ეს სისტემა დაფუძნებულია რელიგიაზე, რომელიც კონვენციის მიღებამდე არსებობდა სახელმწიფოში (ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს 2012 წლის 18 სექტემბრის გადაწყვეტილება საქმეზე, Ásatrúarfélagið v. Iceland (dec.). შესაბამისად, შესაძლებელია, რომ კონკრეტული რელიგიური გაერთიანებებისადმი სახელმწიფოს ჰქონდეს ინდივიდუალური მიდგომა.

ამის მიუხედავად, კონვენციის კრიტერიუმების დასაკმაყოფილებლად აუცილებელია, რომ ყველა სისტემა იცავდეს ინდივიდის რელიგიის თავისუფლებას (ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს 1990 წლის 23 ოქტომბრის გადაწყვეტილება საქმეზე, Darby v. Sweden (opinion of the Commission), პარ. 45). ეს არ ნიშნავს იმას, რომ რელიგიის თავისუფლება ავალდებულებს წევრ სახელმწიფოებს, რომ შექმნან ისეთი რელიგიური ჩარჩო, რომლითაც რელიგიურ გაერთიანებებს მისცემს განსაკუთრებული სტატუსის მინიჭების შესაძლებლობას, რაც თავისთავად ითვალისწინებს გარკვეულ პრივილეგიებს^[10]. ამის მიუხედავად, სახელმწიფო, რომელიც მაინც ქმნის ასეთი სტატუსის ქონის შესაძლებლობას არა მარტო უნდა დაემორჩილოს ნეიტრალურობისა და მიუკერძოებლობის ვალდებულებას, არამედ უნდა უზრუნველყოს ისიც, რომ ყველა რელიგიურ გაერთიანებას ჰქონდეს თანაბარი შესაძლებლობა, რომ მიიღოს ეს სტატუსი და კრიტერიუმები დადგინდეს არადისრკიმინაციულად.^[11]

ევროსასამართლოს პრაქტიკის მსჯელობიდან გამომდინარეობს, რომ შესაძლებელია სახელმწიფომ სწორედ ამ განსაკუთრებული სტატუსიდან გამომდინარე მიანიჭოს გარკვეულ რელიგიურ გაერთიანებებს ისეთი პრივილეგიები, როგორიცაა თუნდაც გადასახადებიდან გამონაკლისები, თუკი სახელმწიფო ამ სისტემას დაადგენს. ასეთი სისტემის არსებობის შემთხვევაში სახელმწიფომ უნდა უზრუნველყოს, რომ ყველა რელიგიურ ჯგუფს, რომელიც ისურვებს ამ სტატუსის მიღებას, ჰქონდეს თანაბარი შესაძლებლობები მისი მიღების კრიტერიუმების დაკმაყოფილებისას.^[12]

შესაბამისად, რეალურად, როდესაც ევროსასამართლოს პრაქტიკაში საუბარია კონკრეტული რელიგიური გაერთიანების სპეციალურ სტატუსზე, ხაზი ესმევა შემდეგს: შესაძლებელია, რომ კონკრეტული ქვეყნის კონტექსტიდან გამომდინარე კონკრეტულ რელიგიურ გაერთიანებებს მიენიჭოს სპეციალური სტატუსი, თუმცა, რეალურად, ეს არ უნდა იყოს დისკრიმინაციის საფუძველი. ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო არ უყურებს მხოლოდ ისტორიულ კონტექსტს და მნიშვნელობას ანიჭებს იმას, რომ განსაკუთრებული სტატუსის მინიჭება ექვემდებარებოდეს გარკვეულ სამართლებრივ განსაზღვრულობას და გაწერილი იყოს კრიტერიუმები, რომლებიც შეიძლება სხვადასხვა რელიგიურმა გაერთიანებებმა დააკმაყოფილონ. სპეციალური პრივილეგიების მინიჭების დროს სახელმწიფო ვალდებულია, რომ იყოს მიუკერძოებელი.

ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო ამ სტანდარტს ნათლად წარმოაჩენს საქმეში „ALUJER FERNANDEZ and CABALLERO GARCIA v. SPAIN“. მოცემულ დავაში მოსარჩელე იყო ესპანეთის ევანგელურ-ბაპტისტური ეკლესია, რომელიც ასაჩივრებდა გადასახადებს შორის განსხვავებებს და შეღავათებს, რომლებიც ჰქონდა ესპანეთის კათოლიკე ეკლესიას მინიჭებული.

ესპანეთის უზენაესმა სასამართლომ კათოლიკე ეკლესია ევანგელურ-ბაპტისტური ეკლესიისგან განასხვავა იმით, რომ კათოლიკურ ეკლესიას ჰყავს ყველაზე მეტი მიმდევარი და ასევე ის პასუხისმგებელია ფართო ისტორიულ და კულტურულ მემკვიდრეობაზე, თუმცა ამასთან ერთად, კათოლიკური ეკლესიას სახელმწიფოსთან აქვს დადებული შეთანხმება. სწორედ ამ შეთანხმების თანახმად იღებს გადასახადებთან დაკავშირებულ პრივილეგიებს ესეკლესია, თუმცა შეთანხმება ორმხრივია. კერძოდ, განსაკუთრებული პრივილეგიების სანაცვლოდ კათოლიკური ეკლესია იღებს ვალდებულებას, რომ მთლიანად ესპანეთის საზოგადოების სამსახურში ჩადოს თავისი ისტორიული, მხატვრული და დოკუმენტური მემკვიდრეობა.^[13]

სწორედ ეს შეთანხმება ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ მიიჩნია დიფერენცირებული მოპყრობის ობიექტურ და გონივრულ გამართლებად, რადგან მისი დადება შეუძლია ნებისმიერ რელიგიურ გაერთიანებას, რომელიც მოისურვებს ამას.^[14] შესაბამისად, ესპანეთში არსებობდა კონკრეტული კრიტერიუმი, რომლის დაკმაყოფილებასაც მოითხოვდა სახელმწიფო, რათა რელიგიურ გაერთიანებებს სპეციალური პრივილეგიები მიეღოთ, ეს კრიტერიუმი კი ორმხრივი შეთანხმება იყო, ვალდებულებების აღებით. მართალია მოცემულ შემთხვევაში ესპანეთის კათოლიკური ეკლესიის განსაკუთრებული ისტორიული და კულტურული როლი მხედველობაში იყო მიღებული, თუმცა მხოლოდ იმ ფარგლებში, თუ რა ვალდებულებები შეიძლება გამომდინარეობდეს ამ როლიდან. ეს როლი არ გულისხმობდა ავტომატურად რაიმე შეღავათის გაწევას, არამედ გულისხმობდა, რომ ეკლესია ამ როლიდან გამომდინარე არსებულ შესაძლებლობებს გამოიყენებდა სახელმწიფოსა და მოსახლეობის სასარგებლოდ და სანაცვლოდ მიიღებდა გარკვეულ შეღავათებს.

ის, რომ ნებისმიერ რელიგიურ გაერთიანებას შეეძლო ანალოგიური შეთანხმების დადება, ნიშნავს, რომ ამ გაერთიანებებს ჰქონდათ თანაბარი შესაძლებლობა იმისათვის, რომ სახელმწიფოსგან მიეღოთ დამატებითი პრივილეგიები. სწორედ ეს შეთანხმება არის ნათელი მაგალითი იმ სტანდარტისა, რომელსაც აყალიბებს ევროპული სასამართლო თავის პრაქტიკაში - განსაკუთრებული სტატუსის არსებობის შემთხვევაში სახელმწიფოები მისი მიღების საშუალებას თანაბრად უნდა ანიჭებდეს ყველა რელიგიურ გაერთიანებას და მის მისაღებად ადგენდეს კონკრეტულ კრიტერიუმებს.

კიდევ ერთი ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს საქმე, რომელიც ამ პრინციპს განამტკიცებს არის 2011 წლის 9 მარტის გადაწყვეტილება „SAVEZ CRKAVA "RIJEČ ŽIVOTA" AND OTHERS v. CROATIA“. აღნიშნულ გადაწყვეტილებაში მოსარჩელეებს წარმოადგენენ ეკლესიური გაერთიანება “სიცოცხლის სიტყვა”, ეკლესია “სრული სახარება”, ხორვატიის პროტესტანტული ქრისტიანული ეკლესია, ხოლო მოპასუხეს - ხორვატია.

