კოლეგიის შემადგენლობა:

ბესიკ ლოლაძე – სხდომის თავმჯდომარე, მომხსენებელი მოსამართლე

ოთარ სიჭინავა – წევრი

ჯონი ხეცურიანი – წევრი

სხდომის მდივანი: დარეჯან ჩალიგავა

საქმის დასახელება: საქართველოს მოქალაქეები ზაურ ელაშვილი, სულიკო მაშია, რუსუდან გოგია და სხვები და საქართველოს სახალხო დამცველი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ

დავის საგანი: „მეწარმეთა შესახებ“ საქართველოს კანონის 53³ მუხლის კონსტიტუციურობა საქართველოს კონსტიტუციის მე-14 და 21-ე მუხლებთან მიმართებით

საქმის განხილვის მონაწილენი: მოსარჩელეები ზაირა ნატროშვილი, იოსებ ნაცვლიშვილი, ელენე ფერაძე, დარეჯან მთვარელიშვილი (№370 კონსტიტუციური სარჩელი) და მათი წარმომადგენელი კახა კუკავა; მოსარჩელე ზაურ ელაშვილი (№382 კონსტიტუციური სარჩელი) და მისი წარმომადგენლები რუსუდან მჭედლიშვილი და ნინო ელბაქიძე; მოსარჩელეები სულიკო მაშია და რუსუდან გოგია (№390 კონსტიტუციური სარჩელი); მოსარჩელე ანზორ მანძულაშვილი (№402 კონსტიტუციური სარჩელი) და მისი წარმომადგენლები ზურაბ მარაქველიძე და ირაკლი ხორბალაძე; მოსარჩელის – საქართველოს სახალხო დამცველის (№405 კონსტიტუციური სარჩელი) წარმომადგენელი გიორგი მშვენიერაძე; მოპასუხის – საქართველოს პარლამენტის წარმომადგენელი ბათარ ჩანქსელიანი; მოწმეები: საქართველოს სახელმწიფო მინისტრი რეფორმების კოორდინაციის საკითხებში კახა ბენდუქიძე, რეფორმების კოორდინაციის საკითხებში საქართველოს სახელმწიფო მინისტრის მთავარი მრჩეველი ქეთი ქოქრაშვილი; სპეციალისტი – საზოგადოებრივ მეცნიერებათა უნივერსიტეტის სამართლის სკოლის დირექტორი, პროფესორი ლევან იზორია.

I

1. სადავო ნორმა, „მეწარმეთა შესახებ“ საქართველოს კანონის 53³ მუხლი (აქციათა სავალდებულო მიყიდვა) საქართველოს პარლამენტმა მიიღო 2005 წლის 24 მაისს. მის შესაბამისად, აქციონერს, რომელსაც საკუთრებაში აქვს სააქციო საზოგადოების ხმის უფლების მქონე აქციათა 95%-ზე მეტი (შემდეგში – მაჟორიტარი აქციონერი), უფლება ეძლევა გამოისყიდოს სხვა აქციონერთა აქციები სამართლიან ფასად. იმ აქციონერს, რომლის აქციების გამოსყიდვაც ხდება (შემდეგში – მინორიტარი აქციონერი), აქვს უფლება, მიიღოს სამართლიანი ფასი.

„მეწარმეთა შესახებ“ კანონის 53³ მუხლის პირველ პუნქტში მითითებულია ამავე კანონის 53² მუხლის მე-2 პუნქტზე, რომლის მიხედვით, არსებობს სამართლიანი ფასის დადგენის ორგვარი პროცედურა. პროცედურა შესაძლებელია გაითვალისწინოს სააქციო საზოგადოების წესდებამ. თუ წესდებაში ეს საკითხი მოწესრიგებული არ არის, სამართლიან ფასს ადგენს დამოუკიდებელი ექსპერტი ან საბროკერო კომპანია. დამოუკიდებელ ექსპერტს ან საბროკერო კომპანიას ევალება გამოსყიდვის ანგარიშის შედგენა, რომელშიც მიეთითება გამოსყიდვის დოკუმენტურად დადასტურებული გარემოებები, აქციათა სამართლიანი ფასის დასადგენად გამოყენებული მეთოდი და ამის საფუძველზე განსაზღვრული აქციათა ფასი. შეფასებისას აქციონერისათვის მიყენებული ზიანისათვის დამოუკიდებელი ექსპერტისა და საბროკერო კომპანიის პასუხისმგებლობა გათვალისწინებულია მათი მთელი ქონების ფარგლებში. დადგენილია სამართლიანი ფასის ქვედა ზღვარი – ის არ უნდა იყოს ნაკლები ყველაზე მაღალ ფასზე, რომელიც გამოსყიდვის განმხორციელებელმა აქციონერმა ბოლო 12 თვის განმავლობაში გადაიხადა ამ საზოგადოების აქციაში.

„მეწარმეთა შესახებ“ კანონის 53³ მუხლის შესაბამისად, გადაწყვეტილებას აქციათა გამოსყიდვის თაობაზე იღებს მაჟორიტარი აქციონერი. მაჟორიტარი აქციონერი ბეჭდვით ორგანოში აქვეყნებს განცხადებას, რომელიც უნდა შეიცავდეს ინფორმაციას აქციათა გამოსყიდვის პირობებისა და პროცედურის თაობაზე, რეგისტრატორის მისამართის შესახებ, სადაც შესაძლებელია დამოუკიდებელი ექსპერტის ან საბროკერო ანგარიშის გაცნობა, ასევე გამოსყიდვის სააღრიცხვო თარიღზე, რომლის მდგომარეობით მოხდება აქციათა გამოსყიდვა. მაჟორიტარი აქციონერი გამოქვეყნების დღესვე წარუდგენს რეგისტრატორს განცხადებას გამოსყიდვის თაობაზე და დამოუკიდებელი ექსპერტის ან საბროკერო კომპანიის მიერ შედგენილ გამოსყიდვის ანგარიშს. იგი ასევე ვალდებულია, რომ გამოსყიდვის რეესტრში აღრიცხულ ყველა აქციონერს დაზღვეული წერილით გაუგზავნოს განცხადება გამოსყიდვის შესახებ. მინორიტარი აქციონერების მიერ მათი მფლობელობიდან აქციის დაბრუნება ხდება გამოსყიდვის სააღრიცხვო თარიღიდან 7 დღის ვადაში. რეგსიტრატორი ადგენს ე.წ. „გამოსყიდვის რეესტრს“, სადაც მითითებულია აქციათა ყველა რეგისტრირებული მფლობელი, მათი ვინაობა და მისამართი, მფლობელობაში არსებული აქციების რაოდენობა. მას შემდეგ, რაც მაჟორიტარი აქციონერი რეგისტრატორს წარუდგენს 53³ მუხლის პირველი პუნქტით გათვალისწინებულ ქმედებათა განხორციელების დამადასტურებელ დოკუმენტებს, რეგისტრატორი ახორციელებს მასზე ყველა აქციის გადაფორმებას.

მინორიტარი აქციონერი უფლებამოსილია არ დაეთანხმოს დამოუკიდებელი ექსპერტის ან საბროკერო კომპანიის მიერ დადგენილ აქციათა ფასს და მიმართოს სასამართლოს აქციათა განსხვავებული ფასის დადგენის მოთხოვნით გამოსყიდვის შესახებ განცხადების გამოქვეყნებიდან 90 დღის ვადაში. მინორიტარი აქციონერის მიერ შესრულების მიღების დაყოვნების შემთხვევაში, ასევე მაშინ, როდესაც მისი ადგილსამყოფელი უცნობია, მაჟორიტარი აქციონერის ვალდებულება შეიძლება შეწყდეს დეპონირებით.

აქციათა სავალდებულო მიყიდვას შეიძლება მოჰყვეს სააქციო საზოგადოების გარდაქმნა შეზღუდული პასუხისმგებლობის საზოგადოებად კრედიტორთა სავალდებულო შეტყობინების გარეშე.

2. 2006 წლის 16 მარტს საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს კონსტიტუციური სარჩელით (რეგისტრაციის №370) მომართეს საქართველოს მოქალაქეებმა დ. მთვარელიშვილმა, ე. ფერაძემ, ნ. კალანდაძემ, ი. ნაცვლიშვილმა და ზ. ნატროშვილმა. ისინი იყვნენ სააქციო საზოგადოების „ტელენეტი“ აქციონერები. მათი უმეტესობა დიდი ხნის განმავლობაში მუშაობდა ამ საწარმოში და აქციები მიიღეს როგორც თანამშრომლებმა. აქციების ნაწილი შეძენილია აქციონერების დანაზოგით. მოსარჩელეთა მიმართ განხორციელდა „მეწარმეთა შესახებ“ კანონის 53³ მუხლით გათვალისწინებული აქციათა სავალდებულო გამოსყიდვა. სარჩელს დაერთვის მაჟორიტარი აქციონერის განცხადება, რომლითაც გამოსყიდვის სააღრიცხვო თარიღად დადგენილია 2005 წლის 26 სექტემბერი, ხოლო ერთი აქცია შეფასებულია 40 თეთრად. მოსარჩელეთა ინფორმაციით, აქციების ფასის გაანგარიშებისას აქციები არ იმყოფებოდა ბრუნვაში ფასიანი ქაღალდების ბაზარზე. როგორც ფასიანი ქაღალდების დამოუკიდებელი რეგისტრატორის შპს `კომპანია ცენტრის“ წერილიდან ირკვევა, 2006 წლის 2 თებერვლისათვის მოსარჩელეები უკვე აღარ ირიცხებოდნენ სააქციო საზოგადოების „ტელენეტი“ აქციონერებად. 2006 წლის 29 მარტის №2/3/370 საოქმო ჩანაწერით საკონსტიტუციო სასამართლოს მეორე კოლეგიამ არსებითად განსახილველად მიიღო №370 კონსტიტუციური სარჩელი „მეწარმეთა შესახებ“ საქართველოს კანონის 53³ მუხლის კონსტიტუციურობის თაობაზე საქართველოს კონსტიტუციის მე-14 და 21-ე მუხლებთან მიმართებით.

საქართველოს მოქალაქე ზ. ელაშვილმა საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოში კონსტიტუციური სარჩელი (რეგისტრაციის№382) შემოიტანა 2006 წლის 25 აპრილს. მოსარჩელე იყო სააქციო საზოგადოების „დავით სარაჯიშვილი და ენისელი“ აქციონერი. მან აქციები შეიძინა ვაუჩერებით 1992 წელს. მიღებული დივიდენდები მისთვის, როგორც პენსიონერისათვის, მნიშვნელოვან შემოსავალს წარმოადგენდა. მაჟორიტარმა აქციონერმა გაზეთში „რეზონანსი“ 2006 წლის 13 თებერვალს გამოაქვეყნა განცხადება აქციების გამოსყიდვის თაობაზე, ხოლო 14 თებერვალს შესაბამისი განცხადებით მიმართა მინორიტარ აქციონერებს. გამოსყიდვის სააღრიცხვო თარიღად განისაზღვრა 2006 წლის 10 მარტი. 2006 წლის 10 მაისს საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს მე-2 კოლეგიამ №2/4/382 საოქმო ჩანაწერით არსებითად განსახილველად მიიღო №383 კონსტიტუციური სარჩელი „მეწარმეთა შესახებ“ საქართველოს კანონის 53³ მუხლის კონსტიტუციურობის თაობაზე საქართველოს კონსტიტუციის 21-ე მუხლთან მიმართებით.

2006 წლის 1 ივნისს საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოში კონსტიტუციური სარჩელი (რეგისტრაციის№390) შემოიტანეს საქართველოს მოქალაქეებმა ს. მაშიამ და რ. გოგიამ. მოსარჩელეები იყვნენ სააქციო საზოგადოების „ეკრანი“ მინორიტარი აქციონერები. ამ შეთხვევაშიც განხორციელდა „მეწარმეთა შესახებ“ საქართველოს კანონის 53³ მუხლით გათვალისწინებული პროცედურა. 2006 წლის 16 ივნისს საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს მე-2 კოლეგიამ №2/6/390 საოქმო ჩანაწერით არსებითად განსახილველად მიიღო №390 კონსტიტუციური სარჩელი „მეწარმეთა შესახებ“ საქართველოს კანონის 53³ მუხლის კონსტიტუციურობის თაობაზე საქართველოს კონსტიტუციის მე-14 და 21-ე მუხლებთან მიმართებით.

საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოში 2006 წლის 15 აგვისტოს დარეგისტრირდა საქართველოს მოქალაქის ა. მანძულაშვილის №402 კონსტიტუციური სარჩელი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ. მოსარჩელე იყო სააქციო საზოგადოების „კასპიცემენტი“ აქციონერი. როგორც შპს „კომპანია ცენტრის“ მიერ 2006 წლის 4 მაისს გაცემული ამონაწერიდან ირკვევა, ის ფლობდა 503 აქციას, ხოლო თითო აქციის ნომინალური ღირებულება შეადგენდა 1.30 ლარს. განცხადებაში აქციათა გამოსყიდვის გადაწყვეტილების მიღების თაობაზე მაჟორიტარი აქციონერის მიერ გამოსყიდვის სააღრიცხვო თარიღად მითითებულია 2006 წლის 4 მაისი, ხოლო ერთი აქციის ფასად – 26 თეთრი. 2006 წლის 30 ოქტომბრის №2/10/402,405 საოქმო ჩანაწერით საკონსტიტუციო სასამართლომ №402 კონსტიტუციური სარჩელი არსებითად განსახილველად მიიღო მოთხოვნის იმ ნაწილში, რომელიც შეეხება „მეწარმეთა შესახებ“ კანონის 53³ მუხლის კონსტიტუციურობას საქართველოს კონსტიტუციის 21-ე მუხლის პირველ და მე-3 პუნქტებთან მიმართებით.

საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოში 2006 წლის 18 აგვისტოს დარეგისტრირდა საქართველოს სახალხო დამცველის №405 კონსტიტუციური სარჩელი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ. 2006 წლის 30 ოქტომბრის №2/10/402,405 საოქმო ჩანაწერით საკონსტიტუციო სასამართლომ №405 კონსტიტუციური სარჩელი მიიღო არსებითად განსახილველად „მეწარმეთა შესახებ“ კანონის 53³ მუხლის კონსტიტუციურობის თაობაზე საქართველოს კონსტიტუციის 21-ე მუხლის პირველ პუნქტთან მიმართებით. ამავე საოქმო ჩანაწერით საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ საბოლოო გადაწყვეტილების მიღებამდე შეჩერდა „მეწარმეთა შესახებ“ საქართველოს კანონის 533 მუხლის მოქმედება.

3. საქმის არსებითი განხილვისათვის მომზადების პროცესში საკონსტიტუციო სასამართლოს მეორე კოლეგიამ საქართველოს პარლამენტიდან გამოითხოვა „სახელმწიფო ქონების პრივატიზების შესახებ“ საქართველოს კანონისა და „მეწარმეთა შესახებ“ საქართველოს კანონში ცვლილებებისა და დამატებების შეტანის თაობაზე“ კანონის, რომელმაც გაითვალისწინა 53³ მუხლი, საპარლამენტო განხილვის სტენოგრაფიული ჩანაწერები და შესაბამისი განმარტებითი ბარათები. „მეწარმეთა შესახებ“ საქართველოს კანონში ცვლილებებისა და დამატებების შეტანის თაობაზე“ კანონის პროექტთან დაკავშირებული მასალები კოლეგიას ასევე მოაწოდა საქართველოს პრეზიდენტის საპარლამენტო მდივნის მოადგილემ.

საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს მეორე კოლეგიის მიერ №370, 382, 390, 402 და 405 კონსტიტუციური სარჩელების არსებითი განხილვა გაიმართა 2007 წლის 20, 21, 22 და 27 მარტის სხდომებზე.

4. №370 კონსტიტუციურ სარჩელზე მოსარჩელეთა წარმომადგენელს კ. კუკავას მიაჩნია, რომ მცდარია შეხედულება, რომლის შესაბამისად საკუთრების უფლება გულისხმობს არა უფლებას კონკრეტულ ობიექტზე, არამედ უფლებას ამ ობიექტის საფასურზე. გარკვეული საფასურის გადახდით საკუთრების ობიექტის ჩანაცვლება გამონაკლისია და არა წესი და სათანადო გამართლება სჭირდება.

კონსტიტუციის 21-ე მუხლით საკუთრების უფლება აღიარებული და უზრუნველყოფილია, ხოლო რა შემთხვევებში შეიძლება მოხდეს მისი შეზღუდვა, დადგენილია ამავე მუხლის მე-2 და მე-3 ქვეპუნქტებში. ამ დროს უნდა იყოს აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროება ან გადაუდებელი აუცილებლობა. მინორიტარი აქციონერებისათვის აქციების ჩამორთმევისას არ არსებობს არც ერთი მითითებული გარემოება. მხოლოდ მაჟორიტარი აქციონერის სურვილი, ჰქონდეს სააქციო საზოგადოების აქციების 100%, არის ამ აქციონერის პირადი და არა საზოგადოებრივი საჭიროება.

ყურადღება უნდა გამახვილდეს ორ მომენტზე – შეზღუდვის ლეგიტიმურობაზე, საჯარო და კერძო ინტერესების პროპორციულობასა და დაბალანსებულობაზე. მოპასუხის წარმომადგენელმა მიუთითა ერთადერთი ლეგიტიმური მიზანი – მინორიტარი აქციონერების მიერ სასამართლო დავების უსაფუძვლო წარმოება, რაც იწვევს კომპანიის რეპუტაციის შელახვას და ხელს უშლის მის საქმიანობას. მოწმე კ. ბენდუქიძემ ზემოაღნიშნულს დაამატა ორი გარემოება: მინორიტარი აქციონერი, ერთი მხრივ, ხელს უშლის საწარმოს ორგანიზაციულ-სამართლებრივი ფორმის შეცვლას, ხოლო, მეორე მხრივ - დამატებითი ინვესტიციების მოზიდვას.

მინორიტარი აქციონერების უფლება, მიმართონ სასამართლოს, პრაქტიკაში ფორმალურ ხასიათს ატარებს, რეალურ დაბრკოლებას არ უქმნის სააქციო საზოგადოებას. არგუმენტაცია იმის თაობაზე, თუ რა ზიანს აყენებს საწარმოს ან საზოგადოებრივ ინტერესებს მინორიტარი აქციონერის მიერ ამ უფლების განხორციელება, არ იქნა წარმოდგენილი. უფლების ბოროტად გამოყენების საფრთხის თავიდან აცილების შესაძლებლობა, სამოქალაქო კოდექსისა და სხვა შესაბამისი აქტების მიხედვით, უკვე არსებობს და არ არის საჭირო დამატებითი შეზღუდვების დაწესება.

ასევე ვერ დასაბუთდა სააქციო საზოგადოებების შეზღუდული პასუხისმგებლობის საზოგადოებებად გარდაქმის აუცილებლობა. სააქციო საზოგადოებისათვის, სადაც ხდება ვრცელი საბუღალტრო და სხვა დოკუმეტაციის წარმოება, გარკვეული ანგარიშების წარდგენა ფასიანი ქაღალდების ეროვნული კომისიისათვის არ არის იმდენად მძიმე ტვირთი, რომ ამან გამოიწვიოს მისი შეზღუდული პასუხისმგებლობის საზოგადოებად გარდაქმნის საჭიროება.

საწარმოში დამატებითი კაპიტალის მოზიდვა აშკარად ლეგიტიმური მიზანია, თუმცა ვერ იქნა დასაბუთებული, თუ ინვესტირების რა დამატებით საშუალებებს ქმნის სადავო ნორმა. ინვესტირება შესაძლებელია მოხდეს საწარმოს კაპიტალის გაზრდის გზით, აქციების ემისიის გზით. ასეთ პირობებში კანონმდებელმა არ უნდა შემოიღოს გაცილებით მძიმე და უფლების შემზღუდავი საშუალება.

სადავო ნორმა დადებით გავლენას ვერ მოახდენს ფასიანი ქაღალდების ბაზრის განვითარებაზე საქართველოს პირობებში. სააქციო საზოგადოებების უდიდესი ნაწილი სახელმწიფო საწარმოთა პრივატიზების გზით ჩამოყალიბდა. თუ სახელმწიფო ბაზარს გაწმენდს ამ სააქციო საზოგადოებების აქციებისაგან, რომლებიც საფონდო ბირჟაზე აქციების ძირითად მასას წარმოადგენს, ეს დაანგრევს ისედაც მძიმე მდგომარეობაში არსებულ ბირჟას და ზოგადად, სააქციო საზოგადოების ინსტიტუტს.

სამართლიანი ფასის დადგენის მექანიზმი სამართლიანი არ არის ორი მიზეზის გამო: 1. ფასის დადგენის უფლება ეძლევა მაჟორიტარ აქციონერს და მივიღებთ ფასს, რომელიც მის ინტერესებშია დადგენილი 2. ფასი არ იქნება დადგენილი რეალურად საწარმოს განვითარების, ჩადებული ინვესტიციების პროგნოზებიდან გამომდინარე. ფასიანი ქაღალდების განვითარებული ბაზრის პირობებში დადგენილი ფასი ახლოს დგას ობიექტურ ფასთან და გამორიცხულია სუბიექტური შეფასება. აღსანიშნავია, რომ მოწმეებმაც მიუთითეს ამ მექანიზმის დახვეწის თაობაზე.

კ. კუკავამ, რომელიც საქართველოს პარლამენტის წევრია, განაცხადა, რომ რაიმე დისკუსია კანონის სოციალური ეფექტისა და მიზნების თაობაზე პარლამენტში არ გამართულა. მან აგრეთვე აღნიშნა, რომ საქართველოს პარლამენტში მიმდინარეობს კანონპროექტზე მუშაობა, რომელიც ითვალისწინებს „მეწარმეთა შესახებ“ კანონის 53³ მუხლის გაუქმებას.

რაც შეეხება „მეწარმეთა შესახებ“ კანონის 53³ მუხლის კონსტიტუციურობის საკითხს საქართველოს კონსტიტუციის მე-14 მუხლთან მიმართებით, მოსარჩელის წარმომადგენელმა თავის დასკვნით სიტყვაში უარი განაცხადა ამ მოთხოვნაზე.

5. №382 კონსტიტუციურ სარჩელზე მოსარჩელის წარმომადგენელმა რ. მჭედლიშვილმა შეამცირა სასარჩელო მოთხოვნა და მიუთითა, რომ სადავო ნორმა არღვევს საქართველოს კონსტიტუციის 21-ე მუხლის პირველ და მე-3 პუნქტებს.

საკუთრების უფლების ცნება და შინაარსი განსაზღვრულია საქართველოს სამოქალაქო კოდექსით. საკუთრების უფლება მოიცავს მის თავისუფლად განკარგვის შესაძლებლობას მესაკუთრის მიერ, სადავო ნორმა კი, როგორც მისი სათაურიდანვე ჩანს, მინორიტარ აქციონერს ავალდებულებს თავისი ნების გარეშე განკარგოს აქციები.

საკუთრების ჩამორთმევის ცნება მოიცავს სადავო ნორმით გათვალისწინებულ ურთიერთობასაც, რადგანაც არსად არ არის დაკონკრეტებული, რომ საკუთრება აუცილებლად უნდა იქნეს ჩამორთმეული სახელმწიფოს მიერ. მართებული არ არის მოპასუხის წარმომადგენლის პოზიცია, რომ სადავო ნორმით არ ხდება საკუთრების ჩამორთმევა, რადგანაც მინორიტარ აქციონერს შესაბამის ანაზღაურებას უხდიან. ქონების საფასურის გადახდა არ ნიშნავს, რომ საკუთრების ჩამორთმევა არ ხდება.

