ხათუნა წოწორია საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ (კონსტიტუციური სარჩელი N1337)

N2/2/1337 კონსტიტუციური სარჩელით მოთხოვნილია საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 1455-ე მუხლის არაკონსტიტუციურად ცნობა, რომლის თანახმადაც- ,,სამკვიდროს გაყოფისას თითოეული მემკვიდრის წილში ჩაითვლება იმ ქონების ღირებულება, რომელიც მან საჩუქრის სახით მიიღო მამკვიდრებლისაგან სამკვიდროს გახსნამდე ხუთი წლის განმავლობაში.“

მოსარჩელის განმარტებით, მუხლის არაკონსტიტუციურად ცნობის ინტერესი მდგომარეობს იმაში, რომ საქალაქო სასამართლოში მიმდინარეობს დავა მის წინააღმდეგ, სადაც ედავებიან მამკვიდრებლის მიერ მის სიცოცხლეში მის სასარგებლოდ გასაჩუქრებული ქონების სამკვიდრო მასაში შეტანის მოთხოვნით.

ნორმის არაკონსტიტუციურობას მოსარჩელე ასაბუთებს იმ გარემოებაზე მითითებით, რომ ამგვარი ნორმის „მემკვიდრის“ მიმართ გამოყენება მას, როგორც მემკვიდრეს, არათანაბარ მდგომარეობაში აყენებს სხვა „ანალოგიურ პირებთან მიმართებით“. აღსანიშავია, რომ ჩუქების ხელშეკრულების შედეგად დასაჩუქრებული ჩუქების მომენტიდანვე ხდება სრულყოფილი მესაკუთრე, და სადავო მუხლით დასაჩუქრებულიპირი, რომელიც მჩუქებლის მემკვიდრეა, მიიღებს შემცირებულ წილს სამკვიდროდან. მოსარჩელე დამატებით უთითებს, რომ მამკვიდრებლის მიერ სხვა პირის დასაჩუქრება, მაგ. მეზობლისა - არ მისცემდა სხვა მემკვიდრეს მსგავსი პრეტენზიის სამართლებრივ საფუძველს.

აღსანიშნავია, რომ საქართველოს სამოქალაქო კოდექსში (შემდგომ სსკ) გვაქვს მუხლი, რომელიც აწესრიგებს წილის გათანაბრებას მემკვიდრეებს შორის. კერძოდ, 1473-ე მუხლი, რომლის თანახმადაც „მემკვიდრეები, რომლებიც მოწვეულნი იქნებიან სამკვიდროს მისაღებად, ვალდებულნი არიან წილთა გათანაბრებისათვის გაყოფამდე სამკვიდროს მიათვალონ ყოველივე ის, რაც მათ მიიღეს მამკვიდრებლისაგან მის სიცოცხლეში მშობლების ქონებიდან გამოყოფის სახით, თუ მამკვიდრებელს სხვა რამ არ დაუდგენია.“

სსკ-ის 1473-ე მუხლის პირველწყაროს წარმოადგენს გერმანიის სამოქალაქო კოდექსის 2050-ე პარაგრაფი.

გერმანულ იურიდიულ ლიტერატურაში ერთმნიშვნელოვნად არის განმარტებული, რომ მოცემულ ნორმაში იგულისხმება ის შემთხვევა, როდესაც მამკვიდრებელი (მშობელი), თავის სიცოცხლეშივე ერთ-ერთ მემკვიდრეს (შვილს) წინასწარ საკუთრებაში გადასცემს ქონების იმ ნაწილს, რომელსაც ეს უკანასკნელი მიიღებდა სამკვიდროს გახსნის შემთხვევაში. ამრიგად, ვინაიდან, მომავალმა მემკვიდრემ წინასწარ მიიღო თავისი წილი ქონება, აღნიშნული გარემოება მხედველობაში უნდა იქნეს მიღებული სამკვიდროს გახსნის და სამკვიდრო ქონების გაყოფის დროს. გერმანული სამართლის მიხედვით, მემკვიდრემ მამკვიდრებლის სიცოცხლეში მიღებული ქონება სამკვიდრო მასაში კი არ უნდა შეიტანოს, არამედ გაითვალისწინოს ის გარემოება, რომ მან თავისი წილი ქონება უკვე მიიღო და დამატებით ქონებაზე (სამკვიდრო მასაზე) პრეტენზია არ უნდა განაცხადოს, ხოლო, თუ კანონით მას უფრო მეტი ეკუთვნის, იგი დამატებით, სამკვიდრო მასიდან მიიღებს თავის წილ ქონებას, რათა მემკვიდრეთა წილები გათანაბრდეს.

