სარჩელი აკმაყოფილებს საკონსტიტუციო სამართალწარმოების მომწესრიგებელი კანონმდებლობით განსაზღვრულ კრიტერიუმებს. კერძოდ, სარჩელი ფორმით შეესაბამება კანონის მოთხოვნებს, საკონსტიტუციო სასამართლოს სარჩელით სადავოდ გახდილი  საკითხების გარშემო არ უმსჯელია. ასევე,  საკითხი გათვალისწინებულია კონსტიტუციით, კერძოდ, მოსარჩელის განმარტებით, სადავო ნორმა წარმოადგენს ჩარევას საქართველოს კონსტიტუციის მე-14, მე-17(პირველი პუნქტი), 42-(პირველი პუნქტი), 39-ე და მე-15 მუხლებით დაცულ სფეროში და   არსებობს მიმართება სადავო ნორმასა და ზემოხსენებულ უფლებებს შორის, რაც სარჩელის არსებითას განსახილვევლად მიღების საფუძველია.

 

ამასთანავე, სარჩელი შემოტანილია ფიზიკური პირის-უფლებამოსილი სუბიექტის მიერ, რომელიც სადავო ნორმის უშუალო მსხვერპლი გახდა. კერძოდ, მოსარჩელე-თამარ თანდაშვილმა 2014 წლის 16 იანვარს (სადავო ნორმის ამოქმედების შემდგომ) მიმართა საქართველოს შრომის, ჯანმრთელობისა და სოციალური დაცვის სამინისტროს სსიპ სოციალური მომსახურების სააგენტოს გლდანი-ნაძალადევის სოციალური მომსახურების ცენტრს მონაცემთა ბაზაში დარეგისტრირების მოთხოვნით. თუმცა, სადავო ნორმის საფუძველზე, მოსარჩელეს უარი ეთქვა განაცხადის რეგისტრაციაში გატარებაზე, რადგან მოსარჩელის საცხოვრებელი ადგილი (გუდამაყრის ქუჩა N2-ყოფილი კარდეოლოგიის ინსტიტუტი) წარმოადგენდა სახელმწიფო საკუთრებას, რაც შეტყობინებულ იქნა სააგენტოსთვის მესაკუთრის მიერ (იხილეთ დანართი N1 სახით პასუხი) .

 

მოსარჩელე წარმოადგენს კოსნტიტუციის 42, მე-17, 39-ე, მე-14 და მე-15 მუხლებით დაცულ სუბიექტს. ნორმების მიმართების საილუსტრაციოდ, მოსარჩელე განმარტავს თვით სადავო ნორმის არსს კონსტიტუციურ ნორმებთან შედარებით.

ქვეყანაში სიღატაკის დონის შემცირებისა და მოსახლეობის სოციალური დაცვის სრულყოფის ღონისძიებებათა შესახებ“ საქართველოს მთავრობის 2010 წლის 24 აპრილის N126 დადგენილების დანართის („სოციალურად დაუცველი ოჯახების ერთიანი ბაზის ფორმირების წესი“) (შემდეგში - დადგენილება) აწესრიგებს, inter alia, პირების ,,სოციალურად დაუცველი ოჯახების ერთიან ბაზაში’’ რეგისტრაციის წესს.

დადგენილების 1-ლი მუხლის 1-ლი პუნქტის მიხედვით, მონაცემთა ბაზის ფორმირების მიზანს წარმოადგენს განსაზღვრული მეთოდოლოგიის გამოყენებით ოჯახთა იდენტიფიცირება, რომლებიც შესაძლოა გახდნენ სოციალური დახმარების მიმღებნი. ამ ჩანაწერს აკონკრეტებს ამავე აქტის მე-2 მუხლის 1-ლი პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტი, რომელიც ადგენს ბაზაში რეგისტრაციის სუბიექტის - „მაძიებლის“ განმარტებას. მითითებული ნორმის მიხედვით, მაძიებელს წარმოადგენს „მონაცემთა ბაზაში რეგისტრაციის მსურველი ოჯახი, რომელიც შეიძლება გახდეს სოციალური დახმარების მიმღები“.

დადგენილების მე-4 მუხლის მიხედვით მონაცემთა ბაზაში რეგისტრაციისათვის მიმართვის უფლება ენიჭება მხოლოდ იმ ოჯახს, რომელიც მიიჩნევს, რომ თავისი სოციალურ-ეკონომიკური პირობების მიხედვით იმყოფება სოციალურად დაუცველ მდგომარეობაში, საჭიროებს დახმარებას და შეიძლება გახდეს ამ დახმარების მიმღები. ამასთან, “სოციალური დახმარების შესახებ” საქართველოს კანონის მე-4 მუხლის პირველი პუნქტის „ი“ ქვეპუნქტის თანახმად სოციალურ დახმარებას მიეკუთვნება „ნებისმიერი ფულადი ან არაფულადი ხასიათის სარგებელი, რომელიც განკუთვნილია სპეციალური მზრუნველობის საჭიროების მქონე პირისათვის, ღატაკი ოჯახისათვის ან უსახლკარო პირისათვის“. დადგენილების მე-5 მუხლის მე-2 პუნქტის მიხედვით, მონაცემთა ბაზაში რეგისტრაციის აუცილებელი წინაპირობაა განაცხადის შევსება, რომელსაც შემდეგ განიხილავს უფლებამოსილი სახელმწიფო ორგანო. 2013 წლის 17 მაისის ცვლილებებით აღნიშნულ დადგენილების მე-5 მუხლის დაემატა მე-5 პუნქტი, რომლის მიხედვითაც, 2013 წლის პირველი ივნისიდან :

„[მაძიებლის] განაცხადი მონაცემთა ბაზაში რეგისტრაციისათვის არ მიიღება, თუ მაძიებელი უკანონოდ იმყოფება სახელმწიფო საკუთრებაში არსებულ ფართში და ამ ფართის კანონიერი მესაკუთრე არ ეთანხმება ამ ფაქტს, რაც სააგენტოსთვის ცნობილი გახდა კანონიერი მესაკუთრის მომართვის საფუძველზე“.

სხვაგვარად, იმ შემთხვევაში თუ ბაზაში რეგისტრაციის მსურველი ოჯახი, უკანონოდ - სახელმწიფოს თანხმობის გარეშე სარგებლობს სახელმწიფოს კუთვნილი საცხოვრებელი ფართით, მას ერთმევა ბაზაში დარეგისტრირების, და შესაბამისად, სოციალური დახმარების მიღების უფლება. თუმცა, იგივე შეზღუდვა არ ვრცელდება იმავე კატეგორიის პირებზე, რომლებიც ნებართვის გარეშე ცხოვრებენ სახელმწიფო საკუთრებაში, მაგრამ მათ რეგისტრაციისათვის განაცხადი 2013 წლის 1 ივნისამდე წარადგინეს.

 

I. სადავო ნორმას აქვს მიმართება კონსტიტუციის მე-14-ე მუხლით გათვალისწინებულ თანასწორების უფლებასთან, რადგან ნორმის ამკრძალავი რეგულაციის გამო მას არ ეძლევა მონაცემთა ბაზაში რეგისტრაციის შესაძლებლობა განსხვავებით არსებითად თანასწორი პირებისგან, რომლებიც:

1. რეგისტრირებულნი არიან მონაცემთა ბაზაში, მაგრამ არ ცხოვრობენ სახელმწიფო საკუთრებაში.

2. მართალია ცხოვრობენ სახელმწიფო საკუთრებაში, მაგრამ 2013 წლის 1 ივნისამდე მიმართეს უფლებამოსილ ორგანოს მონაცემთა ბაზაში რეგისტრაციისთვის;

 

II. რაც შეეხება კონსტიტუციის მე-17 მუხლთან მიმართებას, მოსარჩელე მიუთითებს, რომ სადავო ნორმით მას ერთმევა სოციალურად დაუცველ პირთა მონაცემთა ერთიან ბაზაში რეგისტრაციის შესაძლებლობა და შესაბამისად, ელახება სოციალური დახმარების მიღების უფლება. ღირსების უფლების არსი რეალიზდება სახელმწიფოს მიერ ადამიანთათვის სოციალური უსაფრთხოების და საარსებო მინიმუმის უზრუნველყოფით. ვინაიდან, ამ შესაძლებლობას მოკლებული პირი განწირულია უკიდურესი სიღარიბისთვის. სადავო ნორმა ღირსების უფლების ზემოხსენებულ ელემენტებს უარყოფს და დისკრიმინაციულად არღვევს მოსარჩელის ღირსების უფლებას.

გარდა ამისა ნორმა საკუთარი არსით წარმოადგენს სადამსჯელო საშუალებას მათ მიართ ვინც იმყოფება სახელმწიფოს საკუთრებაში. იმ მიზნით რომ პირი აიძულოს დატოვოს კონკრეტული შენობა სახელმწიფო მას ართმევს სოციალური დახმარების მიღების უფლებას, იმ შემთხევაში როცა ის ამ დახმარების მიღებას თავისი მდგომარეობიდან გამომდინარე იმსახურებს. ამგვარად ხდება ადამიანის ინსტრუმენტალიზაცია, რაც ასევე დაუშვებელია კონსტიტუციის მე-17 მუხლით.

ამრიგად ნორმა აგრეთვე ეწინააღმდეგება საქართველოს კონსტიტუციის მე-17 მუხლის პირველ პუნქტს, რომელიც განამტკიცებს ადამიანის ღირსების ფუნდამენტურ კონსტიტუციურ პრინციპს - ღირსების უფლებას.

 

III. ამასთანავე, მოსარჩელეს მიაჩნია, რომ არსებობს მიმართება კონსტიტუციის 42-ე მუხლის პირველი პუქნტით გარანტირებულ სამართლიან სასამართლოს უფლებასა და სადავო ნორმას შორის. კერძოდ, ნორმის შინაარსის შედეგი ასახვას პოულობს სახელმწიფო ბაჟის შესახებ საქართველოს კანონის მე-5 მუხლის პირველი პუქნტის „ა“ ქვეპუნქტში, სამოქალაქო საპროცესო კოდექსის 46-ე მუხლის პირველი ნაწილის „ვ“ ქვეპუნქტსა და სისიხლის საამრთლის საპროცესო კოდექსის სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 46-ე მუხლის პირველი ნაწილის „ა“ ქვეპუნქტში. პირველის მიხედვით, სამოქალაქო სამართალწარმოებაში, ისევე როგორც ადმინისტრაციულში, სასამართლოს ხარჯების გადახდისაგან თავისუფლდებიან მხარეები, რომლებიც დადგენილი წესით რეგისტრირებული არიან სოციალურად დაუცველი ოჯახების მონაცემთა ერთიან ბაზაში და იღებენ საარსებო შემწეობას, რაც დასტურდება შესაბამისი დოკუმენტაციით. ხოლო სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის მიხედვით, დაცვის ხარჯებს სახელმწიფო გაიღებს, თუ გადახდისუუნარო ბრალდებული მოითხოვს ადვოკატის დანიშვნას. სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის მიზნებისათვის ,,გადახდისუუნარო პირები“ განმარტებულია საქართველოს მთავრობის 2014 წლის 30 ივნისის N424 დადგენილებაში-გადახდისუნარიანობის დადასტურების წესის განსაზღვრის შესახებ, რომლის მიხედვითაც გადახდისუუნაროდ ითვლება და სახელმწიფოს ხარჯზე იურიდიული დახმარებით სარგებლობის უფლება ენიჭება, თუ იგი არის სოციალურად დაუცველი ოჯახების მონაცემთა ერთიან ბაზაში რეგისტრირებული ოჯახის წევრი.

„საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ“ ორგანული კანონის 39–ე მუხლის პირველი პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტის ძალით, კონსტიტუციური სარჩელის შეტანის უფლება მოქალაქეს აქვს იმ შემთხვევაში, თუ მას მიაჩნია, რომ დარღვეულია ან შესაძლებელია უშუალოდ დაირღვეს კონსტიტუციის მეორე თავით აღიარებული მისი უფლებანი და თავისუფლებანი. სადავო ნორმა უკრძალავს მოსარჩელეს ბაზაში რეგისტრაციას სახელმწიფო საკუთრებაში ცხოვრების ფაქტის გამო, შესაბამისად ართმევს მას შესაძლებლობას ისარგებლოს საპროცესო კოდექსის 46-ე მუხლის პირველი ნაწილის „ვ“ ქვეპუქნტით-სასამართლოს ხელმისაწვდომობის უფლებით, გათავისუფლებული იქნას სახელმწიფო ბაჟის გადასახადისაგან და ისარგებლოს დაცვის უფლებით. მოსარჩელესა და სოციალური მომსახურების სააგენტოს სამართლებრივი ურთიერთობა, სახელმწიფო საკუთრებაში ცხოვრება, ისევე როგორც მოსარჩელესადმი იძულებითი ღონისძიებების გამოყენება სახელმწიფოს მიერ, თავისი სამართლებრივი ბუნებით მოსარჩელეს მსხვერპლად აქცევს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის პირველი პუნქტის მიზნებისათვის. მას თავიდანვე ეშლება ხელი სასაამრთლოსადმი მიმართვის. ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, ხორციელდება ჩარევა 42-ე მუხლის პირველი პუნქტით დაცულ სამართლიანი სასაამრთლოს- სასამართლოსადმი ხელმისაწვდომობსა და დაცვის უფლებებში.

 

IV. სადავო ნორმა ასევე წარმოადგენს კონსტიტუციის 39-ე მუხლით დადგენილ სოციალური უსაფრთხოების(სოციალური უზრუნველყოფის) უფლებაში გაუამართლებელ ჩარევას. 39-ე მუხლის დაცული სფერო მოიცავს კონსტიტუციური პრინციპიდან გამომდინარე უფლებებს, რომლებიც პირდაპირ არ არის გათვალისწინებული კონსტიტუციით, მაგრამ გამომდინარეობს კონსტიტუციური პრინციპიდან. სოციალური სახელმწიფოს პრინციპი მიეკუთვნება კონსტიტუციით განმტკიცებულ პრინციპს. აღნიშნული პრინციპიდან გამომდინარეობს სოციალური უსაფრთხოების უფლება. ამასთანავე, კონსტიტუციის მე-6 მუხლის მეორე პუნქტის პირველი წინადადების მიხედვით, საქართველოს კანონმდებლობა შეესაბამება საერთაშორისო სამართლის საყოველთაოდ აღიარებულ პრინციპებსა და ნორმებს. კონსტიტუციის 39-ე მუხლი სწორედ კონსტიტუციაში ამ პრინციპების ინტეგრირების საშუალებას იძლევა. ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა საერთაშორისო პაქტის მე-9 მუხლის მიხედვით, „ამ პაქტის მონაწილე სახელმწიფოები აღიარებენ თითოეული ადამიანის უფლებას სოციალურ უზრუნველყოფაზე, სოციალური დაზღვევის ჩათვლით.“ მოსარჩელეს სადავო რეგულაცია ბლანკეტურად გამორიცხავს სოციალური დახმარების მიმღებთა რიცხვიდან. ამიტომ, არსებობს პირდაპირი მიმართება კონსტიტუციის 39-ე მუხლით გარანტირებულ სოციალური უსაფრთხოების უფლებასა და მოსარჩელეს შორის.

 

V. საქართველოს კონსტიტუციის მე-15 მუხლის რესურსი იძლევა სიცოცხლის უფლების ფართო განმარტების შესაძლებლობას და მისი დაცული სფერო მოიცავს არამარტო სიცოცხლის უფლების პირდაპირ „მომსპობი“ ქმედებების კონსტიტუციურ სტანდარტებით შებოჭვას, არამედ მისი რეალიზების შემაფერხებელი გარემოებების კონსტიტუციურობის შეფასებასაც. სიცოცხლის უფლების ეფექტური რეალიზება ვერ მოხერხდება, თუ სახელმწიფოს ვალდებულება კონსტიტუციის მე-15 მუხლის მიზნებისათვის მხოლოდ ნეგატიური ვალდებულებით შემოიფარგლება. საარსებო მინიმუმის, სოციალური დახმარების მიღება იმ პირის მიერ, რომელსაც შესაბამისი საჭიროება აქვს და იგი დახმარების მიღების სახელმწიფოს მიერ დადგენილ შინაარსობრივ კრიტერიუმებსაც(თუმცა არადისკრიმინაციულ) აკმაყოფილებს, წარმოადგენს ადანიანის სიცოცხლის უფლების უზრუნველსაყოფ ინსტრუმენტს და მოცულია კონსტიტუციის მე-15 მუხლის დაცული სფეროთი.

შესაბამისად, საარსებო მინიმუმის უფლების ჩამორთმევა, გარკვეული დროის ფარგლებში ახდენს გავლენას ადამიანის ჯანმრთელობასა და სიცოცხლეზე. სადავო ნორმა მოსარჩელეს ართმევს შესაძლებლობას რეგისტრირებული იქნას მონაცემთა ბაზაში, რაც მას დისკრიმინაციულად არამარტო კონკრეტული სოციალური დახმარების უფლებას ართმევს ავტომატურად, არამედ სახელმწიფოს მიერ დადგენილ სხვა პროგრამებიდანაც( რომლებშიდაც მონაწილეობა მიბმულია ბაზაში რეგისტრაციის ფაქტთან) გამორიცხავს.

ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, სადავო ნორმით დადგენილი სოციალური დახმარების მიღების უფლების დისკრიმინაციულ, მიკერძოებულ ჩამორთმევას აქვს მიმართება კონსტიტუციის მე-15 მუხლთან.

 

ზემოაღნიშნულზე დაყრდნობით მიგვაჩნია, რომ არ არსებობს საკონსტიტუციო სამართალწარმოების შესახებ” საქართველოს კანონის მე-18 მუხლით გათვალისწინებული სარჩელის დასაშვებობაზე უარის თქმის საფუძვლები.

 

  

1. სადავო ნორმის შესაბამისობა საქართველოს კონსტიტუციის მე-14 მუხლთან მიმართებით:

1.1. სადავო ნორმის არსი:

სადავო ნორმა ბლანკეტურად ართმევს დაინტერესებულ ოჯახს (პირს) მონაცემთა ბაზაში რეგისტრაციის შესაძლებლობას, რაც აუცილებელი პირობაა მოსარჩელის კატეგორიის მქონე პირებისთვის სოციალური დახმარების მისაღებად.

2013 წლის 17 მაისის (N115) მთავრობის დადგენილებით განხორციელდა დამატება სადავო აქტში, რის შედეგადაც, პირებს რომლებიც სახელმწიფო საკუთრებაში ცხოვრობენ, აღნიშნული ცვლილებების ამოქმედების (2013 1 ივნისი) შემდეგ ჩამოერთვათ მონაცემთა ბაზაში რეგისტრაციის უფლება. ამასთანავე, უცვლელი რჩება სახელმწიფო საკუთრებაში მცხოვრები პირების უფლებრივი მდგომარეობა, რომლებმაც 2013 წლის 1 ივნისამდე შეძლეს დარეგისტრირება ბაზაში სადავო ნორმის არარსებობის გამო.

 

1.2. არსებითად თანასწორობა:

საქართველოს კონსტიტუციის მე-14 მუხლის მიხედვით:

„ყველა ადამიანი დაბადებით, თავისუფალია და კანონის წინაშე თანასწორია განურჩევლად რასისა, კანის ფერისა, ენისა, სქესისა, რელიგიისა, პოლიტიკური და სხვა შეხედულებებისა, ეროვნული, ეთნიკური და სოციალური კუთვნილებისა, წარმოშობისა, ქონებრივი და წოდებრივი მდგომარეობისა, საცხოვრებელი ადგილისა.“

საკონსტიტუციო სასამართლო არაერთხელ აღუნიშნავს, რომ ეს ჩანაწერი განსაკუთრებული მნიშვნელობის მქონეა არსებულ კონსტიტუციურ სისტემაში. სადავო ნორმის მე-14 მუხლთან შესაბამისობის შემოწმებისთვის აუცილებელ კრიტერიუმს წარმოადგენს დიფერენცირებული პირების არსებითად თანასწორობა (ან პირიქით).

როგორც ზემოთ აღინიშნა, სადავო ნორმა იმ პირებს რომლებიც შეჭრილები არიან სახელმწიფო საკუთრებაში არ აძლევს რეგისტრაციის უფლებას, მაშინ როდესაც, არსებული მდგომარეობით, იმავე მონაცემთა ბაზაში რეგისტრაციის უფლება გააჩნიათ პირებს, რომლებიც არ ცხოვრობენ სახელმწიფო საკუთრებაში ან უფლებამოსილ ორგანოს სახელმწიფოს თანხმობის მიუხედავად რეგისტრაციისთვის მიმართეს 2013 წლის 17 მაისის ცვლილების ამოქმედებამდე.

საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით, „სამართალი აწესრიგებს საზოგადოებრივი ურთიერთობების ფართო სპექტრს, რომელიც მიემართება პირთა განუსაზღვრელ წრეს. ამიტომაც, კონსტიტუციის მე-14 მუხლზე მსჯელობისას, პირთა არსებითად თანასწორობის საკითხი უნდა შეფასდეს არა ზოგადად, არამედ კონკრეტულ სამართალ-ურთიერთობასთან კავშირში. დისკრიმინაციულ მოპყრობაზე მსჯელობა შესაძლებელია მხოლოდ მაშინ, თუ პირები კონკრეტულ სამართლებრივ ურთიერთობასთან დაკავშირებით შეიძლება განხილულ იყვნენ, როგორც არსებითად თანასწორი სუბიექტები“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2014 წლის 4 თებერვლის N2/1/536 გადაწყვეტილება „საქართველო მოქალაქეები - ლევან ასათიანი, ირაკლი ვაჭარაძე, ლევან ბერიანიძე, ბექა ბუჩაშვილი და გოჩა გაბოძე საქართველოს შრომის, ჯანმრთელობისა და სოციალური დაცვის სამინისტროს წინააღმდეგ“ II.19). კიდევ ერთ საქმეში „საქართველოს მოქალაქე ბიჭიკო ჭონქაძე და სხვები საქართველოს ენერგეტიკის მინისტრის წინაღმდეგ“ არსებითად თანასწორობის დადგენის ერთ-ერთ კრიტერიუმად განსაზღვრა თანასწორი სამართლებრივი ინტერესი (საკონსტიტუციო სასამართლოს 2011 წლის 18 მარტის N2/1/473 გადაწყვეტილება, II.4-5).

დადგენილების მე-4 მუხლის მიხედვით მონაცემთა ბაზაში რეგისტრაციის უფლება ენიჭება მხოლოდ იმ ოჯახს, რომელიც მიიჩნევს, რომ თავისი სოციალურ-ეკონომიკური პირობების მიხედვით იმყოფება სოციალურად დაუცველ მდგომარეობაში, საჭიროებს დახმარებას და შეიძლება გახდეს ამ დახმარების მიმღები. სხვაგვარად, მონაცემთა ბაზაში რეგისტრაციის და სოციალური დახმარების მიღების აუცილებელ წინაპირობას წარმოადგენს სოციალური ბენეფიტის საჭიროება. ამგვარი საჭიროება თანაბრად შეიძლება გააჩნდეთ პირებს, მიუხედავად იმისა, მათ რეგისტრაციისთვის მიმართეს უფლებამოსილ ორგანოს 2013 წლის 17 მაისის ცვლილებების ამოქმედებამდე, თუ - მას შემდეგ. აგრეთვე, სოციალური ბენეფიტის მიღების მიზნებისათვის არარელევანტურია საცხოვრებელი ადგილიც, რადგან სოციალური დახმარების გაცემა მიბმულია მისი მიღების საჭიროებაზე და არა იმაზე, თუ სად ცხოვრობს პირი. შესაბამისად, მიგვაჩნია, რომ მოსარჩელე წარმოადგენს აღნიშნულ პირების არსებითად თანასწორ სუბიექტს, რადგან მასაც გააჩნია სოციალური ბენეფიტის მიღების ინტერესი.