„მეწარმეთა შესახებ“ კანონის 53³ მუხლით გათვალისწინებულ შემთხვევაში არ არსებობს საზოგადოებრივი საჭიროება და ამ მუხლის გამოყენება გაუმართლებელია. კანონში „აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროებისათვის საკუთრების ჩამორთმევის წესის შესახებ“, არ არის გათვალისწინებული აქციების სავალდებულო მიყიდვა, როგორც აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროება. ინვესტიციების მოზდივის ინტერესი არ არის საზოგადოებრივი საჭიროება და არ თავსდება კონსტიტუციის 21-ე მუხლის მოთხოვნებში.

სადავო ნორმა ასევე ეწინააღმდეგება ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა დაცვის კონვენციის პირველი დამატებითი ოქმის პირველ მუხლს, რომელიც საკუთრების უფლებას შეეხება და საკუთრების ჩამორთმევის ნაწილში კონსტიტუციის 21-ე მუხლის მსგავსია.

6. №390 კონსტიტუციურ სარჩელზე მოსარჩელე ს. მაშიამ შეამცირა სასარჩელო მოთხოვნა კონსტიტუციის 21-ე მუხლის მე-2 პუნქტთან დაკავშირებით და ძალაში დატოვა მოთხოვნა ამავე მუხლის პირველ და მე-3 პუნქტებთან მიმართებით.

სადავო ნორმით ხდება მინორიტარი აქციონერის საყოველთაოდ აღიარებული უფლების გაუქმება, თავისი ნებით გაასხვისოს საკუთრება. მართალია, სახელმწიფო უშუალოდ არ მონაწილეობს აქციათა სავალდებულო მიყიდვაში, მაგრამ ის ერევა კერძო პირებს შორის ურთიერთობაში კანონის საშუალებით.

კონსტიტუციის 21-ე მუხლის მე-2 და მე-3 პუნქტებით არის გათვალისწინებული შემთხვევები, როდესაც შესაძლებელია საკუთრების უფლების შეზღუდვა ან საკუთრების ჩამორთმევა, მაგრამ აქციების სავალდებულო მიყიდვა არ განეკუთვნება ამ შემთხვევებს, რადგანაც ამ დროს არ არსებობს საზოგადოებრივი საჭიროება. საქმის განხილვისას ვერ იქნა მოყვანილი იმის მაგალითი, რომ მინორიტარი აქციონერები ხელს უშლიან მაჟორიტარ აქციონერებს სააქციო საზოგადოების მართვაში. ეს ფაქტობრივად შეუძლებელია, რადგანაც მინორიტარ აქციონერს შეუძლია მხოლოდ დაესწროს საერთო კრებას, დააყენოს გარკვეული საკითხები და მოისმინოს განმარტებები.

შეუძლებელია აქციების სამართლიანი ფასის დადგენა, რადგანაც საქართველოში საფონდო ბირჟა ფაქტიურად არ არსებობს. სამართლიან ფასთან დაკავშირებით სასამართლოსათვის მიმართვაც არაეფექტურია, რადგანაც ხშირ შემთხვევაში აქციების რაოდენობა იმდენად მცირეა და სახელმწიფო ბაჟის ოდენობა იმდენად მაღალი, რომ მინორიტარ აქციონერს არ უღირს სარჩელის შეტანა. სარჩელის შეტანის შემთხვევაშიც სიტუაცია არ იცვლება, რადგანაც სასამართლო ისევ აუდიტის სუბიექტურ დასკვნას დაეყრდნობა.

„მეწარმეთა შესახებ“ კანონის 53³ მუხლი არღვევს კონსტიტუციის მე-14 მუხლს. მინორიტარი აქციონერი, მხოლოდ იმის გამო, რომ მისი ქონებრივი მდგომარეობა უარესია, დგება არათანასწორ მდგომარეობაში მაჟორიტარ აქციონერთან. ამ შემთხვევაში ადგილი აქვს უპირატესობის მინიჭებას ქონებრივი მდგომარეობის ნიშნით.

7. №402 კონსტიტუციურ სარჩელზე მოსარჩელის წარმომადგენლებმა ი. ხორბალაძემ და ზ. მარაქველიძემ ყურადღება გაამახვილეს იმაზე, რომ კონსტიტუციის 21-ე მუხლის პირველი პუნქტით საკუთრების აღიარება და უზრუნველყოფა, იმავდროულად გულისხმობს მის ხელშეუხებლობას, ვიდრე საქმე არ შეეხება აუცილებელ საზოგადოებრივ საჭიროებას. ამავდროულად, არ შეიძლება საქართველოს კონსტიტუციის 21-ე მუხლის პირველი პუნქტის განხილვა ამავე მუხლის მე-2 და მე-3 პუნქტებისაგან იზოლირებულად. მე-2 და მე-3 პუნქტები ადგენენ გამონაკლისებს, როდესაც შეიძლება შეზღუდვა ან ჩამორთმევა.

სამოქალაქო-სამართლებრივი გაგებით, საკუთრების უფლება სამკომპონენტიანია და მოიცავს მფლობელობას, სარგებლობას და განკარგვას. მინორიტარ აქციონერს არ რჩება არჩევანი, შეინარჩუნოს აქციები ან გაყიდოს ისინი თავის შეხედულებისამებრ. მას ეკარგება საკუთრების უფლების სამივე კომპონენტი და შესაბამისად, საკუთრებაც აღარ არის სახეზე. საკუთრების ჩამორთმევის უფლება არ აქვს კერძო პირს, არამედ მხოლოდ სახელმწიფოს, რომელსაც გააჩნია იმის ექსკლუზიური უფლებამოსილება, რომ საზოგადოებრივი ინტერესის ან აუცილებელი საჭიროების სახელით მიიღოს შესასრულებლად სავალდებულო გადაწყვეტილება.

აუცილებელ საზოგადოებრივ საჭიროებად შეიძლება ჩაითვალოს ადამიანის სიცოცხლის დაცვა, დანაშაულთან ბრძოლა, გზის გაყვანა და ა.შ. მაჟორიტარი აქციონერის მიერ მინორიტარი აქციონერისათვის იძულების წესით აქციების ჩამორთმევისას აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროება არ იკვეთება. სააქციო საზოგადოების აქციათა 100%-ის ერთი აქციონერის ხელში თავმოყრა არის მისი კერძო ინტერესი. გარდა ამისა, ის სუბიექტი, რომელმაც შეიძლება დაადგინოს აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროების რაობა, არის სახელმწიფო და არა კერძო პირი, რომელსაც შეიძლება მხოლოდ მოსაზრება ჰქონდეს ამის თაობაზე, მაგრამ არა საზოგადოებრივი საჭიროების დადგენის უფლება.

დარღვეულია თანაბარზომიერების პრინციპი. იმ მიზნისათვის, რომ კვაზი სააქციო საზოგადოება გარდაიქმნას ეფექტურ შეზღუდული პასუხისმგებლობის საზოგადოებად, რომელიც დიდ ინვესტიციებს მოიზიდავს, არ არის აუცილებელი, რომ აქციათა სავალდებულო მიყიდვა განხორციელდეს. აქციების შესყიდვა შესაძლებელია მომხდარიყო ჩვეულებრივი საბაზრო ურთიერთობების გზით. ასევე შეიძლებოდა კვაზი სააქციო საზოგადეობების ლიკვიდაცია და მათ ბაზაზე სასურველი ფორმის საწარმოების ჩამოყალიბება.

8. №405 კონსტიტუციურ სარჩელზე მოსარჩელის, საქართველოს სახალხო დამცველის წარმომადგენელს გ. მშვენიერაძეს მიაჩნია, რომ სადავო ნორმა ეწინააღმდეგება კონსტიტუციის 21-ე მუხლის პირველ პუნქტს. 1997 წლის 25 მარტის №2/31-5 გადაწყვეტილებაში საკონსტიტუციო სასამართლომ აღნიშნა, რომ მართალია, საქართველოს კონსტიტუციის 21-ე მუხლის პირველ პუნქტში არ არის ნახსენები სიტყვა „შეზღუდვა“, მაგრამ „საკუთრება და მემკვიდრეობის უფლება აღიარებული და უზრუნველყოფილია“ ნიშნავს, რომ საკუთრების უფლების შეზღუდვა დაუშვებელია. თუმცა, შეზღუდვა შესაძლებელია კონსტიტუციის 21-ე მუხლის მეორე პუნქტით განსაზღვრულ შემთხვევებში.

სადავო მუხლით არ ხორციელდება საკუთრების ჩამორთმევა, არამედ საკუთრების ერთერთი ელემენტის – განკარგვის შეზღუდვა. კონსტიტუცია ამბობს, რომ არსებობს გასხვისების უფლება და არა ვალდებულება. ამ დროს ხდება არა ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა დაცვის კონვენციის პირველი დამატებითი ოქმის პირველი მუხლის მე-2 პუნქტით გათვალისწინებული საკუთრებით სარგებლობის კონტროლი, არამედ განკარგვის შეზღუდვა. საკუთრების უფლების შეზღუდვის თაობაზე მოწმეებმაც აღნიშნეს თავიანთ ჩვენებებში.

საკუთრების უფლების შეზღუდვისას უნდა არსებობდეს აუცილებლი საზოგადოებრივი საჭიროება და საზოგადოების ინტერესი მკვეთრად უნდა იყოს გამოხატული. ის, თუ რა წარმოადგენს აუცილებელ საზოგადოებრივ საჭიროებას, სასამართლომ უნდა შეაფასოს კონკრეტული საკითხის განხილვისას.

სადავო ნორმით დადგენილი შეზღუდვა ლეგიტიმურია იმდენად, რამდენადაც სახელმწიფოს კონსტიტუციით აქვს მინიჭებული შესაძლებლობა შეზღუდოს საკუთრების უფლება. თუმცა, შეზღუდვა არ არის მიზნის მიღწევის ერთადერთი საშუალება, რაც მოწმე კ. ბენდუქიძის ჩვენებიდანაც ირკვევა. სააქციო საზოგადოებაში აქციების 95%-ის მფლობელს სრული უფლება და საშუალება გააჩნია, რომ მოახდინოს სააქციო საზოგადოების ლიკვიდაცია და შექმნას სხვა სახის სამეწარმეო სუბიექტი. შეზღუდვა ასევე არ იყო აუცილებელი მიზნის მისაღწევად. სააქციო საზოგადოების მიზანია, რომ მოხდეს მასში თავისუფალი კაპიტალის დაბანდება. მინორიტარი აქციონერების განდევნა აუცილებელი არ არის სააქციო საზოგადოებების გაძლიერებისა და სახელმწიფოს ეკონომიკური განვითარებისათვის.

თუ მოპასუხის პოზიციიდან გამოვალთ, სააქციო საზოგადოება, როგორც ორგანიზაციულ-სამართლებრივი ფორმა, მიუღებელია, რაც არ არის მართებული. მიზეზი, რომ მინორიტარი აქციონერები ხელს უშლიან სააქციო საზოგადოების წარმატებულ საქმიანობას და ქვეყნის ეკონომიკურ განვითარებას ხელოვნური აჟიოტაჟით, ანტისარეკლამო კამპანიით, სასამართლო პროცესებით, საფუძველსაა მოკლებული. საქმის განხილვისას ვერ დასახელდა მსგავსი მაგალითები საქართველოს სინამდვილეში, ხოლო დაუსაბუთებელი ვარაუდის საფუძველზე უფლების შეზღუდვა ყოველგვარ საფუძველსა და გონივრულობას არის მოკლებული. რაც შეეხება იმ მიზანს, რომ უნდა მოხდეს არაფუნქციონირებადი სააქციო საზოგადოებების მოქცევა შესაბამის ორგანიზაციულ-სამართლებრივ ფორმაში, რაც დააჩქარებს ინვესტიციების მოზიდვას და სამომავლოდ განაპირობებს ეკონომიკურ განვითარებას, მისი მიღწევა შეიძლებოდა სხვა საშუალებებით.

