კოლეგიის შემადგენლობა:

1. კონსტანტინე ვარძელაშვილი – სხდომის თავმჯდომარე, მომხსენებელი მოსამართლე;

2. ქეთევან ერემაძე – წევრი;

3. ვახტანგ გვარამია – წევრი;

4. ბესარიონ ზოიძე – წევრი.

სხდომის მდივანი: ლილი სხირტლაძე.

საქმის დასახელება: კანადის მოქალაქე ჰუსეინ ალი და საქართველოს მოქალაქე ელენე კირაკოსიანი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ.

დავის საგანი: საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 679⁷ მუხლის მეორე ნაწილისა და 679⁸ მუხლის მეორე ნაწილის კონსტიტუციურობა საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის პირველ პუნქტთან მიმართებით.

საქმის განხილვის მონაწილენი: მოსარჩელე ჰუსეინ ალის წარმომადგენელი ალექსანდრე ბარამიძე და მოსარჩელე ელენე კირაკოსიანის წარმომადგენლები – მერი ჯაფარიძე და ანნა თვარაძე; მოპასუხე მხარის წარმომადგენლები – ბათარ ჩანქსელიანი და ლევან კასრაძე.

I

1. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2006 წლის 11 სექტემბერს კონსტიტუციური სარჩელით (რეგისტრაციის №403) მიმართა საქართველოში მცხოვრებმა კანადის მოქალაქე ჰუსეინ ალიმ, ხოლო 2007 წლის 29 მაისს კონსტიტუციური სარჩელით (რეგისტრაციის №427) – საქართველოს მოქალაქე ელენე კირაკოსიანმა.

2. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ განმწესრიგებელი სხდომის 2006 წლის 9 ნოემბრის საოქმო ჩანაწერის საფუძველზე, არსებითად განსახილველად მიიღო მოსარჩელე ჰუსეინ ალის სარჩელი მოთხოვნის იმ ნაწილში, რომელიც შეეხება ,,საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის” 679⁷ მუხლის მე-2 ნაწილის და 679⁸ მუხლის მე-2 ნაწილის კონსტიტუციურობას საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის პირველ პუნქტთან მიმართებით. ვინაიდან 403–ე და 427–ე ნომებრით რეგისტრირებულ კონსტიტუციურ სარჩელებში დავის ერთ-ერთ საგანს წარმოადგენდა საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 679⁸ მუხლის მე-2 ნაწილი, საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს პირველმა კოლეგიამ განმწესრიგებელი სხდომის 2007 წლის 24 დეკემბრის საოქმო ჩანაწერით, არსებითად განსახილველად მიიღო საქართველოს მოქალაქის ელენე კირაკოსიანის კონსტიტუციური სარჩელი და საკონსტიტუციო სასამართლოში ერთობლივად არსებითად განხილვის მიზნით, ერთ საქმედ გააერთიანა 403–ე ნომრით რეგისტრირებულ კონსტიტუციურ სარჩელთან. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს პირველი კოლეგიის არსებითი განხილვის სხდომები გაიმართა 2008 წლის 2 და 3 აპრილს.

3. კონსტიტუციური სარჩელების შემოტანის საფუძვლად მითითებულია საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის პირველი პუნქტი, 89-ე მუხლის პირველი პუნქტის “ვ” ქვეპუნქტი, “საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ” საქართველოს ორგანული კანონის მე-19 მუხლის პირველი პუნქტის “ე” ქვეპუნქტი, 39-ე მუხლის პირველი პუნქტის “ა” ქვეპუნქტი, “საკონსტიტუციო სამართალწარმოების შესახებ” საქართველოს კანონის პირველი მუხლის მე-2 პუნქტი, მე-10 მუხლის პირველი პუნქტი და მე-16 მუხლი.

4. საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 679⁷ მუხლის მე-2 ნაწილის თანახმად, საპროცესო შეთანხმების მხარეები – მსჯავრდებული და პროკურორი უფლებამოსილი არიან სსსსკ 679⁶ მუხლით გათვალისწინებულ შემთხვევებში საჩივარი წარადგინონ ზემდგომ სასამართლო ინსტანციაში საპროცესო შეთანხმების დამტკიცების შესახებ სასამართლოს განაჩენის თაობაზე. ამასთან, საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 679⁸ მუხლის მეორე ნაწილში აღნიშნულია, რომ დაზარალებულს უფლება არ აქვს, გაასაჩივროს საპროცესო შეთანხმება. კონსტიტუციური სარჩელების თანახმად, სადავო ნორმა არ შეესაბამება კონსტიტუციას, ვინაიდან იგი სასამართლოსადმი მიმართვის და სამართლიანი სასამართლო განხილვის შესაძლებლობას გამორიცხავს.

5. მოსარჩელე ჰუსეინ ალის კონსტიტუციური სარჩელის თანახმად, მოსარჩელის წინააღმდეგ განხორციელდა დანაშაულებრივი ქმედება. კერძოდ, მისი კუთვნილი შპს ,,საქართველოს თამბაქოს წარმოების" 90%–იან წილს მოტყუებით დაეუფლნენ გარკვეული პირები. 2001 წლის 16 აგვისტოს, ნოტარიუს ქეთევან ჩხიკვაძის მიერ დამოწმებულ იქნა მინდობილობა, რომლის თანახმად, ჰუსეინ ალიმ თამაზ მელქაძეს მიანიჭა უფლებამოსილება, წარმოადგინოს მისი ინტერესები ყველა სასამართლო ინსტანციაში. 2004 წლის 6 სექტემბერს კი ისანი-სამგორის რაიონულ სასამართლოს კანადის მოქალაქე ჰუსეინ ალის წინააღმდეგ სასარჩელო განცხადებით მიმართა ერაყის მოქალაქე ახმედ იუნესის წარმომადგენელმა დავით ლანჩავამ და მისთვის 8 მილიონი აშშ დოლარის დაკისრება მოითხოვა. სასამართლო სხდომაზე თამაზ მელქაძემ ჰუსეინ ალის სახელით აღიარა ვალი, რის შემდეგაც შედგა ,,მორიგების აქტი" და თამაზ მელქაძემ ახმედ იუნესს საკუთრებაში გადასცა ჰუსეინ ალის კუთვნილი 90%-იანი წილი შპს ,,საქართველოს თამბაქოს წარმოებაში". თავის მხრივ, 2004 წლის 18 სექტემბერს ახმედ იუნესმა შპს ,,საქართველოს თამბაქოს წარმოების" საწესდებო კაპიტალის 90% საკუთრებაში გადასცა ავთანდილ წერეთელს, რომელიც შპს ,,საქართველოს თამბაქოს წარმოების" საწესდებო კაპიტალის 100%-იანი წილის მფლობელი გახდა.