 

1.3. დისკრიმინაციის ნიშანი:

- საცხოვრებელი ადგილი:

არც სადავო ნორმა, და არც რომელიმე სხვა კანონი პირებს, რომლებიც საცხოვრებლად არ იყენებენ სახელმწიფო საკუთრებას, მონაცემთა ბაზაში რეგისტრაციისთვის ნორმატიულ ბარიერს არ უწესებს. თუმცა, სადავო ნორმა სახელმწიფო საკუთრებაში მცხოვრები „მაძიებლის“ უფლებრივ მდგომარეობას, იმავე მიზნის მქონე, მაგრამ კერძო საკუთრებაში მცხოვრები „მაძიებლის“ უფლებრივი მდგომარეობისაგან საცხოვრებელი ადგილის მიხედვით დიფერენცირებას ახორციელებს. საქართველოს კონსტიტუციის მე-14 მუხლით განსაზღვრული დისკრიმინაციის კლასიკური ნიშანი (დისკრიმინაცია საცხოვრებელი ადგილის მიხედვით) არ ამოიწურება მხოლოდ საცხოვრებლის ტერიტორიული ადგილმდებარეობით, და მოიცავს, inter alia, საცხოვრებელზე საკუთრების უფლებასაც.

უდავოა, რომ ფიზიკურ პირს შეიძლება ჰქონდეს რამდენიმე საცხოვრებელი ადგილი. ამასთანავე, შესაძლებელია პირს ერთ-ერთ საცხოვრებელ ადგილთან აკავშირებდეს არამარტო ფაქტობრივი, არამედ უფლებრივი მდგომარეობა. ამიტომ, „საცხოვრებელი ადგილის“, როგორც კონსტიტუციის მე-14 მუხლში მოხსენიებული ნიშნის ვიწრო განმარტება ვერ უზრუნველყოფს დისკრიმინაციის აღმოფხვრის, თანასწორობის მიღწევის მიზნის ეფექტურ რეალიზებას. „საცხოვრებელი ადგილის“ დიფერენცირების ნიშანი ვერ იქნება შეზღუდული მარტო ფაქტობრივ მდგომარეობაზე, არამედ იგი სამართლებრივი მდგომარეობის მომცველი არის. სამართლებრივი მდგომარეობა თავის მხრივ რამდენიმე მხარეს აერთიანებს, როგორც საცხოვრებელ ადგილზე მცხოვრებ პირს, ისე ამ საცხოვრებელი ადგილის ტიტულის (სამართლებრივი ბატონობის) განმახორციელებელ პირს. მოცემულ შემთხვევაში, „საცხოვრებელი ადგილის“ ნიშანი რეალიზებას ჰპოვებს სახელმწიფოს მიერ მოსარჩელის საცხოვრებელ ადგილზე საკუთრების უფლებაში. აღნიშნულიდან გამომდინარე მართალია, სადავო ნორმა ნეიტრალურია საცხოვრებლის ტერიტორიულ ადგილმდებარეობასთან მიმართებით, მაგრამ დიფერენცირების საფუძვლად ქმნის საცხოვრებელ ადგილზე საკუთრების უფლებას, რაც მოსარჩელის განმარტებით, კონსტიტუციის მე-14 მუხლის კლასიკურ ნიშანს, საცხოვრებელი ადგილის მიხედვით დიფერენცირების ფარგლებში უნდა შეფასდეს.

 

- სამართლებრივ ურთიერთობაში შესვლის დროის ნიშნით:

მოსარჩელე, დამატებით მიუთითებს რომ სადავო ნორმით დადგენილი შეზღუდვა არ არსებობდა 2013 წლის 17 მაისამდე. შესაბამისად, სოციალურად დაუცველ პირთა მონაცემთა ბაზაში რეგისტრირებულნი არიან, მათ შორის, სახელმწიფო საკუთრებაში მცხოვრები ოჯახები. ამრიგად, სადავო ნორმა იწვევს დიფერენცირებას სამართლებრივ ურთიერთობაში შესვლის დროის ნიშნით“. საქართველოს კონსტიტუციის მე-14 მუხლი არ შეიცავს ჩანაწერს დისკრიმინაციის აღნიშული ნიშნის შესახებ, თუმცა ეს არ ნიშნავს, რომ არსებითად თანასწორი პირების დიფერენცირება არ ექცევა მე-14 მუხლით დაცულ სფეროში. საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით:

„მე-14 მუხლით დეკლარირებული პრინციპის გაგება კონკრეტული უფლების ან უფლებათა გარკვეული ჯგუფის ჭრილში უსაფუძვლოდ დააკნინებდა მის მნიშვნელობას. სახელმწიფოს მმართველობითი საქმიანობის თავისუფლება შეზღუდულია თანასწორობის უფლების დაცვის მოთხოვნით. სამართალშემოქმედს აკისრია კონკრეტული საკითხის არადისკრიმინაციულად მოწესრიგების ვალდებულება. აღნიშნული ვალდებულება თან სდევს სამართაშემოქმედების პროცესს, იმის მიუხედავად, იგი მიმართული კონსტიტუციური უფლებებისა თუ კანონიერი ინტერესების რეგულირებისკენ და იმისგან დამოუკიდებლად, თუ რა ფაქტობრივ გარემოებას ან ნიშანს უკავშირდება დიფერენცირება.” (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2014 წლის 4 თებერვლის N2/1/536 გადაწყვეტილება „საქართველო მოქალაქეები - ლევან ასათიანი, ირაკლი ვაჭარაძე, ლევან ბერიანიძე, ბექა ბუჩაშვილი და გოჩა გაბოძე საქართველოს შრომის, ჯანმრთელობისა და სოციალური დაცვის სამინისტროს წინააღმდეგ“ II.21)

„[დისკრიმინაციის აკრძალვის კონსტიტუციური] დებულების მიზანი გაცილებით უფრო მასშტაბურია, ვიდრე მასში არსებული შეზღუდული ჩამონათვალის მიხედვით დისკრიმინაციის აკრძალვა. [...] მხოლოდ ვიწრო გრამატიკული განმარტება გამოფიტავდა საქართველოს კონსტიტუციის მე-14 მუხლს და დააკნინებდა მის მნიშვნელობას კონსტიტუციურ სამართლებრივ სივრცეში“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2008 წლის 31 მარტის N2/1-392 გადაწყვეტილება „საქართველოს მოქალაქე შოთა ბერიძე და სხვები საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“ II.2)

საკონსტიტუციო სასამართლოს გადაწყვეტილებების ციტირებული მონაკვეთები მიუთითებს, რომ იმისდა მიუხედავად, დაცულია თუ არა კონკრეტული უფლება კონსტიტუციით, მისი დიფერენცირებული რეგულაცია არსებითად თანასწორი პირების მიმართ შეფასებადია კონსტიტუციის მე-14 მუხლთან. კონსტიტუციის მე-14 მუხლი არ განასხვავებს უფლებებს, რომელთა მიმართაც თანასწორი მოპყრობა უნდა არსებობდეს. მე-14 მუხლის მიზნებისთვის ნებისმიერი უფლება თანასწორად უნდა იქნას გარანტირებული არსებითად თანასწორი პირების მიმართ. ამასთანავე, მე-14 მუხლი ავალდებულებს სახელმწიფოს თავი შეიკავოს არსებითად თანასწორი პირების გაუმართლებებლი დიფერენცირებისაგან, მიუხედავად განსხვავების გამოხატულების ფორმისა. ამიტომ, განსხვავებული მოპყრობა ნებისმიერი უფლების რეალიზებისა, მათ შორის, დიფერენცირება სამართლებრივ ურთიერთობაში შესვლის დროით, შეფასებადია კონსტიტუციის მე-14 მუხლთან.

 

განსხვავებული მოპყრობა

 

ალტერნატიულად, თუ სასამართლო მიიჩნევს, რომ დიფერენცირების არცერთი ზემოხსენებული ნიშანი სახეზე არ არის, მოსარჩელე აღნიშნავს, რომ სადავო ნორმა ახორციელებს არსებითად თანასწორი პირების მიმართ განსხვავებულ მოპყრობას სოციალური დახმარების მიღების მიზნებისთვის, რაც საკმარისია სადავო ნორმის კონსტიტუციის მე-14 მუხლით დადგენილ ტესტთან შესაბამისობის შემოწმებისთვის. თანასწორობის უფლების ეფექტური რეალიზება შეუძლებელი იქნებოდა მისი შეზღუდვის შეფასებისათვის გარკვეული ნიშნებით შემოფარგვლით. საკონსტიტუციო სასამართლომ განმარტა, რომ დიფერენცირებული მიდგომა შესაძლოა მოხდეს არა მხოლოდ კონსტიტუციის მე-14 მუხლში ჩამოთვლილი ნიშნების მიხედვით და არა მხოლოდ, თუნდაც, ამ ნიშნებზე დაყრდნობით, კონკრეტული კონსტიტუციური უფლებებით სარგებლობის პროცესში. დისკრიმინაციის აკრძალვა სახელმწიფოსგან მოითხოვს, რომ მის მიერ დადგენილი ნებისმიერი რეგულაცია შეესაბამებოდეს თანასწორობის ძირითად არსს, არსებითად თანასწორებს მოეპყროს თანასწორად, და პირიქით. აქედან გამომდინარე, თანასწორობის ძირითად არსთან კონფლიქტში მყოფი ნებისმიერი ნორმა უნდა იყოს საკონსტიტუციო სასამართლოს მსჯელობის საგანი [საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2010 წლის 27 დეკემბრის გადაწყვეტილება #1/1/493 საქმეზე მოქალაქეთა პოლიტიკური გაერთიანებები: `ახალი მემარჯვენეები~ და `საქართველოს კონსერვატიული პარტია~ საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ, II, 4.]

შესაბამისად, ყოველ შემთხვევაში, მოსარჩელის თანასწორობის უფლებაში ჩარევა სახეზეა.

 

1.4. სადავო ნორმის კონსტიტუციის მე-14 მუხლთან შეფასების ტესტი:

საკონსტიტუციო სასამართლოს პრაქტიკის გათვალისწინებით, კონსტიტუციის მე-14 მუხლით დაცულ სფეროში ჩარევა მკაცრი ტესტით უნდა შემოწმდეს, რადგან დიფერენცირების ნიშანი (საცხოვრებელი ადგილი) კონსტიტუციის მე-14 მუხლში მოხსენიებულ-„კლასიკურ ნიშანს“ მიეკუთვნება, ალტერნატიულად მკაცრი ტესტი გამოყენებადია სწორედ დიფერენცირების ინტენსივობის გამოც:

 

- დისკრიმინაციის კლასიკური ნიშანი:

საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით:

„დიფერენცირების შეფასების შესაბამისი ტესტის განსაზღვრის მიზნით, სასამართლომ, უპირველეს ყოვლისა უნდა, დაადგინოს უკავშირდება თუ არა განსხვავებული მოპყრობა კონსტიტუციის მე-14 მუხლში მოხსენიებულ კლასიკურ ნიშნებს“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2014 წლის 4 თებერვლის N2/1/536 გადაწყვეტილება „საქართველო მოქალაქეები - ლევან ასათიანი, ირაკლი ვაჭარაძე, ლევან ბერიანიძე, ბექა ბუჩაშვილი და გოჩა გაბოძე საქართველოს შრომის, ჯანმრთელობისა და სოციალური დაცვის სამინისტროს წინააღმდეგ“ II.28)

აღნიშნული, თავის მხრივ, მკაცრი ტესტის გამოყენების ერთ-ერთი წინაპირობაა. როგორც ზემოთ აღინიშნა, არსებითად თანასწორ პირთა დიფერენცირების საფუძველს, inter alia, საცხოვრებელი ადგილი წარმოადგენს, რაც კონსტიტუციის მე-14 მუხლის კლასიკური ნიშანია. აღნიშნულზე დაყრდნობით მიგვაჩნია, რომ საქმე უნდა შეფასდეს მკაცრი ტესტის გამოყენებით. ალტერნატიულად, თუ სასამართლო მიიჩნევს რომ არ ხორციელდება საცხოვრებელი ადგილის მიხედვით მოსარჩელის დიფერენცირება, სასამართლომ მაინც „მკაცრი“ შეფასების ტესტი უნდა გამოიყენოს ჩარევის ინტენსიური ხასიათის გამო.