ამდენად, საკუთრების უფლების შეზღუდვა ხდება 21-ე მუხლის მე-2 პუნქტის დარღვევით და შედეგად, იმავდროულად ირღვევა ამავე მუხლის პირველ პუნქტში აღიარებული საკუთრების უფლება.

9. საქართველოს პარლამენტის წარმომადგენელი ბათარ ჩანქსელიანი თვლის, რომ მოსარჩელეთა მოთხოვნა არ უნდა დაკმაყოფილდეს უსაფუძვლობის გამო.

კონსტიტუციის პრეამბულაში მითითებულია, რომ ის ეყრდნობა 1921 წლის კონსტიტუციის ძირითად პრინციპებს. აქედან გამომდინარე, მიზანშეწონილია მოხდეს საქართველოს რესპუბლიკის 1921 წლის 21 თებერვლის კონსტიტუციის 114-ე მუხლის ანალიზი, რომლის შესაბამისად, „საკუთრების იძულებითი ჩამორთმევა ან კერძო ინიციატივის შეზღუდვა შეიძლება მხოლოდ სახელმწიფოებრივი და კულტურული საჭიროებისათვის ცალკე კანონში განსაზღვრული წესით. ჩამორთმეულ ქონებაში მიეცემა სათანადო საფასური, თუ კანონში სხვაგვარად არ არის განსაზღვრული“. 1921 წლის კონსტიტუცია საკუთრების უფლების შემზღუდავი კანონმდებლის შებოჭვის ერთადერთ სამართლებრივ საშუალებას ქონების ფინანსური ანაზღაურების პრინციპში ხედავს. ეს არის ასევე მოქმედი კონსტიტუციის 21-ე მუხლის ძირითადი პრინციპი. თუ მას „მეწარმეთა შესახებ“ კანონის 53³ მუხლს მივუსადაგებთ, გამოდის, რომ მინორიტარი აქციონერის უფლება, მიიღოს სამართლიანი ანაზღაურება, ფანტავს ყოველგვარ ეჭვს მისი უფლებების დარღვევასთან დაკავშირებით.

სადავო ნორმა არ ითვალისწინებს საკუთრების უფლების არც შეზღუდვას და არც საკუთრების ჩამორთმევას. ეს არის სახელმწიფოს კანონიერი, მართლზომიერი და სამართლებრივად დასაშვები ღონისძიება, რაც მიმართულია სააქციო საზოგადოებაში გარკვეული ტიპის აქციონერების წევრად ყოფნის უპირატესი უფლების დაცვისაკენ და განპირობებულია ამ აქციონერებისა და ზოგადად საჯარო (ქვეყნისა და საზოგადოების) ინტერესებით.

ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოსა და ადამიანის უფლებათა ევროპული კომისიის პრაქტიკაში, დამკვიდრებულია „საჯარო ინტერესების“ ცნების ფართო გაგება. ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო პატივს სცემს კანონმდებლის ხედვას ამ საკითხზე, თუ ის აშკარად მოკლებული არ არის გონივრულ მსჯელობას. განმარტებითი ბარათიდან არ იკვეთება ის საჯარო ინტერესი, მიზანი, რომლის მიღწევასაც ემსახურება „მეწარმეთა შესახებ“ კანონის 53³ მუხლი, მაგრამ მითითებულია, რომ კანონპროექტის მიღებას მოჰყვება სააქციო საზოგადოებების გაძლიერება, ინვესტიციების მოზიდვა და მნიშვნელოვანი ეკონომიკური წინსვლა, რაც საზოგადოების ინტერესებშია. სახელმწიფო ქონების პრივატიზებით შექმნილი სააქციო საზოგადოებები უფუნქციოდაა, რაც აფერხებს საწარმოო პროცესების განვითარებას ქვეყანაში. სწორედ ამ პრობლემის დროული მოგვარება არის სადავო ნორმის მიზანი. მინორიტარი აქციონერები აყოვნებენ საწარმოს განვითარებას. მათი არსებობა, ერთი მხრივ, საწარმოში კაპიტალდაბანდების საშუალებას არ იძლევა, ხოლო, მეორე მხრივ, უარყოფით გავლენას ახდენს საწარმოს სასიცოცხლო პროცესების განვითარებაზე. მართალია, საქართველოში ამის შესახებ არაფერია ცნობილი, მაგრამ სხვა სახელმწიფოთა მაგალითი გვიჩვენებს, რომ მინორიტარ აქციონერებს შეუძლიათ ხელი შეუშალონ გადაწყვეტილებების მიღებას, ინვესტიციების მოზიდვას შანტაჟის, უსაფუძვლო სარჩელებისა თუ ანტისარეკლამო კამპანიების გზით.

მინორიტარი აქციონერები იძულებული არიან არა დაკარგონ, არამედ გაყიდონ, სამართლიან ფასად გადასცენ თავისი ქონება სხვა კერძო პირს. აქციით სარგებლობის ზოგადი მიზანი მისგან ფინანსური სარგებლის მიღებაა, ხოლო სადავო კანონი მინორიტარ აქციონერებს მათი კუთვნილი აქციებისათვის სამართლიანი ანაზღაურების მიღების საშუალებას აძლევს. ხდება ქონების ტრანსფორმაცია, მისი ფულად, ფინანსურ აქტივად გადაქცევა და არა ჩამორთმევა ან უფლების სხვაგვარი შეზღუდვა.

ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო კერძო პირებს შორის ურთიერთობების მარეგულირებელ სამართლებრივ ნორმებს არ მიიჩნევს საკუთრების შემზღუდავ ან ჩამომრთმევ სამართლებრივ ნორმებად, არამედ აცხადებს, რომ ამგვარი საკანონმდებლო ნორმები არ წარმოადგენენ სახელმწიფოს მხრიდან საკუთრების უფლებაში ჩარევას.

საკუთრების უფლების შეზღუდვა ან ჩამორთმევა რომ დადგინდეს, აუცილებელია მინორიტარ აქციონერებს ეკისრებოდეთ საფუძველს მოკლებული და გადაჭარბებული ტვირთი. ის, რომ ეს ასე არ არის, დამტკიცებულია შემდეგი გარემოებებით: 1. მინორიტარი აქციონერი იღებს სამართლიან ანაზღაურებას 2. სადავო მუხლის მიღება გამოიწვია ქვეყანაში არსებულმა ეკონომიკურმა მდგომარეობამ და ის ემსახურება სააქციო საზოგადოებების გაძლიერებასა და განვითარებას 3. მაჟორიტარი აქციონერებისათვის დამატებითი უფლებების მინიჭება განპირობებულია არა ინტერესთა ბალანსის დარღვევით, არამედ ეკონომიკური გათვლებით. რაც უფრო მეტ აქციას ფლობს პირი, მით უფრო მეტი ინვესტიცია აქვს განხორციელებული საწარმოში და შესაბამისად მოქმედების იმდენად ფართო არეალი გააჩნია, რომ უნდა შეეძლოს სამართლიან ფასად იყიდოს მინორიტარი აქციონერების აქციები. მაჟორიტარ აქციონერს აქვს სააქციო საზოგადოებაში წევრად დარჩენის უპირატესი უფლება, რადგანაც, საჯარო ინტერესიდან გამომდინარე, მისი უფლება უფრო დაცვადია, ვიდრე მინორიტარი აქციონერის უფლება.

ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს პრაქტიკის გათვალისწინებით, ქონებად მიიჩნევა მხოლოდ ის უფლებები, მოთხოვნები და სხვა სიკეთე, რომელიც უკვე არსებობს და არა ის უფლებები და სიკეთე, რომლებიც შესაძლოა მომავალში სავარაუდოდ წარმოიშვას. აქედან გამომდინარე, კონსტიტუციის 21-ე მუხლი არ ახდენს მომავალში შესაძენი უფლებების, ქონების და კომერციული მოგების დაცვის გარანტირებას.

კონსტიტუცია არ იცავს საწარმოში წევრად ყოფნის უფლებას. მინორიტარ აქციონერს აქვს ერთადერთი უფლება, მიიღოს სამართლიანი ანაზღაურება. აქციების სავალდებულო მიყიდვის გზით საზოგადოებიდან „გარიცხვის“ პროცედურა არ წარმოადგენს არაკონსტიტუციურ ქმედებას მანამ, სანამ მინორიტარ აქციონერებს მიეცემათ ადექვატური ანაზღაურება. მართალია, საქართველოში არ არის სათანადო დონეზე განვითარებული ფასიანი ქაღალდების ბაზარი და ამ ბაზრის არარსებობა გამორიცხავს სამართლიანი ფასის დადგენას, მაგრამ კანონი გათვლილია მომავლის პერსპექტივაზე. სამართლიანი ფასის განსაზღვრა ინდივიდუალური მიდგომის საკითხია, მაგრამ საბროკერო კომპანიის ან ექსპერტის მიერ ფასის არასწორად დადგენის შემთხვევაში დაცვის სათანადო მექანიზმი სასამართლოა.

რაც შეეხება საქართველოს კონსტიტუციის მე-14 მუხლთან სადავო ნორმის შესაბამისობას, თანასწორობის პრინციპის დარღვევა ქონებრივი მდგომარეობის მიხედვით არ ხდება. აქციების მიყიდვა ხორციელდება სამართლიან ფასად და კანონმდებლობით ზუსტად განსაზღვრული პროცედურით, რაც სრულიად გამორიცხავს თანასწორობის ბალანსის დარღვევას.

10. მოწმემ, საქართველოს სახელმწიფო მინისტრმა ეკონომიკური რეფორმების საკითხებში კ. ბენდუქიძემ მიუთითა, რომ სადავო ნორმის მსგავსი ნორმა ყველა განვითარებულ სახელმწიფოში მოქმედებს. გარდა ამისა, არსებობს ევროკავშირის დირექტივა, რომელიც დანერგილია ახალ წევრ სახელმწიფოებში და საქართველოშიც არსებობდა ასეთი ტიპის რეგულირების შინაარსობრივი აუცილებლობა.

მინორიტარ აქციონერს არ შეუძლია მონაწილეობა მიიღოს სააქციო საზოგადოების მართვაში. ის ზღუდავს მაჟორიტარ აქციონერს საწარმოს განვითარებაში. მინორიტარი აქციონერები საზოგადოების ძალიან მცირე ნაწილს, ალბათ რამოდენიმე ათეულ ათას ადამიანს, წარმოადგენენ. ხშირად ძნელია მათი ვინაობის დადგენა. აქცია მინორიტარი აქციონერებისათვის ბევრ შემთხვევაში არა ფასიან ქაღალდს, არამედ თავის საწარმოსთან კავშირის სიმბოლოს წარმოადგენს და არ სურთ მისი გაყიდვა. ისინი არიან ფინანსური და არა სტრატეგიული ინვესტორები, რომელთა მიზანიც ინვესტიციის ფულად გადაქცევაა.

არის შესაძლებლობა, რომ რეორგანიზაციის, ლიკვიდაციის ან სხვა შემთხვევაში აქცია ჩანაცვლებული იყოს სხვა სახის აქტივით. ლიკვიდაციის შედეგები მინორიტარი აქციონერისათვის შეიძლება იყოს აქციათა სავალდებულო მიყიდვის შედეგების მსგავსი. სავალდებულო მიყიდვის დროს მათ საშუალება ეძლევათ თავიანთი ინვესტიცია ფულად გადააქციონ. ამის შედეგები მინორიტარი აქციონერებისათვის პოზიტიურია, რადგანაც სხვა შემთხვევაში ისინი აქციებს დაკარგავდნენ, მათი გამოსყიდვა მოხდებოდა არასამართლიან ფასად ან ვალების სანაცვლოდ.

