„ვახტანგ ხმალაძე და სხვები საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ", კონსტიტუციური სარჩელი №516

II.I შესავალი

“სასამართლო მეგობრის” წერილობითი მოსაზრების წარდგენის სამართლებრივი საფუძველი.

“საკონსტიტუციო სამართალწარმოების შესახებ” საქართველოს კანონის მე 14-ე (პრიმა) მუხლის შესაბამისად წარმოგიდგენთ კონსტიტუციის 42-ე მუხლის, როგორც “სასამართლო მეგობრის” წერილობით მოსაზრებას.

გასაჩივრებული საქმის არსი და მოსარჩელის მიერ გასაჩივრებული ნორმის მიმართება საქართველოს კონსტიტუციასთან.

საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის მე-5 პუნქტის თანახმად,A”არავინ არ აგებს პასუხს იმ ქმედობისათვის, რომელიც მისი ჩადენის დროს სამართალდარღვევად არ ითვლებოდა”.

მოცემული საქმე ეხება საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის 314-ე მუხლს, რომლის თანახმადაც: საქართველოს თითოეული მოქალაქეს ეკრძალება საქართველოს ინტერესების საზიანოდ უცხო ქვეყნის დაზვერვის ან უცხოეთის ორგანიზაციის დავალებით სხვა ინფორმაციის შეგროვება და გადაცემა. აღნიშნული დებულება მოსარჩელეებს გასაჩივრებული აქვთ საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის მე-5 პუნქტთან მიმართებით, რომელიც კანონიერების პრინციპს ადგენს. აღნიშნული ჩანაწერი აწესებს პირის პასუხისგებაში მიცემის საფუძვლებს, რომ ნებისმიერი დანაშაული და სასჯელი მკაფიოდ უნდა იყოს განსაზღვრული სისხლის სამართლის კანონში.

სადავო ნორმას წარმოადგენს: საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის 314-ე მუხლი, რომელიც მოიცავს ჯაშუშობას, (უცხო ქვეყნისათვის უცხოეთის ორგანიზაციისათვის ან მათი წარმომადგენლისათვის საქართველოს სახელმწიფო საიდუმლოების შემცველი ნივთის, დოკუმენტის, ცნობის ან სხვაგვარი მონაცემების შეგროვება შენახვა ან გადაცემა ანდა გამოძალვა ან გატაცება მათთვის გადაცემის მიზნით, აგრეთვე საქართველოს ინტერესების საზიანოდ უცხო ქვეყნის დაზვერვის ან უცხოეთის ორგანიზაციის დავალებით სხვა ინფორმაციის შეგროვება და გადაცემა ისჯება თავისუფლების აღკვეთით ვადით რვიდან თორმეტ წლამდე. ჯაშუშობა, ჩადენილი ომიანობის ან შეიარაღებული კონფლიქტის დროს, ან რამაც საქართველოს ინტერესისათვს მძიმე შედეგი გამოიწვია, ისჯება თავისუფლების აღკვეთით თორმეტიდან ოც წლამდე).

II.II ინფორმაცია “სასამართლო მეგობრის” თაობაზე

“კონსტიტუციის 42-ე მუხლი” არის არასამათვრობო, აპოლიტიკური, ადამიანის უფლებათა დამცველი ორგანიზაცია, რომელიც დაფუძვნდა 1997 წლის 12 სექტემბერს. Oორგანიზაციის წევრები პროფესიონალი ადვოკატები არიან, რომლებიც ადამიანის უფლებათა დარღვევის მსხვერპლთ უფასო იურიდიული დახმარებით უზრუნველყოფენ ადგილობრივ და საერთაშორისო სასამართლო ინსტანციებსა თუ სახელმწიფო დაწესებულებებში. Oორგანიზაცია მიზნად ისახავს ხელი შეუწყოს საქართველოს სამართლებრივ სახელმწიფოდ ჩამოყალიბებას, ადამიანის ფუნდამენტურ უფლებათა და თავისუფლებათა საერთაშორისო სტანდარტების დანერგვის და საზოგადებრივი მართლშეგნების ამაღლების გზით. კონსტიტუციის 42-ე მუხლს დაარსებიდან დღემდე არაერთი სარჩელის ინიცირება მოუხდენია საკონსტიტუციო სასამართლოში. Oორგანიზაცია ამჟამადაც ახორციელებს პროექტს “საქართველოს კანონმდებლობის სრულყოფა“, რომელიც სხვა აქტივობებთან ერთად გულისხმობს საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ განსახილველ საქმეებზე “სასამართლოს მეგობრის” წერილობითი მოსაზრებების წარდგენას. შესაბამისად, საკონსტიტუციო სამართალწარმოებაში ორგანიზაციის გამოცდილების, მიმდინარე პროექტის მიზნებისა და სასამართლოს მიერ განსახილველი საკითხის მიმართ ორგანიზაციის დაინტერესების გათვალისწინებით, მიგვაჩნია, რომ სასამართლოსათვის ღირებული იქნება ჩვენი წერილობითი მოსაზრება.