 

- დიფერენცირების ინტენსივობა:

მკაცრი ტესტის გამოყენება შესაძლებელია არა მხოლოდ კლასიკური ნიშნის, არამედ არსებითად თანასწორ პირთა დიფერენცირების ინტენსივობის გამოც. აღნიშნულის შეფასებისას სასამართლო მხედველობაში იღებს, თუ:

„არსებითად თანასწორი პირები რამდენად მნიშვნელოვნად განსხვავებულ პირობებში მოექცევიან, ანუ დიფერენცირება რამდენად მკვეთრად დააცილებს თანასწორ პირებს კონკრეტულ საზოგადოებრივ ურთიერთობაში მონაწილეობის თანაბარი შესაძლებლობებისგან“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2010 წლის 27 დეკემბრის N1/1/493 გადაწყვეტილება „მოქალაქეთა პოლიტიკური გაერთიანებები: „ახალი მემარჯვენეები“ და „საქართველოს კონსერვატიული პარტია“ საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“ II.6)

“სოციალური დახმარების შესახებ” საქართველოს კანონის მე-4 მუხლის პირველი პუნქტის „ი“ ქვეპუნქტის თანახმად სოციალურ დახმარებას მიეკუთვნება „ნებისმიერი ფულადი ან არაფულადი ხასიათის სარგებელი, რომელიც განკუთვნილია სპეციალური მზრუნველობის საჭიროების მქონე პირისათვის, ღატაკი ოჯახისათვის ან უსახლკარო პირისათვის“. პირს, რომელსაც სურს მიიღოს სოციალური დახმარება და პოტენციურად მიეკუთვნება მოწყვლად კატეგორიას, სახელმწიფო საკუთრებაში ცხოვრების გამო 2013 წლის 17 მაისის ცვლილებების შემდგომ შეტანილი განცხადების მიუხედავად ერთმევა უფლება იყოს რეგისტრირებული მონაცემთა ბაზაში. სახელმწიფო საკუთრებაში ცხოვრების პერიოდში (ანუ არსებითად თანასწორ პირებს შორის არსებული დიფერენცირების მთელი დროის განმავლობაში) მას არასდროს მიეცემა მონაცემთა ბაზაში რეგისტრაციის შესაძლებლობა.

აღნიშნული თავიდანვე, ბლანკეტურად, შეფასების გარეშე ართმევს უფლებას პირს განიხილებოდეს მისი განცხადება. ასეთი რეგულაცია სოციალური სისტემის პირველივე ეტაპზე გამორიცხავს სოციალური დახმარების მიღების სურვილის მქონე პირს, რაც თავისთავად იწვევს მოსარჩელისადმი მძიმე ტვირთის დაკისრებას- შეუძლებელს ხდის სოციალური ბენეფიტის მიღებას მხოლოდ იმის გამო, რომ პირი 2013 წლის 1 ივნისის შემდეგ მიმართავს რეგისტრაციის ორგანოს განცხადებით. სოციალური დახმარების შესახებ კანონის მე-17 მუხლის მიხედვით სააგენტო აწარმოებს ქვეყანაში მცხოვრები სოციალურად დაუცველი ოჯახების მონაცემთა ერთიან ბაზას. აღნიშნულ ბაზაში რეგისტრაცია წარმაოდგენს სწორედ სოციალური დახმარების შესახებ კანონით გათვალისწინებული სოციალური დახმარების მიღების საფუძველს. ამიტომ, მთელი რიგი სოციალური ბენეფიტების მიღებისადმი წინაღობების შექმნა და საბოლოოდ აკრძალვა მძიმე შედეგებს იწვევს მოსარჩელისა და მისი სოციალურად დაუცველი ოჯახის მიმართ. ამასთანავე, ზემოაღნიშნულ ბაზაში რეგისტრაციაზე უარის თქმა სოციალურად დაუცველ ოჯახებს არამარტო სოციალური დახმარების მიღების უფლებას ართმევს ,არამედ სხვა სამართლებრივ შეღავათებსაც არ ავრცელებს, მათ შორისაა სახელმწიფო ბაჟისაგან გათავისუფლება, დაცვის უფლების უზრუნველსაყოფად სახელმწიფოს ხარჯზე ადვოკატის დანიშვნა და ა.შ. მაგალითისათვის, საქართველოს მთავრობის დადგენილება 2015 წლის 30 მარტის №138 დადგენილება სოციალური რეაბილიტაციისა და ბავშვზე ზრუნვის 2015 წლის სახელმწიფო პროგრამის დამტკიცების შესახებ პროგრამაში მონაწილეობის წინაპირობად ზემოაღნიშნულ ბაზაში რეგისტრაციას უკავშირებს. დადგენილების მე-3 მუხლის პირველი პუნქტის „ვ“ ქვეპუნქტის მიხედვით, დადგენილების მიზნებისათვის ბავშვიან ოჯახად მიიჩნევა ოჯახი, რომელიც განცხადების შეტანის მომენტში რეგისტრირებულია „სოციალურად დაუცველი ოჯახების მონაცემთა ერთიან ბაზაში“ და შეფასების შედეგად, მინიჭებული აქვს 57 001-ზე ნაკლები სარეიტინგო ქულა. ამიტომ, სადავო რეგულაცია ცალსახად, დიფერენცირების მაღალ ინტენსივობაზე მიუთითებს. ზემოაღნიშნულზე დაყრდნობით, მიგვაჩნია, რომ თუნდაც სასამართლომ არ დაადგინოს დიფერენცირება კლასიკური ნიშნის საფუძველზე შეფასებისას გამოყენებულ უნდა იქნეს მკაცრი ტესტი დიფერენცირების ინტენსივობის საფუძველზე.

 

1.5. თანასწორობის უფლებაში გაუმართლებელი ჩარევა:

სადავო ნორმიდან ცალსახად არ იკვეთება, თუ რა წარმოადგენს აღნიშნული დადგენილების მიღების მიზანს. სადავო ნორმით დადგენილი დიფერენცირება ორსახოვანია. თავდაპირველად, იგი სახელმწიფო საკუთრებაში ცხოვრების გამო, იმავე კატეგორიის, მაგრამ კერძო საკუთრებაში მცხოვრები პირების სოციალური უზრუნველყოფის უფლებას განსხვავებულად არეგულირებს. მეორე მხრივ, სადავო ნორმა აღარ აძლევს სახელმწიფო საკუთრებაში მცხოვრებ პირებს 2013 წლის 1 ივნისიდან ბაზაში რეგისტრაციის უფლებას, მაშინ როდესაც მანამდე რეგისტრირებული, იმავე კატეგორიის პირების უფლებრივი მდგომარეობა არ იცვლება. „მკაცრი ტესტის“ მოთხოვნებიდან გამომდინარე, ორივე შემთხვევაში სახელმწიფოს ინტერესი მოცემული დიფერენცირების გამართლებისთვის დაუძლეველი სახის უნდა იყოს.

სახელმწიფოს მიერ თანასწორობის უფლების შეზღუდვის მიზანი შეიძლება იყოს სახელმწიფო საკუთრების რაციონალური გამოყენება. მართალია, რომ მე-14 მუხლის ფარგლებში სახელმწიფო სოციალური პოლიტიკის შეფასება შეუძლებელია (მსჯელობის საგანი ვერ გახდება თუ რამდენად რაციონალური, თუ ირაციონალურია სოციალურად დაუცველი პირის მიერ სახელმწიფო ფართის გამოყენება), თუმცა, კანონმდებლობით დადგენილი ნებისმიერი სოციალური ბენეფიტი თანაბრად და არადისკრიმინაციულად უნდა იყოს ხელმისაწვდომი ასეთი ბენეფიტის მიღების საჭიროების მქონე პირთათვის.

როგორც ზემოთ აღინიშნა, სახელმწიფო საკუთრებაში და კერძო საკუთრებაში მცხოვრები პირები, რომელთაც აქვთ ბაზაში რეგისტრაციის საფუძვლები ,ერთნაირად შეიძლება ჰქონდეთ დახმარების მიღების საჭიროება და ისინი ამ მიზნებისათვის თანასწორი სუბიექტები არიან. მართალია, კერძო საკუთრებაში მცხოვრები პირებისაგან განსხვავებით, მოსარჩელე იყენებს სახელმწიფო საკუთრებას, თუმცა, მოსარჩელის თანასწორობის უფლებაში ჩარევა და მისი სოციალური უზრუნველყოფის უფლების ჩამორთმევა სახელმწიფო საკუთრების რაციონალური გამოყენების მიზნით ვერ შეფასდება როგორც მიზნის მიღწევის ვარგისი საშუალება. კერძოდ, მონაცემთა ბაზაში რეგისტრაციის აკრძალვის შემთხვევაშიც კი, პირი უფლებამოსილია დარჩეს და ცხოვრება განაგრძოს სახელმწიფო საკუთრებაში. იმავე შეიძლება ითქვას იმ პირების მიმართ, რომლებმაც სადავო ნორმის ამოქმედებამდე მიმართეს ბაზაში რეგისტრაციის მიზნით სააგენტოს და დარეგისტრირდნენ ბაზაში.

თუმცა, ამასთანავე, აღსანიშნავია, რომ რეალურად, სახელმწიფო იყენებს თავის რეპრესიულ მანქანას უშუალოდ იმ პირთა „დასჯისათვის“, რომლებიც ცხოვრობენ სახელმწიფო საკუთრებაში. ამიტომ, სადავო რეგულაციის ეფექტი-შედეგი, ისევე როგორც ამ ეფექტიდან ამომავალი მიზანი თავისი ბუნებით სადამსჯელო ხასიათისაა. ამიტომ ის ვერ იქნება განხილული ლეგიტიმურ მიზნად და ემსახურება იმას რომ პირი აიძულოს დატოვოს ტერიტორია.  ამდენად საერთოდ არ შეესაბამება სოციალური დახმარების სისტემის რეგულირებას. სადავო ნორმა უზრუნველყოფს ზედმეტად შემზუდავი ტვირთის დაკისრებას მოსარჩელეზე. მას ერთმევა არამარტო სოციალური დახმარების მიღების შესაძლებლობა, არამედ ბაზაში რეგისტრაციის ფაქტთან მიბმული ეკონომიკური, სოციალური და სამართლებრივი შეღავათები, როგორიცაა სახელმწიფო ბაჟის გადახდისაგან გათავისუფლება, სახელმიფოს ხარჯზე დაცვის უფლება და სხვადასხვა ქვეპროგრაამში მონაწილეობის უფლება და ა.შ. ამიტომ, სადავო ნორმით მოსარჩელის თანასწორობის უფლება არაპროპორციულად იზღუდება. შესაბამისად, თანაზომიერების ტესტის ამავე ეტაპზე გაუმართლებელია მოსარჩელის უფლებაში ჩარევა.