2004 წლის 27 ნოემბერს, ჰუსეინ ალის განცხადების საფუძველზე, საქართველოს ფინანსთა სამინისტროს ფინანსური პოლიციის ოპერატიულ დეპარტამენტში აღიძრა საქმე ჰუსეინ ალის კუთვნილი დიდი ოდენობით საკუთრების მართლსაწინააღმდეგო გზით, მოტყუებით დაუფლების ფაქტზე. 2005 წლის 1 ივლისს თამაზ მელქაძე და ქეთევან ჩხიკვაძე ბრალდებულების სახით პასუხისგებაში იქნენ მიცემული. მათ აღიარეს ბრალი, მაგრამ ჰუსეინ ალის წარმომადგენლის მტკიცებით, არ დაუსახელებიათ აღნიშნულ დანაშაულებრივ ქმედებაში მონაწილე სხვა პირები, დანაშაულის შემკვეთი და ორგანიზატორი. 2006 წლის 13 აპრილს შედგა საპროცესო შეთანხმება ორივე ბრალდებულთან. იმავე დღეს, პროკურორის დადგენილებით, ბრალდებულების – თამაზ მელქაძისა და ქეთევან ჩხიკვაძის მიმართ სისხლის სამართლის საქმე ცალკე წარმოებად გამოიყო.

მოსარჩელე მიიჩნევს, რომ ჩადენილი დანაშაულის შედეგად, მან მატერიალური და მორალური ზიანი განიცადა. მოსარჩელის წარმომადგენლის ალექსანდრე ბარამიძის განმარტებით, მის მარწმუნებელს შეელახა როგორც საკუთრების, ისე სამართლიანი სასამართლოს უფლება, ვინაიდან სადავო ნორმა მას უსპობს შესაძლებლობას, სრულყოფილად დაიცვას კონსტიტუციით გარანტირებული საკუთრების უფლება, აინაზღაურის დანაშაულის შედეგად მიყენებული ზიანი.

6. მოსარჩელე ელენე კირაკოსიანის კონსტიტუციური სარჩელის თანახმად, 2001 წლის 16 სექტემბერს, შურისძიების მიზნით, ძმები მატინიანების მიერ სასიკვდილოდ იქნა დაჭრილი მოსარჩელის შვილი როდიონ კირაკოსიანი. ისანი-სამგორის რაიონული სასამართლოს შესაბამისი განაჩენით, ერთ-ერთი განსასჯელი, არტურ მატინიანი დამნაშავედ იქნა ცნობილი საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის მე-19 და 108-ე მუხლებით გათვალისწინებული დანაშაულის ჩადენაში და მას სასჯელის ზომად განესაზღვრა 8 წლით თავისუფლების აღკვეთა. იმავე სასამართლოს დადგენილებით, დანაშაულში მონაწილე სხვა პირთა მიმართ აღძრული საქმე პროკურატურაში იქნა დაბრუნებული დამატებითი გამოძიების ჩასატარებლად, რის შედეგადაც არაიკ და სერგო მატინიანებს წარედგინათ ბრალი საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის მე-19 და 119-ე მუხლებით გათვალისწინებული დანაშაულის ჩადენაში. კონსტიტუციური სარჩელის თანახმად, 2006 წლის 28 ივლისს აღნიშნულ პირებთან პროკურატურის მიერ გაფორმებული იქნა საპროცესო შეთანხმება, რაც შემდგომში დამტკიცდა სასამართლოს მიერ.

მოსარჩელეს მიაჩნია, რომ პროკურორმა დანაშაულის არასწორი კვალიფიცირება მოახდინა, განზრახ მკვლელობის ნაცვლად დამნაშავეებს ბრალი წაეყენათ ჯანმრთელობის განზრახ მძიმე დაზიანებაში, რამაც სიცოცხლის მოსპობა გამოიწვია. სასამართლომ გამამტყუნებელი განაჩენი პროკურორის მიერ წაყენებული ბრალდების საფუძველზე გამოიტანა. მოსარჩელის მტკიცებით, რომ არა სადავო ნორმა, დაზარალებული უკეთ შეძლებდა სიცოხლის უფლების დაცვას, ვინაიდან მას შესაძლებლობა ექნებოდა, ეჭვქვეშ დაეყენებინა როგორც დანაშაულის კვალიფიკაცია, ასევე სასჯელის ზომა.

მოსარჩელე მიიჩნევს, რომ სახელმწიფოს არ უნდა ეკავოს მონოპოლიური მდგომარეობა სისხლისსამართლებრივი წესით პასუხისმგებლობის განსაზღვრის დროს, სისხლის სამართლის პროცესის ამოცანაა დაიცვას დაზარალებულის ინტერესები, სწორედ ამიტომ კანონი ანიჭებს მას უფლებას, ორი ინსტანციით გაასაჩივროს სასამართლოს გადაწყვეტილება.

