საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს მოსამართლის - ევა გოცირიძის განსხვავებული აზრი საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს პლენუმის 2022 წლის 4 ნოემბრის №3/11/1620 საოქმო ჩანაწერთან დაკავშირებით

1. გამოვხატავ რა ჩემი კოლეგებისადმი – საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს პლენუმის წევრებისადმი პატივისცემას, ამავე დროს, „საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის 47-ე მუხლის შესაბამისად, გამოვთქვამ განსხვავებულ აზრს საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს პირველი კოლეგიის 2022 წლის 4 ნოემბრის №3/11/1620 საოქმო ჩანაწერთან დაკავშირებით. ჩემი კოლეგებისადმი დიდი პატივისცემის მიუხედავად, მიჭირს დავეთანხმო საკონსტიტუციო სასამართლოს პლენუმის გადაწყვეტილებას კონსტიტუციური სარჩელის არსებითად განსახილველად მისაღებობის საკითხზე, რომელიც მიღებულია №1620 კონსტიტუციურ სარჩელთან დაკავშირებით.

2. მოსარჩელეებს კონსტიტუციასთან მიმართებაში გაპროტესტებული აქვთ „საერთო სასამართლოების შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის 36-ე მუხლის მე-5 პუნქტი, რომელიც ნებას რთავს იუსტიციის უმაღლესი საბჭოს, რომ მან, საერთო სასამართლოს მოსამართლეს, სამოსამართლო ვადის ამოწურვის ან კანონით განსაზღვრული ზღვრული ასაკის მიღწევის გამო, თავისი გადაწყვეტილებით და ამავდროულად გამონაკლისის სახით, სამოსამართლო უფლებამოსილების ვადა გაუგრძელოს მისი მონაწილეობით დაწყებული საქმის განხილვის დასრულებამდე. მოსარჩელეებისთვის, კერძოდ, პრობლემურია აღნიშნული ნორმის ის ნორმატიული შინაარსი, რომელიც ითვალისწინებს იუსტიციის უმაღლესი საბჭოს მიერ უზენაესი სასამართლოს მოსამართლეებისათვის, რომლებიც პარლამენტის მიერ არიან არჩეული თანამდებობაზე, უფლებამოსილების ვადის გაგრძელების შესაძლებლობას იმგვარ შემთხვევებში, როდესაც პალატაში დარჩენილი მოსამართლეები ისედაც ქმნიან საქმის განსახილველად აუცილებელ კვორუმს. მოსარჩელე მხარის განმარტებით, სადავო ნორმის ლეგიტიმური მიზანი შესაძლოა იყოს საქმის დროულად განხილვა და დასრულება, თუმცა, აღნიშნული ლეგიტიმური მიზნის მიღწევა, იმ შემთხვევაში, როდესაც დარჩენილი მოსამართლეები ქმნიან საქმის განსახილველად აუცილებელ კვორუმს, შესაძლებელია, დაუსრულებელი საქმეების მოქმედ მოსამართლეებზე განაწილებით.

3. მოსარჩელეების აზრით, ხსენებული ნორმა არაკონსტიტუციურია როგორც საქართველოს კონსტიტუციის 31-ე მუხლის პირველ პუნქტთან მიმართებაში, რომელიც ითვალისწინებს სასამართლოსადმი მიმართვისა და საქმის სამართლიანი და დროული განხილვის უფლებას, ასევე - ამავე მუხლის მე-2 პუნქტთან მიმართებაშიც, რომელიც ადგენს წესს, რომლის თანახმადაც, „ყოველი პირი უნდა განსაჯოს მხოლოდ იმ სასამართლომ, რომლის იურისდიქციასაც ექვემდებარება მისი საქმე“. მათი არგუმენტი ისაა, რომ პირველი და სააპელაციო ინსტანციების მოსამართლეებისაგან განსხვავებით, საქართველოს კონსტიტუციის 61-ე მუხლის მე-2 პუნქტის საფუძველზე, საქართველოს უზენაესი სასამართლოს მოსამართლეების არჩევის ექსკლუზიური კომპეტენცია მინიჭებული აქვს საქართველოს პარლამენტს. შესაბამისად, მათთვის უფლებამოსილების ვადის გაგრძელების შესახებ გადაწყვეტილებაც, უშუალოდ პარლამენტის მიერ უნდა იქნეს მიღებული. მათი აზრით, როდესაც უზენაესი სასამართლოს მოსამართლის უფლებამოსილების ვადის გაგრძელების თაობაზე გადაწყვეტილებას იღებს იუსტიციის უმაღლესი საბჭო, საქმე გვაქვს ამ მოსამართლის მხრიდან სამოსამართლო საქმიანობის განხორციელებას კონსტიტუციით განსაზღვრული აუცილებელი საპარლამენტო ლეგიტიმაციის გარეშე. შედეგად, კითხვის ნიშნის ქვეშ დგება როგორც ამ მოსამართლით დაკომპლექტებული სასამართლო შემადგენლობის იურისდიქცია განიხილოს კონკრეტული საქმე, ისე, ზოგადად, პროცესის სამართლიანობა. მოსარჩელის აზრით, იუსტიციის უმაღლესი საბჭოს ამგვარი უფლებამოსილებით აღჭურვა ქმნის საბჭოს მხრიდან თვითნებური მოქმედების საფრთხეს, ხოლო მეორე მხრივ კი - რისკს იმისას, რომ შესაბამისმა მოსამართლემ შეგნებულად გააჭიანუროს მის მიერ დაწყებული საქმეების დასრულება, რათა ხელოვნურად გაიხანგრძლივოს მოსამართლის თანამდებობაზე ყოფნა.