სახელმწიფო სპეციალურ შეთანხმებაში შევიდა რამდენიმე რელიგიასთან კანონის საფუძველზე, რომელიც კრიტერიუმად ისტორიულ კონტექსტსა და რელიგიის მიმდევრების კვოტას აწესებს, კერძოდ, ალტერნატიულად რელიგიური გაერთიანება 1. ხორვატიის რესპუბლიკის ტერიტორიაზე აქტიური სტატუსის მქონე უნდა იყოს 1941 წლის 4 აპრილს, რომელიც აგრძელებს ფუნქციონირებას, მათ შორის, სამართალმემკვიდრეობის სახით და მისი მიმდევრების რაოდენობა აღემატება 6 000-ს. ან 2. რელიგიური გაერთიანება ევროპის კულტურული წრის წევრს წარმოადგენს, რომელშიც დაკონკრეტებულია შემდეგი ეკლესიები: კათოლიკური ეკლესია, მართლმადიდებელი ეკლესია, რესპუბლიკის ევანგელიკური ეკლესია ხორვატიაში, რეფორმირებული ქრისტიანული ეკლესია ხორვატიის რესპუბლიკაში, ხორვატიაში არსებული ისლამური გაერთიანება, ებრაული გაერთიანება ხორვატიის რესპუბლიკაში. შედეგად შეთანხმება იძლეოდა აღნიშნული რელიგიის სკოლებში სწავლების უფლებას, საქორწინო რიტუალების აღიარებასა და გარკვეული რელიგიური სერვისების წარმოების უფლებამოსილებას, ხოლო მოსარჩელეები ამტკიცებდნენ, რომ სახელმწიფოს უარი, რომ მათთან შეთანხმებაში შესულიყო, რომლის შედეგადაც მათ არ ჰქონდათ შესაძლებლობა, გარკვეული სახის რელიგიური სერვისები ეწარმოებინათ და სახელმწიფოს მხრიდან მოეპოვებინათ მათ მიერ ჩატარებული რელიგიური ხასიათის ქორწინებების აღიარება, არღვევდა თანასწორობის უფლებას.

მართალია, ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ საბოლოოდ თანასწორობის უფლებისა და რელიგიის თავისუფლების მხრივ დარღვევა აღმოაჩინა და სარჩელი ამ ნაწილებში დააკმაყოფილა, თუმცა ეს ეფუძნებოდა არა უშუალოდ იმ კანონსა და დაწესებულ კრიტერიუმებს, რომლებიც სახელმწიფოსა და რელიგიურ გაერთიანებას შორის შეთანხმების შესაძლებლობას იძლეოდა, სასამართლოს განმარტებით, სახელმწიფოს გააჩნია ფართო მიხედულების ზღვარი ამ მხრივ, არამედ პრობლემა მოცემულ შემთხვევაში იყო ის, რომ სახელმწიფომ მოსარჩელის განცხადება შეთანხმებაში შესვლის თაობაზე არ დააკმაყოფილა. მაშინ, როდესაც სხვა რელიგიები, რომლებთანაც სახელმწიფო შეთანხმებაში შევიდა, არ აკმაყოფილებდნენ დაწესებულ ზემოაღნიშნულ კრიტერიუმებს. ისინი დადგენილ მიმდევრების რაოდენობის კვოტას აშკარად ვერ აკმაყოფილებდნენ, რაზეც სახელმწიფო პასუხობდა, რომ ისინი სამაგიეროდ ალტერნატიულ ისტორიულ კრიტერიუმს (ევროპის ისტორიული რელიგიური საზოგადოების კულტურული წრის წევრად ყოფნა) აკმაყოფილებენ, მაგრამ ვერ დაასაბუთა, თუ რა მხრივ არ შედიოდა მოსარჩელე რეფორმირებული პროტესტანტული ქრისტიანული ეკლესია აღნიშნულ კრიტერიუმში განსაკუთრებით იმის გათვალისწინებით, რომ კანონში ნახსენებ რელიგიების ჩამონათვალში აშკარად არის დასახელებული იგი. შესაბამისად, ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა ევროპულმა სასამართლომ დარღვევა მხოლოდ მოცემული და კონკრეტული ფაქტობრივი გარემოებებიდან გამომდინარე დაადგინა. სასამართლოს მიერ გამოყენებული სტანდარტით, დიფერენცირებული მოპყრობის (რაც გარკვეულწილად სახელმწიფოს მიხედულების ზღვარზეა დამოკიდებული) დროს ვუყურებთ ობიექტურობასა და გონივრულ დასაბუთებას (ლეგიტიმურ მიზანს) ისევე, როგორც პროპორციულობას მიღებულ ზომასა (შეზღუდვასა) და მიზანს შორის. ჩამოთვლილი კი არ მოცემულ შემთხვევაში არ იკვეთებოდა.^[15]

აღნიშნული გადაწყვეტილება ჩვენს შემთხვევაში იმ მხრივ არის საინტერესო, რომ ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო დარღვევად არ აღიქვამს სახელმწიფოსა და გარკვეულ რელიგიურ ორგანიზაციას შორის შეთანხმების დადებას, თუ არსებობს გარკვეული პირობები დაწესებული, რომლებიც გზას უხსნის სხვა რელიგიურ ორგანიზაციებსაც მასთან შეთანხმების დასადებად. საინტერესო ფაქტია ასევე ისიც, რომ წინაპირობები ამ შემთხვევაში იყო ისტორიული კონტექსტი და რელიგიის მიმდევართა რაოდენობა, რაც ევროპულმა სასამართლომ უჩვეულოდ არ აღიქვა და დარღვევად არ მიიჩნია. თუმცა აქვე ისიც უნდა გავითვალისწინოთ, რომ ხორვატიის მიერ კანონით დადგენილი კრიტერიუმები იყო სამართლებრივად მეტად განსაზღვრული და ობიექტურად შეფასებადი, ვიდრე საქართველოს კონსტიტუციური შეთანხმებით, რომელიც განსაკუთრებული ისტორიული როლით ამართლებს საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიისთვის განსაკუთრებულ პრივილეგიების მინიჭებას საკუთრების გადაცემის (პრივატიზების უფლების) სახით. მართალია, ხორვატიასაც ჰქონდა განსაზღვრული ალტერნატიულად ისტორიული კონტექსტი, თუმცა იგი დაკონკრეტებული და მეტად განჭვრეტადი იყო, რადგან მასში იყო იმ რელიგიათა და ეკლესიათა ჩამონათვალი, რომლებთანაც შესაძლებელი იყო შეთანხმების შესვლა სახელმწიფოსთან და შეთანხმებიდან გამომდინარე სტატუსისა თუ პრივილეგიების მინიჭება მათთვის.

მოცემული გადაწყვეტილებების ერთობლივი ანალიზის საფუძველზე შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ სახელმწიფოს აქვს დიფერენცირებისათვის გარკვეული კრიტერიუმები, მაგრამ აღნიშნული კრიტერიუმებიც უნდა აკმაყოფილებდნენ გარკვეულ მოთხოვნებს. სახელმწიფომ კრიტერიუმად უნდა აიღოს ისეთი ობიექტურად შეფასებადი გარემოება, რომლის დაკმაყოფილებასაც მოცემულ შემთხვევაში შეძლებს რელიგიური ორგანიზაცია. ასევე აღნიშნული კრიტერიუმი უნდა იყოს განჭვრეტადი და არადისკრიმინაციული შინაარსის. შესაბამისად სახელმწიფოს შეუძლია კრიტერიუმად მსგავსი გარემოებები მოიაზროს, მაგრამ ისინი უნდა აკმაყოფილებდნენ ზემოთჩამოთვლილ მოთხოვნებს. ჩვენს შემთხვევაში განსაკუთრებული ისტორიული როლი შეიძლება ითქვას, რომ არ წარმოადგენს განჭვრეტად კრიტერიუმს, რომელიც ზუსტად დაადგენს თუ რა შემთხვევაში შეიძლება სარგებლობდეს რელიგიური ორგანიზაცია პრივილეგიებით სახელმწიფოს მხრიდან და რა შემთხვევაში არა. აღნიშნული კრიტერიუმის დაკმაყოფილება პოტენციურად უნდა შეეძლოს ყველა სხვა დანარჩენ რელიგიურ ორგანიზაციას. ეს უკანასკნელიც ასევე არ კმაყოფილდება, რადგან ბუნდოვანება აჩენს კრიტერიუმის დაკმაყოფილების შესაძლებლობის პრობლემებსაც სხვა პრობლემებთან ერთად.

აქედან გამომდინარე, ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს პრაქტიკით განსაზღვრული კრიტერიუმების გამოყენებით შეგვიძლია გამოვიტანოთ დასკვნა, რომ მოცემულ შემთხვევაში თანასწორობის უფლება ირღვევა დიფერენცირებული მოპყრობის დაუსაბუთებლობის გამო.

ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს პრაქტიკის შეჯამების შესაბამისად, შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ სახელმწიფოებს ინდივიდუალური კონტექსტიდან გამომდინარე შეიძლება ჰქონდეთ იმის უფლება, რომ კონკრეტულ რელიგიურ გაერთიანებებს მიანიჭონ ე.წ. განსაკუთრებული როლი, სტატუსი, თუმცა მიიჩნევს, რომ ამ სტატუსის მოპოვების შესაძლებლობა ყველა გაერთიანებას უნდა ჰქონდეს თანაბრად. სახელმწიფოს აქვს მიხედულების ფართო ზღვარი, როდესაც საქმე მიდგება რელიგიურ გაერთიანებებზე და იმაზე, თუ რამდენად მიანიჭებს სახელმწიფო მათ გარკვეულ პრივილეგიებს. სასამართლო ცალსახად განმარტავს, რომ ამის მიუხედავად, როდესაც სახეზეა ამ პრივილეგიების მიღების შესაძლებლობა, სახელმწიფო არ უნდა იყოს დისკრიმინაციული და ეს თანაბრად უნდა მიანიჭოს ყველა რელიგიურ გაერთიანებას.

ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს დადგენილი სტანდარტი უნდა შევუსაბამოთ სადავო შემთხვევას. აქედან გამომდინარე, როდესაც საუბარია რელიგიური დანიშნულების ქონების პრივატიზებაზე, სახელმწიფოს, თავისი ინდივიდუალური კონტექსტიდან და მიხედულების ფარგლებიდან გამომდინარე, აქვს იმის უფლებამოსილება, რომ კონკრეტულ რელიგიურ გაერთიანებას მიანიჭოს ეს უფლება. ამის მიუხედავად, არ არის სწორი, რომ მან ერთი რელიგიური ჯგუფი მეორისგან განასხვავოს ისეთ აბსტრაქტულ ცნებაზე დაყრდნობით, როგორიცაა რელიგიისა და მისი ორგანიზაციული ინსტიტუციის განსაკუთრებული როლი. შესაბამისად, თუკი სახელმწიფო ამბობს, რომ მართლმადიდებლურ ეკლესიას საკუთრებაში გადაეცემა ნებისმიერი რელიგიური დანიშნულების ქონება მისი განსაკუთრებული როლიდან გამომდინარე, ეს არის დისკრიმინაციული, ვინაიდან მთლიანად უზღუდავს სხვა რელიგიურ ჯგუფებს ქონების პრივატიზების შესაძლებლობას. ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს სტანდარტზე დაყრდნობით, თუკი სახელმწიფო განსაზღვრავს, რომ არსებობს რელიგიური დანიშნულების ქონების პრივატიზების შესაძლებლობა, ამ შესაძლებლობის მიღების (ან ამ შესაძლებლობით სარგებლობის) უფლება უნდა ჰქონდეს თანაბრად ყველა რელიგიურ ორგანიზაციას. კერძოდ, უნდა განისაზღვროს კონკრეტული კრიტერიუმები, რომელზე მორგებასაც შეძლებენ რელიგიური ორგანიზაციები. დიფერენცირებული მოპყრობის საფუძვლიანობა კი სწორედ იმის მიხედვით უნდა განისაზღვროს, თუ რომელი რელიგიური ორგანიზაცია დააკმაყოფილებს მათ და რომელი - არა. ამრიგად, მართლმადიდებელი ეკლესიისათვის პრივილეგიების მინიჭება იმის გამო, რომ მას განსაკუთრებული როლი აქვს ქვეყნის ისტორიაში, არ არის დასაშვები საფუძველი დიფერენცირებული მოპყრობისთვის.

თანასწორობის უფლების მბოჭავი ხასიათი

ამას გარდა, განსახილველია თანასწორობის უფლების მიმართება აღნიშნულ საკითხთან, კერძოდ, იბოჭება თუ არა პრივატიზებასთან დაკავშირებული სახელმწიფოს დისკრეცია თანასწორობის უფლებით. აღნიშნულ საკითხზე არაერთი მსჯელობა აქვს ადამიანის უფლებათა ევროპულ სასამართლოს განვითარებული იმ მხრივ, რომ დაწესებული კრიტერიუმები უნდა იყოს შინაარსობრივად განჭვრეტადი და არადისკრიმინაციული ხასიათის. კერძოდ, სახელმწიფოს შეუძლია მსგავსი გარემოებების მოაზრება, მაგრამ მოცემული კრიტერიუმები კონკრეტულ არადისკრიმინაციულ მოთხოვნებს უნდა აკმაყოფილებდეს.

უნდა აღვნიშნოთ, რომ თანასწორობის უფლება (მე-14 მუხლით გათვალისწინებული) არ წარმოადგენს ევროპული სასამართლოს მიერ დარღვევის დადგენის დამოუკიდებელ საფუძველს, შესაბამისად, აუცილებელია სხვა უფლებასთან კომბინირებულად იყოს თანასწორობის საკითხიც განხილული. შესაბამისად, თუ კი ევროპულმა სასამართლომ დარღვევა არ დაადგინა საკუთრების უფლებასთან მიმართებით, მაშინ მხოლოდ თანასწორობის კონტექსტში ის საკითხს აღარ განიხილავს.^[16]

როგორც უკვე აღინიშნა განსაკუთრებული როლის საკითხთან მიმართებით მსჯელობისას, რელიგიის თავისუფლება ავალდებულებს წევრ სახელმწიფოებს, რომ შექმნან ისეთი რელიგიური ჩარჩო, რომლითაც რელიგიურ გაერთიანებებს მისცემს განსაკუთრებული სტატუსის მინიჭების შესაძლებლობას, რაც მათ შორის ითვალისწინებს გარკვეულ პრივილეგიებს.^[17] ამის მიუხედავად, სახელმწიფო, რომელიც მაინც იძლევა ასეთი სტატუსის ქონის შესაძლებლობას, არა მარტო უნდა დაემორჩილოს ნეიტრალურობისა და მიუკერძოებლობის ვალდებულებას, არამედ უნდა უზრუნველყოს ისიც, რომ ყველა რელიგიურ გაერთიანებას ჰქონდეს თანაბარი შესაძლებლობა, რომ მიიღოს ეს სტატუსი და კრიტერიუმები დადგინდეს არა დისკრიმინაციულად.^[18]

აღნიშნულ საკითხთან მიმართებით ევროპული სასაამრთლოს პრაქტიკა არის რელევანტური, ზემოაღნიშნული საქმეები, კერძოდ: RELIGIONSGEMEINSCHAFT DER ZEUGEN JEHOVAS AND OTHERS v. AUSTRIA, ALUJER FERNANDEZ and CABALLERO GARCIA v. SPAIN, SAVEZ CRKAVA "RIJEČ ŽIVOTA" AND OTHERS v. CROATIA. აღნიშნული გადაწყვეტილებები უკვე განვიხილეთ განსაკუთრებულ როლთან მიმართებით და შეგვიძლია აღვნიშნოთ, რომ როდესაც ევროსასამართლოს პრაქტიკაში საუბარია კონკრეტული რელიგიური გაერთიანების სპეციალურ სტატუსზე, ხაზი ესმევა შემდეგს: შესაძლებელია, რომ კონკრეტული ქვეყნის კონტექსტიდან გამომდინარე კონკრეტულ რელიგიურ გაერთიანებებს მიენიჭოს სპეციალური სტატუსი, თუმცა, რეალურად, ეს არ უნდა იყოს დისკრიმინაციის საფუძველი.

გამომდინარე აქედან, აუცილებელია საკანონმდებლო დონეზე საკითხი იყოს მოწესრიგებული მაქსიმალურად ნეიტრალურად. ამასთან, კანონმდებლობა უნდა იყოს დეტალურად გაწერილი, რათა არ შეიქმნას გამჭვირვალობის პრობლემა. ამ უკანასკნელს ეხება სწორედ ვენეციის კომისიის ერთ-ერთი მოსაზრება Opinion no. 391 /2006, სადაც უკრაინაში არსებულ რელიგიური ორგანიზაციების შესახებ კანონმდებლობა კომისიამ გააკრიტიკა და აღნიშნა, რომ უკრაინის კანონმდებლობას ჯერ კიდევ აკლია საეკლესიო ქონების დაბრუნების ეფექტური სამართლებრივი ინსტრუმენტები. ჯერ-ჯერობით რესტიტუცია პერიოდულად ხორციელდებოდა პარლამენტის 1991 წლის დადგენილებისა და რამდენიმე პრეზიდენტის განკარგულებების საფუძველზე. უკრაინაში რესტიტუციის სამართლებრივი პრობლემა ძირითადად გამომდინარეობს იქიდან, რომ რელიგიურ გაერთიანებებს არ აქვთ უფლება მოიპოვონ იურიდიული პირის სტატუსი და აქედან გამომდინარე ვერ ფლობს ქონებას. რელიგიური ორგანიზაციების უმეტესობამ, რომლებიც ფლობდნენ ქონებას, რომელიც უნდა დაბრუნებულიყო, შეწყვიტა არსებობა, ხოლო მართლმადიდებლური ეკლესია წარმოდგენილია რამდენიმე ორგანიზაციით. ეს იწვევს სპეციალური შემთხვევისთვის შექმნილ რესტიტუციის პრაქტიკას, რომელიც მთლიანად დამოკიდებულია ადგილობრივი ხელისუფლების პრეფერენციებზე და რაც უმეტეს შემთხვევაში გულისხმობს არა საკუთრების უფლების დაბრუნებას, არამედ ქონების უსასყიდლოდ გადაცემას.^[19]

შესაბამისად, არ კმარა მხოლოდ ორგანიზაციებისთვის პრივატიზების მოთხოვნის აღიარება, არამედ, საჭიროა კანონმდებლობა იყოს დეტალურად მოწესრიგებული და შეიცავდეს ნეიტრალურ, არადისკრიმინაციულ ნორმებს საეკლესიო ქონების დაბრუნების შესახებ. აღნიშნული ქართულ კანონმდებლობაში არ არსებობს.

რაც შეეხება ამერიკის პრაქტიკას, ამერიკის პირველი შესწორების თანახმად გამოიყო ორი ძირითადი უფლება, აღმსარებლობის თავისუფლება, Free exercise clause და დაარსების უფლება Establishment clause, რომელიც სახელმწიფოსგან მოითხოვს რელიგიურ ნეიტრალურობას, ანუ მისი მხრიდან არ უნდა ჰქონდეს ადგილი ერთი რელიგიის მიმართ ფავორიტიზმს და მისთვის პრივილეგიების მინიჭებას, აღნიშნული პუნქტი სახელმწიფოსგან მოითხოვს თანასწორად მიუდგეს ქვეყანაში არსებულ ყველა რელიგიას.