II.III განსახილველი საკითხის მნიშვნელობა

ორგანიზაციის გადაწყვეტილება წარედგინა საკონსტიტუციო სასამართლოსათვის საკუთარი მოსაზრება კონსტიტუციურ სარჩელზე, “ვახტანგ ხმალაძე და სხვები საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ” განაპირობა, განსახილველი საკითხის, კერძოდ, კანონიერების პრინციპის, მნიშვნელობამ. “სასამართლოს მეგობარს” მიაჩნია, რომ საქართველოს მიერ სხვადასხვა საერთაშორისო ხელშეკრულებებით ნაკისრი ვალდებულებების გათვალისწინებით, აუცილებელია სისხლის სამართლის კოდექსის 314-ე მუხლის (ჯაშუშობა) განხილვა მოხდეს ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის კონტექსტში; ამასთანავე, საინტერესოა აშშ-სა და კანადის საკონსტიტუციო სასამართლოების პრაქტიკა, რომელიც მოიცავს კანონიერების პრინციპის დამკვიდრებულ დოქტრინას “ბათილია ბუნდოვანების გამო”. ვფიქრობთ, მითითებული შედარებითი ანალიზი სასამართლოს დააინტერესებს, რის გამოც წერილობითი მოსაზრების წარდგენა მნიშვნელოვნად მიგვაჩნია.

II.IV “სასამართლოს მეგობრის” მიერ განხილული საკითხები:

ა.ა.ი.პ "კონსტიტუციის 42-ე მუხლი" თავის წერილობით მოსაზრებაში განიხილავს კანონიერების პრინციპს, რომელსაც აღიარებს როგორც საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის მე-5 პუნქტი (“არავინ არ აგებს პასუხს იმ ქმედობისათვის, რომელიც მისი ჩადენის დროს სამართალდარღვევად არ ითვლებოდა), ასევე საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის მე-2 მუხლის პირველი ნაწილი (“ქმედობის დანაშაულებრიობა და დასჯადობა განისაზღვრება, სისხლის სამართლის კანონით, რომელიც მოქმედებდა მისი ჩადენის დროს”). კანონიერების პრინციპი, inter alia, მოითხოვს, რომ კანონი იყოს არაორაზროვანი და წინაწარგანჭვრეტადი, რათა მოქალაქეთათვის შესაძლებელი იყოს კანონის ნორმათა გაგება და ამ ნორმათა შესაბამისად მოქმედება. სწორედ კანონის არაორაზროვნებაზე და წინასწარგანჭვრეტადობაზე გაამახვილებს ყურადღებას “სასამართლოს მეგობარი” თავის წერილობით მოსაზრებაში, რომელსაც ეს უკანასკნელი ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოსა და ჩრდ. ამერიკის კონსტიტუციური სასამართლოების შესაბამის პრაქტიკაზე დაყრდნობით ჩამოაყალიბებს.

II.IV.1.ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის მე-7 მუხლი და პრინციპი nullum crimen sine lege

ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის მე-7 მუხლის თანახმად, არავინ შეიძლება ცნობილ იქნეს ბრალდებულად სისხლის სამართლის დანაშაულის ჩადენაში იმ მოქმედების თუ უმოქმედობის გამო, რომლის ჩადენის დროს აღნიშნული ქმედება ეროვნული ან საერთაშორისო სამართლის თანახმად არ წარმოადგენდა დანაშაულს.

კონვენციის მე-7 მუხლი გვთავაზობს გარანტიებს თვითნებური ბრალდების, მსჯავრდების და დასჯის წინააღმდეგ. იგი კრძალავს ბრალდებულის საუარესოდ სისხლის სამართლის კანონის უკუძალას, როგორც ეს დადგინდა საქმეში კოკინაკისი საბერძნეთის წინააღმდეგ (Kokkinakis v. Greece, 14307/88 ; 25 მაისი, 1993წ). კონვენციის მე-7 მუხლი მხოლოდ ამ აკრძალვით არ შემოიფარგლება. უფრო ზოგადად, იგი აგრეთვე მოიცავს, პრინციპს, რომლის თანახმადაც მხოლოდ კანონმა შეიძლება განსაზღვროს დანაშაული და გათვალისწინოს სასჯელი (ნულლუმ ცრიმენ, ნულლა პოენა სინე ლეგე) და პრინციპს, რომ პირის საუარესოდ სისხლის სამართლის კანონის გავრცობითი განმარტება, მაგალითად, ანალოგიით დაუშვებელია. აქედან გამომდინარე, კანონი ყოველთვის ცალსახად უნდა განსაზღვრავდეს დანაშაულს. ეს პირობა შესრულებულია, როდესაც პირს შეუძლია გაიგოს შესაბამისი ნორმის ტექსტიდან და საჭიროების შემთხვევაში ტექსტის სასამართლოსეული განმარტებიდან, რა მოქმედება-უმოქმედობისათვის დაეკისრება მას პასუხისმგებლობა (Kokkinakis v. Greece).

მოცემული კონსტიტუციური სარჩელის განხილვისათვის განსაკუთრებული მნიშვნელობა აქვს ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს 2009 წლის გადაწყვეტილებას საქმეზე ლიივიკი ესტონეთის წინააღმდეგ (Liivik v. Estonia, 12157/05, 25/06/2009) საქმის სამართლებრივი გარემობები ანალოგიურია: საქმეში სადავო იყო ესტონეთის სისხლის სამართლის კოდექსის 161-ე მუხლის შეუსაბამობა კანონიერების პრინციპთან. აღნიშნული მუხლი ჩამოყალიბებული იყო შემდგნაირად:

,,ოფიციალური თანამდებობის ბოროტად გამოყენება: თანამდებობის პირის მიერ უფლებამოსილების განზრახ ბოროტად გამოყენება, რამაც მნიშვნელოვანი ზიანი მიაყენა პიროვნების, საწარმოს, სააგენტოსა თუ ორგანიზაციის კანონით დაცულ ინტერესებს ან ეროვნულ ინტერესებს, ისჯება ჯარიმით ან სამ წლამდე თავისუფლების აღკვეთით”.