კირაკოსიანის წარმომადგენლები ასევე აპელირებენ ადამიანის უფლებათა და თავისუფლებათა ევროპული კონვენციის მე-2 მუხლზე, რომელიც სახელმწიფოს აკისრებს როგორც პოზიტიურ, ისე ნეგატიურ ვალდებულებას, დაიცვას ადამიანის სიცოცხლე. ნეგატიური ვალდებულება, მათი განმარტებით, გულისხმობს იმას, რომ სახელმწიფო ხელისუფლების წარმომადგენლებმა არ უნდა ხელყონ ადამიანის სიცოცხლე, ხოლო პოზიტიური ვალდებულება კი – სახელმწიფო ორგანოების ვალდებულებას, წარმართონ ადეკვატური და ჯეროვანი გამოძიება. შესაბამისად, მათი მარწმუნებლის შემთხვევაში, დაირღვა სახელმწიფოს პოზიტიური ვალდებულება, არ მოხდა საქმის სათანადოდ გამოძიება და წარმოება, რათა დაცული ყოფილიყო დაზარალებულის ინტერესები და უფლებები.

7. ორივე მოსარჩელე მიიჩნევს, რომ სადავო ნორმა დაზარალებულს არ აძლევს შესაძლებლობას, სრულად აინაზღაუროს დანაშაულის შედეგად მიყენებული მორალური და მატერიალური ზიანი, მიაღწიოს სამართლიანი და დანაშაულის ადეკვატური სასჯელის დაკისრებას, რაც მოსარჩელეთა მტკიცებით, სამართლიანი სასამართლოს პრინციპიდან გამომდინარეობს.

კონსტიტუციური სარჩელების თანხმად, სადავო ნორმები, რომლებიც გასაჩივრების საშუალებას ანიჭებენ მხოლოდ საპროცესო შეთანხმების მხარეებს, საგამოძიებო ორგანოს საშუალებას აძლევს, ყოველგვარი კონტროლის გარეშე, შევიდეს უკანონო გარიგებაში ბრალდებულთან, ხოლო სასამართლო მოკლებულია შესაძლებლობას, გულდასმით შეამოწმოს საპროცესო შეთანხმების მართებულობა. მოსარჩელის აზრით, ამგვარი პირობები, უმეტეს შემთხვევაში, ეწინააღმდეგება დაზარალებულის ინტერესებს.

8. მოსარჩელეების წარმომადგენელთა განმარტებით, საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლი მოიცავს ასევე გასაჩივრების უფლებასაც. ჰუსეინ ალის წარმომადგენლის განმარტებით, საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის პირველი პუნქტი, კერძოდ, სიტყვები ‘’ყოველ ადამიანს უფლება აქვს ...” გულისხმობს ნებისმიერ პირს და, მათ შორის, დაზარალებულსაც. ამ პოზიციის გასამყარებლად მოსარჩელენი მიუთითებენ საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2005 წლის 17 მარტის გადაწყვეტილებაზე ,,მოქალაქე ოლეგ სვინტრაძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ”, რომელშიც საკონსტიტუციო სასასამართლომ აღნიშნა, რომ საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის პირველი პუნქტი უზრუნველყოფს არა მარტო პირველი, არამედ მეორე ინსტანციის სასამართლოსადმი მიმართვის უფლებასაც. მოსარჩელის წარმომადგენელთა მტკიცებით, საკონსტიტუციო სასამართლოს ამგვარი განმარტება ეხება არა მარტო განსასჯელის, არამედ, ასევე დაზარალებულის უფლებასაც. ამასთან, ჰუსეინ ალის წარმომადგენელი იშველიებს საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 517-ე მუხლს, რომლის თანახმად, ,,განსასჯელს, დაზარალებულს, სამოქალაქო მოსარჩელესა და სამოქალაქო მოპასუხეს უფლება აქვთ მოითხოვონ საქმის განხილვა არანაკლებ ორ სასამართლო ინსტანციაში”.

მოსარჩელეთა განმარტებით, სადავო ნორმები ეწინააღმდეგება ასევე ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა დაცვის ევროპული კონვენციის 6.1 მუხლს, რომლის ერთ-ერთ ასპექტს წარმოადგენს სასამართლოს ხელმისაწვდომობის უფლება. მოსარჩელე მიუთითებს ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს პრეცედენტებზე: ,,გოლდერი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ“ (1975 წ, 21 თებერვალი) და ,,აშინგდენი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ” (1985 წ, 28 მაისი).

9. მოსარჩელეთა წარმომადგენლები აღნიშნავენ, რომ დაზარალებულისთვის გასაჩივრების უფლების შეზღუდვა საფრთხეს უქმნის მისთვის რეალურად მიყენებული ზიანის სრულად ანაზღაურების შესაძლებლობას. სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსი დაზარალებულს ანიჭებს უფლებამოსილებას, შეიტანოს სამოქალაქო სარჩელი მხოლოდ ბრალდებულის / განსასჯელის მიმართ და მხოლოდ იმ ნაწილში, რომელშიც იგი სასამართლოს მიერ ცნობილ იქნა დამნაშავედ. მოსარჩელეთა წარმომადგენლები მიუთითებენ საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 68-ე მუხლის პირველ ნაწილზე, რომლის თანახმადაც: ,,დაზარალებული არის სახელმწიფო, ფიზიკური ან იურიდიული პირი, რომელსაც მორალური, ფიზიკური თუ ქონებრივი ზიანი მიადგა ...” და საქართველოს სამოქალაქო საპროცესო კოდექსის 106–ე მუხლის „გ“ ქვეპუნქტზე, რომლის თანახმად, სამოქალაქო დავის განხილვისას სისხლის სამართლის საქმეზე დამდგარ განაჩენს პრეიუდიციული ძალა გააჩნია.