კანადის უზენაესმა სასამართლომ იეჰოვას მოწმეების საქმეშიც (Congregation des temoins de Jehova v. Lafontaine 2004) 2004 წელს განაცხადა, რომ სახელმწიფოს ვალდებულებას აღარ წარმოადგენს ერთი კონკრეტული რელიგიური ჯგუფის მხარდაჭერა, სახელმწიფომ პატივი უნდა სცეს განსხვავებული რწმენის მქონე პირებს. მიუხედავად იმისა, რომ კანადაში პირდაპირ არ არის სახელმწიფო და რელიგია ერთმანეთისგან გამიჯნული სახელმწიფო დემოკრატიულ პრინციპებზე, თანასწორობისა და რელიგიის თავისუფლების პრინციპებზე დაყრდნობით ამკვიდრებს პრაქტიკას, რომლის მიხედვითაც კონსტიტუციით გათვალისწინებულ უფლებებთან შეუსაბამოდ მიიჩნევს სახელმწიფოს მხრიდან რომელიმე რელიგიური ორგანიზაციის ფავორიტიზმს ნებისმიერი მიზნით, რაც იმას ნიშნავს, რომ კანადის პრაქტიკით არც რელიგიის ისტორიული მნიშვნელობაა იმდენად წონადი, რომ მან თანასწორობისა და რელიგიის თავისუფლების პრინციპები გადაწონოს და სახელმწიფოს მისცეს საშუალება დომინანტი რელიგიური ჯგუფის მიზნებიდან გამომდინარე მიიღოს გადაწყვეტილებები.

სასამართლომ უნდა გამოიყენოს მკაცრი ტესტი და მის ფარგლებში შეაფასოს რამდენადაა დაცული თანაზომიერების პრინციპი. აუცილებელია დადასტურებული იყოს აღნიშნული ტესტის გამოყენების დროს სახელმწიფოს დაუძლეველი ინტერესის არსებობა, რათა დიფერენცრირებული მოპყრობა გამართლებულად ჩაითვალოს. მკაცრი ტესტის გამოყენების საჭიროებას სასამართლო ადგენს დიფერენციაციის ინტენსივობის ხარისხის მიხედვით. მოცემულ შემთხვევაში პროპორციულობა უფლების შეზღუდვასა და საჯარო ინტერესს შორის არ არის და დარღვეულია სამართლებრივი ბალანსი.

გამომდინარე აქედან, სახელმწიფოს აქვს იმის უფლებამოსილება, რომ გარკვეულ რელიგიურ გაერთიანებას მიანიჭოს განსაკუთრებული სტატუსი და ამ სტატუსიდან გამომდინარე ისეთი პრივილეგიები, როგორიცაა ქონების პრივატიზება, თუმცა ეს სტატუსი არ უნდა განისაზღვრებოდეს ფორმალური და აბსტრაქტული ცნებით და მისი მიღების საშუალება უნდა ჰქონდეს არა მარტო მართლმადიდებლურ ეკლესიას, არამედ სხვა რელიგიურ გაერთიანებებსაც. უნდა იყოს ცალსახად განმარტებული, თუ რა კრიტერიუმებია საჭირო იმისათვის, რომ რელიგიურმა გაერთიანებამ პრივატიზებასთან დაკავშირებული შეღავათი მიიღოს, რასაც ქართული კანონმდებლობა არ აკეთებს.

სახელმწიფოს ვალდებულებები პრივატიზებასთან მიმართებით

განსახილველ საკითხთან მიმართებით მნიშვნელოვანია დავადგინოთ წარმოეშობა თუ არა სახელმწიფოს საკუთრების დაბრუნების ვალდებულება იმ პირთა მიმართ, რომელთაც წარსულში საკუთრების უფლება კონკრეტულ ქონებაზე მართლსაწინააღმდეგოდ ჩამოერთვათ, ამისათვის მნიშვნელოვანია შევაფასოთ ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს პრაქტიკა და ვიმსჯელოთ იმ ქვეყნების მაგალითზე, რომელშიც საქართველოს მსგავსად აქტუალურია იმ საკუთრების რესტიტუციის საკითხი, რომელიც საბჭოთა კავშირისა და ნაცისტური გერმანიის ავტორიტარული რეჟიმების მიერ კანონიერ მესაკუთრეებს ჩამოერთვათ მართლსაწინააღმდეგოდ.

ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის პირველი დამატებითი ოქმის პირველი ნაწილის თანახმად ყოველ ფიზიკურ ან იურიდიულ პირს აქვს თავისი საკუთრებით შეუფერხებელი სარგებლობის უფლება. ამრიგად, კონვენცია იცავს უკვე არსებული საკუთრებით შეუფერხებლად სარგებლობის უფლებას და ის არ იძლევა გარანტიას საკუთრების შეძენის კონტექსტში. ამ კუთხით, ის სახელმწიფოებს არ აკისრებს ვალდებულებას, რომ დაუბრუნონ საკუთრება იმ პირებს, ვისაც ქონება ჩამოერთვათ სახელმწიფოს მიერ კონვენციის პირველი დამატებითი ოქმის რატიფიკაციამდე.^[20] ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ გაამახვილა ყურადღება იმაზე, რომ პირველი დამატებითი ოქმის პირველი მუხლი საკუთრების უფლებას უკავშირებს ან არსებულ საკუთრებას ან საკუთრების უფლებით ეფექტური სარგებლობის ლეგიტიმური მოლოდინის არსებობას. ასევე სასამართლომ აღნიშნა, რომ კონვენციით გათვალისწინებული უფლება არ ზღუდავს სახელმწიფოების თავისუფლებას, რომ გადაწყვიტონ თუ რა პირობებით აღადგენენ უფლებას. კერძოდ, სახელმწიფოებს აქვთ ფართო მიხედულების ზღვარი იმასთან მიმართებით, რომ თავად გადაწყვიტონ თუ რა კატეგორიის ყოფილ მესაკუთრეებს გამორიცხავენ ამ შესაძლებლობისგან. როდესაც კონკრეტული კატეგორიის მესაკუთრეები გამორიცხული არიან ასეთი შესაძლებლობისგან შიდა კანონმდებლობით, მათი მოთხოვნა რესტიტუციასთან მიმართებით ვერ იქნება საფუძვლიანი, რადგან სახეზე არ იქნება კონვენციიდან გამომდინარე „ლეგიტიმური მოლოდინი“. სასამართლო აღნიშნავს, რომ „ლეგიტიმური მოლოდინი“ უნდა გამომდინარეობდეს შიდა სახელმწიფოებრივი მოწესრიგებიდან, კერძოდ, აუცილებელია ან კანონმდებლობით იყოს აღნიშნული მოლოდინი შექმნილი, ან მყარი საფუძველი ჰქონდეს მას შიდა სასამართლო პრაქტიკიდან გამომდინარე.^[21] მოსარჩელეები იყვნენ გდრ-ში არსებული მიწის მესაკუთრეების მემკვიდრეები. აღნიშნული მიწა ჩამოერთვათ მესაკუთრეებს და სანაცვლოდ დადგენილი კომპენსაცია არ მიუღიათ. მათი ქონების რესტიტუცია არ ყოფილა გათვალისწინებული Property Act-ით, შესაბამისად არც საკანონმდებლო დონეზე და არც სასამართლო პრაქტიკიდან გამომდინარე მათ არ უნდა ჰქონოდათ „ლეგიტიმური მოლოდინი“ ამიტომ, დასაშვებად არ ცნო სასამართლომ სარჩელი). ამრიგად, იმისათვის რომ სახეზე იყოს ევროპის კონვენციით დაცულ საკუთრების უფლებაში ჩარევა და სასამართლომ განიხილოს სარჩელი აუცილებელია რომ „ლეგიტიმური მოლოდინი“ მაინც არსებობდეს საკუთრების უფლებით ეფექტურად სარგებლობის შენარჩუნების.