გერმანულ იურიდიულ ლიტერატურაში, ასევე ერთმნიშვნელოვნად არის განმარტებული, რომ გერმანიის სამოქალაქო კოდექსის 2050-ეპარაგრაფის ბოლო წინადადების სიტყვები: „თუ მამკვიდრებელს (ქონების) გადაცემისას სხვარამ არ დაუდგენია“, ნიშნავს იმას, რომ მკაფიოდ უნდა იყოს გამოხატული ნება იმის შესახებ, რომ მამკვიდრებელი თავისივე სიცოცხლეში მომავალ კანონით მემკვიდრეს გადასცემს თავის წილსამკვიდრო ქონებას, რაც შემდგომში სამკვიდროს გახსნისა და სამკვიდროს გამოყოფის დროსუნდა იქნეს გათვალისწინებული. თუ ეს ნება ასე მკაფიოდ არ არის გამოხატული, მაშინ იგულისხმება, რომ იდება ჩვეულებრივი ჩუქების ხელშეკრულება. ამრიგად, სასამართლოს მოსაზრებით, სამოქალაქო კოდექსის 1473-ე მუხლი უნდა განიმარტოს ისე, რომ მამკვიდრებელმა (მშობელმა), თავის სიცოცხლეშივე ერთ-ერთ მემკვიდრეს (შვილს) საკუთრებაში გადასცაქონების ის ნაწილი, რომელსაც ეს უკანასკნელი მიიღებდა სამკვიდროს გახსნის შემთხვევაში,ვინაიდან მომავალმა მემკვიდრემ წინასწარ მიიღო თავისი წილი ქონება, აღნიშნული გარემოება მემკვიდრეთა მიერ გათვალისწინებულ უნდა იქნეს სამკვიდრო ქონების გაყოფის დროს. პალატის მითითებით, აუცილებელია, რომ მამკვიდრებლის აღნიშნული ნება გამოიხატოს მკაფიოდ, წინააღმდეგ შემთხვევაში დაიდება ჩვეულებრივი სახის ჩუქების ხელშეკრულება.

საქართველოს უზენაესი სასამართლოს მიერ შემუშავებულია პრაქტიკა, რომლის თანახმადაც ტელეოლოგიური განმარტებით განისაზღვრა სსკ 1455-ე და წილის გათანაბრების მომწესრიგებელი სსკ 1473-ე მუხლების შინაარსი. უზენაესი სასამართლოს 2010 წლის 23 მარტის გადაწყვეტილების თანახმად, საქმეზე N ას-1058-1325-09:

„ნაჩუქარი ქონების ღირებულების გათვალისწინება ნიშნავს მემკვიდრის წილის სწორედ ამ ღირებულების ფარგლებში შემცირებას, ანუ თუ მემკვიდრემ ჩუქებით მიიღო 1000 ლარის ქონება, მისი წილი სამკვიდრო სწორედ ამ ქონებით შემცირდება. აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ მამკვიდრებლის მიერ გაჩუქებულ ქონებასთან დაკავშირებით სხვა რამე დათქმას კანონი არ ადგენს. სამკვიდროში ნაჩუქარი ქონების შეტანა უზრუნველყოფს სხვა მემკვიდრეების ინტერესების დაცვას იმ მიმართებით, რომ ადრე დასაჩუქრებულ მემკვიდრეს საჩუქრის ღირებულება მისაღებ სამკვიდროში ჩაეთვლება და მისი წილი ამ ფარგლებში შემცირდება, რაც პროპორციულად სხვა მემკვიდრეთა წილის გაზრდას გამოიწვევს“.