ბ-ნი ლიივიკი იყო ესტონეთის საპრივატიზაციო სააგენტოს გენერალური დირექტორი. ბრალად ედებოდა ოფიციალური თანამდებობის ბოროტად გამოყენება პრივატიზაციის ხელშეკრულებებში წარმომადგენლობისა და გარანტიების უზრუნველყოფის გამო. ბრალდების მიხედვით, მან შექმნა სიტუაცია, რომლის მიზეზითაც საფრთხე ექმნებოდა სახელმწიფო ქონებას. აღნიშნული ქმედება განიხილებოდა, როგორც მნიშვნელოვანი ზიანის მიყენება ეროვნული ინტერესებისთვის. გარდა ამისა, სახელმწიფოსთვის უკანონო ვალდებულებების მრავალჯერადი დაკისრებით განმცხადებელმა ეჭვქვეშ დააყენა პრივატიზაციის სააგენტოს, როგორც სახელმწიფო უწყების, ლეგიტიმურობისა და სანდოობის საკითხი ; შესაბამისად, არსებითი ზიანი მიაყენა ხელისუფლების ორგანოებს საზოგადოებაში და შელახა ესტონეთის რესპუბლიკის, როგორც საერთაშორისო დონის პარტნიორის, რეპუტაცია. ერთობლიობაში ყველა აღნიშნული ქმედება განიხილებოდა როგორც სახელმწიფოსთვის მნიშვნელოვანი ზიანის მიყენება და, შესაბამისად, განმცხადებელი დამნაშავედ სცნეს სისხლის სამართლის კოდექსის 161-ე მუხლით გათვალისწინებული დანაშაულის ჩადენაში.

ევროპულმა სასამართლო აღნიშნა, რომ მე-7 მუხლი ზოგადად მოიცავს პრინციპს, რომ მხოლოდ კანონს შეუძლია განსაზღვროს დანაშაული და შეუფარდოს სასჯელი ამა თუ იმ პირს (nullum crimen, nulla poena sine lege), (იხ. Kokkinakis საბერძნეთის წინააღმდეგ, § 52).

ტერმინი “კანონი” ხარისხობრივ მოთხოვნებსაც გულისხმობს, მათ შორის კანონის ხელმისაწვდომობასა და წინასწარგანჭვრეტადობას. პიროვნებამ თითოეული დებულების ფორმულირებიდან და, საჭიროების შემთხვევაში, სასამართლოს განმარტებიდან უნდა იცოდეს, რა მოქმედებები თუ უმოქმედობა აქცევს მას სისხლის სამართლის დამნაშავედ და რა სასჯელია გათვალისწინებული ამა თუ იმ მოქმედებისა თუ უმოქმედობისთვის. უფრო მეტიც, კანონი შესაძლოა აკმაყოფილებდეს “წინასწარგანჭვრეტადობის” მოთხოვნას, როდესაც პიროვნებას შეუძლია მიიღოს შესაბამისი იურიდიული რჩევა და გარემოებებიდან გამომდინარე გონივრულობის ფარგლებში შეაფასოს თუ რა შედეგი შესაძლოა მოჰყვეს მოცემულ მოქმედებას.

პრეცედენტული სამართლის თანახმად, როგორი ნათლად გამოხატულიც არ უნდა იყოს კანონის დებულება, ნებისმიერ იურისპრუდენციაში, ყოველთვის არსებობს სასამართლო ინტერპრეტაციის გარდაუვალი ელემენტი. ყოველთვის იქნება სადავო მოსაზრებების განმარტების საჭიროება მათ ცვლად გარემოებებზე მოსარგებად. კონვენციის მე-7 მუხლი ვერ იქნება განმარტებული ისე, თითქოს იგი უკანონოდ თვლიდეს სისხლის სამართლის კანონების ეტაპობრივ გარკვევას სასამართლო ინტერპრეტაციის გზით ყოველ ახალ საქმესთან ერთად “იმ პირობით, რომ შედეგად მიღებული დებულება იქნება შესაფერისი დანაშაულის არსთან და შესაძლებელი იქნება მისი გონივრული, წინასწარი გათვლა” Streletz, Klesser და Krenz გერმანიის წინააღმდეგ [GC], ## 34044/96, 35532/97 და 44801/98, § 50, ECHR 2001-II)