4. საკონსტიტუციო სასამართლოს პლენუმმა კონსტიტუციური სარჩელი არსებითად განსახილველად მიიღო კონსტიტუციის 31-ე მუხლის პირველ პუნქტთან მიმართებაში, ხოლო მე-2 პუნქტთან მიმართებაში, მიღებაზე უარი თქვა. სწორედ ეს არის ჩემი მათთან დაუთანხმებლობის საგანიც. ვფიქრობ, პლენუმს პირიქით უნდა ემოქმედა - სარჩელი მიეღო მე-2 პუნქტთან მიმართებაში და არ მიეღო პირველ პუნქტთან მიმართებაში შემდეგ გარემოებათა გამო: მოსარჩელეების მიერ დაყენებული საკითხი შეეხება უზენაესი სასამართლოს მოსამართლის ლეგიტიმურობას იუსტიციის უმაღლესი საბჭოს მიერ მისი უფლებამოსილების გაგრძელებული ვადის პერიოდში. მართალია, მოსარჩელეები საკითხს აყენებენ კონსტიტუციის 31-ე მუხლის პირველ და მე-2 პუნქტებთან მიმართებაში ერთდროულად, თუმცა მათი ძირითადი არგუმენტი ის არის, რომ როდესაც უზენაესი სასამართლოს მოსამართლე უფლებამოსილების ვადის ამოწურვის შემდეგ კვლავ აგრძელებს სამოსამართლო საქმიანობას იუსტიციის უმაღლესი საბჭოს მხრიდან მისი უფლებამოსილების ვადის გაგრძელების საფუძველზე, მას აღარ გააჩნია საპარლამენტო ლეგიტიმაცია, რაც მას აქცევს არაუფლებამოსილ მოსამართლედ, ხოლო საქმის განმხილველ სასამართლოს კოლეგიას, რომლის შემადგენლობაშიც ეს მოსამართლეა - არაუფლებამოსილ სასამართლოდ.

5. შესაბამისად, კონსტიტუციური სარჩელის მისაღებობის საკითხის გადაწყვეტისას საკონსტიტუციო სასამართლოს პლენუმის წინაშე დადგა საკითხი, განემარტა, საქართველოს კონსტიტუციის 31-ე მუხლის კერძოდ რომელი ნორმა იცავს ადამიანის უფლებას, მისი საქმე განიხილოს კანონიერმა სასამართლომ/ მოსამართლემ - მისი პირველი თუ მე-2 პუნქტი. შეგვიძლია ასეც დავსვათ საკითხი - სად ჯობს კანონიერი/ლეგიტიმური სასამართლოს/მოსამართლის უფლება ვიგულვოთ - 31-ე მუხლის პირველ პუნქტში, კერძოდ, „საქმის სამართლიანი განხილვის უფლებაში“, რომლის შინაარსი ძალიან ფართოა, თუ მე-2 პუნქტში, რომელიც სასამართლოს ლეგიტიმურობის ერთ-ერთ კომპონენტს სახელდებით აფუძნებს, კერძოდ, სასამართლოს/მოსამართლის ლეგიტიმურობას კონკრეტული საქმის განსჯადობის მიხედვით და რომელიც იძლევა შედარებით ფართო განმარტების შესაძლებლობას იმისათვის, რომ კანონიერი/ლეგიტიმური სასამართლოს უფლება მთლიანად მის ფარგლებში იქნეს მოქცეული.

6. ჩემი ზემოთ მითითებული მოსაზრება, რომ უპირატესობა კონსტიტუციის 31-ე მუხლის მე-2 პუნქტს უნდა მიენიჭოს, ეყრდნობა, ერთი მხრივ, დასახელებული კონსტიტუციური დებულების პირველი და მე-2 პუნქტების შინაარსობრივ ფარგლებს და მათში ნაგულისხმებ პრინციპულ უფლებებს, მეორე მხრივ კი - ამ მუხლის სისტემურ ანალიზს და მისი II-XI პუნქტების მიმართებას პირველი პუნქტით დაცულ „სამართლიანი განხილვის უფლებასთან“. აღნიშნულის საფუძველზე, იმ დასკვნამდე მივედი, რომ „სამართლიანი განხილვის უფლება“, როგორც ქართული კონსტიტუციური სამართლის სიტემაში, ისე, ევროპული სამართლის გაგებით, გამოიყენება როგორც ვიწრო, ისე ვიწრო და ფართო მნიშვნელობით. თუმცა, ეს, მოცემულ შემთხვევაში ბევრს არაფერს ცვლის, რადგან ორივე შემთხვევაში პრიორიტეტი მაინც კონსტიტუციის 31-ე მუხლის მე-2 პუნქტს უნდა მიენიჭოს.

I. კონსტიტუციის 31-ე მუხლის სტრუქტურა და სამართლიანი განხილვის უფლების მიმართება ამ მუხლში მითითებულ სხვა პროცესუალურ უფლებებთან

7. სამართლიანი განხილვის უფლება ვიწრო გაგებით, შეგვიძლია წარმოვიდგინოთ მხოლოდ იმ პროცესუალურ უფლებათა ერთობლიობად, რომლებიც უშუალოდ შეეხება კონკრეტული საქმისადმი მოპყრობას სამართალწარმოების დაწყებიდან მის დასრულებამდე. სხვაგვარად, ეს არის წესები, პრინციპები და გარანტიები, რომლებმაც უნდა უზრუნველყოს კონკრეტულ საქმეზე სამართლიანი და კანონიერი გადაწყვეტილების მიღება. კიდევ სხვაგვარად, ეს არის სათანადო სამართლებრივი პროცედურის დაცვით განხორციელებული სამართალწარმოება, რომელიც ქმნის მატერიალურ-სამართლებრივი კანონმდებლობის სწორად გამოყენების წინაპირობებს და შედეგის სამართლიანობის დიდ ალბათობას. თუ ამ პოსტულატიდან ამოვალთ, მაშინ, ყველა ის პროცესუალური უფლება, რომელიც საქმეზე სასამართლოს კონკრეტული გადაწყვეტილების მიღებაზე პირდაპირ გავლენას ვერ ახდენს, არ ჩაითვლება სამართლიანი განხილვის უფლების შემადგენელ კომპონენტად. მაგალითად, სასამართლოსადმი ხელმისაწვდომობის უფლება, ისევე როგორც საქმის დროული განხილვის უფლება, ანდა უფლება, საქმე განიხილოს სწორედ იმ სასამართლომ, ვისი განსჯადიც არის საქმე, ცალკე, სხვა უფლებებია, რომლებიც საქმეზე მისაღები გადაწყვეტილების რაობაზე უშუალო გავლენას ვერ ახდენს.