ანალოგიურ საქმეზე №ას-1583-1486-2012 უზენაესი სასამართლოს მიერ 2013 წლის 28 იანვარსმიღებულ იქნა გადაწყვეტილება, რომელშიც ასახული და გაზიარებულია ზემოაღნიშნული პრაქტიკა. ამ შემთხვევაშიც სსკ 1455-ე მუხლი განიმარტა დასაჩუქრებული მემკვიდრის მიერ ნაჩუქარი ქონების შენარჩუნების სასარგებლოდ, მხოლოდ წილის შემცირების თანმდევი შედეგით.

შესაბამისად, დასაჩუქრებული მემკვიდრე, როგორც სადავო მუხლის ადრესატი ყველა შემთხვევაში ინარჩუნებს საკუთრებას ნაჩუქარ ქონებაზე, - ნაჩუქარი ქონება მამკვიდრებლის გარდაცვალების შემდეგ არც ერთ შემთხვევაში არ შედის საერთო სამკვიდრო მასაში. ნორმის შინაარსის ამგვარ განმარტებაზე არც უთითებს მოსარჩელე.

საკასაციო სასამართლო განმარტავს, რომ სამკვიდრო სამართალში მემკვიდრეთა მიმართ თანასწორობის პრინციპის დაცვისათვის უზრუნველყოფილია ე.წ. „გათანაბრების პრინციპი“, რომლის მიხედვითაც, თუ სამკვიდროს გახსნის მომენტისათვის ერთ-ერთ მემკვიდრეს მამკვიდრებლის სიცოცხლეში უკვე აქვს მიღებული რაიმე ქონება, დასახელებული ქონების ღირებულება, სამკვიდრო მასას გამოაკლდება.

რატომ ცდილობს სახელმწიფო მემკვიდრეების წილების გათანაბრებას, როდესაც თავად მამკვიდრებელს არ სურდა ეს? სამკვიდრო ქონების ცნება მოცემულია სსკ 1328-ე მუხლში; ამ მუხლის პირველი ნაწილის თანახმად „სამკვიდრო (სამკვიდრო ქონება) შეიცავს მამკვიდრებლის როგორც ქონებრივი უფლებების (სამკვიდრო აქტივი), ისე მოვალეობების (სამკვიდრო პასივი) ერთობლიობას, რომელიც მას ჰქონდა სიკვდილის მომენტისათვის.“ მამკვიდრებელმა თავის სიცოცხლეში გაასხვისა(მოცემულ შემთხვევაში ჩუქების ხელშეკრულების საფუძველზე) ქონება, რაც იმას ნიშნავს, რომ მას არ უნდოდა ეს ქონება სამკვიდრო მასაში შესულიყო და შემდგომ მემკვიდრეებს შორის მომხდარიყო ამ ქონების გაყოფა. მაშასადამე, სახეზეა მამკვიდრებლის ნება - არ შევიდეს აღნიშნული ქონება სამკვიდრო მასაში. მისი სიკვდილის მომენტისათვის ეს ქონება აღარ წარმოადგენს მის საკუთრებას, შესაბამისად რატომ უნდა მოხდეს დასაჩუქრებული მემკვიდრის წილის შემცირება ამ ქონების ჩათვლის ხარჯზე? ეს არ იყო მამკვიდრებლის ნება.

როდესაც სახეზე არ არის მამკვიდრებლის ნება (არ არსებობს ანდერძი, ან მამკვიდრებლის მიერ განხორციელებული სხვა ქმედება, რაც მის ნებას გამოხატავს, როგორც ამ შემთხვევაში მის მიერ გარდაცვალებამდე დადებული ჩუქების ხელშეკრულება), მაშინ გამართლებულია სახელმწიფოს მიერ მემკვიდრეების წილების გათანაბრება. სწორედ ამას ემსახურება კანონიერი მემკვიდრეების ინსტიტუტიც და „გათანაბრების პრინციპიც“ - როდესაც არ არსებობს მამკვიდრებლის მიერ აშკარად გამოხატული ნება. მაგრამ როდესაც ის არსებობს, მისი გარდაცვალების შემდეგ არ უნდა ხდებოდეს მისი უგულებელყოფა.

საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ საკუთრების უფლება ადამიანის ღირსების და თავისუფლების წონად კატეგორიად განიხილება და სასამართლო აღინიშნავს, რომ „…ეს გარემოება მნიშვნელოვანწილად განსაზღვრავს სახელმწიფოს უფრო მეტ სიფრთხილეს და ზომიერებას უფლებაში შესაძლო ჩარევისა და რეგულირების ფარგლების დადგენისას.“

საკუთრების უფლება განიხილება როგორც ღირსების უფლებიდან მომდინარე უმნიშვნელოვანესი უფლება; კანონმდებლის მიერ საკუთრების უფლების შეზღუდვისას არ უნდა დაირღვეს საკუთრების უფლების არსი. საკუთრების უფლება, რომელიც კანონმდებლის მიერ განსაზღვრებად უფლებას წარმოადგენს, კანონმდებლის მიერ საკუთრების შინაარსისა და ფარგლების განსაზღვრის შედეგად არ უნდა გადაიქცეს უფლებად, რომელიც უმეტესწილად სწორედ საკანონმდებლო რეგულირებაზე იქნება დამოკიდებული. საბოლოო ჯამში, თავიდან უნდა იქნეს აცილებული თავად უფლებით დაცული სფეროს ძირითადი არსის გამოფიტვა.“

კანონმდებელი ვალდებულია, მესაკუთრეს მისცეს თავისი საკუთრების დანიშნულებისამებრ გამოყენების შესაძლებლობა, რაც, პირველ რიგში, გულისხმობს საკუთრების ობიექტებთან თავად მესაკუთრის პირად ურთიერთობას. სწორედ ეს წარმოადგენს საკუთრების, როგორც სანივთო უფლების პოზიტიური შინაარსის გამოვლინებას.“ დამატებით აღინიშნა, რომ „საკუთრების განკარგვის თავისუფლებასთან გვაქვს საქმე, როცა ეს განკარგვა მესაკუთრის თავისუფალი ნების შედეგად ხდება და იგი წარმოადგენს სუვერენული უფლების რეალიზაციის გამოვლინებას.

გარდა ამისა, დღის წესრიგში დგას მეორე საკითხიც - აყენებს თუ არა კანონმდებელი „დასაჩუქრებულ მემკვიდრეს“ არათანაბარ მდგომარეობაში სხვა ანალოლგიურ ვითარებაში მყოფ პირთა (სხვა დასაჩუქრებულთა) მიმართ?

მოსარჩელის ძირითადი არგუმენტაცია ჩამოყალიბებულია შემდეგნაირად: კანონმდებელი უსაფუძვლოდ ერევა კერძო პირებს შორის ურთიერთობაში იმ პირობებში, როდესაც მამკვიდრებელს ნება არ გამოუხატავს იმის თაობაზე, თუ როგორ მოხდეს მისი ქონების განაწილება მისი გარდაცვალების შემდეგ. სადავო ნორმით, კანონმდებელი არა მარტო იმ მემკვიდრეს ზღუდავს, რომელმაც სამკვიდროს გახსნამდე, 5 წლით ადრე მამკვიდრებელისაგან ჩუქებით მიიღებს ქონებას, არამედ თავად მამკვიდრებელსაც. ამგვარი რეგულაცია, აიძულებს მამკვიდრებელს თავი შეიკავოს სიცოცხლეში თავისი ერთ-ერთი მემკვიდრისათვის ქონების ჩუქებისაგან, იმის შიშით რომ გარდაცვალების შემდეგ, ამ მემკვიდრის წილი შემცირდება სხვა მემკვიდრის სასარგებლოდ.