სასამართლოს ფუნქციაში არ შედის საკუთარი თავის ჩანაცვლება შიდა იურისდიქციაში. შიდა კანონმდებლობის განმარტვის ამ პრობლემების მოგვარება ძირითადად ეროვნული ხელისუფლების, განსაკუთრებით კი სასამართლოების მოვალეობაა. თუმცა სასამართლოს ფუნქციაში შედის, იმის დადგენა, შეესაბამება თუ არა კონვენციას ამგვარი განმარტებით მიღებული შედეგი (იხ. mutatis mutandis, Korbely უნგრეთის წინააღმდეგ [GC], #9174/02, § 72, 2008 წლის 19 სექტემბერი). ლიივიკის საქმეში კონვენციის დარღვევის დადგენისას ევროპულმა სასამართლომ ხაზი გაუსვა, რომ სადავო სისხლის სამართლის კანონი და მისი განმარტება ნასესხები იქნა ყოფილი საბჭოთა კავშირის სამართლებრივი სისტემიდან. შესაბამისად, მოცემულ შემთხვევაში ხელისუფლება დადგა რთული ამოცანის წინაშე - გამოეყენებინა აღნიშნული სამართლებრივი ნორმები საბაზრო ეკონომიკის სრულიად ახალ გარემოებებში. მართლაც, მოცემულ საქმეში განმცხადებელი ჩართული იყო სახელმწიფო ქონების, კერძოდ ინფრასტრუქტურის მსხვილი ობიექტის, პრივატიზაციის ფართო-მასშტაბიან პროცესში.

სასამართლომ აღნიშნა, რომ განმცხადებელს ბრალი დაედო ისეთი სიტუაციის შექმნაში, რომელიც საფრთხეს უქმნიდა სახელმწიფო ქონებას და რომ აღნიშნული ქმედება ჩაითვალა მნიშვნელოვან ზიანად, მიუხედავად იმისა, რომ სინამდვილეში რისკების რეალიზება არ მომხდარა. გარდა ამისა, იგი მსჯავრდებულ იქნა სახელმწიფო ინტერესებისთვის მნიშვნელოვანი მორალური ზიანის მიყენებისთვის – და როგორც სააპელაციო სასამართლომ დაადგინა განმცხადებლის მოქმედებები არ შეესაბამებოდა “მართლმსაჯულების ზოგად არსს”; როგორც მაღალი თანამდებობის პირმა მან ეჭვქვეშ დააყენა სააგენტოს, როგორც სახელმწიფო ორგანოს, კანონიერებისა და სანდოობის საკითხი, შესაბამისად არსებითი ზიანი მიაყენა ხელისუფლების ორგანოებს საზოგადოებაში და შელახა ესტონეთის რესპუბლიკის, როგორც საერთაშორისო დონის პარტნიორის, რეპუტაცია (იხ. პარაგრაფები 29, 42, 59 და 60).

სასამართლომ მიუთითა, რომ სისხლის სამართლის კოდექსის 161-ე მუხლის თანახმად “მნიშვნელოვანი ზიანის მიყენება” იყო ოფიციალური თანამდებობის არასწორი გამოყენების აუცილებელი ელემენტი. აღნიშნული დებულების ტექსტში არ იყო ნახსენები უბრალოდ სარისკო სიტუაციის შექმნა, რომელიც გახდებოდა ზიანის მიზეზი. სასამართლოს ხელთ ჰქონდა ესტონეთის უზენაესი სასამართლოს 2000 წლის 6 ივნისის განჩინება, რომელშიც უზენაესმა სასამართლომ მნიშვნელობა მიანიჭა საფრთხის, როგორც ზიანის მიყენების ფაქტს. თუმცა, ამგვარი რისკის შეფასების კრიტერიუმები არ იქნა შემუშავებული. მოცემულ საქმეში ბ-ნი ლივიკი არსებითად მოქმედებდა მისი ვალდებულების მიხედვით რათა მოეხდინა ესტონეთის რკინიგზის პრივატიზაცია, დაებალანსებინა აღნიშნულ პროცესებთან დაკავშირებული რისკები ხელშეკრულების შეწყეტასთან დაკავშირებულ რისკებთან მიმართებაში. სასამართლო თვლის, რომ განმცხადებელს არ შეეძლო წინასწარ განესაზღვრა, რომ 161-ე მუხლის თანახმად ამგვარი მოქმედება – ზიანის გამომწვევი რისკის სავარაუდო შექმნა ჩაითვლებოდა მნიშვნელოვანი ზიანის ტოლფას ქმედებად, როგორც ამ კანონის განმარტება და გამოყენება მოხდა მოცემულ საქმეში.

რაც შეეხება სახელმწიფო ინტერესებისთვის სავარაუდო მნიშვნელოვანი მორალური ზიანის მიყენების საკითხს, სასამართლო თვლის, რომ ამგვარი შეფასება სასამართლოებმა გააკეთეს საკუთარი მოძველებული შეხედულებისამებრ და რომ იგი საფუძველს არის მოკლებული. მართლაც, განმცხადებლის მცდელობა წარედგინა მტკიცებულებები რომლებიც დაადასტურებდა, რომ სახელმწიფოს არ მიადგა ზიანი, უგულებელყოფილ იქნა სასამართლოების მიერ. როგორც ჩანს, განმცხადებლის მიერ კანონდარღვევის სავარაუდო ფაქტი გახდა იმ მოსაზრების საფუძველიც, რომ მან სახელმწიფო ინტერესებს მიაყენა მორალური ზიანი. აქედან გამომდინარე, ევროპული სასამართლოსათვის ნათელი იყო, რომ კანონის ფართო ინტერპრეტაციას შეეძლო ნებისმიერი კანონდარღვევა მოექცია 161-ე კანონის ფარგლებში. უფრო მეტიც, ყოველი ასეთი მორალური ზიანი შესაძლოა შეფასებული ყოფილიყო როგორც “მნიშვნელოვანი”. სასამართლომ მიიჩნია, რომ შიდა სასამართლოებში აღნიშნულ საქმესთან დაკავშირებით გამოყენებული კრიტერიუმები – რომ განმცხადებელმა სახელმწიფოს მიაყენა “მნიშვნელოვანი” არა-მატერიალური ზარალი, რომ იგი იყო მაღალი თანამდებობის სახელმწიფო მოხელე, რომელიც მოღვაწეობდა საზოგადოების დიდი ინტერესის სფეროში და რომ მისი მოქმედებები შეუფერებელი იყო “მართლმსაჯულების ზოგად არსთან” – ძალზე ბუნდოვანია. სასამართლოსთვის მიუღებელი აღმოჩნდა ის ფაქტი, რომ განმცხადებელს არ ჰქონდა შესაძლებლობა ევარაუდა, რომ მისი ქმედებებით იგი შესაძლოა გამხდარიყო მსჯავრდებული სახელმწიფო ინტერესებისთვის ზიანის მიყენების მოტივით.