8. ამგვარ დასკვნამდე მივყავართ უშუალოდ კონსტიტუციის 31-ე მუხლის კონსტრუქციას და მისი დებულებების ფორმულირებას. კერძოდ, 31-ე მუხლის პირველი პუნქტი მიუთითებს სასამართლოსადმი ხელმისაწვდომობის უფლებაზე (პირველი წინადადება) და საქმის სამართლიანი და დროული განხილვის უფლებაზე (მე-2 წინადადება). სიღრმეებშიც რომ არ შევიდეთ, ჩანს, რომ სასამართლოსადმი ხელმისაწვდომობის უფლება და საქმის დროული განხილვის უფლება არ არის მოაზრებული სამართლიანი განხილვის უფლების კომპონენტებად, ანუ საქმის სამართლიანი განხილვის უფლება პირდაპირ არ მოიცავს მათ. ეს აგრეთვე ითქმის მაგალითად, ერთი და იმავე დანაშაულისთვის ორჯერ მსჯავრდების აკრძალვაზე (იხ. კონსტიტუციის 31-ე მუხლის მე-8 პუნქტი).

9. თუმცა, მათგან განსხვავებით, ზოგიერთი სხვა უფლება, რომელიც ცალკე არის კონსტიტუციის 31-ე მუხლში სახელდებით მოხსენიებული, პირდაპირ და უშუალო კავშირშია სამართალწარმოებასთან და მათი დაცვა თუ დაუცველობა პირდაპირ გავლენას მოახდენს საქმეზე მისაღები გადაწყვეტილების რაობასა და მის იურიდიულ ბუნებაზე. ასეთებია, მაგალითად სასამართლოში დაცვის უფლება (მე-3 პუნქტი); ბრალდებულის უფლება მოითხოვოს თავისი მოწმეების გამოძახება და ისეთივე პირობებში დაკითხვა, როგორიც აქვთ ბრალდების მოწმეებს (მე-4 პუნქტი); აკრძალვა, ბრალდებულს დაევალოს თავისი უდანაშაულობის მტკიცება (მე-6 პუნქტი); პასუხისგებაში მიცემის, ასევე გამამტყუნებელი განაჩენის დროს გამოსაყენებელი მტკიცების სტანდარტები და ყოველგვარი ეჭვის ბრალდებულის სასარგებლოდ გადაწყვეტის წესი (მე-7 პუნქტი); nullum crimen sine lege პრინციპი, კანონის უკუძალის აკრძალვა, როდესაც ის ამძიმებს ან აწესებს პასუხისმგებლობას, და პირიქით, კანონის უკუძალით გამოყენების საერთო ვალდებულება, როდესაც ის ამსუბუქებს ან აუქმებს მას (მე-9 პუნქტი); ასევე, კანონის დარღვევით მოპოვებული მტკიცებულების გამოყენების აკრძალვა (მე-10 პუნქტი). უდავოა, რომ ამ უფლებათა დაცულობა თუ დარღვევა არა თუ მხოლოდ გავლენას ახდენს, არამედ პირდაპირ განსაზღვრავს სამართალწარმოების შედეგს, ისევე, როგორც პროცესის სამართლიანობასა თუ უსამართლობას. ამ გაგებით, კონსტიტუციის 31-ე მუხლის პირველ პუნქტში მოხსენიებული „სამართლიანი განხილვის უფლება“ მოიცავს ჩამოთვლილ უფლებებს და მისი შინაარსობრივი სხეული სწორედ მათგან შედგება.

10. შესაბამისად, შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ კონსტიტუციის 31-ე მუხლის II –XI პუნქტებში ჩამოთვლილი პროცესუალური უფლებებიდან ზოგიერთი უფლება მხოლოდ მაშინ შეიძლება 31-ე მუხლის პირველ პუნქტში მითითებულ სამართლიანი განხილვის უფლებას მივაკუთვნოთ, თუ ამ უკანასკნელს ფართო მნიშვნელობას მივანიჭებთ. ხოლო ზოგიერთ უფლებას მაშინაც კი მოიცავს „სამართლიანი განხილვის უფლება“, როდესაც ამ უკანასკნელს მხოლოდ ვიწრო მნიშვნელობით წარმოვიდგენთ. თუმცა, ასეთ შემთხვევებშიც, სწორედ იმიტომ, რომ სამართლიანი განხილვის უფლების შემადგენელ კომპონენტებს კონსტიტუცია ცალკე მოიხსენიებს (იმის მიუხედავად, მოაზრებული აქვს თუ არა ისინი იმავდროულად 31-ე მუხლის პირველ პუნქტში მისი ვიწრო ან ფართო გაგების დროს) და ამ გზით მათ ცალკე კონსტიტუციური უფლების რანგს ანიჭებს, 31-ე მუხლის პირველი პუნქტი, მათთან მიმართებაში ყველა შემთხვევაში წარმოგვიდგება როგორც ზოგადი ნორმა - lex generalis. ეს კი იმას ნიშნავს, რომ ამა თუ იმ სადავო ნორმის კონსტიტუციის შესაბამის მუხლთან მიმართებების დადგენისას, გამოყენებულ უნდა იქნეს lex specialis და ზოგადმა ნორმამ - მოცემულ შემთხვევაში, 31-ე მუხლის პირველმა პუნქტმა - უკან უნდა დაიხიოს.