ამასთანავე, თუნდაც სახელმწიფოს მიერ დადგენილი ბერკეტი აუცილებელი იყოს სახელმწიფო საკუთრების გამოყენებადობის გაზრდის მიზნებისათვის, სოციალური დახმარების გაცემა დაკავშირებულია ასეთი დახმარების მიღების საჭიროებაზე და არა სხვა ფაქტორებზე, როგორიცაა საცხოვრებელი ადგილისადმი კუთვნილება, ან მიმართვის თარიღი. რეგისტრაციის უფლების, შესაბამისად სოციალური დახმარების ავტომატური ჩამორთმევა ვერ იქნება განხილული, როგორც სახელმწიფო ქონების ეფექტური გამოყენების აუცილებელი საშუალება. სახელმწიფო უფლებამოსილია უფრო ნაკლებად შემზღუდავი საშუალებებით გამოიყენოს სახელმწიფო საკუთრება, მაგალითად ალტერნატიული საცხოვრებილის შეთავაზება და პირების ნებაყოფლობითი გადაყვანა.

ზემოაღნიშნულ არგუმენტაციაზე დაყრდნობით მიგვაჩნია, რომ სადავო ნორმა წარმოადგენს გაუმართლებელ ჩარევას საქართველოს კონსტიტუციის მე-14 მუხლით დაცულს სფეროში, შესაბამისად არაკონსტიტუციურად უნდა იქნეს ცნობილი.

 

2. სადავო ნორმების შესაბამისობა საქართველოს კონსტიტუციის მე-17 მუხლის პირველ პუნქტთან მიმართებით

საქართველოს კონსტიტუციის მე-17 მუხლის პირველი პუნქტს მიხედვით, „ადამიანის პატივი და ღირსება ხელშეუვალია’’. საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით:

„კონსტიტუციის მე-17 მუხლის პირველი პუნქტის არსი იმაში მდგომარეობს, რომ ამ ნორმის შესაბამისად, მთავარი ღირებულება არის ადამიანი, როგორც თვითმყოფადი, თავისუფალი და სხვა ადამიანების თანასწორი სუბიექტი. ადამიანის ღირსების დაცვა არის ის, რაც უპირობოდ ეკუთვნის ყველა ადამიანს სახელმწიფოსაგან. ღირსებაში იგულისხმება სოციალური მოთხოვნა სახელმწიფოს მხრიდან ადამიანის რესპექტირებაზე. [...] ადამიანის ღირსების პატივისცემა გულისხმობს ყოველი ადამიანის პიროვნულ აღიარებას, რომლის ჩამორთმევა ან შეზღუდვა დაუშვებელია. სახელმწიფოსთვის ადამიანის არის უმთავრესი მიზანი, პატივისცემის ობიექტი, მთავარი ფასეულობა და არა მიზნის მიღწევის საშუალება და ექსპლოატაციის ობიექტი“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2007 წლის 26 ოქტომბრის N2/2-389 გადაწყვეტილება „საქართველოს მოაქალაქე მაია ნათაძე და სხვები საქართველოს პარლმენტისა და საქართველოს პრეზიდენტის წინააღმდეგ“ II.30)

როგორც ზემოთ აღინიშნა, სადავო ნორმები მოსარჩელეს ართმევს მონაცემთა ბაზაში რეგისტრაციის უფლებას, რაც, თავის მხრივ, სოციალური დახმარების მიღების აუცილებელი წინაპირობა. მოსარჩელე განმარტავს, რომ სოციალური დახმარების მიღების უფლების დისკრიმინაციული ჩამორთმევა, კერძოდ სახელმწიფოს მიერ ადამიანის საარსებო მინიმუმით უზრუნველყოფაზე გაუმართლებელი, მიკერძოებული უარი და შეზღუდვა ლახავს ადამიანის ღირსებას.

არაერთი საერთაშორისო აქტი მიუთითებს სოციალური, მათ შორის, სოციალური უზრუნველყოფის უფლებების დაცვის საჭიროების აუცილებლობაზე. მაგალითად, საქართველოს მიერ რატიფიცირებული საერთაშორისო ხელშეკრულებები, როგორიცაა „სოციალური, ეკონომიკური და კულტურული უფლებების შესახებ“ საერთაშორისო პაქტი (მე-9 მუხლი), აგრეთვე „ევროპის სოციალური ქარტია“ (მე-12 მუხლი). ამ უკანასკნელის პირველი და მეორე პუნქტები სახელმწიფოს აკისრებს ვალდებულებას დამაკმაყოფილებელ დონეზე შექმნას და შეინარჩუნოს სოციალური უზრუნველყოფის სისტემა, რომელიც უნდა შეესაბამებოდეს ევროპის სოციალური უზრუნველყოფის კოდექსის რატიფიკაციისათვის აუცილებელ დონეს.

სოციალური უფლებების სპეციფიკური ბუნება, განაპირობებს განსხვავებულ მიდგომებს მათი კონსტიტუციით აღიარებასთან დაკავშირებით. მიგვაჩნია, რომ სოციალურ უფლებებათა მნიშვნელობა არ შეიძლება დაკნინდეს იმდენად, რომ მათი დაცვის რესურსი მხოლოდ კონსტიტუციის მე-14 და 42-ე მუხლებში იქნეს ამოკითხული.

საქართველოს კონსტიტუციის პრეამბულა ფუნდამეტური კონსტიტუციური პრინციპების - სამართლებრივი და ეკონომიკური სახელმწიფოს პარალელურად, სოციალური სახელმწიფოს პრინციპის რეალიზება, არსებული კონსტიტუციური სისტემისა და კონსტიტუციურად მოწყობილი სახელმწიფოს ერთ-ერთ მიზნად არსი დასახელებული. საკონსტიტუციო სასამართლოს არაერთხელ აღუნიშნავს, რომ:

„საკონსტიტუციო სასამართლო, სადავო ნორმების კონსტიტუციურობის შემოწმებისას არ არის შეზღუდული მხოლოდ კონსტიტუციის კონკრეტული ნორმებით. მართალია, კონსტიტუციური პრინციპების არ აყალიბებს ძირითად უფლებებს, მაგრამ გასაჩივრებული ნორმატიული აქტი ასევე ექვემდებარება გადამოწმებას კონსტიტუციის ფუძემდებლურ პრინციპებთან მიმართებით, კონსტიტუციის ცალკეულ ნორმებთან კავშირში და ამ თვალსაზრისით, მსჯელობა უნდა წარიმართოს ერთიან კონტექსტში. საკონსტიტუციო სასამართლოს უნდა დაადგინოს, რამდენად თავსდება გასაჩივრებული აქტი იმ კონსტიტუციურ-სამართლებრივ წესრიგში, რომელსაც კონსტიტუცია ადგენს. (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2007 წლის 26 ოქტომბრის N2/2-389 გადაწყვეტილება „საქართველოს მოაქალაქე მაია ნათაძე და სხვები საქართველოს პარლმენტისა და საქართველოს პრეზიდენტის წინააღმდეგ“ II.3)

კონსტიტუციის მე-17 მუხლი უნდა განვიხილოთ სოციალური სახელმწიფოს პრინციპის გათვალისწინებით. ადამიანის ღირსების უფლება არ ამოიწურება სახელმწიფოს ნეგატიური ვალდებულებით. იგი სახელმწიფოს აკისრებს პოზიტიურ პასუხისმგებლობას განახორციელოს სათანადო ქმედებები, მათ შორის, გაატაროს სოციალური პოლიტიკა, რომელიც ადამიანის იმ მინიმალური სოციალური მოთხოვნების უზრუნველსაყოფად, რაც აუცილებელია მის ღირსეული ცხოვრებისთვის. ამასთანავე:

,,სოციალური სახელმწიფოს პრინციპი ემსახურება უპირველესად უსაფრთხოების, ადამიანის ღირსების და თავისუფლების შენარჩუნებას. ამ თვალსაზრისით, ეს არის სახელმწიფოს მუდმივი მიზანი. ამიტომ ამ პრინციპის ძირითად არსს წარმოადგენს: (1) სოციალური უსაფრთხოების შექმნა; (2) სოციალური სამართლიანობის მიღწევა; (3) საარსებო მინიმუმის უზრუნველყოფა; (4) ზოგადი კეთილდღეობის დამკვიდრება საზოგადოებაში (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2009 წლის 27 აგვისტოს #1/2/434/ გადაწყვეტილება საქმეზე საქართველოს სახალხო დამცველი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ, მოსამართლეების ქეთევან ერემაძის და ბესარიონ ზოიძის განსხვავებული აზრი, პ.9)

მიგვაჩნია, რომ კონკრეტული სოციალური ვალდებულებების ფარგლები უნდა შეფასდეს არა in abstracto, არამედ - ყოველი კონკრეტული შემთხვევის თავისებურებების გათვალისწინებით. მონაცემთა ბაზაში რეგისტრაცია სოციალური დახმარების მიღების აუცილებელი წინაპირობაა. თუმცა, მონაცემთა ბაზაში რეგისტრაცია, a priori, რაიმე სოციალური ბენეფიტის მიღებას არ გულისხმობს და სადავო ნორმა სახელმწიფო სოციალური პოლიტიკის ზოგადი ეფექტურობისა, აგრეთვე კონკრეტული სოციალური უფლების არსებობა-არარსებობის საკითხის განხილვა კონსტიტუციური სარჩელის ფარგლებში შეფასებას არ საჭიროებს. კერძოდ, დადგენილების მე-4 მუხლის მიხედვით მონაცემთა ბაზაში რეგისტრაციისთვის მიმართვის უფლება ენიჭება მხოლოდ იმ ოჯახს, რომელიც მიიჩნევს, რომ თავისი სოციალურ-ეკონომიკური პირობების მიხედვით იმყოფება სოციალურად დაუცველ მდგომარეობაში, საჭიროებს დახმარებას და შეიძლება გახდეს ამ დახმარების მიმღები. მონაცემთა ბაზაში რეგისტრაცია არის მხოლოდ პირველი საფეხური, რის შემდეგაც მიმდინარეობს სპეციალური მეთოდოლოგიის გამოყენების კონკრეტული ოჯახის სოციალური საჭიროებების შესწავლა და საჭიროების შემთხვევაში სოციალური დახმარების გაცემა.

ამასთანავე, სადავო ნორმა პირს უსპობს სოციალური დახმარების მიღების ყოველგვარ შესაძლებლობას. ასეთი რეგულირება ცდება სოციალური უფლებების უზრუნველყოფის უმდაბლეს ზღვარს - სოციალური დახმარების მიღების უფლებას, რაც კონსტიტუციის მე-17 მუხლის განუყოფელ ელემენტს წარმოადგენს. მიუხედავად სახელმწიფოს ფართო მიხედულებისა სოციალური დახმარების მიღების უფლების ფარგლების განსაზღვრის საკითხში, სახელმწიფოს პოლიტიკა ვერ იქნება ამგვარი უფლებების ზოგადად არსებობის გამომრიცხავი, მაშინ, როდესაც ერთი კატეგორიის პირების ნაწილი უზრუნველყოფილია ამ უფლების რეალიზების გარანტიებით და მოსარჩელე არა.

სადავო რეგულაცია „სადამსჯელო“ ბუნებისაა. იგი ართმევს შესაბამისი სტატუსის „მაძიებელს“ შესაძლებლობას, სახელმწიფოს მიერ დადგენილი შინაარსობრივი კრიტერიუმების დაკმაყოფილების მიუხედავად მიიღოს სოციალური ბენეფიტი. ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა კომიტეტის მე-7 გენერალური კომენტარის მიხედვით (რომელიც იძულებით გამოსახლებას ეხება), მაშინაც კი, როდესაც გამოსახლება საჭიროა, შეზღუდვები შესაბამისობაში უნდა იყოს კონვენციით დადგენილ სოციალურ უფლებებთან. ამასთანავე, შეზღუდვები უნდა იყოს საჭირო დემოკრატიულ საზოგადოებაში საერთო კეთილდღეობის უზრუნველსაყოფად.