10. ამ არგუმენტაციის გასამყარებლად ჰუსეინ ალის წარმომადგენლის ალექსანდრე ბარამიძის მიერ საკონსტიტუციო სასამართლოში წარმოდგენილი იქნა თბილისის საქალაქო სასამართლოს სამოქალაქო საქმეთა კოლეგიის 2006 წლის 13 ნომებრის განჩინება, რომლითაც დადგენილი იქნა ხარვეზი ჰუსეინ ალის სარჩელზე მოპასუხეების ავთანდილ წერეთელის, აჰმედ იუნესის, დავით ლანჩავას, თამაზ მელქაძისა და ქეთევან ჩხიკვაძის მიმართ. თბილისის საქალაქო სასამართლოს სამოქალაქო საქმეთა კოლეგიის განჩინებაში აღნიშნულია, რომ მოსარჩელემ უნდა მიუთითოს გარემოებანი, რომლებზედაც იგი ამყარებს თავის მოთხოვნას მორალური და მატერიალური ზიანის ანაზღაურების შესახებ. ალექსანდრე ბარამიძის განმარტებით, ჰუსეინ ალის მოთხოვნაზე უარის თქმის საფუძველი გახდა სწორედ ის, რომ დავით ლანჩავას, ავთანდილ წერეთლისა და აჰმედ იუნესის მიმართ გამამტყუნებელი განაჩენი არ დამდგარა.

11. ელენე კირაკოსიანის წარმომადგენელთა განმარტებით, როდიონ კირაკოსიანის მიმართ ჩადენილი დანაშაულებრივი ქმედება დაკვალიფიცირებული იქნა, როგორც ჯანმრთელობის განზრახ მძიმე დაზიანება. დაზარალებულმა მხოლოდ ამ ქმედების გამო შეიძლება იდავოს და არა მკვლელობის გამო, რადგან მკვლელობა არ იქნა დადგენილი საპროცესო შეთანხმებით. მოსარჩელის წარმომადგენელთა განმარტებით, მორალური ზიანიც დანაშაულებრივი ქმედების სიმძიმიდან გამომდინარეობს. ამასთან, სისხლის სამართლის სასამართლოს განაჩენს პრეიუდიციული ძალა გააჩნია სამოქალაქო სასამართლოსათვის. გარდა ამისა, მორალური ზიანის კომპენსირება ხდება იმით, რომ მართლმსაჯულებას უნდა წარედგინოს ის პირი, რომელმაც ჩაიდინა ეს დანაშაული.

12. მოსარჩელეთა წარმომადგენლები აღნიშნავენ, რომ სასამართლოსადმი მიმართვის უფლება არ არის აბსოლუტური, ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართლის თანახმად, სასამართლოსადმი მიმართვის უფლება შეიძლება შეიზღუდოს, თუ ‘’შეზღუდვა ემსახურება ლეგიტიმურ მიზანს და ის არის ამ მიზნის პროპორციული”. ასევე პროპორციულობის არსებობისათვის აუცილებელია, რომ არსებობდეს გონივრული ბალანსი საჯარო და კერძო ინტერესებს შორის. მოსარჩელეებს მიაჩნიათ, რომ მოცემულ შემთხვევაში გონივრული ბალანსი დაცული არ არის. სწრაფი და ეფექტური მართლმსაჯულების განხორციელება, რაც საპროცესო შეთანხმების მიზანს წარმოადგენს, უკეთ იქნება უზრუნველყოფილი, თუ დაზარალებულს გასაჩივრების უფლება მიენიჭება, ვინაიდან ამით საჯარო ინტერესები, რაც დაზარალებულის ინტერესებსაც მოიცავს, უკეთ იქნება დაცული.

13. მოპასუხის წარმომადგენლეთა აზრით, მოსარჩელეთა მოთხოვნა არ უნდა დაკმაყოფილდეს უსაფუძვლობის გამო, ვინაიდან საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის პირველი პუნქტი ითვალისწინებს პირის შესაძლებლობას, მიმართოს სასამართლოს, როდესაც საქმე ეხება უშუალოდ ამ პირის და არა რომელიმე სხვა სუბიექტის კანონიერი უფლებების დაცვას. მოპასუხის წარმომადგენელთა განმარტებით, სისხლის სამართალი განეკუთვნება საჯარო სამართლის სფეროს და ის არ წარმოადგენს სამართლის იმ დარგს, რომელიც უნდა არეგულირებდეს ურთიერთობებს უშუალოდ დაზარალებულსა და ზარალის მიმყენებელს შორის. ბრალდებული (განსასჯელი) ნებისმიერ სამართლებრივ სისტემაში აღიქმება როგორც საჯარო და არა როგორც უშუალოდ დაზარალებულის ინტერესისათვის ზიანის მიმყენებელი. როდესაც ამ ინტერესების დაცვაზე მიდგება საქმე, უპირატესი როლი და ფუნქცია მათ დაცვაში ეკუთვნის სახელმწიფოს. დაზარალებული ვერავითარ შემთხვევაში ვერ გამოვა საჯარო ინტერესის დამცველად. მათი აზრით, ვინაიდან სისხლისსამართლებრივი წარმოების დროს, წინა პლანზე საჯარო ინტერესია გამოტანილი, დამნაშავის დასჯის პრეროგატივაც სახელმწიფოს გააჩნია. ის არის ერთადერთი არბიტრი იმის გადაწყვეტაში, დაისაჯოს თუ არა კონკრეტული პირი. სახელმწიფოს გააჩნია აბსოლუტური მონოპოლია სისხლისსამართლებრივ პროცესებზე და, შესაბამისად, მის პრეროგატივას განეკუთვნება, შეწყვიტოს თუ გააგრძელოს კონკრეტული სისხლის სამართლის საქმის წარმოება.

მოპასუხის წარმომადგენლები თვლიან, რომ დაზარალებულს არ უნდა ჰქონდეს სამართლიანობა–აღდგენის მოტივით საპროცესო შეთანხმების გასაჩივრების უფლება. მათი აზრით, სამართლიანობის აღდგენის დროს მიმართება უნდა დავინახოთ დამნაშავესა და საჯარო ინტერესს შორის და არა დაზარალებულსა და ბრალდებულს შორის. სამართლიანობა უნდა აღდგეს საზოგადოებრივ ინტერესთან და არა კერძო ინტერესთან მიმართებით.