ევროპული სასამართლო ფართო მიხედულების ზღვარს ადგენს სახელმწიფოებისთვის რესტიტუციის საკითხების გადაწყვეტისას. ეს ფართო დისკრეცია მოიცავს სახელმწიფოთა უფლებას მათი ფინანსური შესაძლებლობებისა და პოლიტიკური მიზნების გათვალისწინებით განსაზღვრონ თუ რომელი ყოფილი მესაკუთრეები იქნებიან გამონაკლისი (ე.ი. შეუძლიათ ზოგიერთს შეუზღუდონ რესტიტუციის შესაძლებლობა). სახელმწიფოები არ არიან შეზღუდული იმ ფარგლებში თუ რა რაოდენობის და რა პირობების შესაბამისად უნდა მოხდეს ქონების დაბრუნება ყოფილი მეპატრონეებისთვის.^[22] მეტიც, სახელმწიფოებს საერთოდ არ ეკისრებათ ვალდებულება კონვენციიდან გამომდინარე, რომ რაიმე პროცედურული გარანტიები შექმნან ქონების რესტიტუციისთვის.^[23]

ზემოთ წარმოდგენილი მსჯელობიდან გამომდინარე, შეგვიძლია დავადგინოთ, რომ ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს პოზიციით რესტიტუციის ვალდებულება შესაძლოა დაეკისროთ სახელმწიფოებს მხოლოდ გამონაკლის შემთხვევაში. კერძოდ, თუ წარსულში პირის საკუთრებაში არსებულ ქონებაზე საკუთრების უფლების განგრძობადი დარღვევა მიმდინარეობს, ამ შემთხვევაში ვალდებული იქნება სახელმწიფო დაუბრუნოს ქონება მის ნამდვილ მესაკუთრეებს. აღსანიშნავია, რომ სასამართლო ძირითადად ისეთი სახელმწიფოების ქმედებებს მიიჩნევს კონვენციით დაცული საკუთრების უფლების დარღვევად, რომლებიც რესტიტუციის არანაირ ფორმასა და პროგრამას არ სთავაზობენ ყოფილ მესაკუთრეებს. თუ სახელმწიფო რაიმე ფორმით მაინც არეგულირებს რესტიტუციის საკითხს და შესაძლებლობას აძლევს ყოფილ მესაკუთრეებს დაიბრუნონ საკუთრება, მაშინ სასამართლო უშუალოდ პროგრამასთან მიმართებით ფართო მიხედულების ზღვარს უტოვებს სახელმწიფოებს და არ ერევა მათი ეკონომიკური შესაძლებლობების შეფასებაში. შესაბამისად, მართალია რესტიტუციის ვალდებულება განგრძობადი დარღვევის შემთხვევაში სახეზეა, თუმცა თუ სახელმწიფო რაიმე სახით მაინც არეგულირებს აღნიშნულ საკითხს, ევროპული სასამართლო დარღვევად აღარ მიიჩნევს კონკრეტული პირების ინტერესთა დაუკმაყოფილებლობას.

რაც შეეხება უშუალოდ პრივატიზებას, ევროპული სასამართლო აღნიშნულ საკითხზე პრაქტიკას არ გვთავაზობს. ზოგადად პრივატიზება და სახელმწიფოს საკუთრების შეძენა არ არის განხილული საკუთრების უფლებასთან მიმართებით არც ერთ გადაწყვეტილებაში. შესაბამისად, მიუხედავად იმისა, რომ რესტიტუციასთან დაკავშირებულ საკითხებს აწესრიგებს ევროპული კონვენცია, პრივატიზებასთან მიმართებით შეზღუდვები არ არის დადგენილი სახელმწიფოებისთვის, ამიტომ შეგვიძლია ვთქვათ, რომ პრივატიზება სახელმწიფოს ვალდებულებას არ წარმოადგენს. პრივატიზება სახელმწიფოთა უფლებამოსილებაა და მასთან მიმართებით ევროპული კონვენცია შეზღუდვებს არ უწესებს სახელმწიფოებს.

პრივატიზების და რესტიტუციის გამიჯვნა

ECHR-ის მე-14 მუხლის (თანასწორობის უფლება) პირველი დამატებითი ოქმის პირველ მუხლთან(საკუთრების უფლება) მიმართებით განხილვისას, უნდა აღვნიშნოთ, რომ სახელმწიფოებს აქვთ გარკვეული მიხედულების ზღვარი იმის შესაფასებლად თუ რა დონეზეა დიფერენცირებული მოპყრობა თანასწორი პირების მიმართ გამართლებული. (Guide on Article 1 of Protocol No. 1 to the European Convention on Human Rights, Protection of property, Updated on 31 December 2021, 52). აღნიშნული მიხედულების ზღვარი მაშინ არის განსაკუთრებით ფართო, როდესაც საქმე ეხება ქვეყნის ეკონომიკურ და სოციალურ სტრატეგიებს (იქვე). შესაბამისად, პრივატიზებაც ეკონომიკური და სოციალური სტრატეგიის ერთ-ერთი ნაწილია, რომელთან მიმართებითაც სახელმწიფოები არ კონტროლდებიან ევროპული სასამართლოს მხრიდან. რესტიტუციასთან მიმართებით კი შეგვიძლია აღვნიშნოთ, რომ სახელმწიფოთა მიხედულების ზღვარი ჩამორთმეული ქონების მესაკუთრეთათვის დაბრუნებისას არ არის ულიმიტო კერძოდ ის ექვემდებარება კონტროლს დისკრიმინაციულობის კუთხითაც.^[24]

ასევე დადგენილია პრაქტიკა, რომ როგორც კი სახელმწიფო დაასრულებს კონვენციის პირველი დამატებითი ოქმის რატიფიკაციას და მიიღებს გადაწყვეტილებას სრულად ან ნაწილობრივ განახორციელოს რესტიტუცია ჩამორთმეულ ქონებასთან მიმართებით, ეს შესაძლოა შეფასდეს, როგორც საკუთრების უფლებით დაცული ახალი (previously non-existent) სფეროს შექმნა.^[25]

როგორც უკვე აღვნიშნეთ, უშუალოდ პრივატიზებასთან მიმართებით ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო პრაქტიკას არ გვთავაზობს, რადგან ის სახელმწიფო დისკრეციას მიკუთვნებული საკითხია, რომელიც ეკონომიკური სტრატეგიიდან გამომდინარე უნდა გადაწყდეს. შესაბამისად, ევროპული კონვენციის გადმოსახედიდან პრივატიზების საკითხს ვერ შევაფასებთ, თუნდაც ეს თანასწორობის უფლებასთან წინააღმდეგობაში მოდიოდეს.

პრივატიზებასა და რესტიტუციას შორის ძირითად განსხვავებას წარმოადგენს ის, თუ ვინ იყო ქონების მესაკუთრე. პრივატიზება სახელმწიფო ქონების განკარგვის ერთ-ერთი ფორმაა. („სახელმწიფო ქონების შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-2 მუხლის „ბ“ ქვეპუნქტის თანახმად სახელმწიფო ქონების განკარგვას წარმოადგენს სახელმწიფო ქონების მუნიციპალიტეტის საკუთრებაში გადაცემა, პრივატიზება, მართვის უფლებით გადაცემა, გაცვლა, რეალიზაცია, ლიზინგის ფორმით გაცემა, განაწილება და განადგურება საქართველოს კანონმდებლობით დადგენილი წესით). ქონებრივი რესტიტუცია კი საქართველოს ერთ-ერთ კანონში განმარტებულია, როგორც საქართველოს ტერიტორიაზე დაკარგული საცხოვრებლის ან სხვა უძრავი ქონების კანონიერი მფლობელისათვის დაბრუნება. შესაბამისად, აშკარაა, რომ რესტიტუციის შემთხვევაში პირის მესაკუთრეობა დგინდება პირველ რიგში, რომ კონკრეტულ ქონებაზე მას გააჩნდა საკუთრების უფლება, რაც ჩამოერთვა და შესაბამისად კომპენსაციას იმსახურებს. პრივატიზების შემთხვევაში კი საკუთრების უფლება პირს არ ჰქონია კონკრეტულ ქონებაზე და შესაბამისად არც მისით ეფექტური სარგებლობის ლეგიტიმური მოლოდინი არ უნდა გააჩნდეს.

საბჭოთა კავშირის დროს რელიგიური ორგანიზაციებისთვის მიყენებული ზიანის ანაზღაურების მიზნით არაერთ ევროპის ქვეყანაში არის შემუშავებული რესტიტუციის პოლიტიკა. აღნიშნულს მხარს უჭერდა ამერიკის შეერთებული შტატებიც და როგორც ამერიკის სახელმწიფო დეპარტამენტის 2007 წლის ანგარიშში მითითებული, საკუთრების უფლების დაცვისთვის განხორციელებული ერთ-ერთ კრიტერიუმს წარმოადგენდა ქვეყნის შესაფასებლად, რომელიც ნატოში გაწევრიანებას ესწრაფოდა.^[26]

აღნიშნულ შემთხვევაში, საჭიროა რესტიტუცია, როგორც სამართლებრივი ინსტიტუტი გაგებულ იქნას, როგორც რეპარაციის აქტი. უმნიშვნელოვანესია იმის გააზრება, რომ რესტიტუციის განმახორციელებელი სუბიექტი, როდესაც რესტიტუციის პოლიტიკას ატარებს, იგი არ არის გაიგივებული ზიანის მიმყენებელ სუბიექტთან. რეალურად, საბჭოთა ტოტალიტარული რეჟიმს დროს მიყენებული ზიანის ანაზღაურების საშუალებას იძლევა რესტიტუციის ინსტიტუტი.^[27]

რესტიტუციის პოლიტიკა ევროპის ქვეყნებში ზიანის ანაზღაურებას შეეხო, რომელიც საბჭოთა, ნაცისტურმა თუ ფაშისტურმა ტოტალიტარულმა რეჟიმებმა მიაყენა ადამიანებს და მათ გაერთიანებებს სხვადასხვა პერიოდში. აღნიშნული მიდგომები არაა ერთგვაროვანი, კერძოდ შემუშავებულმა რესტიტუციის პოლიტიკამ ზოგ შემთხვევაში დაფარა გარკვეული მიზნობრივი ჯგუფები (აღნიშნულ შემთხვევაში ცალკეული რელიგიური გაერთიანებები), ზოგ შემთხვევაში ფიზიკური და იურიდიული პირები, რომელთაც ტოტალიტარული მმართველობის დროს დაკარგეს საკუთრების უფლება ქონებაზე. შესაბამისად, აღნიშნულ ნაწილში განსხვავებული იყო ზიანის ანაზღაურების წესებიც (იქვე).