ამავე კომენტარში აღნიშნულია, რომ „იძულებითი გამოსახლება, როგორც „სადამსჯელო“ ღონისძიება, წინააღმდეგობაში მოდის კონვენციის მიზნებთან (ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა კომიტეტის მე-7 გენერალური კომენტარის ¶12). გამოსახლებამ არ უნდა გამოიწვიოს პირთა უფლებების შემზღუდავი მდგომარეობის შექმნა. სადავო რეგულაციის მიზანი სწორედ სადამსჯელო ხასიათისაა, რადგან იგი სოციალური დახმარების მიღების სურვილის მქონე პირებისაგან აცალკევებს სახელმწიფო საკუთრებაში მცხოვრებ პირს და ბლანკეტურად ართმევს მას ასეთი დახმარების მიღების უფლებას მხოლოდ იმის გამო, რომ ის სახელმწიფო საკუთრებაში ცხოვრობს. ღირსების უფლების დარღვევა თავისი აბსოლუტური ბუნებიდან გამომდინარე ილახება გაუმართლებელი ჩარევის შედეგად. მოსარჩელის ღირსების უფლებაში ჩარევა დისკრიმინაციული და სადამსჯელო ქმედებით ხორციელდება რაც მის შელახვას იწვევს შედეგად. შესაბამისად, სადავო რეგულაცია ერთი მხრივ ართმევს შესაბამისი შინაარსობრივი კრიტერიუმების(არადისკრიმინაციული) დაკმაყოფილების მიუხედავად სოციალურ დახმარების უფლებას ასეთი სტატუსის „მაძიებელს“, ხოლო მეორე მხრივ, აიძულებს მას სადამსჯელო ღონისძიებით მიატოვოს საცხოვრებელი ადგილი. ზემოაღნიშნულ არგუმენტაციაზე დაყრდნობით მიგვაჩნია, რომ სადავო ნორმა არღვევს საქართველოს კონსტიტუციის მე-17 მუხლის პირველი პუნქტით გათვალიწინებულ, ადამიანის პატივისა და ღირსების ხელშეუვალობის უფლებას.

 

3. სადავო ნორმის შესაბამისობა საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის პირველ პუნქტთან მიმართებით:

საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის პირველი პუნქტის მიხედვით:

ყოველ ადამიანს უფლება აქვს თავის უფლებათა და თავისუფლებათა დასაცავად მიმართოს სასამართლოს.

 საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით, 42-ე მუხლის პირველი პუნქტით დაცულია „სამართლიანი სასამართლოს უფლება“, რომლის შინაარსი და ფარგლებიც განსაზღვრულია თავად კონსტიტუციით და საერთაშორისო–სამართლებრივი აქტებით [საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2006 წლის 15 დეკემბრის #1/3/393,397 გადაწყვეტილება, II.პ.1]. სამართლიანი სასამართლოს უფლება, პირველ რიგში, ნიშნავს სახელმწიფო ხელისუფლების ყველა იმ გადაწყვეტილების (ქმედების) სასამართლოში გასაჩივრებას და სამართლებრივ შეფასებას, რომელიც ადამიანის უფლებებს არღვევს [საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2006 წლის 15 დეკემბრის #1/3/393,397 გადაწყვეტილება, II.პ.1;] თუმცა, ეს უფლება არა მხოლოდ სასამართლოსადმი მიმართვის (სარჩელის შეტანის) შესაძლებლობას გულისხმობს, არამედ უზრუნველყოფს ადამიანის სრულყოფილ სამართლებრივ დაცვას.

ამიტომ, მნიშვნელოვანია სახელმწიფო იზღუდებოდეს სამართლიანი სასამართლოს უფლების რეალიზების ხელშეშლის, ხელმისაწვდომობაზე არაპროპორციული ბერკეტის დაწესების შემთხვევებში, რადგან ამა თუ იმ უფლებით სრულად სარგებლობის უზრუნველყოფის უმნიშვნელოვანესი გარანტია ზუსტად მისი სასამართლოში დაცვის შესაძლებლობაა. თუკი არ იქნება უფლების დარღვევის თავიდან აცილების ან დარღვეული უფლების აღდგენის შესაძლებლობა, სამართლებრივი ბერკეტი, თავად უფლებით სარგებლობა დადგება კითხვის ნიშნის ქვეშ. შესაბამისად, უფლება-თავისუფლებების დასაცავად სასამართლოსადმი მიმართვის აკრძალვა ან არათანაზომიერი შეზღუდვა არღვევს არა მხოლოდ სამართლიანი სასამართლოს უფლებას, არამედ, იმავდროულად, შეიცავს საფრთხეს თავად იმ უფლების უგულებელყოფისა, რომლის დასაცავადაც სასამართლოსადმი მიმართვაა აკრძალული [საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2010 წლის 28 ივნისის #1/466 გადაწყვეტილება, II.პ.14].

შესაბამისად, სამართლიანი სასამართლოს უფლების, როგორც ინსტრუმენტული გარანტიის შინაარსი ფართოა და ერთდროულად რამდენიმე ასპექტის მომცველია. მათ შორის მოიაზრება სასამართლოსთვის ხელმისაწვდომობისა და დაცვის უფლება. სახელმწიფოს მიერ ისეთი შეზღუდვის დაწესება, რომელიც მართალია ილუზოლურად აძლევს პირს უფლებას მიმართოს სასამართლოს, მაგრამ ამასთანავე, ამკვიდრებს ბერკეტებს, მათ შორის გარემოებებიდან გამომდინარე ზედმეტი ტვირთის დამაკისრებელი სახელმწიფო ბაჟის სახით, ვერ იქნება სასამართლოსადმი ხელმიწვდომობის უფლების მომცემი.

 სასამართლოსადმი ხელმისაწვდომობის უფლების შინაარსის ფართო განმარტებას აკეთებს ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოც. სასამართლომ განმარტა, რომ სახელმწიფო ბაჟის ოდენობა, საქმის ინდივიდუალური გარემოებების, მათ შორის მხარის მიერ მისი გადახდის შესაძლებლობის, პროცედურების ფაზის გათვალისწინებით (როდესაც შეზღუდვა დაწესდა), წარმოადგენს იმის განმსაზღვრელს, რეალურად მხარეს აქვს თუ არა სასამართლოსადმი ხელმისაწვდომობის უფლების რეალიზების საშუალება [Kreuz v. Poland no. 28249/95, § 60 ECHR 2001].

მოცემულ შემთხვევაში, სადავო ნორმა მოსარჩელეს უზღუდავს სასამართლოსადმი ხელმისაწვდომობის უფლებას სახელმწიფო ბაჟის გადახდისაგან გათავისუფლების არდაშვების სახით. სადავო ნორმის შემზღუდავი ბუნება (რეგისტრაციაზე უარის თქმა სახელმწიფო საკუთრებაში ცხოვრების გამო) ასახვას პოულობს სამოქალაქო საპროცესო კოდექსის საქართველოს სამოქალაქო საპროცესო კოდექსის 46-ე მუხლის პირველი პუნქტის „ვ“ ქვეპუნქტში. ამიტომ, სადავო ნორმა საპროცესო კოდექსის 46.1.“ვ“ ქვეპუნტთან ერთობლიობაში უნდა განიმარტოს.

სამოქალაქო საპროცესო კოდექსის 46.1.“ვ“ ქვეპუნქტის მიხედვით, სასამართლოს ხარჯების გადახდისაგან თავისუფლდებიან მხარეები, რომლებიც დადგენილი წესით რეგისტრირებული არიან სოციალურად დაუცველი ოჯახების მონაცემთა ერთიან ბაზაში და იღებენ საარსებო შემწეობას, რაც დასტურდება შესაბამისი დოკუმენტაციით. სადავო ნორმა პირველივე, განცხადების რეგისტრაციის ეტაპიდანვე ართმევს მოსარჩელეს სოციალურად დაუცველი ოჯახების ბაზაში რეგისტრაციის შესაძლებლობას მხოლოდ სახელმწიფო საკუთრებაში ცხოვრების ფაქტის გამო. შესაბამისად, მოსარჩელეზე სადავო ნორმით აღარ ვრცელდება სამოქალაქო საპროცესო კოდექსის 46.1(ვ) ქვეპუნქტი და იგი არ თავისუფლდება სახელმწიფო ბაჟის გადახდისაგან სოციალურად დაუცველი ოჯახების ბაზაში რეგისტრაციის გაუვლელობის გამო .

საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით, „შეზღუდვა უნდა ემსახურებოდეს კანონიერ მიზანს და დაცული უნდა იქნეს გონივრული თანაზომიერება შეზღუდვის გამოყენებულ საშუალებებსა და აღნიშნული შეზღუდვის კანონიერ მიზანს შორის [საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2004 წლის 21 დეკემბრის #2/6/264 გადაწყვეტილება, II.პ.2].

მოცემულ შემთხვევაში, სადავო ნორმით დადგენილი შეზღუდვა ვერ იქნება სამართლიანი სასამართლოს შინაარსიდან გამომდინარე ლეგიტიმური მიზნის მატარებელი. შეზღუდვა არ ისახავს მიზნად ეფექტური და სწრაფი მართლმსაჯულების განხორცილების უზრუნველყოფას. გასაჩივრებული ნორმის მიზანს შეიძლება წარმოადგენდეს სადამსჯელო ქმედების მეშვეობით აღიკვეთოს სახელმწიფო საკუთრების დაკავება, რასაც შედეგად მოყვება მოსარჩელის სასამართლოსადმი ხელმისაწვდომობის უფლების შელახვა. განცხადების წარდგენის, სოციალური დახმარების მიღების პირველივე ეტაპისთანავე პირისთვის ბაზაში რეგისტრაციის დაუშვებლობით, მოსარჩელე ვერ სარგებლობს სამოქალაქო საპროცესო კოდექსის 46-ე მუხლით დადგენილი უფლებით, გათავისუფლებული იყოს სახელმწიფო ბაჟის გადასახადისაგან. ამავე დროს, როგორც ზემოთ აღინიშნა, მოსარჩელის თანაბარი სოციალურ-ეკონომიკური მდომარეობის მქონე პირები, რომლებიც არ ცხოვრობენ სახელმწიფო საკუთრებაში (და შესაბამისად აქვთ შესაძლებლობა რეგისტრირებულნი იყვნენ ბაზაში) 46-ე მუხლის საფუძველზე თავისუფლდებიან სახელმწიფო ბაჟის გადახდისაგან. ამიტომ, ვერ იარსებებს სასაამრთლოსადმი ხელმისაწვდომობის უფლების ასეთი დისკრიმინაციული შემზღუდავი ღონისძიების ლეგიტიმური მიზანი. შესაბამისად, თანაზომიერების ტესტის პირველივე ეტაპში არღვეს სახელმწიფო სასამართლოსადმი ხელმისაწვდომობის უფლებას, რადგან არ არსებობს შეზღუდვის ლეგიტიმური მიზანი, რაც სადავო ნორმით განხორციელებულ ჩარევას გაუამრთლებელს ხდის.

ალტერნატულად, თუ სასამართლო მიიჩნევს, რომ არსებობს სამართლიანი სასამართლოს უფლების შეზღუდვის მიზანი, თანაზომიერების ტესტის შემდგომი მოთხოვნებიც არ არის დაკმაყოფილებული. მართალია საპროცესო კანონმდებლობის მიხედვით სასამართლოს შეუძლია პირი გაათავისუფლოს ბაჟის გადახდისაგან თუ არსებობს ეკონომიკური ფაქტორები, იმის მიუხედავად არის თუ არა პირი სოციალურად დაუცველთა ერთიან ბაზაში, მაგრამ მიუხედავად ამისა, უფლების დარღვევა მაინც არსებობს, ვინაიდან პირს აწვება მტკიცების ტვირთი ამტკიცოს საკუთარი გადახდისუუნარობა, ეს კი ამვდროულად არის იმგვარი წინაღობა სასამართლოსთვის მიმართვის თვალსაზრისით, რაც პირის მდგომაროებისგან თავისთავად არ გამომდინარეობს. ანუ პირი აკმაყოფილებას გათავისუფლების კრიტერიუმს, მასზე უნდა ვრცელდებოდეს პრეზუმფცია რომ არ აქვს ბაჟის გადახდის ეკონომიკური შესაძლებლობა, თუმცა ამ პრეზუმციაზე უარს ეუბნება სახლემწიფო და აკისრებს ზედმეტ ტვირთს რაც ეწინააღმდეგება სასასამართლოსთვის მიმართვის უფლებას. შესაბამისად, დაუშვებელია სამართლიან ისასამართოს უფლების შეზღუდვის ასეთი თვითნებური შეზღუდვა.