საბოლოოდ სასამართლომ დაადგინა ევროპული კონვენციის მე-7 მუხლის დარღვევა, რადგან ესტონეთის სისხსლის სამართლის კოდექსის 161-ე მუხლის საფუძველზე შეუძლებელი იყო იმის წინასწარ გათვლა, მოცემულ დროს მოქმედი კანონის შესაბამისად განმცხადებლის ქმედებები გახდებოდა თუ არა სისხლის სამართლის დანაშაული. სისხლის სამართლის მოცემული დებულება არ შეესაბამებოდა კონვენციით მოთხოვნილ ხარისხს მის მკაფიოობასთან და შედეგების წინასწარგანჭვრეტადობასთან დაკავშირებით.

II.IV.2 აშშ-სა და კანადის საკონსტიტუციო სასამართლოები და დოქტრინა ,,ბათილია ბუნდოვანების გამო”

აშშ-სა და კანადის სამართლებრივ სისტემებში ფართოდ გამოიყენება დოქტრინა ,,ბათილია ბუნდოვანების გამო”.

ა) აშშ-ს უზენაესი სასამართლოს მიდგომა

აშშ-ს კონსტიტუციურ სამართალში დოქტრინა სათავეს იღებს 1926 წლიდან და სამართლიანი სასამართლოს უფლების ნაწილია. საქმეში კონელი კომპანია ,,ჯენერალ კონსტრაქშენის” წინააღმდეგ, 269 U.S. 385 (1926) აშშ საკონსტიტუციო სასამართლომ აღნიშნა, რომ საყოველთაოდ აღიარებული მოთხოვნაა, რომ სისხლის სამართლის დებულება უნდა იყოს საკმარისად ნათლად გადმოცემული რათა შესაბამისი პირებისთვის გასაგები იყოს, თუ რა მოქმედება აქცევს მათ სისხლის სამართლის დამნაშავეებად და დააკისრებს მათ ამ დებულებით გათვალისწინებულ სასჯელს, როგორც ეს სამართლიანი სასამართლოს პრინციპითა და კანონის ნორმებით არის დადგენილი. ხოლო დებულება, რომელიც იმდენად ბუნდოვნად კრძალავს ან მოითხოვს ამა თუ იმ მოქმედებას, რომ მისი მნიშვნელობა საღი განსჯის უნარის მქონე პირმა უნდა გამოიცნოს და სხვადასხვა შემთხვევაში შესაძლოა სხვადასხვანაირად იქნას გაგებული, არღვევს საპროცესო კოდექსის ძირითად პრინციპს.

მას შემდეგ აღნიშნული დოქტრინა დამკვიდრებული პრაქტიკაა:

Cantwell v. Connecticut, 310 U.S. 296, 308 (1940): სისხლის სამართლის დებულება, რომელიც ნათლად ან სიზუსტით არ არის გადმოცემული ზოგადად ითვლება ბათილად “ბუნდოვანების გამო”.

Musser v. Utah, 333 U.S. 95, 97 (1948): ბუნდოვანმა კანონმა “შესაძლოა წამოჭრას დავა საპროცესო კოდექსის შესაბამისობოს თაობაზე რადგან იგი არ იძლევა ადეკვატურ მითითებებს მათთვის, ვინც არის კანონმორჩილი; ასევე, არ აზუსტებს თუ რა ხასიათის სასჯელი იქნა ჩადენილი ბრალდებულის მიერ, რომლისთვისაც იგი იქნა გასამართლებული და არ ხელმძღვანელობს სასამართლოს ბრალდებულის გასამართლების პროცესში”. “ბუნდოვანება შესაძლოა წარმოიქმნას უზუსტობით იმ პირებთან დაკავშირებით, რომელთაც ეხებათ კანონის ესა თუ ის დებულება. . . ან სასჯელთან დაკავშირებით, რომელიც გათვალისწინებული უნდა იქნას კონკრეტული დანაშაულისთვის”. Id. at 97 “ბუნდოვანი კანონები უგულებელყოფენ მნიშვნელოვან ღირებულებებს. პირველ რიგში, რადგან ჩვენ მიგვაჩნია რომ თუ ადამიანი თავისუფალია მის არჩევანში ჩაიდინოს კანონიერი ან უკანონო ქმედება, ვითხოვთ რომ კანონები აძლევდეს საღად მოაზროვნე პიროვნებას გონივრულ შესაძლებლობას, იცოდეს თუ რა არის აკრძალული, რათა იგი შესაბამისად მოიქცეს”. ბუნდოვანმა კანონმა შესაძლოა მახეში გააბას უდანაშაულო ადამიანი, რადგან მას არ მიეცა სამართლიანი გაფრთხილება; მეორე, თუ აკრძალულია კანონის თვითნებური და დისკრიმინაციული დაცვა, კანონი უნდა უზრუნველყოფდეს მათი გამოყენების ზუსტ სტანდარტებს მათთვის, ვინც ამ კანონებს იყენებს. ბუნდოვანი კანონი პოლიციელებს, მოსამართლეებს და მსაჯულებს ანიჭებს იმ ძირითად უფლებებს, რომელთა საფუძველზე ხდება მიკერძოებული და დისკრიმინაციული გადაწყვეტილებების მიღება”.