ამ საკვანძო საკითხზე მსჯელობისას მიზანშეწონილია ვიხელმძღვანელოთ უზენაესი სასამართლოს 2010 წლის 23 მარტის გადაწყვეტილებით (საქმეზე ას-1058-1325-09), რომელშიც საკასაციო სასამართლო საქართველოს ტრადიციებთან მიმართებით აფასებს წილის გათანაბრების მომწესრიგებელი მუხლის - სსკ 1473-ე მუხლის სამართლებრივ ბუნებას და ტრადიციული ფონის გათვალისწინებით განმარტავს მისი მოქმედების არეალს. კერძოდ:

„უპირველესად უნდა აღინიშნოს, რომ კანონის განსახილველი დათქმა ნათლად ასახავს ქვეყანაში დამკვიდრებულ იმ ტრადიციულ საოჯახო ურთიერთობას, რომლითაც მშობელი სიცოცხლეშივე ოჯახისგან დამოუკიდებლად მცხოვრებ ერთ-ერთ შვილს, როგორც ოჯახის წევრს და მის მემკვიდრეს, თავისი ქონებიდან გარკვეულ ნაწილს გადასცემს (გამოუყოფს). კანონის აღნიშნული დანაწესი მხოლოდ კონკრეტულ სუბიექტებს შორის ურთიერთობებს აწესრიგებს _ ნორმის შინაარსიდან აშკარად ჩანს, რომ ამ ნორმით მოწესრიგებული ურთიერთობის სუბიექტები გარდაცვლილი მშობლის შვილები არიან, რასაც ადასტურებს ნორმაში არსებული გამონათქვამი “მშობლების ქონებიდან”.

მართლაც, სსკ 1473 მუხლი აწესრიგებს მემკვიდრის მიერ წილის მამკვიდრებლის სიცოცხლეშივე მიღების თანმდევ შედეგებს, და ავალდებულებს მას „მშობლის ქონებიდან“ მიღებული წინასწარი მატერეალური რესურსი თავის წილს მიათვალოს წილის გათანაბრების დროს დანარჩენი მემკვიდრეების მიმართ. ამისგან განსხვავებით, ცალკე წესრიგდება მამკვიდრებლის მიერ შვილისთვის რაიმე ქონების ჩუქება და მისი სამართლებრივი შედეგები. „ქონების გამოყოფა“ და „ჩუქება“ მიზნობრივად არსებითად განსხვავდება ერთიმეორისგან,ვინაიდან ერთის მიზანია მემკვიდრეობის სამართლით მოწესრიგებული მოვალეობის მამკვიდრებლის სიცოცხლეშივე განხორციელება (შვილი-მემკვიდრისთვის წილის გამოყოფა), ხოლო ჩუქების - კეთილი ნების გამოხატვა, გამჩუქებლის დადებითი განწყობის რეალიზება და სასურველი ახლო ნათესავის დასაჩუქრება. აღნიშნულს ანალოგიურად განმარტავს საქართველოს უზენაესი სასამართლო ზემოაღნიშნულ გადაწყვეტილებაში:

„მშობლის მიერ შვილისათვის ჩუქების სახით ქონების გადაცემასა და გამოყოფის სახით ქონების გადაცემას შორის არსებითი განსხვავებაა, რაც ქონების მესაკუთრის _ მშობლის ნებაშია გამოხატული, კერძოდ, პირველ შემთხვევაში მშობელი (როგორც გარიგების მხარე) მხოლოდ კეთილი ნებისა და სურვილის საფუძველზე თავის ქონებას უსასყიდლოდ გადასცემს შვილს საკუთრებაში, ხოლო მეორე შემთხვევაში მშობელი წინასწარ, თავის სიცოცხლეშივე გამოუყოფს და გადასცემს ერთ-ერთ შვილს ქონების ნაწილს სამკვიდრო ქონებიდან და მშობლის (როგორც გარიგების მხარის) ნება ქონების გარკვეული მიზნით _ სამკვიდრო ქონებიდან წინასწარ წილის გამოყოფის სახით გადაცემაშია. შესაბამისად, ორივე საფუძვლით მიღებულ ქონებასთან დაკავშირებით მემკვიდრის უფლებებსა და ვალდებულებებს სამემკვიდრეო სამართალი დამოუკიდებლად, სხვადასხვა ნორმებით (სამოქალაქოკოდექსის 1473-ედა 1455-ემუხლები) აწესრიგებს.“