14. მოპასუხის წარმომადგენლებმა აღნიშნეს, რომ სასჯელის მიზანი არ უნდა იყოს დაზარალებულის რევანშისტული სურვილის დაკმაყოფილება. თუ იგი ჩათვლის, რომ დანაშაულის შედეგად მას ზიანი მიადგა, მას შეუძლია სამოქალაქო წესით მოითხოვოს მისი ანაზღაურება. სისხლის სამართლის კანონმდებლობით გათვალისწინებული დანაშაულისათვის სასჯელი მხოლოდ სახელმწიფომ უნდა განსაზღვროს. მოპასუხის წარმომადგენლები აღნიშნავენ, რომ საპროცესო შეთანხმებისას დამნაშავე აღიარებს ბრალს, რაც დაზარალებულს მომგებიან მდგომარეობაში აყენებს სამოქალაქო სამართალწარმოების შემთხვევაში. მათი აზრით, ზიანის ანაზღაურების საკითხის გადაწყვეტის დროს, სამოქალაქო სარჩელის განმხილველი სასამართლოსათვის მნიშვნელოვანი მტკიცებულებითი ძალა გააჩნია სისხლის სამართლის საქმეზე გამოტანილ განაჩენს და ასევე საპროცესო შეთანხმების აქტს. ამასთან, სამოქალაქო სასამართლო არანაირად არ არის შეზღუდული ზემოაღნიშნული აქტებით, დაზარალებულისათვის კომპენსაციის მოცულობის ან ვალდებულების ანაზღაურების განსაზღვრის კუთხით.

15. მოპასუხის განმარტებით, საპროცესო შეთანხმების ინსტიტუტის მიზანს წარმოადგენს სწრაფი და ეფექტური მართლმსაჯულება. საპროცესო შეთანხმების გაფორმებისას დაზარალებულის ინტერესს სახელმწიფო ითვალისწინებს. დაზარალებულის ინტერესი და საზოგადოებრივი ინტერესი შესაძლებელია ერთმანეთს ემთხვეოდეს, მაგრამ შეიძლება პირიქითაც მოხდეს. ასეთ შემთხვევაში სახეზე იქნება ინტერესთა კონფლიქტი და მსჯავრდების საკითხი, ზოგადად ამ სფეროს სფეციფიკისა და ხასიათიდან გამომდინარე, საზოგადოებრივი ინტერესის დაცვის კუთხით უნდა გადაწყდეს. გარდა ამისა, თუ დაზარალებულს მიეცემა საპროცესო შეთანხმების გასაჩივრების უფლება, ის უკვე გარკვეულ ზემოქმედებას მოახდენს ამ პროცესზე. არის დიდი ალბათობა, რომ დაზარალებულების უმეტესობა გაასაჩივრებს საპროცესო შეთანხმებასა და მის საფუძველზე დამდაგარ სასამართლო განაჩენს, რაც გამოიწვევს სისხლის სამართლის პროცესის გაჭიანურებას და დაიკარგება საპროცესო შეთანხმების მთავარი მიზანი – სწრაფი და ეფექტური მართლმსაჯულება.

16. ყოველივე ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, მოპასუხის წარმომადგენლები თვლიან, რომ დაზარალებულს საპროცესო შეთანხმებისა და მის საფუძველზე დამდგარი სასამართლო განაჩენის გასაჩივრების კონსტიტუციური უფლება არ გააჩნია. ხოლო იმ შემთხვევაში, თუ სადავო ნორმებით გათვალისწინებული რეგულირება ჩაითვლება მოსარჩელის კონსტიტუციის 42-ე მუხლის პირველი პუქტით გარანტირებული უფლების შეზღუდვად, ამ შემთხვევაში განხილული უნდა იქნეს თანაბარზომიერების საკითხი, ვინაიდან აღნიშნული კონსტიტუციური უფლება არ წარმოადგენს აბსოლიტურ უფლებას.

II

1. სამართლიანი სასამართლოს უფლება წარმოადგენს უმნიშვნელოვანეს მექანიზმს, რომელიც აწესრიგებს ინდივიდსა და სახელმწიფოს, ასევე კერძო პირებს შორის არსებულ სადავო ურთიერთობებს, უზრუნველყოფს კონსტიტუციური უფლებების ეფექტურ რეალიზაციას და უფლებებში გაუმართლებელი ჩარევისაგან დაცვას. საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები ონისე მებონია და ვახტანგ მასურაშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, საკონსტიტუციო სასამართლომ აღნიშნა, რომ ამ უფლების განხორციელება “...სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპს უკავშირდება და მნიშვნელოვანწილად განსაზღვრავს მის არსს“. სწორედ ამიტომ უაღრესად მნიშვნელოვანია, რომ კანონმდებლობამ სრულყოფილად უზრუნველყოს სასამართლოსადმი მიმართვის უფლება და სამართლიანი სასამართლო განხილვის შესაძლებლობა.

2. საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე ანატოლი კოზლოვსკი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“ საკონსტიტუციო სასამართლომ ასევე აღნიშნა, რომ სასამართლოსადმი მიმართვის უფლების რეალიზაცია „...მოითხოვს იმ კონკრეტული უფლების არსებობას, რომლის დაცვაც განაპირობებს სასამართლოსადმი მიმართვის შესაძლებლობას“. ამასთან, რაც უფრო მნიშვნელოვანია ინტერესი, რომლის დაცვა პირს სასამართლოს მეშვეობით სურს, მით უფრო მკაცრი იქნება კრიტერიუმები, რომლებიც სასამართლოსადმი მიმართვის შეზღუდვის კონსტიტუციურობის შესაფასებლად გამოიყენება.