მასერის საქმეში გამოტანილი დასკვნა აშშ საკონსტიტუციო სასამართლომ გაიმეორა საქმეში: Village of Hoffman Estates v. The Flipside, 455 U.S. 489, 498 (1982).

Giaccio v. Pennsylvania, 382 U.S. 399 (1966): ბუნდოვანების გამო ბათილად იქნა ცნობილი დებულება, რომელიც მსაჯულებს აძლევდა ,,უფლებას, გათავისუფლებული მოპასუხისთვის მოეთხოვათ დაცვის ღირებულების გადახდა მხოლოდ მოსამართლის მხრიდან მსაჯულებისთვის მიცემული მითითებით,მოპასუხეს უნდა გადაეხადა აღნიშნული ღირებულება, თუ იგი დამნაშავე იყო “რაიმე სახის კანონსაწინააღმდეგო ქმედებაში”, ხოლო უდანაშაულო პირი შესაბამისი საპროცესო მოთხოვნების მიხედვით თავისუფლდებოდა გადასახადისგან.

Lanzetta v. New Jersey, 306 U.S. 451 (1939); Edelman v. California, 344 U.S. 357 (1953): სასამართლომ ბათილად ცნო სისხლის სამართლის დებულება, რომლის მიხედვითაც “პიროვნება ითვლებოდა “განგსტერად” და ექვემდებარებოდა ჯარიმის გადახდას ან დაპატიმრებას თუ იგი არ იქნებოდა კანონიერად დასაქმებული, სულ მცირე 3-ჯერ იქნებოდა დადანაშაულებული საზოგადოებრივი წესრიგის დარღვევაში ან ჩაიდენდა რაიმე სხვა დანაშაულს და ცნობილი იყო რომ იგი წარმოადგენდა ორი ან მეტი პირისაგან შემდგარი ბანდის წევრს”. სასამართლომ დაადგინა, რომ არცერთი კანონი ან დებულება არ იძლეოდა ტერმინი “ბანდის” ან “განგსტერის” ზუსტ განმარტებას და ნებისმიერ სამართალდამცავ ორგანოს ან სასამართლოს შეეძლო ფართო ან ვიწრო მნიშვნელობით გადმოეცა ერთი და იგივე კანონი და რომ ფრაზა “ცნობილი იყო რომ წარმოადგენდა ბანდის წევრს” ორაზროვანი იყო. აღნიშნული დებულება ბათილად იქნა ცნობილი და სასამართლომ უარი თქვა დეტალების დაზუსტებაზე კონკრეტულ საბრალდებო აქტში, რადგან სწორედ კანონის დებულება განმარტავს ქცევის განმსაზღვრელ წესებს.

Papachristou v. City of Jacksonville, 405 U.S. 156 (1972): დებულება შესაძლოა იყოს იმდენად ბუნდოვანი ან იმდენად სახიფათო კონსტიტუციით დაცული უფლებების დაცვის მხრივ, რომ იგი შესაძლოა განიმარტოს როგორც სრულიად არაკონსტიტუციური. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ იგი “ფორმალურად არის არაკონსტიტუციური”.

აღნიშნულ საქმეში სასამართლომ ბათილად სცნო ფორმალური კანონი მაწანწალების შესახებ, რომელიც სჯიდა “მოხეტიალე ადამიანებს, რომლებიც მათხოვრობდნენ, ღამით დადიოდნენ ქუჩააში, ....ხულიგნობდნენ და ჩხუბობდნენ,..... რომლებიც დადიოდნენ სხვადასხვა ადგილას კანონიერი მიზნის ან მიზეზის გარეშე, უსაქმურობდნენ . . . .ასე პირებს რომლებიც უგულებელყოფდნენ ნებისმიერი სახის კანონიერ საქმიანობას და ჩვეულებრივ დროს ატარებდნენ საეჭვო რეპუტაციის მქონე, აზარტული თამაშების ადგილებში ან იქ სადაც იყიდებოდა ალკოჰოლური სასმელები, პირები რომლებსაც ჰქონდათ მუშაობის უნარი, მაგრამ ცხოვრობდნენ მეუღლეების ან არასწრულწლოვანი შვილების ხარჯზე”. კანონი აღიარებულ იქნა როგორც გარეგნულადვე ბათილი, რადგან იგი არ მოიცავდა სამართლიან ინფორმაციას ან კანონსაწინააღმდეგო მოქმედების ჩადენის კონკრეტულ კრიტერიუმებს და იძლეოდა პიროვნების თვითნებური და მცდარი დაპატიმრების და ბრალდების საშუალებას, ასევე გადამეტებულ უფლებას ანიჭებდა პოლიციელებს და სისხლის სამართლის დანაშაულად აქცევდა იმ პირთა მოქმედებებს, რომლებიც თანამედროვე სტანდარტებით “მორალურად უდანაშაულოდ” ითვლებიან.