იმ ქვეყნებში, სადაც რესტიტუციის პოლიტიკა გატარდა კერძო საკუთრების და საერთო საკუთრების დაბრუნებისა და კომპენსაციის პროცესი იყო გამიჯნული - საერთო საკუთრების რესტიტუციამ დაფარა სათემო ქონება, რაშიც, ამ შემთხვევაში, რელიგიური თემების უფლებრივი დაკმაყოფილება შედის.

ევროპის ქვეყნების მაგალითებიდან გამომდანარე, არ არსებობს ქონების რესტიტუციის მიმართ ერთგვაროვანი მიდგომა, თუმცა, შესაძლებელია, გამოიკვეთოს საერთო პრინციპებიც, რომელთა შორის, როგორც უკვე აღვნიშნეთ, მნიშვნელოვანია, რომ რესტიტუციის პოლიტიკა არ უნდა იყოს დისკრიმინაციული ხასიათის.^[28]

ამასთანავე, მნიშვნელოვანია, რომ რესტიტუციის ერთ-ერთ სახედ შეგვიძლია პრივატიზებაც განვიხილოთ, მაგ. ჩეხეთში სასამართლო ჩამორთმეული ქონების ფიზიკური არსებობის შემთხვევაშიც უშვებს რესტიტუციის ალტერნატიული ფორმების გამოყენების შესაძლებლობას, მაგალითად, ჩამორთმეული ქონების პრივატიზებას.^[29] შესაბამისად, აღნიშნული ქონების პრივატიზებით სახელმწიფოს შეუძლია განახორციელოს იმ ქონების რესტიტუცია, რომელიც აღნიშნულმა რელიგიურმა ორგანიზაციებმა საბჭოთა პერიოდის დროს დაკარგეს.

გამომდინარე აქედან, რესტიტუცია არის დაკარგული ქონების დაბრუნება კანონიერი მფლობელისთვის, ხოლო პრივატიზება შინაარსობრივად გულისხმობს სახელმწიფოს ქონების განკარგვას. განმარტებებიდან გამომდინარეც ცალსახაა, რომ ეს ორი ერთმანეთთან შესაძლოა გადაიკვეთოს, კერძოდ, პრივატიზება შესაძლოა იყოს რესტიტუციის ერთ-ერთი სახე, თუკი მისი მიზანი არის არაკანონიერად ჩამორთმეული ქონებით მიყენებული ზიანის ანაზღაურება.

რელიგიისა და საკუთრების უფლების ურთიერთმიმართება

მნიშვნელოვანია ასევე დავადგინოთ არსებობს თუ არა რაიმე სახის ურთიერთმიმართება რელიგიის თავისუფლებასა და საკუთრების უფლებას შორის, უფრო კონკრეტულად კი, არის თუ არა კონკრეტული რელიგიური გაერთიანებისთვის კონკრეტული რელიგიური შენობა-ნაგებობის თუ სხვა სახის საკრალური ქონების უშუალოდ საკუთრებაში გადაცემის შეზღუდვა, რელიგიის თავისუფლებაში ჩარევა.

წინამდებარე შემთხვევაში ვაწყდებით შემდეგი სახის პრობლემას: რელიგიური ორგანიზაციები ვერ ირეგისტრირებენ რელიგიურ შენობა-ნაგებობებს საკუთრებაში. მართალია, ზოგიერთ მათგანს მფლობელობაში აქვს კონკრეტული ქონება, თუმცა აღნიშნულს არ აქვს სამართლებრივი გარანტია, რომ ისინი შეინარჩნებებენ ამ უფლებას.

ხსენებულ საკითხთან დაკავშირებით ყველაზე რელევანტური საქმე არის ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს მიერ განხილული საქმე, რომაულ-კათოლიკური ეკლესია უკრაინის წინააღმდეგ.^[30]

ამ საქმეში რომაულ-კათოლიკური ეკლესია ითხოვდა, რომ საკუთრებაში მიეღო კონკრეტული ტერიტორია, რომლის კანონიერი მესაკუთრეც იყო უკრაინის გასაბჭოებამდე. დავის მომენტში ტერიტორია გამოცხადებული იყო კოლექტიურ საკუთრებად და გამოიყენებოდა მართლმადიდებლი ქრისტიანების მიერ კულტურული მიზნებისთვის. უკრაინის სასამართლოების მიერ უარის თქმის შემდეგ საქმე განსახილველად გადაეცა ადმიანის უფლებათა ევროპულ სასამართლოს, რომელმაც განმარტა, რომ საკუთრების უფლება იმ კონკრეტულ შემთხვევაში არ ირღვეოდა, რადგან საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ, ქონების რესტიტუცია ქვეყნის სრული დისკრეცია იყო. საკუთრების შემდეგ სასამართლომ რელიგიის თავისუფლებაზე იმსჯელა და დაადგინა, რომ მოსარჩელეებისთვის ქონების გადაცემაზე უარის თქმა არ არღვევდა კონვენციის მე-9 მუხლს, კერძოდ რელიგიის თავისუფლებას.

საქმეზე „Griechische Kirchengemeinde Munchen und Bayern E.V. v. Germany“ სასამართლომ განამრტა, რომ სახელმწიფოს ვალდებულება, უზრუნველყოს რელიგიური ორგანიზაციები საკუთრებით, არ გამომდინარეობს მეცხრე მუხლიდან.^[31]

სასამართლოს განამრტებით ზემოაღნიშნული არ არღვევს პირის უფლებას მხოლოდ იმ შემთხვევაში თუ მათ აქვთ შესაძლებლობა, რომ სხვაგვარად დაკმაყოფილდნენ რელიგიური ნაგებობით, კერძოდ ასეთი შეიძლება იყოს მათი აშენება. თუ აშენება იზღუდება, მაშინ ირღვევა მე-9 მუხლიც. საქმეში „Lupeni Greek Catholic Parish and Others v. Romania“ სასამართლომ სწორედ მსგავსი სტანდარტი დაადგინა.^[32]

სამართალმემკვიდრეობის საკითხი

მნიშვნელოვანია განვიხილოთ თუ რა მოთხოვნის უფლება შესაძლოა ჰქონდეთ რელიგიურ ორგანიზაციებს. აღნიშნულ შემთხვევაში მოპასუხე მხარემ შესაძლოა არგუმენტად გამოიყენოს სახელმწიფოს უფლება დაიცვას ისტორიული მნიშვნლეობის მქონე ქონება. ამ შემთხვევაში, შესაფასებელია რამდენად შეიძლება სახელმწიფოს ხსენებულმა უფლებამ გადაწონოს რელიგიური ორგანიზაციების მოთხოვნის უფლება დაიბრუნონ ქონება, რომელიც სამართალმემკვიდრეობით ეკუთვნით. ამ მხრივ ვენეციის კომისიას მოუწია მსჯელობა Opinion No. 953/ 2019-ში სადაც დაადგინა, რომ ორივე უფლება არსებობს, თუმცა დაცვა, რომელიც არის სახელმწიფოს უფლება შესაძლოა გამოიხატოს ისეთ ღონისძიებებში, რომელიც რელიგიური ორგანიზაციების მოთხოვნის უფლებას არ შეზღუდავს. ^[33]

აღნიშნული მსჯელობა ეხებოდა მონტენეგროს სახელმწიფოში მიმდინარე მოვლენებს, რომელიც იყო საქართველოს რეალობის იდენტური. კერძოდ, მონტენეგროს სამეფოში საქართველოს მსგავს სიტუაციას ჰქონდა ადგილი - რელიგიური საზოგადოებების მიერ გამოყენებული ქონება ითვლებოდა სახელმწიფო საკუთრებად. იუგოსლავიის შექმნის შემდეგ მონტენეგროს მართმადიდებლური ეკლესია შეუერთდა სერბეთის ეკლესიას და ქონებაც გადავიდა ამ უკანასკნელის საკუთრებაში. მოგვიანებით, კომუნისტური რეჟიმის დროს, მთელი ქონება სახელმწიფო საკუთრებაში გადავიდა. იუგოსლავიის დაშლის შემდეგ გარკვეული ე.წ წმინდა დანიშნულების ქონება გადავიდა მონტენეგროს სახელმწიფო საკუთრებაში. საბოლოოდ, ის ქონება, რომელსაც იყენებენ რელიგიური გაერთიანებები ეკუთვნის სახელმწიფოს. მონტენეგროს სახელმწიფოს არგუმენტი ეფუძნებოდა იმ ფაქტს, რომ აღნიშნული გაერთიანებების მემკვიდრეობის საკითხი ბუნდოვანია. ერთი მხრიდან რომ შევხედოთ, მონტენეგროს კანონმდებლობიდან საკუთრების აშკარა ხელყოფა არ გამომდინარეობს და მიუხედავად იმისა, რომ ეს ქონება გადაეცა სახელმწიფოს, რელიგიურ გაერთიანებებს კვლავ აქვთ უფლება აღნიშული ქონებით სარგებლობის. შესაბამისად, მონტენეგროში არსებობდა საქართველოს რეალობის მსგავსი პრობლემა - არსებობს ქონება, რომლით სარგებლობაც ხდება რელიგიური ორგანიზაციების მიერ, თუმცა ვერ დგინდება მემკვიდრეობითი კავშირი აღნიშნულ ქონებასა და ორგანიზაციებს შორის.