3. ორივე მოსარჩელის მიერ სასამართლოს მეშვეობით დასაცავ ერთ–ერთ უფლებად დანაშაულის შედეგად მიყენებული ზიანის ანაზღაურება დასახელდა. სარჩელის არსებითად განხილვის ეტაპზე მოსარჩელეებმა განაცხადეს, რომ სადავო ნორმა მათ ამის შესაძლებლობას არ აძლევს. მათ აღნიშნეს, რომ, თუ პირი არ იქნა ცნობილი ბრალდებულად ან იმ შემთხვევაში, თუ პროკურორი საპროცესო შეთანხმების საფუძველზე მიიღებს გადაწყვეტილებას, ბრალდებულისთვის (განსასჯელისთვის) ბრალდების შემსუბუქების ან ნაწილობრივ მოხსნის თაობაზე, დაზარალებულისთვის შეუძლებელი იქნება ჩადენილი დანაშაულის შედეგად მისთვის მიყენებული მატერიალური და მორალური ზიანის სრული ანაზღაურება, ვინაიდან საპროცესო კანონმდებლობის თანახმად, ბრალდებულს (განსასჯელს) სამოქალაქო პასუხისმგებლობა შეიძლება დაეკისროს მხოლოდ სასამართლოს მიერ დადასტურებული ბრალის ფარგლებში.

4. ბუნებრივია, რომ პირი უზრუნველყოფილი უნდა იყოს შესაძლებლობით, რომ დანაშაულის შედეგად მისთვის მიყენებული ზიანის სრულად ანაზღაურების მოთხოვნით მიმართოს სასამართლოს. საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის პირველი პუნქტიდან გამომდინარეობს სახელმწიფოს ვალდებულება, შექმნას ქმედითი სამართლებრივი მექანიზმები, რომლებიც დაზარალებულს ასეთ შესაძლებლობას მისცემს, განურჩევლად დამნაშავისთვის შერაცხული ბრალისა ან დაკისრებული სასჯელის სიმძიმისა. ნიშანდობლივია, რომ აღნიშნული უფლება დაფიქსირებულია სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის LXIV¹ თავშიც, რომელიც საპროცესო შეთანმხების მარეგულირებელ ნორმებს შეიცავს. კერძოდ, 679¹ მუხლის მე–8 ნაწილი იმპერატიულად აცხადებს, რომ საპროცესო შეთანხმება არ ათავისუფლებს ბრლადებულს (განსასჯელს) სამოქალაქო პასუხისმგებლობისაგან. შესაბამისად, ბრალზე ან სასჯელზე საპროცესო შეთანხმების დადების შემთხვევაში, ბრალდებული (განსასჯელი) არ თავისუფლდება მის მიერ ჩადენილი დანაშაულებრივი ქმედებით გამოწვეული ზიანის ანაზღაურების ვალდებულებისაგან. ამასთან ერთად ისიც უნდა აღინიშნის, რომ მოქმედი საპროცესო კანომდებლობის შესაბამისად, კომპენსირებას ექვემდებარება როგორც დანაშაულის შედეგად ხელყოფილი ქონებრივი სიკეთე, ასევე დაზარალებულის გაუარესებული ჯანმრთელობის რეაბილიტაციისათვის გაწეული ან გასაწევი დანახარჯები, აღიარებულია დაზარალებულის უფლება, მოითხოვოს კომპენსაცია მორალური ზიანისთვის.

5. ასევე უნდა აღინიშნოს, რომ წინამდებარე კონსტიტუციური სარჩელები უკავშირედება დაზარალებულის მიერ საპროცესო შეთანხმების გასაჩივრების აკრძალვას. კერძოდ, მოსარჩელეთა მიერ სადავოდ მიჩნეული 679⁷ მუხლის მეორე ნაწილი და 679⁸ მუხლის მეორე ნაწილი არ შეიცავს ზიანის ანაზღაურების გამომრიცხავ დებულებებს. რაც შეეხება ბრალდების შემსუბუქებისა და ნაწილობრივ მოხსნის საკითხებს, ეს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 679¹ მუხლის მე-5 ნაწილით რეგულირდება, ხოლო სისხლის სამართლის დანაშაულით მიყენებული ზიანის სამოქალაქო წესით ანაზღაურების საკითხები – სამოქალაქო საპროცესო კაონონმდებლობით “... გასათვალისწინებელია, რომ საკონსტიტუციო სასამართლო შეზღუდულია სასარჩელო მოთხოვნით. ის აფასებს მხოლოდ გასაჩივრებული ნორმის შინაარსს კონსტიტუციის მხოლოდ იმ დებულებასთან, რომელთან მიმართებით არაკონსტიტუციურობასაც ასაბუთებს მოსარჩელე” (“საქართველოს მოქალაქეები – დავით ჯიმშელეიშვილი, ტარიელ გვეტაძე და ნელი დალალიშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ”). საკონსტიტუციო სასამართლო მიჩნევს, რომ მოსარჩელეთა მიერ დასახელებული არგუმენტები უკავშირდება სისხლის და სამოქალაქო საპროცესო კანონმდებლობის იმ ნორმებს, რომელთა შეფასება შეუძლებელია მოცემული დავის ფარგლებში.

6. მოსარჩელე ჰუსეინ ალის წარმომადგენლის მიერ გაკეთებული განცხადების თანახმად, სადავო ნორმა მის მარწმუნებელს, როგორც დაზარალებულს, არ აძლევს შესაძლებლობას, დაიცვას საკუთარი ინტერესები გამოძიების პროცესში. სასარჩელო განცხადების და პროცესზე წარმოდგენილი არგუმენტების საფუძველზე შეიქმნა შთაბეჭდილება, რომ მოსარჩელე მთავარ პრობლემად არაკვალიფიციურად წარმართულ გამოძიებას მიიჩნევს. ასე მაგალითად, დაზარალებული ეჭვქვეშ არ აყენებს პასუხისგებაში მიცემული ორი პირის ბრალეულობას, მაგრამ სურს გაასაჩივროს სასამართლო გადაწყვეტილება, ვინაიდან მიაჩნია, რომ მხოლოდ ამ შემთხვევაში მიაღწევს საქმის სრულყოფილ გამოძიებას და იმ პირების დასჯას, რომლებიც, მისი აზრით, დანაშაულის ორგანიზატორები არიან. საპროცესო შეთანხმების გასაჩივრებით მოსარჩელე მიზნად ისახავს საქმის წინასწარ გამოძიებაში დაბრუნებას. შესაბამისად, გასაჩივრების უფლება გაიგივებულია სისხლისამართლებრივი დევნის წარმოების საშუალებასთან იმ პირთა მიმართ, რომელთა პასუხისმგებლობა გამოძიების შედეგად არ დამდგარა.