United States v. National Dairy Corp., 372 U.S. 29 (1963): “იმ შემთხვევაში თუ საქციელი, რომელიც არის განხილვის საგანი, ექცევა ბუნდოვანი დებულების მნიშვნელობის ფარგლებში, აუცილებელია მისი უგულებელყოფა”.

ბ) კანადის უზენაესი სასამართლოს მიდგომა

“კანადაში ადამიანები კონსტიტუციურად დაცულნი არიან ბუნდოვანი კანონებისაგან. ადამიანის უფლებათა და თავისუფლებათა ქარტიის მე-7 ნაწილში აღნიშნულია, რომ:

ფუნდამენტური სამართლიანობის პრინციპის მიხედვით ყველას აქვს სიცოცხლის, თავისუფლების, უსაფრთხოების და ხელშეუხებლობის უფლება.

აღნიშნული პრინციპის ნაწილს წარმოადგენს ის, რომ ბუნდოვან კანონებს არ აქვთ ძალა. ზოგადად თუ (1) კანონი ბუნდოვანია და (2) ადამიანს ართმევს სიცოცხლის, თავისუფლების და უსაფრთხოების უფლებას, ასეთი კანონი ითვლება ძალადაკარგულად. ამ პრინციპს ეწოდება “ბათილია ბუნდოვანების გამო” დოქტრინა. პიტერ ჰოგი აყალიბებს ამ დოქტრინის გამოყენების საფუძველს ბუნდოვანი კანონებისათვის:

პირველი, (ბუნდოვანი) კანონი არ მოიცავს განმარტებას თუ რა არის აკრძალული ადამიანთათვის, რაც ართულებს მათთვის კანონის დაცვას. მეორე, კანონში არ არის ნათლად ჩამოყალიბებული სამათლებრივი სტანდარტები სამართალდამცველებისთვის, რამაც შესაძლოა გამოიწვიოს კანონის თვითნებური გამოყენება (R. v. Nova Scotia ფარმაცევტული საზოგადოება , [1992] 2 S.C.R. 606, გვ. 639).

კანონი არაკონსტიტუციურია, თუკი მოქალაქეები თანხმდებიან, რომ მისი არამკაფიოობის გამო მათ არ აქვთ გონივრული წარმოდგენა ასეთი კანონის შინაარსის შესახებ. ბუნდოვანების გამო ბათილად ცნობისთვის კანონი არასაკმარისად ნათლად უნდა იყოს შედგენილი. ბოლო დროს ეს ტესტი ოდნავ სახეცვლილი იქნა სისხლისსამართლებრივ კონტექსტზე მოსარგებად: “ბუნდოვანი კანონი არ აძლევს მოქალაქეს საშუალებას გააცნობიეროს, თუ როდის შედის იგი სისხლისსამართლებრივი სანქციის დაკისრების რისკის არეალში”. აღნიშნული ტესტი მკაფიოდ იქნა ჩამოყალიბებული საქმეში ,,ბავშვთა, ახალგაზრდობისა და სამართლის კანადური ფონდი კანადის გენერალური პროკურორის წინააღმდეგ (პარაგრაფი 16; Canadian Foundation for Children, Youth and the Law v. Attorney General of Canada, [2004] 1 S.C.R. 76).

საქმის მნიშვნელობიდან გამომდინარე, ზემოთ მითითებულ საქმეს შევეხებით უფრო დაწვრილებით. ბავშვთა კანადური ფონდის საქმეში კანადის უზენაესმა სასამართლომ იმსჯელა, იყო თუ არა კანადის სისხლის სამართლის კოდექსის 43-ე ნაწილი ,,ბათილი ბუნდოვანების გამო”: “43. სკოლის თითოეული მასწავლებელი, მშობელი ან მშობლის ადგილას მყოფი ადამიანი უფლებამოსილია, გამოიყენოს ძალა მოსწავლის ან ბავშვის გამოსწორებისთვის, თუკი ეს უკანასკნელი მისი მზრუნველობის ქვეშაა მოქცეული; გამოყენებული ძალა არ უნდა გასცდეს გონივრულობის ფარგლებს გარემოებების შესაბამისად”.

მართალია, შესაბამისი ანალიზის შედეგად დარღვევა არ დადგინდა, გასათვალისწინებელია ის კრიტერიუმები, რომლებიც სასამართლომ გამოიყენა გადაწყვეტილების მისაღებად:

“კანონი არაკონსტიტუციურია, თუ იგი “არ უზრუნველყოფს სამართლებრივი დავის ან “ანალიზის” ადექვატურ საფუძველს”; “საკმარისად ნათლად არ მიუთითებს რისკის სფეროს”; ან “არ არის ნათლად გამოხატული”. კანონი სასამართლოს უნდა აძლევდეს მისი სწრაფად და მკაფიოდ გაგების საშუალებას. R.v. Nova Scotia Pharmaceutical Society, [1992] 2 S.C.R. 606, გვ. 639-40. როგორც Gontier J -მ აღნიშნა საქმეში Nova Scotia Pharmaceutical, supra, გვ. 638-39,