 

ამასთანავე, სადავო ნორმა ეწინააღდეგება სამართლიანი სასამართლოს უფლების მეორე ელემენტს-„დაცვის უფლებასაც“.

სისხლის სამართის საპროცესო კოდექსის 46-ე მუხლის პირველი ნაწილის „ა“ ქვეპუნქტის მიხედვით, დაცვის ხარჯებს სახელმწიფო გაიღებს, თუ გადახდისუუნარო ბრალდებული მოითხოვს ადვოკატის დანიშვნას. სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის მიზენბისათვის ,გადახდისუუნარო პირები“ განმარტებულია საქართველოს მთავრობის 2014 წლის 30 ივნისის N424 დადგენილებაში-გადახდისუნარიანობის დადასტურების წესის განსაზღვრის შესახებ.

აღნიშნული დადგენილების მე-2 მუხლის პირველი პუნქტის მიხედვით, პირი გადახდისუუნაროდ ითვლება და სახელმწიფოს ხარჯზე იურიდიული დახმარებით სარგებლობის უფლება ენიჭება, თუ იგი არის სოციალურად დაუცველი ოჯახების მონაცემთა ერთიან ბაზაში რეგისტრირებული ოჯახის წევრი, რომლის სარეიტინგო ქულა ტოლია ან ნაკლებია 70 000-ზე. ამ მუხლის პირველ პუნქტში მითითებული გადახდისუუნარო პირის გარდა, გადახდისუუნაროდ ითვლება და სახელმწიფოს ხარჯზე იურიდიული დახმარებით სარგებლობის უფლება ენიჭება აგრეთვე პირს, თუ იგი არის სოციალურად დაუცველი ოჯახების მონაცემთა ერთიან ბაზაში რეგისტრირებული ოჯახის წევრი, რომლის სარეიტინგო ქულა ტოლია ან ნაკლებია 100 000-ზე და მიეკუთვნება კანონით გათვალისწინებულ ერთ-ერთ შემთხვევას მაინც.

შესაბამისად, სადავო ნორმის საფუძველზე, მოსარჩელეს ერთმევა შესაძლებლობა, იყოლიოს ადვოკატი სახელმწიფო ხარჯზე. სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის ზემოხსენებული ნორმის არსი მდგომარეობს იმაში, რომ ის პირებით, რომლებსაც სამართლებრივი დაცვისათვის, ,ადვოკატის მომსახურებისთვის საამისოდ საჭირო სახსრები არ გააჩნიათ თავიანთი სოციალურ-ეკონომიკური მდგომარეობის გამო ,არ დარჩნენ დაცვის გარეშე. სადავო ნორმა, როგორც ზემოთ აღინიშნა, სადამსჯელო ბუნების მატარებელია და იგი მიზნად ისახავს სახელმწიფო საკუთრებიდან მოსარჩელის გამოსახლებას. ასეთი მიზნის საფუძველზე მოსარჩელის დაცვის უფლების შეზღუდვა თავიდანვე გაუმართლებელს ხდის მოსარჩელის სამართლიანი სასამართლოს უფლებაში ჩარევას.

 

 

 

 

4. სადავო ნორმის შესაბამისობა საქართველოს კონსტიტუციის 39-ე მუხლთან მიმართებით:

საქართველოს კონსტიტუციის 39-ე მუხლის მიხედვით:-

„საქართველოს კონსტიტუცია არ უარყოფს ადამიანისა და მოქალაქის სხვა საყოველთაოდ აღიარებულ უფლებებს, თავისუფლებებსა და გარანტიებს, რომლებიც აქ არ არის მოხსენიებული, მაგრამ თავისთავად გამომდინარეობენ კონსტიტუციის პრინციპებიდან.“

მართალია, ცალკე აღებულ კონსტიტუციურ პრინციპთან ნორმის წინააღმდეგობას ვერ დაადგენს საკონსტიტუციო სასამართლო, მაგრამ კონსტიტუციური წესრიგი იძლევა შესაძლებლობას კონსტიტუციური უფლებები გამომდინარეობდეს კონსტიტუციის პრინციპებიდან. კონსტიტუციის 39-ე მუხლი ვერ იქნება აღქმული მარტო დეკლარაციული ხასიათის მატარებლად. 39-ე მუხლი ქმნის კონსტიტუციური პრინციპების ეფექტური რელიზების რესურსს, რაც ამავე პრინციპების ამსახველი საერთაშორისო ხელშეკრულების სტანდარტების კონსტიტუციურ სივრცეში შემოტანით ხორციელდება.

სოციალური სახელმწიფოს პრინციპი მიეკუთვნება იმ პრინციპთაგანს, რომელზედაც დაფუძნებულია კონსტიტუცია.

“სოციალური სახელმწიფოსს პრინციპის ძირითად არსს წარმოადგენს: (1) სოციალური უსაფრთხოების შექმნა; (2) სოციალური სამართლიანობის მიღწევა; (3) საარსებო მინიმუმის უზრუნველყოფა; (4) ზოგადი კეთილდღეობის დამკვიდრება საზოგადოებაში (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2009 წლის 27 აგვისტოს #1/2/434/ გადაწყვეტილება საქმეზე საქართველოს სახალხო დამცველი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ, მოსამართლეების ქეთევან ერემაძის და ბესარიონ ზოიძის განსხვავებული აზრი, ¶ 9)

სოციალურ სახელმწიფოს პრინციპის ეფექტური და საერთაშორისო საზოგადოებასთან თანმხვედრი ძალისხმევით რეალიზაციისათვის სახელმწიფოს აღებული აქვს შიდაეროვნული ვალდებულებები. ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების შესახებ საერთაშორისო პაქტის მე-2 მუხლის პირველი პუნქტის მიხედვით:

,,ამ პაქტის მონაწილე თითოეული სახელმწიფო კისრულობს ვალდებულებას ინდივიდუალური წესით და საერთაშორისო დახმარებისა და თანამშრომლობის, კერძოდ, ეკონომიკურ და ტექნიკურ დარგებში საერთაშორისო დახმარებისა და თანამშრომლობის წესით, არსებული რესურსების მაქსიმალურ ფარგლებში მიიღოს ზომები, რათა თანდათან უზრუნველყოს ამ პაქტით აღიარებული უფლებების სრული განხორციელება ყველა მართებული საშუალებით, მათ შორის, კერძოდ, საკანონმდებლო ღონისძიებათა მიღებით”.

სახელმწიფოები უნდა ესწრაფოდნენ [ამ] დებულებების თანდათანობით შესრულებას ეროვნული თუ საერთაშორისო ღონისძიებების მეშვეობით (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2002 წლის 18 აპრილის #1/1/126,129,158 გადაწყვეტილება, ¶ III; საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2002 წლის 30 დეკემბერის #1/3/136 გადაწყვეტილება საქმეზე საქართველოს მოქალაქე შალვა ნათელაშვილი საქართველოს პარლამენტის, საქართველოს პრეზიდენტისა და საქართველოს ენერგეტიკის მარეგულირებელი ეროვნული კომისიის (სემეკის) წინააღმდეგ, I. ¶ 8).

როდესაც სახელმწიფო ქმნის სოციალური უფლების რეალიზებისთვის სივრცეს, იგი ვალდებულია ასეთი სივრცე არადისკრიმინაციულად, ეფექტურად მოაწესრიგოს და უზრუნველყოს ამ უფლებით რეალური და არა ილუზორული სარგებლობა. სოციალური უფლებებით სარგებლობა კი გამორიცხულია პირთა უფლებაში სახელმწიფოს გაუმართლებელი ჩარევის შემთხვევაში. უფლება, რომელიც პირდაპირ არ არის რეგულირებული კონსტიტუციაში, მაგრამ გამომდინარეობს კონსტიტუციით აღიარებული სოციალური სახელმწიფოს პრინციპიდან, განმტკიცებულია საქართველოს მიერ რატიფიცირებულ ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული უფლებების შესახებ საერთაშორისო პაქტის მე-9 მუხლში-სოციალური უსაფრთხოება (უზრუნველყოფა) (მე-11 მუხლთან კავშირში - უფლება საცხოვრებელზე) და ევროპის სოციალური ქარტიით(მართალია გარკვეული მუხლები სოციალური ქარტიისა არ არის რატიფიცირებული ქვეყნის მიერ, მაგრამ მათი გმაოყენება მიზანშეწონილია უფლების არსის განმარტების მიზნებისსათვის, 39-ე მუხლის რესურსი არ შემოიფარგლება მარტო რატიფიცირებული საერთაშორისო ინსტრუმენტების შინაარსით).

ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა პაქტის მე-9 მუხლის მიხედვით, „ამ პაქტის მონაწილე სახელმწიფოები აღიარებენ თითოეული ადამიანის უფლებას სოციალურ უსაფრთხოებაზე (უზრუნველყოფაზე), სოციალური დაზღვევის ჩათვლით.“

სოციალური უსაფრთხოების უფლება მტკიცედ გარანტირებული და აღიარებულია საერთაშორისო სამართალში (ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკალარაციის 22-ე მუხლი; ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა კომიტეტის მე-17 გენერალური კომენტარი, ¶6).

ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა კომიტეტის მე-17 ზოგადი კომენტარის მიხედვით, უფლება სოციალურ უსაფრთხოებაზე მოიცავს უფლებას სოციალური ბენეფიტების დისკრიმინაციის გარეშე ხელმისაწვდომობასა და შენარჩუნებაზე, ნებისმიერი ფორმით (ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა კომიტეტის მე-17 კომენტარი, ¶2). ამავე კომიტეტის მიხედვით, სოციალური უსაფრთხოების უფლება სხვადასხვა ელემენტს მოიცავს. მათ შორისაა ხელმისაწვდომობის, დასაშვებობისა კრიტერიუმები. კომიტეტი მოუწოდებს პაქტის წევრ სახელმწიფოებს, მათ მიერ შემუშავებულმა სისტემამ დისკრიმინაციის გარეშე მოიცვას ყველა პიროვნება, განსაკუთრებით ყველაზე მოწყვლადი ჯგუფები (ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა კომიტეტის მე-17 კომენტარი ¶23). სისტემაში შესვლის დასაშვებობის კრიტერიუმები კი გონივრული, პროპორციული და გამჭირვალე უნდა იყოს. ბენეფიტების მიღების უფლების ჩამორთმევა, მოცულობის შემცირება ასევე გონივრულობის კრიტერიუმებს უნდა აკმაყოფილებდეს (ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა კომიტეტის მე-17 კომენტარი, ¶24).

ამასთანავე, სადავო ნორმა ეწინააღმდეგება კონსტიტუციის 39-ე მუხლის იმ ასპექტსაც, რომელიც ადგენს საერთაშორისო ვალდებულების სახით, უფლებას სათანადო საცხოვრებელზე. კერძოდ,ზემოხსენებული პაქტის მე-11 მუხლის პირველი პუნქტის მიხედვით :

„სახელმწიფოები აღიარებენ თითოეული ადამიანის უფლებას, მას და მის ოჯახს ჰქონდეს ცხოვრების სათანადო დონე, შესაფერისი, კვების, ტანისამოსის და ბინის ჩათვლით; აგრეთვე უფლებას, განუწყვეტილივ იუმჯობესებდეს ცხოვრების პირობებს“. ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა კომიტეტის მე-4 ზოგადი კომენტარის მიხედვით, „საცხოვრებლის“ უფლება არ უნდა განიმარტოს ვიწროდ ან შემზღუდავად, არამედ იგი უნდა განიმარტოს, როგორც უფლება, ადამიანმა ღირსეულად იცხოვროს მშვიდობიან და უსაფრთხო გარემოში”. (ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა კომიტეტის მე-4 ზოგადი კომენტარი, ¶7)

კომიტეტის მიხედვით, აღნიშნული უფლება გარანტირებულ უნდა იქნეს პირთა შემოსავლისა და ეკონომიკურ რესურსებთან წვდომის მიუხედავად. საცხოვრებელზე უფლების განუყოფელი ელემენტია ხელმისაწვდომობა. კომიტეტის ზოგადი კომენტარის მიხედვით, სახელმწიფოებმა პრიორიტეტი უნდა მიანიჭონ იმ სოციალურ ჯგუფებს, რომლებიც არახელსაყრელ გარემოში ცხოვრობენ. სტრატეგია და კანონმდებლობა არ უნდა იყოს გათვლილი სხვათა ხარჯზე მათი უფლებების შეზღუდვაზე (ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა კომიტეტის ზოგადი კომენტარი ¶11).