უნდა აღინიშნოს, რომ მოქმედი საპროცესო კანონმდებლობა დაზარალებულს ანიჭებს უფლებას, გაასაჩივროს გამოძიების მხრიდან კანონსაწინააღმდეგო ქმედება ან სისხლისამართლებრივი დევნის შეწყვეტის, ან დევნაზე უარის შესახებ პროკურორის გადაწყვეტილება. წარმოდგენილი მტკიცებულებებიდან ირკვევა, რომ მოსარჩელისათვის ეს უფლება ხელმისაწვდომი იყო, მან ამ უფლებით ისარგებლა, თუმცა მისთვის სასურველ შედეგს ვერ მიაღწია. ამ შემთხვევაში, მოსარჩელე უზრუნველყოფილი იყო მისი ინტერესების დასაცავად საჭირო სამართლებრივი მექანიზმებით. ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, ამ ნაწილში, მოსარჩელის მოთხოვნა და მის მიერ წარმოდგენილი არგუმენტაცია უსაფუძვლოა, ვინაიდნან მის მიერ დასახელებული არგუმენტები გამოძიების მწარმოებელი ორგანოს მიერ მიღებული გადაწყვეტილებების კანონიერების საკითხებს უკავშირდება. სამართალგამოყენების პრაქტიკის შემოწმება სცილდება საკონსტიტუციო სასამართლოს უფლებამოსილებას, იგი ვერ შეაფასებს იმას, თუ რამდენად კვალიფიციურად წარიმართა გამოძიება.

7. სასამართლო ვერც მოსარჩელე კირაკოსიანის მოსაზრებას გაიზიარებს იმასთან დაკავშირებით, რომ საპროცესო შეთანხმების საფუძველზე გამოტანილი სასამართლო გადაწყვეტილების გასაჩივრების უფლების შეზღუდვით დაზარალებულს წაერთვა სიცოცხლის უფლების სრულყოფილად დაცვის შესაძლებლობა. მოსარჩელისა და მისი წარმომადგენლების მიერ დასახელებული არგუმენტებიდან ირკვევა, რომ მოსარჩელე სიცოცხლის უფლების დაცვას დაზარალებულის მიერ ბრლადების ფორმულირებაზე გავლენის მოხდენის შესაძლებლობას უკავშირებს. თუმცა გაუგებარია, თუ რატომ შეიძლება გამოიწვიოს მოსარჩელის კონსტიტუციით გარანტირებული უფლების დარღვევა განზრახ მკვლელობის ნაცვლად ბრალის წაყენებამ „ჯანმრთელობისთვის განზრახ მძიმე დაზიანებაში, რამაც სიცოცხლის მოსპობა გამოიწვია“.

ამავე დროს უნდა აღინიშნოს, რომ ბრალდებულისთვის ჯანმრთელობის განზრახ მძიმე დაზიანების ბრალდების წაყენება საპროცესო შეთანხმების დადებამდე მოხდა, პროკურორსა და ბრალდებულს შორის შეთანხმება მხოლოდ სასჯელის ზომას ეხებოდა. გარდა ამისა, მოსარჩელის მიერ მოყვანილი არგუმენტები არ უკავშირდება მის მიერ სადავოდ მიჩნეულ სსსსკ 679⁸ მუხლის მეორე ნაწილს. კანონმდებლის მიერ გამოძიებისთვის მინიჭებული დისკრეცია, დადოს საპროცესო შეთანხმება ბრალზე, ნაწილობრივ მოუხნას ან შეუმსუბუქოს ბრალდებულს (განსასჯელს) ბრალი, სსსსკ 679¹ მუხლში არის დაფიქსირებული.

ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, მოსარჩელის მიერ წარმოდგენილი მტკიცებულებები, ამ ნაწილში, გამორიცხავს სადავო ნორმის მოსარჩელის მიერ დასახელებულ კონსტიტუციურ უფლებასთან მიმართებას.

8. ორივე მოსარჩელის მიერ დასახელდა კიდევ ერთი არგუმენტი, რომელიც, მათი აზრით, სამართლიანობის და კონიერების პრინციპებიდან გამომდინარეობს და სასამართლოსადმი მიმართვის უფლებას განაპირობებს: დაზარალებულს უნდა ჰქონდეს შესაძლებლობა, მოითხოვოს სასამართლოს მიერ საპროცესო შეთანხმების თაობაზე გამოტანილი განაჩენის გადასინჯვის შესაძლებლობა, თუ მიიჩნევს, რომ სასჯელის ზომა არ შეესაბამება ჩადენილი დანაშაულის სიმძიმეს.