11. საგულისხმოა, რომ მსგავს მიმართებებს წარმოშობს ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის მე-6 მუხლის დებულებათა კონსტრუქციაც, თუმცა, ამ მუხლში კანონიერი სასამართლოს და სამართლიანი განხილვის უფლებები ერთ დებულებაშია გაერთიანებული და ამიტომ, ზოგადი და კერძო ნორმებად მათი იდენტიფიცირების საჭიროება არ დგება.[1] აქვე ლოგიკურად წარმოიშობა კიდევ ერთი კითხვა - შეგვიძლია თუ არა კონსტიტუციის 31-ე მუხლში ჩამოთვლილი ყველა საპროცესო უფლება სამართლიანი განხილვის სხვადასხვა კომპონენტებად მივიჩნიოთ, თუნდაც მისი ფართო გაგების პირობებში. ვფიქრობ, არა. მაგალითად, უფლება, ადამიანი ორჯერ არ დაექვემდებაროს ერთსა და იმავე რისკს (ერთი და იმავე დანაშაულისათვის ორჯერ მსჯავრდების აკრძალვა მაქვს მხედველობაში), ვერასდროს მოთავსდება სამართლიანი განხილვის უფლებაში, იმის მიუხედავად, ვიწრო მნიშვნელობით წარმოვიდგენთ მას თუ ფართო მნიშვნელობით. ყველა საპროცესო უფლება ვერ იქნება „სამართლიანი განხილვის უფლების კომპონენტი. თუმცა ზოგიერთი სხვა პროცესუალური უფლება, თავისი შინაარსით იმგვარია, რომ მართალია, ვიწრო გაგებით ვერ იქნება მოაზრებული სამართლიანი განხილვის უფლებაში, ამასთან, ამ ცნების ფართო გაგების ჩარჩოებში დასაშვებია, რომ იგი სამართლიანი განხილვის უფლების ნაწილად მივიჩნიოთ. ასეთია, მაგალითად, სასამართლოსადმი ხელმისაწვდომობის, საქმის დროული განხილვის უფლებები და უფლება ლეგიტიმურ სასამართლოზე, რასაც წინამდებარე სარჩელი შეეხება.

12. ზემოხსენებულის გათვალისწინებითა და მხედველობაში მიღებით, ახლა უნდა ვუპასუხოთ კითხვას - სად უნდა ამოვიკითხოთ კანონიერი სასამართლოს უფლება - მხოლოდ კონსტიტუციის 31-ე მუხლის პირველ პუნქტში როგორც სამართლიანი განხილვის კომპონენტი (როდესაც ამ უკანასკნელს ფართო მნიშვნელობით წარმოვიდგენთ), თუ იმავდროულად, 31-ე მუხლის მე-2 პუნქტში, რომელიც სიტყვა-სიტყვით ადგენს მხოლოდ ადამიანის უფლებას, მისი საქმე განიხილოს იმ სასამართლომ, რომლის განსჯადიც არის ეს კონკრეტული საქმე კანონის შესაბამისად.

13. პირადად იმ აზრისკენ ვიხრები, რომ კანონიერი სასამართლოს უფლება მხოლოდ მაშინ მოექცევა სამართლიანი განხილვის ფარგლებში, თუ ამ უკანასკნელს ფართო მნიშვნელობით წარმოვიდგენთ, მაგრამ იმისათვის, რათა გავერკვიოთ, თუ რომელი პუნქტია გამოყენებადი, ზემოაღნიშნულ საკითხს გადამწყვეტი მნიშვნელობა არ აქვს. დავუშვათ, რომ კონსტიტუციის 31-ე მუხლის პირველი პუნქტით განსაზღვრული „სამართლიანი განხილვის უფლება“ ყველა შემთხვევაში მოიცავს კანონიერი სასამართლოს უფლებას. გადამწყვეტი მნიშვნელობა მაინც იმას აქვს, მოიცავს თუ არა მე-2 პუნქტი ამავე უფლებას და შეიძლება თუ არა, იგი ჩაითვალოს როგორც lex specialis ამავე მუხლის პირველ პუნქტთან მიმართებაში. თუ ამ კითხვაზე პასუხი დადებითი იქნება, მაშინ ეს უდავოს გახდის სწორედ მე-2 პუნქტის გამოყენებადობას. ამისათვის აუცილებელია ამ პუნქტის შინაარსობრივი ფარგლებისა და მისი განვრცობითი ინტერპრეტაციის (რასაც მხარს ვუჭერ )გონივრულობის შეფასება.

II. 31-ე მუხლის მე-2 პუნქტის შინაარსობრივი ფარგლები და კანონიერი სასამართლოს უფლება

14. როგორც ზემოთ აღვნიშნე, კონსტიტუციის 31-ე მუხლის მე-2 პუნქტი ადგენს უფლებას, რომ ყოველი პირი განსაჯოს მხოლოდ იმ სასამართლომ, რომლის იურისდიქციასაც ექვემდებარება მისი საქმე. ჩემი კოლეგების აზრით, ამ პუნქტს ვიწრო მნიშვნელობა აქვს და მხოლოდ საქმის განსჯადობის პრინციპს ადგენს, რომელიც თითქოს, არ შეიძლება განვმარტოთ, როგორც კანონიერი სასამართლოს უფლების ერთ-ერთი ასპექტი. საგულისხმოა, რომ კანონიერი სასამართლოს უფლება ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის მე-6 მუხლში სახელდებით არის მოხსენიებული, კერძოდ - როგორც ადამიანის „უფლება, მისი საქმე განიხილოს კანონის საფუძველზე შექმნილმა ტრიბუნალმა“, და ისიც ცნობილია, თუ რაოდენ მრავალფეროვან შემთხვევებშია შესაძლებელი ამ მოთხოვნის დარღვევა. ჩემმა კოლეგებმა არ გაიზიარეს აზრი, რომ რაიმე შინაარსობრივი, სრული ან თუნდაც ნაწილობრივი, გადაფარვა არსებობს „კანონის საფუძველზე შექმნილი ტრიბუნალის“ (სხვა სიტყვებით - კანონიერი სასამართლოს) უფლებასა და განსჯადობის პრინციპით საქმის განხილვის უფლებას შორის. აღნიშნულის გათვალისწინებით, მათ არ მიიღეს სარჩელი კონსტიტუციის 31-ე მუხლის მე-2 პუნქტთან მიმართებაში. სწორედ, ამ საკითხში არ ვეთანხმები მათ.