ვენეციის კომისიის პასუხი იმაზე, თუ ვისთან უნდა დარჩენილიყო ქონება არ იყო ცალსახა, რადგან აღინიშნა, რომ ვენეციის კომისიის საქმე არ არის ისტორიული ფაქტების შეფასება, ან ამ ფაქტების სისწორის დადგენა, შესაბამისად, უარი თქვა ამ კანონისა და პრაქტიკის შეფასებაზე. ამ საკითხთან დაკავშირებით, ვენეციის კომისიამ ხაზი გაუსვა იმ გარემოებას, რომ აღნიშნული არის მონტენეგროს საკანონმდებლო ორგანოს და სასამართლოების მოვალეობა. შესაბამისად, ვენეციის კომისია ხედავს აუცილებლობას, რომ აღნიშნული საკითხის რეგულირება კანონმდებლობით და სასამართლოთა განმარტებებით მოხდეს. მონტენეგროს ხელისუფლებამ განმარტა, რომ დებულებების პროექტის განსახორციელებლად გამოყენებული იქნება ადმინისტრაციულ და სამოქალაქო საპროცესო კოდექსებში უკვე არსებული მტკიცების სტანდარტები, რასთან დაკავშირებითაც ვენეციის კომისიამ ყურადღება გაამახვილა იმ გარემოებაზე, რომ უნდა მოხდეს დებულებების მკაფიოდ განსაზღვრა.

ამას გარდა, ვენეციის კომისია აღნიშნავს, რომ რელიგიურ გაერთიანებებს უნდა ჰქონდეთ შესაძლებლობა შეედავონ სახელმწიფოს და ამტკიცონ, რომ სადავო ქონება მათივე რელიგიური ქონების ნაწილია. აღნიშნული მათ შეუძლიათ განამტკიცონ მტკიცებულებებით, რომ მოცემული ქონება არის საგამონაკლისო ხასიათის და მის რეგისტრაციას აქვს თავისი სამართლებრივი საფუძველი. შესაბამისად, ვენეციის კომისია აღიარებს რელიგიური ორგანიზაციების უფლებას ჰქონდეთ შესაძლებლობა მიმართონ სახელმწიფოს და გარკვეული მტკიცებულებების საფუძველზე მოიპოვონ სადავო ქონებაზე საკუთრება - თუკი შეძლებენ მემკვიდრეობითობის დამტკიცებას. თუკი სახელმწიფო არგუმენტს არ მიიღებს, რელიგიურ გაერთიანებებს ექნებათ შესაძლებლობა მიმართონ სასმართლოს. შესაბამისად, ვენეციის კომისია ითვალისწინებს არა მხოლოდ სახელმწიფოსთვის, არამედ სასამართლოსთვის მიმართვის უფლებასაც. საყურადღებოა, რომ ვენეციის კომისია უფლების დაცვის სახით ითვალისწინებს სასამართლოსთვის მიმართვის შესაძლებლობასაც. საქართველოში, სადავო ნორმის მიხედვით, აღნიშნული უფლებაც არ არსებობს, გამომდინარე იქიდან, რომ ნორმა იმპერატიული ხასიათისაა და ხდება ბლანკეტური აკრძალვა რელიგიური და საკულტო ნაგებობების პრივატიზების. შესაბამისად, აღნიშნული კანონი ვენეციის კომისიის მოსაზრებებს ეწინააღმდეგება, გამომდინარე იქიდან, რომ არ უშვებს რელიგიური ორგანიზაციისთვის შესაძლებლობას მიმართოს სახელმწიფოს და სასამართლოს.

როგორც უკვე აღინიშნა, ვენეციის კომისიის რეკომენდაცია მონტენეგროსთვის მდგომარეობს იმაშიც, რომ უნდა მოხდეს ცალსახა და მკაფიო განსაზღვრა კანონში იმის, რომ მხოლოდ სახელმწიფოს საკუთრებაში ქონების არსებობის ფაქტი (ამ შემთხვევაში, რელიგიური და საკულტო ნაგებობები) არ ნიშნავს, რომ ამ ქონებით სარგებლობის უფლება არ გააჩნიათ რელიგიურ ორგანიზაციებს. თუმცა, ამასთან, ვენეციის კომისია სახელმწიფოს უფლებასაც უსვამს ხაზს დააწესოს მკაცრი პირობები ამ ქონების გამოყენებაზე ქვეყნის კულტურული მემკვიდრეობის შესანარჩუნებლად და დასაცავად. ამას გარდა, კომისია იმასაც აღნიშნავს, რომ სახელმწიფოს ვალდებულება, რომელიც ითვალისწინებს ისტორიული მნიშვნელობის ქონების დაცვას, არ უნდა შეიზღუდოს - აღნიშნული შესაძლოა გამოიხატოს თუნდაც იმაში, რომ სახელმწიფომ მოითხოვოს ქონების დადგენილი წესებით ავტორიზაცია ნებისმიერ ცვლილებებთან დაკავშირებით. შესაბამისად, ვენეციის კომისია არ უარყოფს იმ ფაქტს, რომ სახელმწიფოს აქვს უფლება დაიცვას თუნდაც ისტორიულად მნიშვნელოვანი ქონება, თუმცა აღნიშნავს, რომ ამისი მიღწევა შესაძლებელია, თუნდაც რეგისტრაციის მოთხოვნით. შესაბამისად, ვენეციის კომისია მიუთითებს იმ გარემოებაზე, რომ ბლანკეტური აკრძალვის გარდა არსებობს ნაკლებად მზღუდავი საშუალებებიც, როგორიცაა მაგ. რეგისტრაციაზე რეგულაციების დაწესება, რომელიც უზრუნველყოფს სახელმწიფოს ვალდებულებას დაიცვას ისტორიული მნიშვნელობის მქონე ქონება.

გამომდინარე აქედან, ვენეციის კომისია აღიარებს როგორც რელიგიური ორგანიზაციების უფლებას ჰქონდეთ სახელმწიფოსთვის და სასამართლოსთვის მიმართვის უფლება და შესაძლებლობა ქონებაზე საკუთრების უფლების დამტკიცების, ასევე სახელმწიფოს უფლებას დაიცვას ესა თუ ის ქონება. ამასთან, აღნიშნავს, რომ ბლანკეტური შეზღუდვის გარდა არსებობს ნაკლებად მზღუდავი საშუალებები, რომელიც სახელმწიფოს უფლებაა დააწესოს იმისთის, რომ დაიცვას ისტორიული მნიშვნელობის ქონება. ეს დაცვა შესაძლოა სხვადასხვა ღონისძიებაში გამოიხატოს, როგორიცაა, მაგ. კონტროლი ქონების ნებისმიერ ცვლილებაზე. შესაბამისად, შესაძლებელია ამ ორივე უფლების თანაარსებობა.

ამრიგად, ვენეციის კომისიის მსჯელობაში ნათლად ჩანს, რომ რელიგიურ ორგანიზაციებს გააჩნიათ მოთხოვნის უფლება, რომელიც უნდა იყოს გამოხატული, როგორც სახელმწიფოსთვის მიმართვის საშუალებაში, ასევე, სასამართლოსთვის მიმართვაშიც, ხოლო სადავო ნორმა აღნიშნული უფლების რეალიზებას ზღუდავს. რაც შეეხება სახელმწიფოს უფლებას დაიცვას ისტორიული მნიშვნელობის ქონება, აშესაძლებელია რეალიზდეს ისე, რომ არ მოხდეს რელიგიური ორგანიზაციების ხსენებული უფლების ხელყოფა.

საბოლოოდ, პრივატიზება სახელმწიფოს ვალდებულებას არ წარმოადგენს და შესაძლებელია პრივატიზებასთან დაკავშირებით შეზღუდვების დაწესება, თუმცა შეზღუდვები არ უნდა იყოს დისკრიმინაციული ხასიათის. კანონმდებლობა უნდა იყოს დეტალურად მოწესრიგებული და მოცემულ საკითხს ნეიტრალური ნორმებით არეგულირებდეს.

ამასთან, საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ დადგენილი სტანდარტით, რელიგიის განსაკუთრებული როლი ქვეყნის ისტორიაში არ წარმოადგენს სახელმწიფოს მიერ პრივილეგიის მინიჭების საფუძველს. საქართველოს კონსტიტუციის მე-8 მუხლის მიუხედავად, სახელმწიფოსა და ეკლესიის ურთიერთობის მარეგულირებელი კონსტიტუციური ნორმები, მათ შორის ეკლესიის განსაკუთრებული როლის აღიარება, არ გულისხმობს მართლმადიდებელი ეკლესიის პრივილეგირებულ მდგომარეობაში ჩაყენებას, ეს არ წარმოადგენს კონსტიტუციის მე-8 მუხლის მიზანსა და განზრახულობას.