9. დანაშაულის შედეგად, ფიზიკური ან მატერიალური ზიანის გარდა, დაზარალებულმა შესაძლოა ძლიერი ფსიქოლოგიური და ემოციური სტრესი განიცადოს, საფრთხის ქვეშ მისი პირადი ცხოვრების ხელშეუხებლობა, ღირსება და უსაფრთხოება დგება. დანაშაულის გამოძიების და დამნაშავის მართლმსაჯულებისთვის წარდგენის ვალდებულება კანონის უზენაესობის პრინციპს უკავშირდება და მნიშვნელოვანწილად განსაზღვრავს მართლმსაჯულების სისტემისადმი ნდობის ხარისხს. სწორედ ამიტომ ძალზე მნიშვნელოვანია, რომ გამოძიების მიმდინარეობისას, მათ შორის, საპროცესო შეთანხმების ეტაპზე, დაზარალებულის კანონიერი ინტერესები და მოთხოვნები შეძლებისდაგვარად სრულად იყოს გათვალისწინებული. დაზარალებულის განსაკუთრებული დამოკიდებულება გამოძიების შედეგების და სასამართლოს მიერ დამნაშავისათვის დაკისრებული სასჯელის მიმართ ანგარიშგასაწევია.

10. საკონსტიტუციო სასამართლოს არაერთხელ აღუნიშნავს, რომ სასამართლოსადმი მიმართვის უფლება არ არის აბსოლუტური და სახელმწიფოს მხრიდან რეგლამენტირებას საჭიროებს. საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები ოლღა სუმბათაშვილი და იგორ ხარპოვი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“ საკონსტიტუციო სასამართლომ განაცხადა, რომ „... სასამართლოსადმი მიმართვის უფლება ვერ იქნება გაგებული აბსოლუტური სახით, პროცესუალურ-სამართლებრივი წესრიგის გარეშე...“. სწორედ ასეთი წესრიგის უზრუნველყოფას ემსახურება კანონმდებლის მიერ საპროცესო შეთანხმების ფარგლებში დაზარალებულისთვის საპროცესო უფლება–მოვალეობების და გასაჩივრების უფლების საფუძლვების განსაზღვრა. განსაკუთრებული დამოკიდებულება, რომელსაც შესაძლოა დაზარალებული გამოხატავდეს განსასჯელისთვის დაკისრებული სასჯელის მიმართ, არასაკმარისი საფუძველია იმისთვის, რომ მოცემულ შემთხვევაში, საქართველოს კონსტიტუციის 42–ე მუხლით გათვალისწინებული უფლება იყოს გამოყენებული. სწარფი და ეფექტიანი მართლმსაჯულების განხორციელება, რაც საჯარო ინტერესს უდავოდ წარმოადგენს და რასაც საპროცესო შეთანხმების ინსტიტუტის შემოღება ისახავს მიზნად, განაპირობებს დაზარალებულისთვის პროცესუალური უფლებების ამგვარი მოწესრიგების აუცილებლობას.

11. კონსტიტუციური სარჩელის დასაბუთების მიზნით, მოსარჩელეებმა მიუთითეს საკონსტიტუციო სასამართლოს პრაქტიკაზე, კერძოდ, საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე ოლეგ სვინტრაძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“ და „შპს „უნისერვისი“ საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“. ამასთან დაკავშირებით უნდა აღინიშნოს, რომ ზემოთ დასახელებულ საქმეებზე გამოტანილი გადაწვეტილებების თანახმად, საკონსტიტუციო სასამართლომ განამტკიცა პირის უფლება, მოითხოვოს მის მიმართ გამოყენებული საპროცესო იძულების ღონისძიების კანონიერებისა და საფუძვლიანობის გადასინჯვა, ვინაიდან ასეთი ქმედება იწვევს უშუალოდ მისი კონსტიტუციური უფლებებისა და თავისუფლებების შეზღუდვას. ამით განსხვავდება წინამდებარე კონსტიტუციური სარჩელი ზემოთ დასახელებული პრაქტიკისაგან.

12. ყოველივე ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, საკონსტიტუციო სასამართლო მიიჩნევს, რომ დაზარალებულისთვის საპროცესო შეთანხმების საფუძველზე გამოტანილი განაჩენის გასაჩივრების უფლების შეზღუვა შესაბამისობაშია საქართველოს კონსტიტუციის 42–ე მუხლთან.

III

ხელმძღვანელობს რა საქართველოს კონსტიტუციის 89-ე მუხლის პირველი პუნქტის ,,ვ" ქვეპუნქტითა და მე-2 პუნქტით, ,,საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ" საქართველოს ორგანული კანონის მე-19 მუხლის პირველი პუნქტის ,,ე" ქვეპუნქტით, 21-ე მუხლის მე-2 და მე-6 პუნქტებით, 23-ე მუხლის პირველი პუნქტით, 25-ე მუხლის მე-2 და მე-3 პუნქტებით, 39-ე მუხლის პირველი პუნქტის ,,ა" ქვეპუნქტით, 43-ე მუხლის მე-2, მე-4, მე-7 და მე-8 პუნქტებით, ,,საკონსტიტუციო სამართალწარმოების შესახებ" საქართველოს კანონის 32-ე და 33-ე მუხლებით,

საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლო
ა დ გ ე ნ ს:

1. არ დაკმაყოფილდეს კანადის მოქალაქე ჰუსეინ ალის და საქართველოს მოქალაქე ელენე კირაკოსიანის სარჩელები საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 679⁷ მუხლის მეორე ნაწილის და 679⁸ მუხლის მეორე ნაწილის კონსტიტუციურობის თაობაზე საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის პირველ პუნქტთან მიმართებით;

2. ეს გადაწყვეტილება ძალაშია საკონსტიტუციო სასამართლოს სხდომაზე მისი საჯაროდ გამოცხადების მომენტიდან;

3. გადაწყვეტილება საბოლოოა და გასაჩივრებას ან გადასინჯვას არ ექვემდებარება;

4. ამ გადაწყვეტილების პირი გაეგზავნოს მხარეებს, საქართველოს პრეზიდენტს, საქართველოს მთავრობას და საქართველოს უზენაეს სასამართლოს;

5. გადაწყვეტილება ,,საქართველოს საკანონმდებლო მაცნეში" გამოქვეყნდეს 15 დღის ვადაში.

კოლეგიის წევრები

კონსტანტინე ვარძელაშვილი

ვახტანგ გვარამია

ქეთევან ერემაძე

ბესარიონ ზოიძე