სამართლებრივი თვალსაზრისით, მინორიტარი აქციონერების უფლებები შეიზღუდა, მაგრამ რეალურად ასეთი შეზღუდვა არ მომხდარა. სააქციო საზოგადოებები გამოძებნიდნენ მინორიტარი აქციონერებისაგან თავის დაღწევის სხვა გზებს, რომელიც აქციების სავალდებულო მიყიდვის ანალოგიურ შედეგებს მოიტანდა. შეზღუდვა ხდება კანონით დადგენილი წესით, გამომდინარეობს სააქციო საზოგადოების ბუნებიდან და შეესაბამება საერთაშორისო პრაქტიკას. სადავო ნორმით გათვალისწინებული ურთიერთობა არ არის ჩამორთმევა, რადგანაც ამ დროს ხდება ერთი სახის ფინანსური აქტივის სხვა აქტივით ჩანაცვლება.

არსებობს სადავო ნორმის მიღების საზოგადოებრივი აუცილებლობა. საქართველოში არსებული სააქციო საზოგადოებების უმრავლესობა შექმნილია პრივატიზაციის და არა ნების თავისუფალი გამოვლინების შედეგად. ასეთი ტიპის სააქციო საზოგადოებები ვერ იყენებენ სრულყოფილად მათ ხელთ არსებულ შესაძლებლობებს, ვერ იზიდავენ კაპიტალს უცხოური ბაზრიდან და გაკოტრების პირას არიან. მათი აქციები ფასიანი ქაღალდების ბაზარზე არ ბრუნავენ. არსებობს საზოგადოებრივი საჭიროება, რომ კვაზი სააქციო საზოგადოებები გადაიქცნენ შეზღუდული პასუხისმგებლობის საზოგადოებებად, რაც რეალურად ასახავს მათ სამართლებრივ მდგომარეობას, მათ ფაქტობრივ საქმიანობას და მართვას. შეზღუდული პასუხისმგებლობის საზოგადოებისაგან განსხვავებით, სააქციო საზოგადოებას დამატებითი ანგარიშვალდებულებები აქვს ფასიანი ქაღალდების ბაზრის შესახებ კანონმდებლობიდან გამომდინარე. ეს არ არის ფატალური ტვირთი, მაგრამ მცირე საწარმოსათვის საკმაოდ მძიმე ტვირთს წარმოადგენს. კვაზი სააქციო საზოგადოებების ლიკვიდაცის შემდეგ ბაზარი გათავისუფლდება იმისათვის, რომ ნების თავისუფალი გამოვლინებით შეიქმნას სააქციო საზოგადოება, რომელიც მოიზიდავს კაპიტალს. ამ საწარმოების განვითარება გამოიწვევს ეკონომიკის წინსვლას და ახალი სამუშაო ადგილების შექმნას. მოწმემ, შეკითხვაზე, შეუძლიათ თუ არა აქციათა 5%-ის მფლობელებს სააქციო საზოგადოების კაპიტალის გაზრდის შეფერხება, უპასუხა, რომ მათ ასეთი შესაძლებლობა არ აქვთ.

აქციების სავალდებულო მიყიდვის ინსტიტუტმა პრაქტიკაშიც მოიტანა პოზიტიური შედეგი – მხსვილი და ავტორიტეტული ინვესტორი შემოვიდა რამოდენიმე სააქციო საზოგადოებაში. მინორიტარი აქციონერების არსებობის შემთხვევაში, ერთი მხრივ, ინვესტორს არ ექნებოდა კაპიტალდაბანდების განხორციელების საშუალება, ხოლო, მეორე მხრივ, მინორიტარი აქციონერები არიან სხვადასხვა სასამართლო პროცესების წყარო. ეს არის დამატებითი რისკი და ამის თავიდან აცილება არის ძალიან კარგი.

აქციათა სავალდებულო მიყიდვას აწონასწორებს სავალდებულო სატენდერო შეთავაზება, რომლითაც იზღუდება მაჟორიტარი აქციონერი და ვალდებულია 50%-ზე მეტი აქციების შეძენის შემდეგ მიმართოს სხვა აქციონერებს წინადადებით, რომ ის მზად არის შეისყიდოს მისი აქციები იმ ფასად, რა ფასადაც მან შეისყიდა სხვა აქციები. ეს ერთიორად ზრდის მაჟორიტარი აქციონერის ხარჯებს.

აქციის სამართლიანი ფასის დადგენის სრულყოფილი მექანიზმი არსად არ არსებობს. ნებისმიერი შეფასება სუბიექტური პროცესია და არა ობიექტური. მოწმე ვერ იხსენებს შემთხვევას, რომ საქართველოში ფასთან დაკავშირებით მინორიტარ აქციონერს სასამართლოსათვის მიემართოს. ამდენად, შესაძლებელია ჩავთვალოთ, რომ უკვე განხორციელებული მიყიდვები სამართლიან ფასად მოხდა. თუ კონკრეტული აქციონერი მიიჩნევს, რომ მისი აქციების გამოსყიდვა არასამართლიან ფასად მოხდა, მას შეუძლია მიმართოს სასამართლოს. მიუხედავად ამისა, სამართლიანი ფასის დადგენის მექანიზმის დახვეწა და ამ მიმართულებით საქმიანობა შესაძლებელია.

იმ პერიოდის განმავლობაში, როდესაც საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ „მეწარმეთა შესახებ“ კანონის 53³ მუხლის მოქმედება შეჩერებული იყო საქმეზე საბოლოო გადაწყვეტილების მიღებამდე, მართალია რამოდენიმე სააქციო საზოგადოებაში ვერ განხორციელდა აქციების სავალდებულო მიყიდვა, მაგრამ მათი მდგომარეობის გაუარესების თაობაზე ინფორმაცია არ არის.

ზოგადად, სამეწარმეო სამართალი ისეა მოწყობილი, რომ რაც მეტია წილი საზოგადოებაში, მით მეტია უფლებები და მათი დაცვის ხარისხი. ეს არის სააქციო საზოგადოების, როგორც ორგანიზაციულ-სამართლებრივი ფორმის თვისება და გამორიცხავს სადავო ნორმის წინააღმდეგობას საქართველოს კონსტიტუციის მე-14 მუხლთან.

11. მოწმემ, საქართველოს სახელმწიფო მინისტრის ეკონომიკური რეფორმების საკითხებში მთავარმა მრჩეველმა ქ. ქოქრაშვილმა, სადავო ნორმის მიღების აუცილებლობაზე საუბრისას აღნიშნა, რომ რეალური სააქციო საზოგადოებების რიცხვი მცირეა. სააქციო საზოგადოებების შექმნა ძირითადად განხორციელდა პრივატიზების გზით. სადავო მუხლი ამ საზოგადოებებს გადააქცევს რეალურ შეზღუდული პასუხისმგებლობის საზოგადოებებად. სხვა შემთხვევაში ეს შეუძლებელი იქნებოდა, რადგანაც „მეწარმეთა შესახებ“ კანონში არის დათქმა, რომ 50-ზე მეტი პარტნიორის არსებობის შემთხვევაში, საწარმო, გარდა კოოპერატივისა, სააქციო საზოგადოების ორგანიზაციულ-სამართლებრივი ფორმით უნდა ჩამოყალიბდეს. სადავო ნორმა იყო საქართველოში არსებული რეალობის სამართლებრივ ფარგლებში მოქცევის მცდელობა და ამ მიზნის მიღწევისათვის საუკეთესო საშუალება. ასევე მოხდა საქართველოს კანონმდებლობის შესაბამოსობაში მოყვანა ევროკავშირის სამართლის სათანადო ნორმებთან.

მინორიტარი აქციონერები ვერ უქმნიან დაბრკოლებას მაჟორიტარ აქციონერებს გადაწყვეტილებათა მიღებაში. ისინი უფრო მცირე ინვესტორებს წარმოადგენენ, ვიდრე საზოგადოების პარტნიორებს და ფაქტიურად, დივიდენდებსაც ვერ იღებენ. აქედან გამომდინარე, აქციების სავალდებულო მიყიდვა სამართლიან გზას წარმოადგენს.

„მეწარმეთა შესახებ“ კანონის 53³ მუხლით ხდება ფინანსური აქტივის თვისობრივი შეცვლა. შესაძლებელია, რომ მინორიტარმა აქციონერმა მიღებული თანხა დააბანდოს სხვა საქმეში. არ არსებობს სადავო ნორმის მოქმედების რაიმე საზოგადოებრივი საჭიროება, მაგრამ კორპორაციული ურთიერთობების სრულყოფისა და ჰარმონიზაციის თვალსაზრისით ის აუცილებელია. ის ასევე ხელს შეუწყობს ფასიანი ქაღალდების ბაზრისა და ეკონომიკის განვითარებას.

12. სპეციალისტმა, საზოგადოებრივ მეცნიერებათა უნივერსიტეტის სამართლის სკოლის დირექტორმა, პროფესორმა ლ. იზორიამ აღნიშნა, რომ კონსტიტუციის 21-ე მუხლის პირველი პუნქტი იცავს თითოეული პირის საკუთრების უფლებას. კონსტიტუციას არ აინტერესებს საკუთრება მომგებიანია თუ არა. ეს უფლება უნდა გავიგოთ, როგორც მესაკუთრის სამართლებრივი შესაძლებლობა, სახელმწიფოს მხრიდან მის საკუთრებაში უკანონო ჩარევის შემთხვევაში, სარჩელით წარდგეს საკონსტიტუციო სასამართლოში. ამაში ვლინდება საკუთრების კონსტიტუციური უფლების, როგორც უშუალოდ მოქმედი სამართლის მნიშვნელობა, რომელიც სახელმწიფო ხელისუფლებას ზღუდავს.

კონსტიტუციის 21-ე მუხლის პირველი პუნქტი არ იცავს აბსოლუტურ, სუბსტანციურ და შეუზღუდავ საკუთრებას. კითხვა, იცავს თუ არა ეს ნორმა საკუთრებას კანონმდებლის ჩარევისაგან, ალოგიკურია, რადგანაც ჩარევა ჯერ უნდა გავიგოთ, როგორც შინაარსის განსაზღვრა. 21-ე მუხლის მე-2 პუნქტით გათვალისწინებული ტერმინი „შეზღუდვა“ არ უნდა იქნეს გაგებული, როგორც ნეგატიური კატეგორია, რომლითაც სახელმწიფო საკუთრების უფლებაში ერევა. ეს არის პოზიტიური შესაძლებლობა, რომლის მიხედვით, კანონმდებელი კონკრეტული საკუთრების ობიექტზე, საზოგადოებრივი საჭიროების არსებობის შემთხვევაში, ამ საკუთრების შინაარსს განსაზღვრავს. კანონმდებელი არა მხოლოდ საჯარო სამართლის ფარგლებში აკეთებს ამას, არამედ კერძოსამართლებრივ ურთიერთობებშიც. შეზღუდვა მაშინ იძენს ნეგატიურ ხასიათს და 21-ე მუხლის პირველი პუნქტი იმ შემთხვევაში დაირღვევა, როდესაც საკონსტიტუციო სასამართლო დაადგენს, რომ კანონმდებელი საკუთრების უფლების შინაარსის განსაზღვრისას, საზოგადოებრივ ინტერესთან ერთად ჯეროვნად არ ითვალისწინებს მესაკუთრის ინტერესს. ამის დადგენა კი ხდება თანაზომიერების პრინციპის საფუძველზე.

აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროება არ უნდა გავაიგივოთ მხოლოდ სახელმწიფო ინტერესთან. განსახილველ შემთხვევაში საუბარია საზოგადოებრივ ინტერესზე, სააქციო საზოგადოების ბუნებაზე და შესაბამისად, აქციაზე საკუთრებას სხვა სოციალური დატვირთვა აქვს, რომელიც განპირობებულია არა საჯარო ინტერესით, არამედ თვით ამ საზოგადოების ბუნებით.