სადავო ნორმით ხორციელდება გაუმართლებელი ჩარევა მოსარჩელის სოციალური უსაფრთხოების უფლებაში. სოციალური დახმარების მიღების ინტერესის მქონე პირებს თავიდანვე, შეფასების გარეშე ერთმევათ შესაძლებლობა მიიღონ სახელმწიფო ბენეფიტები. სახელმწიფოს მიერ სოციალური სისტემის დანერგვით შემოღებულ იქნა სოციალური დახმარების მიღების მექანიზმი, თუმცა სადავო რეგულაცია სისტემის გარეთ ტოვებს მოსარჩელის კატეგორიის პირებს. ამიტომ, სადავო რეგულაციით მოსარჩელის სოციალური უზრუნველყოფის მიღების უფლებაში ინტენსიური ჩარევა ხორციელდება.

სახელმწიფომ შესაძლებელია უფლებით დაცულ სფეროში ჩარევის მიზნად დაასახელოს სახელმწიფო საკუთრების რაციონალური გამოყენებადობის გაზრდა, მისი თვითნებური დაკავების პრევენცია. აღნიშნული ვერ იქნება სოციალური უსაფრთხოების უფლებაში ჩარევის ლეგიტიმური მიზანი, რადგან იგი თავისი ბუნებით სადამსჯელო ხასიათს ატარებს. სოციალური დახმარების მიღება მიბმულია პირის სოციალურ მდგომარეობაზე, ასეთი დახმარების მიღების საჭიროებაზე და ირელევანტურია სხვა ფაქტორები, როგორიცაა საცხოვრებელი ადგილი. სახელმწიფო, სოციალური სისტემის შექმნით იღებს ვალდებულებას მის მიერ გონივრული, ობიექტური და არადისკრამინაციული შინაარსობრივი კრიტერიუმების დაკმაყოფილებისას მიაწოდოს პირს სოციალური ბენეფიტი. სახელმწიფოს აკისრია ვალდებულება გაუწიოს დახმარება ასეთი საჭიროების მქონე პირთა ჯგუფს და მათგან სადამსჯელო მიზნით მოსარჩელის ამორიცხვა ვერ იქნება კონსტიტუციური უფლების შეზღუდვის ლეგიტიმური მიზანი, რაც ამ უფლებაში ჩარევას გაუამრთლებელს ხდის. მეორე მხრივ, რომც არსებობდეს რაიმე ლეგიტიმური მიზანი, სადავო ნორმით მოსარჩელის სოციალური უზრუნველყოფისა და სათანადო საცხოვრებლით უზრუნველყოფის უფლებაში ჩარევა ვერ იქნება მიზნის მიღწევის გამოსადეგი საშუალება. სადავო ნორმა დროის ფაქტორის მიხედვით აცალკევებს სუბიექტებს და მის ამოქმედებამდე რეჟიმში მყოფ მოსარჩელის თანასწორ სუბიექტებზე არ ავრცელებს სადავო ნორმას რაც გამოუსადეგარი საშუალებაა დასახული მიზნის მიღწევის.

ალტერნატიულად, სახელმწიფოს მიერ სოციალური უზრუნველყოფის უფლებაში ჩარევის ლეგიტიმური მიზნის არსებობის შემთხვევაშიც კი, მოსარჩელის უფლებაში ჩარევა არაპროპორციული ხასიათისაა.

„უფლების შეზღუდვის ინტენსივობა მისაღწევი საჯარო მიზნის პროპორციული, მისი თანაზომიერი უნდა იყოს. დაუშვებელია, ლეგიტიმური მიზნის მიღწევა განხორციელდეს ადამიანის უფლების მომეტებული შეზღუდვის ხარჯზე“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2012 წლის 26 ივნისის გადაწყვეტილება #3/1/512 საქმეზე დანიის მოქალაქე ჰეიკე ქრონქვისტი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ, II, 65)

მოცემულ შემთხვევაში, მოსარჩელის სოციალური დახმარების მიღების ინტერესისა და მოლოდინის მიუხედავად, სადავო რეგულაცია საწყის ეტაპიდანვე, შეფასების გარეშე, ბლანკეტურად უკრძალავს მოსარჩელეს სოციალურ ბაზაში რეგისტრაციას. მოსარჩელის მიმართ რეგისტრაციის აკრძალვა ხორციელდება მხოლოდ იმიტომ, რომ იგი სახელმწიფო საკუთრებაში ცხოვრობს. სადავო რეგულაციით მოსარჩელის განაცხადი მონაცემთა ბაზაში რეგისტრაციისათვის საერთოდ არ მიიღება, მიუხედავად იმისა, თუ რამდენად საჭიროებს იგი სოციალურ დახმარებას. შესაძლებელია, მოსარჩელის კატეგორიის პირის სოციალური მდგომარეობა უფრო მძიმე იყოს, ვიდრე იმ პირის, ვინც უკვე ღებულობს ასეთ დახმარებას. სადავო რეგულაცია არა შინაარსობრივ მხარეზე აკეთებს აქცენტს, არამედ სახელმწიფო საკუთრებაში ცხოვრების ფაქტზე და არ აფასებს პირთა მდგომარეობას. შესაბამისად, სადავო რეგულაციით არათუ მცირდება მოსარჩელის სოციალური დახმარების ოდენობა, არამედ ბლანკეტურად გამოირიცხება იგი, რაც თავისთავად უფლების არაპროპორციული შეზღუდვაა. ასეთი შეზღუდვა კი თავისი არსით უფლების ჩამორთმევასაც უტოლდება.

შესაბამისად, სადავო ნორმა ეწინააღმდეგება კონსტიტუციის 39-ე მუხლს.

 

სადავო ნორმის შესაბამისობა კონსტიტუციი მე-15 მუხლის პირველ პუნქტთან:

კონსტიტუციის მე-15 მუხლის მიხედვით „სიცოცხლე ადამიანის ხელშეუვალი უფლებაა და მას იცავს კანონი“.

 სიცოცხლის უფლების შინაარსი, როგორც ზემოთ აღინიშნა, ფართოდ უნდა განიმარტოს. თუ სიცოცხლის უფლების დაცვა შემოფარგლული იქნება მხოლოდ იმ ერთჯერადი აქტების შეფასებით, რომელიც იმწამიერად, ან დროის მცირე პერიოდში ასახვას ჰპოვებს სიცოცხლეზე, კოსნტიტუციის მე-15 მუხლის მიზანი ვერ მიიღწევა. მნიშვნელობა არ აქვს, შედეგი იმწამიერი ქმედების საფუძველზე დადგა, თუ დროში განვრცობილი, ქმედებათა ერთობლიობით. ამიტომ, ადამიანის საარსებო მინიმუმით უზრუნველყოფა, რომელიც მის ბაზისურ საჭიროებას აკმაყოფილებს და მისი მიუღებლობა ადამიანის ჯანმრთლებოსა და სიცოცხლეს საფრთხეს უქმნის შეფასებადია კონსტიტუციის მე-15 მუხლის საფუძველზე. სიცოცხლის უფლების დაცვის ფარგლები არა უშუალოდ სიცოცხლის მოსპობის ,არამედ მისი საფრთხის შემცველი ქმედებებზედაც უნდა გავრცელდეს ამ უფლების ეფექტური რეალიზაციის მიზნებისათვის.

სიცოცხლის უფლების სრული მასშტაბის დასანახად მნშვნელოვანია მისი განმარტება სწორედ სოციალური სახელმწიფოს პრინციპის მეშვეობით. ,,სოციალური სახელმწიფოს პრინციპი ემსახურება უპირველესად უსაფრთხოების, ადამიანის ღირსების და თავისუფლების შენარჩუნებას. საარსებო მინიმუმის უზრუნველყოფა სწორედ სოციალური სახელმწიფოს პრინციპიდან გამომდინარეობს (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2009 წლის 27 აგვისტოს #1/2/434/ გადაწყვეტილება საქმეზე საქართველოს სახალხო დამცველი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ, მოსამართლეების ქეთევან ერემაძის და ბესარიონ ზოიძის განსხვავებული აზრი, პ.9).

 ამასთანავე, „სოციალური უფლებების სასამართლო კონტროლიდან მთლიანად გაყვანით, პოლიტიკურ ხელისუფლებას მიეცემა აბსოლუტური თავისუფლება ამ სფეროში კონკრეტული გადაწყვეტილებების როგორც მიღება-არმიღების, ისე მათ სათანადოდ შესრულება-შეუსრულებლობასთან დაკავშირებით. თუკი პოლიტიკური ხელისუფლება თავად იქნება იმის ერთადერთი შემფასებელი, გამოიჩინოს თუ არა ძალისხმევა ადამიანების სასიცოცხლო პრობლემების გადასაწყვეტად, საეჭვო გახდება მის მიერ როგორც სავალდებულო გადაწყვეტილებების მიღება, ისე მათი შესრულების კანონიერება“. [საკონსტიტუციო სასამართლოს 2009 წლის 27 აგვისტოს 1/2/434 გადაწყვეტილებაზე საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს წევრების ქეთევან ერემაძისა და ბესარიონ ზოიძის განსხვავებული აზრი, პ.17].

მართალია, სიცოცხლის უფლება არ მიეკუთვნება აბსოლუტურ უფლებას, მაგრამ, როგორც კოსნტიტუციის მე-15 მუხლშია აღნიშნული, მისი შეზღუდვა კანონით უნდა იყოს გაწერილი. რადგან შეზღუდვა ისეთ ღირებულებას ეხება, როგორიც სიცოცხლეა, კანონით დაწესებული შეზღუდვა არ უნდა იყოს დისკრიმინაციული და მიკერძოებული. ამ შემთხვევებში უფრო მკაცრ შეფასებას უნდა დაექვემდებაროს სიცოცხლის უფლების შეზღუდვა. ამიტომ, სადავო ნორმით მე-15 მუხლით დაცულ სფეროში ჩარევა უნდა განიხილებოდეს თანასწორობის უფლებასთან კავშირში, რადგან კონსტიტუციის თვითმიზანი სწორედ სიცოცხლის უფლების თვითნებური შეზღუდვის თავიდან აცილებაა. სადავო ნორმის მიზანი თავისი ბუნებით სადამსჯელო ხასიათისაა და დისკრიმინაციულია მოსარჩელის მიამართ, როგორც მე-14 მუხლთან მსჯელობისას აღინიშნა. ხოლო, სიცოცხლის უფლების შეზღუდვის ლეგიტიმური მიზანი თავისთავად, ვერ იქნება დისკრიმინაციული.

ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, სადავო ნორმა ეწინააღმდეგება კოსნტიტუციის მე-15 მუხლს, რადგან საარსებო მინიმუმისა და სოციალური დახმარების მიღების შესაძლებლობას ართმევს მოსარჩელეს.

 

ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, მოსარჩელო მოითხოვს სადავო ნორმის არაკონსტიტუციურად ცნობას, რადგან იგი ეწინააღმდეგება კონსტიტუციის მე-14, მე-17(პირველი პუნქტი) , 42(პირველი პუნქტი) და 39-ე მუხლებს.