15. თუ კონსტიტუციის 31-ე მუხლის მე-2 პუნქტის შინაარსში მხოლოდ გეოგრაფიულ, ინსტანციურ ანდა თემატურ/დარგობრივ სასამართლო ქვემდებარეობას ვიგულისხმებთ, ძალიან დაკნინდება ამ პუნქტის შინაარსი და მისი პოტენციალი, რომელსაც შეუძლია არაკანონიერი სასამართლოს გაცილებით მეტი შემთხვევა მოიცვას და აკრძალოს. თუმცა, ვფიქრობ, დავას არ უნდა იწვევდეს ცალკე აღებული ის გარემოება, რომ ქვემდებარეობის პრინციპის დაირღვევა სწორედ კანონიერი/ლეგიტიმური სასამართლოს უფლების დარღვევას წარმოადგენს, რადგან ამ დროს სახეზეა შემთხვევა, როდესაც საქმე განიხილა მოცემული კონკრეტული საქმისთვის არალეგიტიმურმა სასამართლომ. ამგვარად, ქვემდებარეობის პრინციპის დარღვევა სასამართლოს აქცევს არალეგიტიმურად.

16. ამგვარად, კონსტიტუციის 31-ე მუხლის მე-2 პუნქტით დაცული ქვემდებარეობის/განსჯადობის პრინციპის დაცვა კანონიერი/ლეგიტიმური სასამართლოს უფლების დაცვის ერთ-ერთი საშუალებაა, თუმცა ეს უკანასკნელი კიდევ სხვა უფლებებით შეიძლება იქნეს უზრუნველყოფილი, ხოლო მათი დაუცველობით კი - დარღვეული. მაგალითად, თუ მოსამართლემ საქმე განიხილა თავისი სამოსამართლო უფლებამოსილების ამოწურვის შემდეგ, ან სამოსამართლო უფლებამოსილება მას კანონის დარღვევით მიანიჭეს ანდა გაუგრძელეს, ცხადია, ამ შემთხვევაშიც საქმე გვექნება არაუფლებამოსილ, არაკანონიერ სასამართლოსთან. ასე რომ, სასამართლოს ლეგიტიმურობის პრინციპი მხოლოდ მაშინ არ ირღვევა, როდესაც საქმეს ის სასამართლო იხილავს, რომლის განსჯადიც არ არის კონკრეტული საქმე, არამედ მაშინაც, როდესაც სასამართლო/მოსამართლე სხვა მიზეზების გამო არ არის ლეგიტიმური. გარდა ამისა, კანონიერი სასამართლოს პრინციპი მოითხოვს როგორც სასამართლოს/მოსამართლის ლეგიტიმურობას სამოსამართლო უფლებამოსილების განხორციელების მიმართ საზოგადოდ, ისე, მათ ლეგიტიმურობას კონკრეტულ განსახილველ საქმესთან მიმართებაში. ამ საკითხზე ვრცელ სააზროვნო მასალას გვაძლევს სტრასბურგის სასამართლოს იურისპრუდენცია, რომელიც შეეხება კონვენციის მე-6 მუხლის კონცეპტის - „ კანონის საფუძველზე შექმნილი ტრიბუნალი“ - შინაარსს და მის გამოყენებას.

III. ადამიანის უფლებათა დაცვის ევროპული სასამართლოს ხედვა

17. ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს იურისპრუდენცია მოწმობს, რომ კანონიერი სასამართლოს უფლების დარღვევა სრულიად განსხვავებულ შემთხვევებს უკავშირდება. მაგალითად, სასამართლომ დაადგინა, რომ „ტრიბუნალი არ იყო კანონის საფუძველზე შექმნილი“ საქმეებში, სადაც:

· სასამართლო მოქმედებდა მისი იურისდიქციის ფარგლების დარღვევით;[2]

· სასამართლოს კონკრეტული მოსამართლისათვის შესაბამისი კონკრეტული საქმის გადაცემა ან ჩამორთმევა განხორციელდა შიდა კანონმდებლობის დარღვევით ან სასამართლოს/მოსამართლის დამოუკიდებლობის საკმარისი გარანტიების დაუცველად;[3]

· მოსამართლის ჩანაცვლება განხორციელდა მიუხედავად კანონმდებლობით საამისოდ მოთხოვნილი ადეკვატური მიზეზების წარმოუდგენლობისა;[4]

· მოსამართლეს, უფლებამოსილების კანონით გათვალისწინებული ვადის ამოწურვის შემდეგ, ავტომატურად გაუგრძელეს ვადა განუსაზღვრელი ვადით, რა დროსაც ხელახალი დანიშვნის პროცესი ჯერ კიდევ მიმდინარეობდა;[5]

· სასამართლოს შემადგენლობა კანონის შესაბამისი არ იყო, რამდენადაც კოლეგიის რამდენიმე წევრი კანონის მიხედვით, ექვემდებარებოდა საქმიდან დისკვალიფიკაციას;[6]

· საქმე განიხილა იმგვარმა სასამართლო კოლეგიამ, რომლის შემადგენლობის უმრავლესობა წარმოადგენდა მსაჯულებს, რომლებსაც შიდა სამართლის მიხედვით არ გააჩნდათ სამართლებრივი საფუძველი იმისათვის, რომ როგორც მსაჯულებს განეხორციელებინათ სამოსამართლო ფუნქციები. კერძოდ, ნაფიცი მსაჯულები აგრძელებდნენ საქმეების განხილვაში მონაწილეობას ჩამოყალიბებული ტრადიციის საფუძველზე, მაშინ როდესაც კანონი ნაფიცი მსაჯულების შესახებ ძალადაკარგული იყო, ხოლო ახალი კანონი კი მიღებული არ იყო;[7]