კონსტიტუციის 21-ე მუხლის მე-3 პუნქტში წინა პლანზე საკუთრების ღირებულება, მისი ქონებრივი მხარე გამოდის. ამას არავითარი საერთო არ აქვს საკუთრების შინაარსისა და ფარგლების დადგენასთან. ეს ნორმა განსაზღვრავს საზოგადოებრივი საჭიროებისათვის საკუთრების ჩამორთმევის პირობებს და უზრუნველყოფს მესაკუთრის სათანადო ანაზღაურებას. ჩამორთმევის შემთხვევაში სახელმწიფოს როლი გადამწყვეტია. ჩამორთმევას ყოველთვის სახელმწიფო ახორციელებს და საჯარო ინტერესების არსებობისას. თუმცა, პრაქტიკაში არის ისეთი შემთხვევებიც, რომლებსაც ფორმალურად ჩამორთმევად ვერ ჩავთვლით, მაგრამ უთანაბრდება ჩამორთმევას.

II

1. საკორპორაციო სამართლის ინსტიტუტი, რომლის შესაბამისადაც ამა თუ იმ წინაპირობის არსებობისას და გარკვეული პროცედურებით ხდება მინორიტარი აქციონერების საკუთრებაში არსებული აქციების სავალდებულო წესით მიყიდვა მაჟორიტარი აქციონერებისათვის, უცხო არ არის საზღვარგარეთის განვითარებული თუ განვითარებადი სახელმწიფოების კანონმდებლობისათვის. სხვადასხვა სახელმწიფოში განსხვავებულია აქციათა სავალდებულო მიყიდვისა და ამ გზით განხორციელებული მინორიტარ აქციონერთა სააქციო საზოგადოებიდან გარიცხვის თუ განდევნის რეგულირება, თუმცა სადავო არასოდეს გამხდარა ის გარემოება, რომ ამ პროცედურის მომწესრიგებელი ნორმები უნდა შეესაბამებოდეს შესაბამის სახელმწიფოში მოქმედ კონსტიტუციას, მის ნორმებსა და პრინციპებს. ამ დროს განსაკუთრებული ყურადღება უნდა გამახვილდეს აქციათა სავალებულო მიყიდვის მარეგულირებელი ნორმის შინაარსზე, იმ სამართლებრივ ინტერპრეტაციაზე, რომელიც შემოგვთავაზა კანონმდებელმა და მოცემულია „მეწარმეთა შესახებ“ კანონის 53³ მუხლში. აღსანიშნავია, რომ ერთია ზოგადად სამართლის ინსტიტუტი, ხოლო მეორე მისი სამართლებრივი გაფორმება, რომელიც შეიძლება შეესაბამებოდეს ან არ შეესაბამებოდეს კონსტიტუციას. საკონსტიტუციო სასამართლო სადავო ნორმის კონსტიტუციურობის განხილვისას უნდა შემოიფარგლოს აქციათა სავალდებულო მიყიდვის მხოლოდ მოქმედი წესის კონსტიტუციურ-სამართლებრივი შეფასებით.

2. როგორც აღინიშნა, „მეწარმეთა შესახებ“ კანონის 53³ მუხლი, გარკვეულწილად, საზღვარგარეთულ გამოცდილებას ემყარება. კანონშემოქმედებით პროცესში განვითარებული სახელმწიფოებისა და საერთაშორისო ორგანიზაციების პროგრესული გამოცდილების გაზიარება მისასალმებელია, მაგრამ ეს არ უნდა იყოს თვითმიზანი. გამოცდილების გაზიარებისას მხედველობაშია მისაღები რამოდენიმე გარემოება. პირველ რიგში, იმპლემენტირებული ინსტიტუტის შინაარსის ქართული ვერსია უნდა თავსდებოდეს საქართველოს კონსტიტუციურ-სამართლებრივ სივრცეში. იმპლემენტაციისას საფუძვლიანად უნდა იქნეს შესწავლილი ამა თუ იმ ინსტიტუტის არსი, მისი ადგილი ეროვნული სამართლის სისტემაში. მხოლოდ ფორმალური მსგავსება არ ნიშნავს შინაარსობრივ მსგავსებას. ასევე უნდა იქნეს გაანალიზებული იმ სფეროში არსებული მდგომარეობა და პერსპექტივები, სადაც უნდა მოხდეს სამართლის ახალი ინსტიტუტის დანერგვა, გაკეთდეს შესაძლო შედეგების პროგნოზირება. გასათვალისწინებელია, რომ საკორპორაციო სამართლის, ისევე როგორც სამართლის სხვა დარგების, განვითარება ევოლუციურ პროცესს წარმოადგენს და მიმდინარეობს ამა თუ იმ სახელმწიფოს ეკონომიკური მდგომარეობისა და განვითარების პერსპექტივების გათვალისწინების ფონზე. მეტად რთულია ერთ მოცემულობაში აპრობირებული სამართლებრივი მოდელის სხვა გარემოებებზე ეფექტური მორგება. აქედან გამომდინარე, მტკიცებას, რომ ესა თუ ის ნორმა, რომელიც წარმატებული იყო ერთ სახელმწიფოში, ასევე აუცილებლად წარმატებული იქნება სხვა სამართლებრივ, ეკონომიკურ, სოციალურ და პოლიტიკურ გარემოში, ცდომილების დიდი ხარისხი აქვს.

3. სადავო ნორმის, „მეწარმეთა შესახებ“ კანონის 53³ მუხლის კონსტიტუციურობის საკითხი დასმულია კონსტიტუციის 21-ე და მე-14 მუხლებთან მიმართებით. თუმცა, მოსარჩელეთა მიერ განსაკუთრებული ყურადღება იქნა გამახვილებული სადავო ნორმის შესაბამისობაზე კონსტიტუციის 21-ე მუხლთან, რომელიც შეეხება საკუთრების უფლებას. იმ საზოგადოებაში, რომელმაც კონსტიტუციის პრეამბულაშივე თავის უმთავრეს მიზნად გამოაცხადა ეკონომიკური თავისუფლების, დემოკრატიული, სამართლებრივი და სოციალური სახელმწიფოს დამკვიდრება, სახელმწიფოს მიერ გატარებული სამართლებრივი პოლიტიკა და კანონმდებლის მიერ მიღებული გადაწყვეტილებები უნდა თავსდებოდეს ამ პრინციპების ფარგლებში. ამ ფარგლების დარღვევა, ადამიანის ძირითადი უფლებებისა და თავისუფლებების, განსაკუთრებით კი საკუთრების უფლების იგნორირება, გამორიცხავს თავისუფალი საბაზრო ეკონომიკის განვითარებას, მთლიანად საზოგადოებისა და მის ცალკეულ წევრთა ღირსეული ცხოვრების უზრუნველყოფას და პოლიტიკურ, ეკონომიკურ თუ სოციალურ სტაბილურობას. დემოკრატიული, სამართლებრივი და სოციალური სახელმწიფოს ეკონომიკური სიძლიერე სწორედ საკუთრების უფლების პატივისცემასა და დაცვას ეყრდნობა.

4. სადავო ნორმის კონსტიტუციის 21-ე მუხლთან შესაბამისობაზე მსჯელობისას საკონსტიტუციო სასამართლომ უნდა მოახდინოს 21-ე მუხლის განმარტება იმის გასარკვევად, მოხდა თუ არა ჩარევა ამ მუხლით დაცულ სიკეთეში, რა ფორმისაა ჩარევა, განხორციელდა თუ არა იგი კონსტიტუციის მოთხოვნათა დაცვით და თავსდება თუ არა კონსტიტუციურ-სამართლებრივ ფარგლებში. „მეწარმეთა შესახებ“ კანონის 53³ მუხლის კონსტიტუციურობის შეფასებისას, საკონსტიტუციო სასამართლოსათვის სამართლებრივ საზომს წარმოადგენს კონსტიტუციის 21-ე მუხლი, მისი მოთხოვნები და ის კონსტიტუციურ-სამართლებრივი დატვირთვა, რომელიც საკუთრებას აქვს. რაც შეეხება კანონმდებლის მიერ ჩამოყალიბებულ საკუთრების შინაარსსა და ფარგლებს, ეს არის საკონსტიტუციო სასამართლოს შეფასების ობიექტი და არა კრიტერიუმი, რომლითაც შეფასება უნდა განხორციელდეს.

5. სადავო ნორმის კონსტიტუციის 21-ე მუხლთან შესაბამისობის განხილვამდე, უნდა გაირკვეს კონცეპტუალური საკითხი – შესაძლოა თუ არა „მეწარმეთა შესახებ“ კანონის 53³ მუხლის კონსტიტციურობის შეფასება საქართველოს რესპუბლიკის 1921 წლის კონსტიტუციის 114-ე მუხლის მიხედვით, რომელიც საკუთრების ჩამორთმევასა და კერძო ინიციატივის შეზღუდვას აწესრიგებდა. კონსტიტუციის პრეამბულაში მითითებულია, რომ საქართველოს მოქალაქენი საქართველოს კონსტიტუციის გამოცხადებისას ეყრდნობიან „საქართველოს 1921 წლის კონსტიტუციის ძირითად პრინციპებს“. უპირველეს ყოვლისა, საჭიროა გავაანალიზოთ, თუ რა კონტექსტში არის მოხსენებული კონსტიტუციის პრეამბულაში საქართველოს რესპუბლიკის 1921 წლის კონსტიტუციის ძირითად პრინციპებზე დაყრდნობა. აღნიშნულ სიტყვებამდე პრეამბულაში მითითებულია, რომ საქართველოს მოქალაქენი, 1921 წლის კონსტიტუციის ძირითად პრინციპებთან ერთად „ეყრდნობიან ქართველი ერის მრავალსაუკუნოვანი სახელწმიფოებრიობის ტრადიციებს“. მთლიანობაში, ეს ჩანაწერი არის ეროვნული სახელმწიფოებრიობის ტრადიციების, ასევე იმ ფასეულობებისადმი ერთგულების გამოხატვა, რასაც საფუძველი საქართველოს რესპუბლიკის 1921 წლის კონსტიტუციამ ჩაუყარა. კონსტიტუციის პრეამბულაში საუბარია სწორედ ძირითად პრინციპებზე და არა ცალკეულ ნორმებზე და მათ ინტერპრეტაციაზე და ა.შ. ამ თვალსაზრისით, განსხვავება საქართველოს 1995 წლის კონსტიტუციასა და 1921 წლის კონსტიტუციებს შორის არსებითია და ნებისმიერ ასპექტში იგრძნობა. გარდა ამისა, უნდა გავითვალისწინოთ, რომ საქართველოს რესპუბლიკის 1921 წლის კონსტიტუცია იქმნებოდა ხხ საკუნის დასაწყისისათვის არსებული მდგომარეობის, სამართლებრივ-პოლიტიკური შეხედულებებისა და კონცეფციების გათვალისწინებით, ხოლო ადამიანის უფლებათა და თავისუფლებათა სფეროს ახასიათებს დინამიზმი, განსაკუთრებით მათი დაცვის ხარისხის ზრდისა და გამყარების მიმართულებით. საკუთრების უფლების დღევანდელი გაგება, მისი დაცვის გარანტიები არსებითად განსხვავდება ხხ საუკუნის დასაწყისში არსებული მდგომარეობისაგან. თუმცა, ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ საქართველოს რესპუბლიკის 1921 წლის კონსტიტუციის 114-ე მუხლის პირველი წინადადება გარკვევით მიუთითებს „სახელმწიფოებრივ და კულტურულ საჭიროებას“, როგორც საკუთრების იძულებით ჩამორთმევის ან კერძო ინიციატივის შეზღუდვის წინაპირობას და მხოლოდ სათანადო საფასურის გადახდა არ არის საკმარისი ქონების ჩამორთმევისათვის. ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, საქართველოს რესპუბლიკის 1921 წლის კონსტიტუციის 114-ე მუხლზე დაყრდნობით ჩამოყალიბებული მიდგომა, რომლის შესაბამისადაც საკუთრების უფლების შემზღუდველი კანონმდებელი შეზღუდულია მხოლოდ სათანადო ფინანსური ანაზღაურების განსაზღვის პრინციპით, არასწორია. ეს წინააღმდეგობაშია კონსტიტუციის 21-ე მუხლის მე-2 პუნქტის მოთხოვნებთან და საკუთრების უფლებას მხოლოდ დეკლარირებულ, ადვილად ხელყოფად და გამოფიტულ ინსტიტუტად აქცევს, რამდენადაც იძლევა საკუთრების უფლების შეზღუდვის შესაძლებლობას ყოველგვარი საზოგადოებრივი საჭიროებისა და ლეგიტიმური მიზნის გარეშე.