ანალოგიურად, ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს პრაქტიკის თანახმად, როდესაც სახეზეა რელიგიური ორგანიზაციებისათვის პრივილების მიღების შესაძლებლობაზე, სახელმწიფო არ უნდა იყოს დისკრიმინაციული და ეს თანაბრად უნდა მიანიჭოს ყველა რელიგიურ გაერთიანებას. კერძოდ, უნდა განისაზღვროს კონკრეტული კრიტერიუმები, რომელზე მორგებასაც შეძლებენ რელიგიური ორგანიზაციები. დიფერენცირებული მოპყრობის საფუძვლიანობა კი სწორედ იმის მიხედვით უნდა განისაზღვროს, თუ რომელი რელიგიური ორგანიზაცია დააკმაყოფილებს მათ და რომელი - არა. მსგავსი მოწესრიგება არ არსებობს საქართველოს კანონმდებლობაში. მართლმადიდებლური ეკლესიისათვის პრივილეგიების მინიჭება იმის გამო, რომ მას განსაკუთრებულიროლი აქვს ქვეყნის ისტორიაში, არ არის დასაშვები საფუძველი დიფერენცირებული მოპყრობისთვის.

შესაბამისად, მოცემული ნორმა არის არაკონსტიტუციური, კერძოდ, ეწინააღმდეგება საქართველოს კონსტიტუციის მე-11 მუხლს.

[1] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2018 წლის 3 ივლისის №1/2/671 გადაწყვეტილება საქმეზე „სსიპ „საქართველოს ევანგელურ-ბაპტისტური ეკლესია”, ააიპ „საქართველოს სიცოცხლის სიტყვის ეკლესია” და სხვა რელიგიური გაერთიანებები საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ, პარ. 33.

[2] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2018 წლის 3 ივლისის №1/2/671 გადაწყვეტილება საქმეზე „სსიპ „საქართველოს ევანგელურ-ბაპტისტური ეკლესია”, ააიპ „საქართველოს სიცოცხლის სიტყვის ეკლესია” და სხვა რელიგიური გაერთიანებები საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ, პარ. 35.

[3] სსიპ „საქართველოს ევანგელურ-ბაპტისტური ეკლესია“, სსიპ „საქართველოს ევანგელურ-ლუთერული ეკლესია“, სსიპ „სრულიად საქართველოს მუსლიმთა უმაღლესი სასულიერო სამმართველო“, სსიპ „დახსნილ ქრისტიანთა საღვთო ეკლესია საქართველოში“ და სსიპ „საქართველოს სახარების რწმენის ეკლესია“ საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ, პარ 20.

[4] სსიპ „საქართველოს ევანგელურ-ბაპტისტური ეკლესია“, სსიპ „საქართველოს ევანგელურ-ლუთერული ეკლესია“, სსიპ „სრულიად საქართველოს მუსლიმთა უმაღლესი სასულიერო სამმართველო“, სსიპ „დახსნილ ქრისტიანთა საღვთო ეკლესია საქართველოში“ და სსიპ „საქართველოს სახარების რწმენის ეკლესია“ საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ, პარ 23.

[5] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2002 წლის 22 ნოემბრის N2/18/206 განჩინება საქმეზე „მოქალაქე ზურაბ აროშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“.

[6] სსიპ „საქართველოს ევანგელურ-ბაპტისტური ეკლესია“, სსიპ „საქართველოს ევანგელურ-ლუთერული ეკლესია“, სსიპ „სრულიად საქართველოს მუსლიმთა უმაღლესი სასულიერო სამმართველო“, სსიპ „დახსნილ ქრისტიანთა საღვთო ეკლესია საქართველოში“ და სსიპ „საქართველოს სახარების რწმენის ეკლესია“ საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ, პარ 23.

[7] სსიპ „საქართველოს ევანგელურ-ბაპტისტური ეკლესია“, სსიპ „საქართველოს ევანგელურ-ლუთერული ეკლესია“, სსიპ „სრულიად საქართველოს მუსლიმთა უმაღლესი სასულიერო სამმართველო“, სსიპ „დახსნილ ქრისტიანთა საღვთო ეკლესია საქართველოში“ და სსიპ „საქართველოს სახარების რწმენის ეკლესია“ საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ, პარ 24.

[8] ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს 2016 წლის 26 აპრილის გადაწყვეტილება საქმეზე, İzzettin Doğan and Others v. Turkey, პარ. 17.

[9] ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს 2016 წლის 26 აპრილის გადაწყვეტილება საქმეზე, İzzettin Doğan and Others v. Turkey, პარ. 29.

[10] ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს 2016 წლის 26 აპრილის გადაწყვეტილება საქმეზე, İzzettin Doğan and Others v. Turkey, პარ.164

[11] ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს 2014 წლის 4 მარტის გადაწყვეტილება საქმეზე, The Church of Jesus Christ of Latter-Day Saints v. the United Kingdom, პარ. 34

[12] ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს 2008 წლის 31 სექტემბრის გადაწყვეტილება საქმეზე, Religionsgemeinschaft der Zeugen Jehovas and Others v. Austria, პარ. 92

[13] ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს 2001 წლის 14 ივნისის გადაწყვეტილება საქმეზე, Alujer Fernandex and Caballero Garcia V. Spain

[14] ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს 2001 წლის 14 ივნისის გადაწყვეტილება საქმეზე, Alujer Fernandex and Caballero Garcia V. Spain

[15] ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს 2011 წლის 9 მარტის გადაწყვეტილება საქმეზე, SAVEZ CRKAVA "RIJEČ ŽIVOTA" AND OTHERS v. CROATIA“.)

[16] Slavov and Others v. Bułgaria (app. no. 20612/02, 42563/02, 42596/02, 16059/03, 32427/03), 2 December 2008, 93.

[17] ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს 2016 წლის 26 აპრილის გადაწყვეტილება საქმეზე, İzzettin Doğan and Others v. Turkey, პარ.164.

[18] ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს 2014 წლის 4 მარტის გადაწყვეტილება საქმეზე, The Church of Jesus Christ of Latter-Day Saints v. the United Kingdom, პარ. 34.

[19] OPINION ON THE DRAFT LAW ON THE INSERTION OF AMENDMENTS ON FREEDOM OF CONSCIENCE AND RELIGIOUS ORGANIZATIONS IN UKRAINE, the Venice Commission at its 68th Plenary Session, Venice, 13-14 October 2006, 2; იხ. < https://www.venice.coe.int/webforms/documents/default.aspx?pdffile=CDL-AD(2006)030-e >.

[20] A. Mężykowska, Legal obligations of Poland regarding the restitution of private property taken during World War II and by the Communist regime in light of the jurisprudence of the European Court of Human Rights, 2019, 114.

[21] Ballerstedt and Others v. Germany, ECHR, Application no. 54998/00, Decision of 17 November 2005, 8-9.

[22] A. Mężykowska, Legal obligations of Poland regarding the restitution of private property taken during World War II and by the Communist regime in light of the jurisprudence of the European Court of Human Rights, 2019, 115

[23] Beshiri and Others v. Albania, ECHR, Application no. 7352/03, decision of 22 August 2006, 61

[24] A. Mężykowska, Legal obligations of Poland regarding the restitution of private property taken during World War II and by the Communist regime in light of the jurisprudence of the European Court of Human Rights, 2019, 115

[25] Slavov and Others v. Bułgaria (app. no. 20612/02, 42563/02, 42596/02, 16059/03, 32427/03), 2 December 2008, 78

[26] U.S Department of State, Bureau of European and Eurasian Affairs, Property Restitution in Central and Eastern Europe, Washington, DC, October 3 2007; იხ. < https://2001-2009.state.gov/p/eur/rls/or/93062.htm >

[27] ნონიაშვილი გ., რესტიტუციის პოლიტიკა საქართველოში, 2020, 20

[28] ნონიაშვილი გ., რესტიტუციის პოლიტიკა საქართველოში, 2020, 34; იხ.< http://ewmi-prolog.org/images/files/3837restitutionpolicyingeorgiageo.pdf >

[29] ზვიადაძე ს., არჯევანიძე ნ., რელიგია, პოლიტიკა და სოციალური კონტექსტები, თბილისი, 2020, 112; იხ. < https://socialjustice.org.ge/uploads/products/pdf/%E1%83%99%E1%83%95%E1%83%9A%E1%83%94%E1%83%95%E1%83%90_GEO_1601990964.pdf>

[30] RYMSKO-KATOLYTSKA GROMADA SVYATOGO KLYMENTIYA V MISTI SEVASTOPOLI against Ukraine

[31] Griechische Kirchengemeinde München und Bayern E.V. v. Germany (dec.), no. 52336/99, 18 September, 2007

[32] Mutatis mutandis, Lupeni Greek Catholic Parish and Others v. Romania, no. 76943/11, §136, 19 May 2015

[33] MONTENEGRO OPINION ON THE DRAFT LAW ON FREEDOM OF RELIGION OR BELIEFS AND LEGAL STATUS OF RELIGIOUS COMMUNITIES, the Venice Commission at its 119th Plenary Session, Venice, 21-22 June 2019, 16-19; იხ. < https://www.venice.coe.int/webforms/documents/default.aspx?pdffile=CDL-AD(2019)010-e >