· საქმის მოსმენაში მონაწილეობდნენ მსაჯულები/არაპროფესიონალი მოსამართლეები მათ შესახებ შიდა კანონმდებლობის მოთხოვნების საწინააღმდეგოდ. კერძოდ, სასამართლო შედგებოდა ორი მსაჯულისაგან, რომლებიც კონკრეტულ საქმეზე მონაწილეობისათვის არჩეულ იქნენ კანონის იმ მოთხოვნების დარღვევით, რომლებიც შეეხებოდა მსაჯულების წილისყრით არჩევას და წელიწადში მაქსიმუმ ორი კვირით მსაჯულის მოვალეობის შესრულებას;[8]

· საქმის განხილვა მოხდა იმ მსაჯულთა/არაპროფესიონალ მოსამართლეთა მონაწილეობით, რომლებიც არ იყვნენ დანიშნული შიდა კანონმდებლობით გათვალისწინებული პროცედურული გარანტიების დაცვით;[9]

· განაჩენი გამოიტანა სასამართლო კოლეგიამ, რომლის შემადგენლობაში იმაზე ნაკლები წევრი იყო, ვიდრე ამას კანონი ითვალისწინებდა ;[10]

· გარკვეული სასამართლო პროცედურები ჩაატარა სასამართლოს ადმინისტრატორმა, რომელიც შესაბამისი შიდა სამართლით არ იყო აღჭურვილი ამგვარი პროცედურის განხორციელების უფლებამოსილებით;[11]

· საქმე განიხილა მოსამართლემ, რომელიც კანონისა და შიდა პროცედურების დარღვევით იყო დანიშნული მოსამართლედ. კერძოდ, ერთი მხრივ, იუსტიციის მინისტრმა იგი შეფასების კომიტეტის დამოუკიდებელი გადაწყვეტილების არარსებობის მიუხედავად წარუდგინა პარლამენტს ასარჩევად და მისით ჩაანაცვლა კომიტეტის მიერ შემოთავაზებული სხვა კანდიდატი, ხოლო მეორე მხრივ, პარლამენტმა მინისტრის მიერ წარდგენილ კანდიდატთა სიას მთლიანობაში უყარა კენჭი და არა ცალ-ცალკე, თითოეულ კანდიდატს ინდივიდუალურად, როგორც ამას მოითხოვდა კანონი.[12]

18. საგულისხმოა, რომ ის საქმეებიც, სადაც სასამართლომ არ მიიჩნია, რომ „კანონის საფუძველზე შექმნილი სასამართლოს უფლება“ დარღვეული იყო, ასევე განსხვავებულ საკითხებს, მათ შორის, განსჯადობისა და იურისდიქციის საკითხებს უკავშირდება. მაგალითად, სასამართლომ არ ცნო ამ უფლების დარღვევა საქმეებში, სადაც:

· გერმანულმა სასამართლომ პირი გაასამართლა ბოსნიასა და ჰერცეგოვინაში ჩადენილი გენოციდის აქტებისთვის;[13]

· სპეციალური სასამართლო იქნა დაარსებული კორუფციისა და ორგანიზებულ დანაშაულთა განხილვის მიზნით;[14]

· მომჩივნის საქმის განსახილველად ერთი მოსამართლის სასამართლოს ფუნქციის შესრულება დაევალა ზედა ინსტანციის სასამართლოს მოსამართლეს;[15]

· საქმის სპეციალიზირებული სასამართლოსთვის გადაცემა განხორციელდა კანონის შესაბამისად და იმ განზრახვის არარსებობის პირობებში, რომ გავლენა მოეხდინათ საქმის შედეგზე.[16]

19. ამგვარად, კონვენციის სამართლის მიხედვით, „კანონის საფუძველზე შექმნილი სასამართლოს“ კონცეპტი მოიცავს განსხვავებულ შემთხვევებს - როგორც „ტრიბუნალის“ სამართლებრივი საფუძვლების საკითხს, სასამართლოსა და მოსამართლის ფუნქციონირების ლეგიტიმურობას საზოგადოდ, ისე ამ ტრიბუნალის მიერ მისი რეგულირებისათვის შემუშავებული წესების დაცვას, თითოეული მოსამართლის/მსაჯულის და კოლეგიების შემადგენლობების კანონიერებას კონკრეტულ განსახილველ საქმესთან მიმართებაში; ასევე, მოსამართლეთა დამოუკიდებლობას, უფლებამოსილების ვადასა და მიუკერძოებლობას. ამგვარად, ხაზგასმით უნდა ითქვას, რომ კანონიერი სასამართლოს უფლება მოიცავს არა მარტო ლეგიტიმურ პროცედურებს სასამართლოს დაფუძნებისა თუ მოსამართლის არჩევის, უფლებამოსილების ვადის გაგრძელების და სხვა საკითხებში, არამედ სასამართლოს/მოსამართლის კანონიერებას კონკრეტულ განსახილველ საქმესთან მიმართებაში, საქმის ქვემდებარეობის, სასამართლოს/მოსამართლის იურისდიქციისა თუ საქმიდან მათი დისკვალიფიკაციის საკითხების გათვალისწინებით. თუმცა, იმის მხედველობაში მიღებით, რომ „კანონის საფუძველზე შექმნილი სასამართლოს“ და საქმის „სამართლიანი განხილვის“ უფლებები ორივე მითითებულია კონვენციის მე-6 მუხლის პირველ პუნქტში, მათი პუნქტობრივი გამიჯვნის საჭიროება დარღვეული უფლების იდენტიფიცირების მიზნისთვის აღარ წარმოიშობა. თუმცა, გადაწყვეტილებებში სასამართლო ცალსახად ახდენს ამ ორი უფლების ცალ-ცალკე შეფასებას, როდესაც მათი დარღვევის საკითხებს აფასებს.