6. საკუთრების უფლება უმნიშვნელოვანესი ძირითადი უფლებაა. ამავდროულად, საკუთრება არის ინსტიტუტი, რომელიც სახელმწიფოს ეკონომიკურ საფუძველს წარმოადგენს. საკუთრების უფლების დაცვა უცხოა ტოტალიტარული სახელმწიფოსათვის, ხოლო დემოკრატიული, სამართლებრივი და სოციალური სახელმწიფოსათვის სასიცოცხლოდ აუცილებელია, ერთი მხრივ, საკუთრების, როგორც ინსტიტუტის კონსტიტუციურ-სამართლებრივი გარანტირება, ხოლო, მეორე მხრივ – მესაკუთრისათვის, როგორც სუბიექტისათვის უფლების სამართლებრივი დაცვის საკმარისი საშუალებების მინიჭება, მისი ხელშეწყობისა და უზრუნველყოფის გარანტიების შექმნა. სწორედ ამ მიზანს ემსახურება კონსტიტუციის 21-ე მუხლის პირველი პუნქტი, რომლის შესაბამისადაც საკუთრების უფლება აღიარებული და უზრუნველყოფილია. ეს გულისხმობს არა მხოლოდ მესაკუთრისათვის უფლების დაცვის სამართლებრივი შესაძლებლობების მინიჭებას, არამედ საკუთრების დაცვას ისეთი ხელყოფისაგან, რომელიც არ თავსდება ამავე მუხლის მე-2 და მე-3 პუნქტით დადგენილ ფარგლებში. აქედან გამომდინარე, 21-ე მუხლის მე-2 ან მე-3 პუნქტის დამრღვევი ნორმა, რომელიც არ შეესაბამება საკუთრების უფლების შეზღუდვისადმი ან საკუთრების ჩამორთმევისადმი წაყენებულ კონსტიტუციურ-სამართლებრივ სტანდარტს, იმავდროულად წინააღმდეგობაში მოვა ამავე მუხლის პირველ პუნქტთანაც.

7. სახელმწიფოს ვალდებულება, უზრუნველყოს საკუთრების უფლება, მოითხოვს შესაბამისი სამართლებრივი წესრიგის, მათ შორის კერძოსამართლებრივი წესრიგის შექმნას. კერძოსამართლებრივი ურთიერთობის რეგულირებისას კანონმდებელი ისევეა შებოჭილი კონსტიტუციის ნორმებითა და პრინციპებით, როგორც საჯაროსამართლებრივი ნორმების დადგენისას. აქედან გამომდინარე, მოსაზრება, რომ კერძოსამართლებრივი ურთიერთობის მომწესრიგებელ ნორმაზე, მათ შორის „მეწარმეთა შესახებ“ კანონის 53³ მუხლზე, არ ვრცელდება კონსტიტუციის 21-ე მუხლის მოქმედება და შესაბამისად, შეუძლებელია სადავო ნორმის კონსტიტუციასთან შესაბამისობის შეფასება, მცდარია. ასეთი მიდგომა, კონსტიტუციური კონტროლის სფეროდან გამოიყვანდა სამართლის ნორმების დიდ ნაწილს და ამ სფეროში თვითნებობისათვის ნოყიერ ნიადაგს შექმნიდა.

8. ამავდროულად, გასათვალისწინებელია, რომ საკუთრების უფლება არ არის აბსოლუტური და შეუზღუდავი უფლება. საკუთრებას დიდი სოციალური დატვირთვა აქვს. მესაკუთრე საზოგადოების ნაწილია და არა მხოლოდ უფლებამოსილია მიიღოს გარკვეული სიკეთეები საზოგადოებისაგან, არამედ ვალდებულიცაა, რომ თავისი საკუთრება საზოგადოებრივი კეთილდღეობის მიზნებისათვის გამოიყენოს. მესაკუთრემ უნდა გაითავისოს, რომ არა მხოლოდ მას აქვს ინტერესები, არამედ ის იმყოფება სხვა ინტერესთა გარემოცვაში, რომელთაგანაც ის იზოლირებული არ არის და სადაც აუცილებელია ინტერესთა გონივრული ბალანსის დაცვა. ამ ფონზე კანონმდებელი უფლებამოსილია, კონსტიტუციურ-სამართლებრივი ნორმებისა და პრინციპების დაცვით, დაადგინოს ნორმები, რომლებიც განსაზღვრავენ საკუთრების შინაარსსა და ფარგლებს. საკუთრება არის კანონმდებლის მიერ დეფინირებადი უფლება. ამას მით უფრო მეტი მნიშვნელობა აქვს, რაც უფრო დიდია საკუთრების ობიექტის სოციალური დატვირთვა, მისი ბუნებიდან და თავისებურებებიდან გამომდინარე.

9. იმისათვის, რომ ვიმსჯელოთ, რამდენად კონსტიტუციურია „მეწარმეთა შესახებ“ კანონის 53³ მუხლი, აუცილებელია გავარკვიოთ წარმოადგენს თუ არა აქცია „საკუთრებას“ კონსტიტუციის 21-ე მუხლის თვალსაზრისით. „მეწარმეთა შესახებ“ კანონით აქცია განმარტებულია, როგორც„ ფასიანი ქაღალდი, რომელიც ადასტურებს სააქციო საზოგადოების ვალდებულებებს პარტნიორის (აქციონერის) მიმართ და აქციონერის უფლებებს სააქციო საზოგადოებაში“. აქციას საკმაოდ სპეციფიური სამართლებრივი ბუნება აქვს. ერთი მხრივ, აქცია მოიცავს სააქციო საზოგადოების წევრობისა და მის მართვაში მონაწილეობის კომპონენტს. ამ მიმართებით, აქციონერს, სააქციო საზოგადოებაში მისი მონაწილეობის შესაბამისად, აქვს ხმის უფლება, ინფორმაციის მიღების უფლება, კონტროლის უფლება, საერთო კრების გადაწყვეტილების გასაჩივრებისა და „მეწარმეთა შესახებ“ კანონით გათვალისწინებული სხვა უფლებები. მეორე მხრივ, აქცია არის სააქციო საზოგადოების ქონებაში მესაკუთრის წილობრივი საკუთრების გამომხატველი და წილზე უფლების არსებობის დამადასტურებელი დოკუმენტი. ის არის „წილობრივი ფასიანი ქაღალდი“ „ფასიანი ქაღალდების ბაზრის შესახებ“ კანონის განმარტებით. საკუთრება აქციაზე მატერიალიზებადია აქციის განკარგვის შემთხვევაში, ასევე საზოგადოების ლიკვიდაციისას, რადგანაც ის აძლევს აქციონერს უფლებას მიიღოს ლიკვიდირებული სააქციო საზოგადოების ქონება თავისი წილის შესაბამისად. გარდა ამისა, აქცია აძლევს მის მესაკუთრეს საწარმოს მოგებიდან წილის მიღების უფლებას. ამდენად, აქცია არ არის სავარაუდოდ მისაღები, ვირტუალური შემოსავალი, თუნდაც იმ შემთხევვაში, როდესაც საქმე დივიდენდებს შეეხება. ის არის აქციონერის სამართლებრივად განმტკიცებული ქონებრივი უფლებებისა და პოზიციის დამადასტურებელი საბუთი, რომელიც კონსტიტუციის 21-ე მუხლით დაცულ სიკეთეს წარმოადგენს.

10. „მეწარმეთა შესახებ“ კანონის 53³ მუხლის კონსტიტუციურობა, სასარჩელო მოთხოვნებიდან გამომდინარე, შესამოწმებელია როგორც საკუთრების ჩამორთმევის ასევე საკუთრების უფლების შეზღუდვის თვალსაზრისით. მიზანშეწონილია, მსჯელობა წარვმართოთ საკუთრებაში ჩარევის სიმძიმის მიხედვით. თავდაპირველად დასადგენია, არის თუ არა სადავო ნორმით გათვალისწინებული ურთიერთობა „საკუთრების ჩამორთმევა“ კონსტიტუციის 21-ე მუხლის მე-3 პუნქტის გაგებით. მხოლოდ ამის შემდეგ იქნება შესაძლებელი იმის გარკვევა, თუ რამდენად აკმაყოფილებს ის კონსტიტუციით საკუთრების ჩამორთმევისადმი წაყენებულ მეტად მკაცრ ფორმალურ-სამართლებრივ და მატერიალურ-სამართლებრივ მოთხოვნებს. როგორც ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს, ასევე სხვადასხვა სახელმწიფოების საკონსტიტუციო სასამართლოებისა და საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს პრაქტიკის ანალიზი, ასევე სასამართლოს სხდომაზე სპეციალისტის მიერ წარმოდგენილი დასკვნა მეტყველებს, რომ 21-ე მუხლის მე-3 პუნქტით გათვალისწინებული საკუთრების ჩამორთმევის ინსტიტუტს მკვეთრად გამოხატული ფორმალური ნიშნები ახასიათებს. ამ ცნებაში ვერ თავსდება ნებისმიერი შემთხვევა, რაც პირის მიერ, მისი ნების საწინააღმდეგოდ საკუთრების დაკარგვას გულისხმობს. საკუთრების ჩამორთმევაში იგულისხმება ექსპროპრიაცია, რომლის პირობები და წესი დადგენილია საქართველოს კანონით „აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროებისათვის საკუთრების ჩამორთმევის წესის შესახებ“. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლო 2003 წლის 1 აპრილის №2/155 გადაწყვეტილებაში მიუთითებს: „მხედველობაშია მისაღები ის, რომ საკუთრების უფლების ჩამორთმევის წესი ვრცელდება იმ შემთხვევებზე, როდესაც ამას ადგილი აქვს საამისოდ უფლებამოსილი სუბიექტების (სახელმწიფო ორგანოების) მხრიდან საჯარო ამოცანების შესასრულებლად... არ შეიძლება საკუთრების ჩამორთმევად განვიხილოთ ის შემთხვევა, როდესაც ქონების უკან დაბრუნებას სახელშეკრულებო ურთიერთობა განაპირობებს“. 21-ე მუხლის მე-3 პუნქტით განსაკუთრებული დატვირთვა ენიჭება საკუთრების ქონებრივ კომპონენტს. საკუთრების ჩამორთმევის ურთიერთობისათვის მახასიათებელია, რომ სახელმწიფო არა მხოლოდ ადგენს საკუთრების ჩამორთმევის სამართლებრივ რეჟიმს, არამედ პირდაპირ ან ირიბად მონაწილეობს ჩამორთმევის კონკრეტულ პროცესში. აქციათა სავალდებულო მიყიდვის შემთხვევაში, სახელმწიფომ, საკანონმდებლო ხელისუფლებამ დაადგინა სამართლებრივი რეჟიმი, მაგრამ თვითონ არ გამოდის ამ ურთიერთობის მონაწილედ. შეიძლება აქციათა 95%-ის ან მეტის მფლობელი სახელმწიფო იყოს, მაგრამ ამ შემთხვევაში იგი არის აქციონერი, რომელიც ამ ურთიერთობებში არსებითად არ განსხვავდება სხვა მაჟორიტარი აქციონერებისაგან. აქციათა სავალდებულო მიყიდვის შემთხვევაში ფაქტობრივად სახეზეა მინორიტარი აქციონერის კონტრაჰირების იძულება. ეს არის გარიგება, რაც ითვალისწინებს, ერთი მხრივ, მინორიტარი აქციონერის მიერ მაჟორიტარი აქციონერისათვის აქციების საკუთრებაში გადაცემას, ხოლო, მეორე მხრივ, მაჟორიტარი აქციონერის მიერ მინორიტარი აქციონერისათვის ამ აქციებში სამართლიანი ფასის გადახდას. მიუხედავად იმისა, რომ გარიგების დადებისას იგნორირებულია მინორიტარი აქციონერის ნება, მას მაინც ვერ გავაიგივებთ დიამეტრალურად განსხვავებული სამართლებრივი ბუნების მქონე სახელისუფლებო აქტთან, რითაც ხდება საკუთრების ჩამორთმევისათვის უფლებამოსილების მინიჭება და ჩამორთმევის სამართლებრივი გაფორმება. საკუთრების ჩამორთმევისას ურთიერთობები მესაკუთრესა და ხელისუფლებას შორის თავისი არსით საჯაროსამართლებრივი ურთიერთობებია, როდესაც ურთიერთობები აქციონერებს შორის კერძოსამართლებრივ სფეროს განეკუთვნება. საკუთრების ჩამორთმევის განხორციელება შესაძლებელია მხოლოდ აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროებიდან ან გადაუდებელი აუცილებლობიდან გამომდინარე, საჯარო მიზნების მისაღწევად. ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, „მეწარმეთა შესახებ“ კანონის 53³ მუხლით მოწესრიგებული ურთიერთობა, მიუხედავად იმისა, რომ ამ დროს ხდება მინორიტარი აქციონერის მიერ საკუთრების უფლების დაკარგვა აქციაზე, ვერ იქნება განხილული, როგორც საკუთრების ჩამორთმევა და ვერ მოხდება მისი კონსტიტუციურობის შემოწმება 21-ე მუხლის მე-3 პუნქტთან მიმართებით.