კანონი უნდა აყალიბებდეს ნათლად გამოხატულ სტანდარტებს მოქალაქეებისთვის, რომელთაც იგი მართავს და ოფიციალური პირებისთვის, რომლებმაც უნდა დაიცვან იგი. საზოგადოების ეს ორი ნაწილი ურთიერთდაკავშირებულია. ბუნდოვანი კანონი მოქალაქეს არ აძლევს საშუალებას გაიაზროს თუ როდის სჩადის იგი სარისკო ქმედებას, რომელზეც სანქციებია დაწესებული. ამგვარი კანონი სამართალდამცავი ორგანოების წარმომადგენლებს და მოსამართლეებს ურთულებს იმის დადგენას, ჩადენილი იქნა თუ არა დანაშაული. ყოველივე ზემოთაღნიშნული შემდგომ იწვევს სამართალდამცავი ორგანოებისთვის ზედმეტი უფლებამოსილების მინიჭებას და არღვევს პრინციპს, რომ ადამიანების მართვა უნდა მოხდეს სამართლებრივი ნორმების და არა პირადი ნორმების საშუალებით. ბუნდოვანების დოქტრინის უბედურება ზოგადად “ძირითადი კანონების განმარტების საკითხის პოლიციელებისთვის, მოსამართლეებისა და მსაჯულებისთვის მინდობაში მდგომარეობს, რასაც თან ახლავს კანონის თვითნებური და დისკრიმინაციული გამოყენება სპონტანურ და სუბიექტურ მოსაზრებებზე დაყრდნობით”. გრეინედი ქ. როკფორდის წინააღმდეგ, (408 აშშ. 104 (1972), გვ. 109).

აუცილებელია დაუფიქრებელი, თვითნებური გადაწყვეტილების გარჩევა შესაფერისი იურიდიული ინტერპრეტაციისაგან. კანონიერმა გადაწყვეტილებამ შესაძლოა სიზუსტე შემატოს კონკრეტულ დებულებას. კანონმდებლები ვერ გაითვალისწინებენ ყველა შესაძლო სიტუაციას და რომც გაითვალისწინონ, ვერ შეძლებენ ყველა მათგანის ჩამოყალიბებას. შესაბამისად, უზუსტობის შემთხვევების არსებობა ჩვენი სამართლებრივი სისტემის ბუნებაა და მოსამართლეები თითოეული საქმის გარემოებებიდან გამომდინარე განმარტავენ და სრულყოფენ კანონებს. აქედან გამომდინარე, სისხლის სამართლის 43-ე მუხლი დააკმაყოფილებს კონსტიტუციის მოთხოვნებს თუ იგი მკვეთრად განსაზღვრავს კრიმინალური სანქციის რისკის არეალს. ამით შესრულდება მოქალაქეებისთვის და სამართალდამცავებისთვის კონკრეტული მითითებების მიცემის ძირითადი ამოცანა. იმის

იმის დასადგენად შეესაბამება თუ არა 43-ე მუხლი აღნიშნულ მოთხოვნებს ჩვენ უნდა განვიხილოთ მისი სიტყვები და სასამართლო გადაწყვეტილებები ამ სიტყვების განმარტებით. დებულების სიტყვების განხილვა უნდა მოხდეს კონტექსტის მიხედვით, მათი გრამატიკული და ზოგადი მნიშვნელობის გათვალისწინებით და მათი კანონმდებლობის და პარლამენტის მიზნებთან მიმართებაში: Rizzo & Rizzo Shoes Ltd. (Re), [1998] 1 S.C.R. 27, პარაგრაფი 21; Bell ExpressVu Limited Partnership v. Rex, [2002], 2 S.C.R. 559, 2002 SCC 42, პარაგრაფი 26”.

დასკვნა

ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს, აშშ-სა და კანადის უზენაესი სასამართლოების პრაქტიკის მიმოხილვამ ცხადყო, რომ წინასწარგანჭვრეტადობა სისხლის სამართლის კანონისადმი წაყენებული სავალდებულო მოთხოვნაა, კანონი უნდა აძლევდეს მოქალაქეს შესაძლებლობას შეაფასოს, თუ რა მოქმედებებია აკრძალული და რა შემთხვევაში უნა მოელოდეს იგი სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობის დაკისრებას. წინააღმდეგ შემთხვევაში ამა თუ იმ ქმედების დანაშაულად შერაცხვა და სანქციის ამოქმედება აღმასრულებელი თუ სასამართლო ხელისუფლების დისკრეციაში აღმოჩნდება - ეს კი კანონიერების პრინციპის დარღვევაა, რომლის თანახმადაც დანაშაული მხოლოდ კანონმა შეიძლება განსაზღვროს.

თხოვნა:

“საკონსტიტუციო სამართალწარმოების შესახებ” საქართველოს კანონის მე-14 (პრიმა) მუხლის შესაბამისად წარმოგიდგენთ კონსტიტუციის 42-ე მუხლის წერილობით მოსაზრებას კონსტიტუციურ სარჩელზე.

ამავე მუხლის მე-4 პუნქტის თანახმად, გთხოვთ, კონსტიტუციის 42-ე მუხლის წარმომადგენელი გამოიძახოთ სასამართლო სხდომაზე.

“სასამართლო მეგობარი”

”კონსტიტუციის 42-ე მუხლი”

მოსაზრების ავტორი: ანნა თვარაძე