20. „კანონის საფუძველზე შექმნილი სასამართლოს“ კონცეპტი აღიარებულია ევროპის საბჭოს ყველა ქვეყანაში, უმეტესად გამოიყენება სწორედ „კანონიერი სასამართლოს/მოსამართლის“ ტერმინები, თუმცა, შინაარსობრივი ფარგლები მეტ-ნაკლებად განსხვავებულია. უმეტეს ქვეყანაში ის მოიცავს სასამართლოს/ტრიბუნალის შემადგენლობის კანონიერებას, ასევე, მოთხოვნას, რომ შესაბამის სასამართლოს გააჩნდეს კონკრეტული საქმის განხილვის იურისდიქცია და კომპეტენცია, ასევე, სასამართლოს/ტრიბუნალის არსებობის სამართლებრივ საფუძვლებს. არაერთ ქვეყანაში აღნიშნული კონცეპტი ფარავს მოსამართლეთა დანიშვნის სამართლებრივი პროცედურის შეფასებას და საკუთრივ დანიშვნის მიზნით განხორციელებული პროცედურის კანონთან შესაბამისობას. [17] თუმცა, შედეგები, რომელიც მოჰყვება კანონიერი სასამართლოს პრინციპის დარღვევას განსხვავებულია - ზოგ შემთხვევაში ეს იწვევს შესაბამისი სასამართლოს/მოსამართლის მიერ მიღებული გადაწყვეტილების გაუქმებას, თუმცა, უმეტეს ქვეყანაში დადგენილია წესი, რომლის მიხედვით, მაშინაც კი, თუ მოსამართლის დანიშვნა გაუქმდა იმის გამო, რომ ის კანონის მოთხოვნათა დარღვევით იყო დანიშნული მოსამართლედ, ეს აუცილებლობით არ გამოიწვევს იმ საქმეთა გადახედვას ან ხელმეორედ განხილვას, რომელზე მიღებული გადაწყვეტილებებიც მის მიერ ან მისი მონაწილეობით იყო გამოტანილი. ასეთი რამ მხოლოდ მძიმე დარღვევის შემთხვევაში დგება ხოლმე დღის წესრიგში (ასეთი წესია, მაგალითად, ხორვატიაში, საფრანგეთში, იტალიასა და გაერთიანებულ სამეფოში.[18]

IV. სწორი გამოსავალი

21. ზემოაღნიშნული მიმოხილვა მხოლოდ იმ მიზანს ისახავდა, გვეჩვენებინა, რომ ადამიანის უფლება, მისი საქმე განიხილოს კანონიერმა სასამართლომ/ მოსამართლემ, მოიცავს როგორც ადამიანის უფლებას, მისი საქმე განიხილოს სასამართლომ, რომლის განსჯადიც არის ეს საქმე ( კონსტიტუციის 31-ე მუხლის მე-2 პუნქტი), ისე მის უფლებას, მისი საქმე განიხილოს მოსამართლემ, ვისაც კანონმდებლობის და სხვა აუცილებელი გარანტიების დაცვით მიენიჭა მოსამართლის უფლებამოსილება ან/და გაუგრძელდა მისი ვადა - ანუ, სწორედ ის საკითხი, რომელიც წინამდებარე სარჩელის შემოწმების საგანია. ორივე ეს უფლება წარმოადგენს კანონიერი სასამართლოს უფლების განსხვავებულ კომპონენტებს, და იმის გამო, ერთ-ერთ მათგანს კონსტიტუციამ 31-ე მუხლის მე-2 პუნქტში მიუჩინა ადგილი, სწორი და ლოგიკური იქნება, რომ მეორე მათგანის ადგილიც აქ მოვიაზროთ და არა სხვაგან. ჩემი აზრით, 31-ე მუხლის მე-2 პუნქტი საკონსტიტუციო სასამართლომ ფართოდ უნდა განმარტოს და კანონიერი სასამართლოს უფლების ყველა შემთხვევა სწორედ ამ პუნქტში უნდა დავიგულვოთ.

22. მართალია, ცხადი არ არის, რატომ სახელდებით არ მიუთითა საქართველოს კონსტიტუციამ კანონიერი სასამართლოს უფლებაზე შედარებით ფართო (კონვენციის მსგავსი თუ სხვაგვარი) ფორმულირებით და რატომ გააკეთა აქცენტი მხოლოდ განსჯადობის მიხედვით საქმის განხილვის უფლებაზე. არც ის არის ცხადი, კონსტიტუციის ავტორმა ეს უფლება მოიაზრა სამართლიანი განხილვის უფლების შემადგენელ ნაწილად თუ ცალკე უფლებად. თუმცა, იმის მიუხედავად, თუ როგორი იყო კონსტიტუციის ავტორების ხედვა, ვინაიდან გვაქვს მოცემულობა, რომ კანონიერი სასამართლოს უფლების ერთ-ერთ კომპონენტს, კონსტიტუციის 31-ე მუხლის ცალკე პუნქტი ეძღვნება, კონსტიტუციური სარჩელის მისაღებობის საკითხის გადაწყვეტისას უპირატესობა სწორედ მე-2 პუნქტს უნდა მიენიჭოს ყველა შემთხვევაში, მაშინაც, როდესაც საქმე შეეხება უშუალოდ საქმის განსჯადობის მიხედვით სასამართლოს კანონიერების საკითხს, და მაშინაც, როდესაც სასამართლოს კანონიერების თაობაზე ეჭვები სხვა ფაქტორებს უკავშირდება.