იურიდიული შედეგის მიხედვით 1455 და 1473 არის ერთი და იგივე, კერძოდ საკუთრება გადადის ორივე შემთხვევაში მემკვიდრეზე ჯერ კიდევ მამკვიდრებლის სიცოცხლეში, უბრალოდ სხვაობა ამ გადაცემის სამართლებრივ საფუძველშია. ანუ 1455 მუხლის შემთხვევაში საკუთრების გადაცემის საფუძველია ვალდებულებით სამართლებრივი გარიგება, კერძოდ ჩუქება, ხოლო 1473-ე მუხლის შემთხვევაშიგადაცემის სამართლებრივი საფუძველია მემკვიდრეობით სამართლებრივი გარიგება, კერძოდ ”სამკვიდროს წინასწარ გამოყოფის შესახებ ხელშეკრულება”. აქედან გამომდინარე, ისმის შემდეგი კითხვა: სამართლიანია თუ არა ორი მიზნობრივად განსხვავებული სამართლებრივი ინსტიტუტის თანმდევი შედეგების იდენტურად განსაზღვრა?

სადავო მუხლის არაკონსტიტუციურად ცნობის შემთხვევაში, პრაქტიკაში თავს იჩენდა ისეთი პრობლემები, როგორიცაა სამართლებრივი გარიგების შეფასება- ჩუქებას (სსკ 524) წარმოადგენს მამკვიდრებლის მიერ ქონების შვილისთვის გადაცემა, თუ სამკვიდროდან წილის სიცოცხლეში გამოყოფას (სსკ 1473). ასეთი გამიჯვნა იქნებოდა თითქმის შეუძლებელი, ვინაიდან მამკვიდრებელი არაა ვალდებული რაიმე ქონება „დაიტოვოს“ მემკვიდრეობის მიზნებისთვის. იგი სიცოცხლეში თავისუფალია განკარგოს მისი საკუთრება სურვილისამებრ, გააჩუქოს, გამოყოს და გაასხვისოს სასურველ პირებზე. სწორედ აქედან გამომდინარე, ვინაიდან შეუძლებელია სამართლებრივი კვალიფიკაცია მიეცეს მამკვიდრებლის სიცოცხლეში განხორციელებულ, მემკვიდრის სასარგებლოდ ქონების დათმობა/ჩუქებას, უპირატესობას ინარჩუნებს სსკ 1473-ე მუხლით დადგენილი თანმდევი სამართლებრივი შედეგები და იგივე მოწესრიგება ვრცელდება სსკ 1455-ე მუხლით განსაზღვრულ შემთხვევაზე, თუ ჩუქება მამკვიდრებლის გარდაცვალებამდე 5 წლის განმავლობაში განხორციელდა.

ვინაიდან განსხვავებულ სამართლებრივ ინსტიტუტებს ეხება შესაბამისად სსკ 1455 და 1473 მუხლები, უნდა მოხდეს სწორი კვალიფიკაცია, რომელი განახორციელა მამკვიდრებელმა- ჩუქება, თუ სამკვიდროს სიცოცხლეში გამოყოფა. აშკარაა, რომ ჩუქების შემთხვევაში ნაჩუქარი ქონების მემკვიდრის წილში ჩათვლა უსამართლო იქნება, ვინაიდან ამ შემთხვევაში განსხვავება აღარ იარსებებს სსკ 1455 და სსკ 1473 მუხლებს შორის. აქედან გამომდინარე შეიძლება დავასკვნათ, რომ სსკ 1455 მუხლი წინააღმდეგობაში მოდის კონსტიტუციის მე-19 მუხლთან და არაკანონიერად ზღუდავს დასაჩუქრებული მემკვიდრის უფლებას მიიღოს თანაბარი წილი სამკვიდრო მასიდან, წილის ნაჩუქარი ქონების ღირებულებით შემცირების გარეშე.