23. საბოლოო ჯამში, თავისთავად ცხადია შემდეგი: თუკი საქმის განსჯადობის ან სხვა ფაქტორების მიხედვით კანონიერი სასამართლოს უფლებას არ მოიცავს „სამართლიანი განხილვის უფლება“, გამოყენებული უნდა იქნეს კონსტიტუციის 31-ე მუხლის მე-2 პუნქტი, რომელიც ამ უფლებებს პირდაპირ ითვალისწინებს ან რომლებიც გონივრულია რომ იქ ვიგულისხმოთ. თავის მხრივ, თუ ამ უფლებებს მოიცავს 31-ე მულის პირველი პუნქტით უზრუნველყოფილი საქმის „სამართლიანი განხილვის“ უფლება სხვადასხვა პროცესუალურ უფლებრივ კომპონენტებთან მისი ძლიერი ლოგიკური და მიზეზ-შედეგობრივი კავშირების გამო, მაინც მე-2 პუნქტი უნდა იქნეს გამოყენებული, ვინაიდან ამგვარი ურთიერთმიმართების შემთხვევაში, „სამართლიანი განხილვის უფლება“ (31-ე მუხლის პირველი პუნქტი) მაინც იქნება lex generalis კანონიერი სასამართლოს უფლებასთან (მათ შორის განსჯადობის, მოსამართლის უფლებამოსილების ლეგიტიმურობისა და სხვა კომპონენტის ჩათვლით - 31-ე მუხლის მე-2 პუნქტი) მიმართებაში, ხოლო ეს უკანასკნელი კი - lex specialis პირველ პუნქტთან მიმართებაში.

24. ამიტომ მიმაჩნია, რომ კონსტიტუციური სარჩელი, რომელიც შეეხება განსახილველ საქმესთან მიმართებაში მოსარჩელის ეჭვებს უზენაესი სასამართლოს კონკრეტული მოსამართლის ლეგიტიმურობის თაობაზე, რომელსაც უფლებამოსილების ვადა მისი ამოწურვის შემდეგ გაუგრძელა არა საქართველოს პარლამენტმა, რომელმაც ის თავი დროზე გაამწესა თანამდებობაზე, არამედ იუსტიციის უმაღლესმა საბჭომ, საკონსტიტუციო სასამართლოს წარმოებაში უნდა მიეღო საქართველოს კონსტიტუციის 31-ე მუხლის მე-2 პუნქტთან მიმართებაში და არ მიეღო ამავე მუხლის პირველ პუნქტთან მიმართებაში.

საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს მოსამართლე:

ევა გოცირიძე

[1] ადამიანის უფლებათა და თავისუფლებათა დაცვის ევროპული კონვენციის კონვენციის მე-6 მუხლის პირველი პუნქტის მიხედვით: „...ყველას აქვს თავისი საქმის გონივრულ ვადაში სამართლიანი და საჯარო განხილვის უფლება კანონის საფუძველზე შექმნილი დამოუკიდებელი და მიუკერძოებელი ტრიბუნალის მიერ”. შემდეგ არის დებულებები, რომლებიც შეეხება გადაწყვეტილების საჯაროდ გამოცხადების უფლებასა და საქმის განხილვაზე პრესის დასწრების შეზღუდვის შესაძლებლობას. მე-2 პუნქტი ადგენს უდანაშაულობის პრეზუმფციას, ხოლო მე-3 პუნქტი ჩამოთვლის ბრალდებულის უფლებებს. ამ კონტექსტში შეგვიძლია ვთქვათ, რომ ბრალდებულის უფლებებსა და უფლებას დამოუკიდებელ და მიუკერძოებელ სასამართლოზე უეჭველად მოიცავს სამართლიანი განხილვის უფლება, თუმცა საქმის დროული და საქვეყნო განხილვის, ასევე გადაწყვეტილების საჯაროდ გამოცხადებისა და კანონის საფუძველზე შექმნილი სტრიბუნალის უფლებები, ვიწრო მნიშვნელობით „სამართლიანი განხილვის უფლებაში“ არ თავსდება.

[2] Coëme and Others v. Belgium, nos. 32492/96 §§ 107-09, ECHR 2000‑VII, და Sokurenko and Strygun, §§26-28.

[3] DMD GROUP, a.s. v. Slovakia, no. 19334/03, 5 October 2010; §§ 62-72; Richert v. Poland, no. 54809/07,25 October 2011, §§41‑57; Miracle Europe Kft v. Hungary, no. 57774/13, 12 January 2016 §§59-67; Chim and Przywieczerski v. Poland, nos. 36661/07 and 38433/07, §§ 138-42, 12 April 2018; და Pasquini v. San Marino, no. 50956/16, §§103 და 107, 2 May 2019.

[4] Kontalexis v. Greece, no. 59000/08, 31 May 2011, §§42-44.

[5] Gurov v. Moldova, no. 36455/02, 11 July 2006; § 37, და Oleksandr Volkov v. Ukraine, no. 21722/11, §§ 152-56, ECHR 2013.

[6] Lavents v. Latvia, 2002, § 115, და Zeynalov v. Azerbaijan, no. 31848/07, § 31, 30 May 2013.

[7] Gorguiladzé v. Georgia, no. 4313/04, § 68, 20 October 2009; § 74, და Pandjikidzé and Others v. Georgia; 2009, §§108-111.

[8] Posokhov v. Russia, no. 63486/00, §§39-44, ECHR 2003‑IV.

[9] Ilatovskiy v. Russia, no. 6945/04, §§ 38-42, 9 July 2009.

[10] Momčilović v. Serbia, no. 23103/07, §32, 2 April 2013, და Jenița Mocanu v. Romania, no. 11770/08, 17 December 2013, §41.

[11] Ezgeta Croatia, no. 40562/12, 7 September 2017 §44.

[12] Guðmundur Andri Ástráðsson v. Iceland GC], no. 26374/18, §§211-212 , 1 December 2020.

[13] Jorgic v. Germany, 2007, §§ 66-71.

[14] Fruni v. Slovakia, 2011, §140.

[15] Maciszewski and Others v. Poland (dec.), 2020.

[16] Bahaettin Uzan v. Turkey, 2020.

[17] Guðmundur Andri Ástráðsson v. Iceland , ზემოთ მითითებული, §§ 149-151.

[18] Guðmundur Andri Ástráðsson v. Iceland , ზემოთ მითითებული,§§ 152-153.