11. რამდენადაც, „მეწარმეთა შესახებ“ კანონის 53³ მუხლით გათვალისწინებულ ურთიერთობას ვერ განვიხილავთ საკუთრების ჩამორთმევად, უნდა დადგინდეს სადავო ნორმის მიმართება 21-ე მუხლის მე-2 პუნქტთან. უპირველესად, გასარკვევია აქვს თუ არა ადგილი „საკუთრების უფლების შეზღუდვას“ 21-ე მუხლის მე-2 პუნქტის თვალსაზრისით. სასამართლო იზიარებს სპეციალისტის მოსაზრებას, რომ „შეზღუდვა“ უნდა იქნეს გაგებული პოზიტიური შინაარსით. თუ „შეზღუდვას“ ამ სიტყვის პირდაპირი მნიშვნელობით განვმარტავთ, მაშინ კონსტიტუციის 21-ე მუხლის მე-2 პუნქტი მხოლოდ საკუთრების უფლებაში ნეგატიური ჩარევისაგან დამცავ და სახელმწიფოს შემზღუდველ ნორმად იქცევა. ამ შემთხვევაში ძალიან მნიშვნელოვანია სწორად იქნეს გაგებული 21-ე მუხლის მე-2 პუნქტის მიზანმიმართულება. სწორედ ამ პუნქტის საფუძველზეა უფლებამოსილი სახელმწიფო საკუთრების სოციალური ბუნებიდან გამომდინარე, დაადგინოს საკუთრების შინაარსი და ფარგლები. „შეზღუდვა“ უნდა გავიგოთ, როგორც საკანონმდებლო ჩარჩოების დადგენა სახელმწიფოს მიერ. სხვა შემთხვევაში, 21-ე მუხლის მე-2 პუნქტის რეგულირების სფეროდან გავიდოდა ურთიერთობების მთელი კომპლექსი, რომელთა მიმართაც ვერ მოხდება „შეზღუდვის“ მისადაგება მისი პირდაპირი მნიშვნელობით. 21-ე მუხლის მე-2 პუნქტის შემთხვევაში, საკუთრების ჩამორთმევისაგან განსხვავებით, სახელმწიფო ადგენს სამართლებრივ რეჟიმს, მაგრამ არ არის აუცილებელი, რომ პირდაპირ ან ირიბად მონაწილეობა მიიღოს კონკრეტულ ურთიერთობაში. აღნიშნულიდან გამომდინარე, „მეწარმეთა შესახებ“ კანონის 53³ მუხლი, როგორც მინორიტარი აქციონერის აქციაზე საკუთრების შინაარსისა და ფარგლების განმსაზღვრელი და შესაბამისი სამართლებრივი ურთიერთობის მომწესრიგებელი ნორმა, ექვემდებარება შემოწმებას კონსტიტუციურობის თვალსაზრისით კონსტიტუციის 21-ე მუხლის მე-2 პუნქტთან მიმართებით.

12. სადავო ნორმის კონსტიტუციის 21-ე მუხლის მე-2 პუნქტთან შესაბამისობის დადგენისას უნდა გაირკვეს, თუ რამდენად არის დაცული კონსტიტუციის ფორმალური მოთხოვნები. 21-ე მუხლის მე-2 პუნქტის თანახმად, შეზღუდვა შეიძლება განხორციელდეს კანონით განსაზღვრულ შემთხვევებში და დადგენილი წესით. აქციათა სავალდებულო მიყიდვის შემთხვევა, აქციების შეძენის შედეგად ერთერთი აქციონერის საკუთრებაში სააქციო საზოგადოების ხმის უფლების მქონე აქციათა 95%-ზე მეტის გადასვლა, რომელიც მას აძლევს უფლებას გამოისყიდოს სხვა აქციონერთა აქციები, დადგენილია „მეწარმეთა შესახებ“ კანონის 53³ მუხლით. ამავე მუხლით არის მოწესრიგებული მინორიტარი აქციონერების მიერ მაჟორიტარი აქციონერისათვის აქციათა სავალდებულო მიყიდვის წესი. ამდენად, სადავო ნორმა, ფორმალური კუთხით, შეესაბამება კონსტიტუციის 21-ე მუხლის მე-2 პუნქტს.

13. რამდენადაც „მეწარმეთა შესახებ“ კანონის 53³ მუხლი კონსტიტუციის 21-ე მუხლის მე-2 პუნქტით გათვალისწინებულ „შეზღუდვას“ წარმოადგენს, აუცილებელია დადგინდეს, არის თუ არა განპირობებული აქციათა სავალდებულო მიყიდვა „აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროებით“. თუმცა, ეს შეუძლებელია „აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროების“ არსის გარკვევის გარეშე. ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს მიდგომა ამ საკითხისადმი საკმაოდ ლიბერალურია. საქმეზე „ჯეიმსი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ“ ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ მიუთითა, რომ საკუთრების იძულებითი გადაცემა ერთი კერძო პირიდან მეორე კერძო პირისათვის შეიძლება შეესაბამებოდეს კანონიერ მიზანს საზოგადოების ინტერესებში. „საზოგადოებრივი ინტერესების“ გაგება ვრცელია და მოქმედებს ე.წ. „სახელმწიფოს ფართო მიხედულები“ს კონცეფცია. საკანონმდებლო ორგანოსათვის მინიჭებული თავისუფალი მოქმედების ჩარჩოები მის მიერ სოციალურ-ეკონომიკური პოლიტიკის განხორციელებისას საკმაოდ ფართო უნდა იყოს. თუმცა, საკანონმდებლო ორგანოს პოზიცია მცდარია, როდესაც აშკარაა, რომ ამ პოზიციას არ აქვს გონივრული საფუძველი.

14. „აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროება“ არ არის მყარი და ყველა საზოგადოებაზე უნივერსალურად მორგებული ცნება. ის ცვალებადია დროსა და სივრცეში პოლიტიკური, ეკონომიკური თუ სოციალური მოცემულობების გათვალისწინებით. აქედან გამომდინარე, ის რაც ერთ საზოგადოებაში შეიძლება ჩაითვალოს „აუცილებელ საზოგადოებრივ საჭიროებად,“ შეიძლება სხვა საზოგადოებაში ასეთად არ იქნეს მიჩნეული. გარდა ამისა, ის, რაც მოცემული მომენტისათვის გაგებულია როგორც „აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროება,“ შესაძლოა მომავალში ასეთად აღარ ჩაითვალოს ან პირიქით – დღეისათვის არსებულმა მიზანმა, რომელსაც ვერ მივანიჭებთ „აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროების ხარისხს“ მომავალში მიიღოს ასეთი დატვირთვა. `აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროების“ განსაზღვრისას დიდი მნიშვნელობა აქვს იმას, თუ რა არის საკუთრების უფლების ობიექტი, როგორია მისი ბუნება და სოციალური დატვირთვა. ამ თვალსაზრისით, ის გარემოებები, რომლებიც წარმოადგენენ „აუცილებელ საზოგადოებრივ საჭიროებას“ საკუთრების ერთი ობიექტის მიმართ, ასეთ საჭიროებას შეიძლება არ წარმოადგინონ სხვა ობიექტის მიმართ.

15. „აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროების“ შინაარსს კონკრეტულ შემთხვევაში კანონმდებელი განსაზღვრავს. მოქმედება „აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროებისათვის“ არ ნიშნავს, რომ ის არის მიმართული საზოგადოებისათვის გარკვეული და გარდაუვალი უარყოფითი შედეგების თავიდან ასაცილებლად. კანონმდებელი „აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროებისათვის“ შეიძლება მოქმედებდეს, როდესაც მას ამოძრავებს საზოგადოებისათვის ან მისი ნაწილისათვის დადებითი შედეგების მომტანი მიზნები. ამასთანავე, არ არის აუცილებელი, რომ კანონმდებელმა კონკრეტულად მიუთითოს ნორმაში, თუ რა „აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროებისათვის“ იღებს მას. „აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროების“ არსებობა შეიძლება გაირკვეს ნორმის ანალიზის, მისი განმარტების შედეგად. პირი, რომელიც იყენებს ნორმას, თვითონ კი არ ადგენს „აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროების“ არსებობას ან არარასებობას, არამედ მიიჩნევს, რომ ამ კონკრეტულ შემთხვევაში არსებობს კანონმდებლის მიერ მოაზრებული „აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროება.“ ხოლო იმას, არის თუ არა კანონმდებლის მოსაზრება „აუცილებელ საზოგადოებრივ საჭიროებასთან“ დაკავშირებით მართებული და კონსტიტუციასთან შესაბამისი, საკონსტიტუციო სასამართლო ადგენს.

16. ტერმინი „აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროება“ ასევე გამოყენებულია კონსტიტუციის 21-ე მუხლის მე-3 პუნქტშიც, საკუთრების ჩამორთმევის მიზანთან დაკავშირებით. საკუთრების ჩამორთმევის კონტექსტში „აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროება“ მკაცრ და კონკრეტულ განმარტებას ექვემდებარება. ეს გამოხატულია „აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროებისათვის საკუთრების ჩამორთმევის წესის შესახებ“ კანონით გათვალისწინებულ ამომწურავ ჩამონათვალშიც. 21-ე მუხლის მე-2 პუნქტის ფარგლებში „აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროების“ შინაარსი უფრო ფართოდ უნდა იქნეს გაგებული, საკუთრების სოციალური ბუნებიდან გამომდინარე. თუ არ მოხდება 21-ე მუხლის მე-2 პუნქტით დადგენილი „აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროების“ შედარებით ფართო და თავისუფალი ინტერპრეტაცია, მაშინ კერძოსამართლებრივი ურთიერთობების მარეგულირებელი სამართლებრივი ნორმები მიიღებენ სიხისტის ისეთ მაღალ ხარისხს, რაც აქვს საჯაროსამართლებრივი ურთიერთობების მარეგულირებელ ნორმებს. ამ სფეროში კანონმდებელი გაცილებით უფრო თავისუფალია, ვიდრე საჯაროსამართლებრივი ურთიერთობების რეგულირების სფეროში. თუმცა, ეს არ ნიშნავს კანონმდებლის სრულ თავისუფლებას და ამოვარდნას კონსტიტუციურ-სამართლებრივი ჩარჩოებიდან. კანონმდებლის მიერ გამოხატული პოზიცია უნდა იყოს დაბალანსებული, მკაფიო, გარკვეული და არ უნდა იძლეოდეს თვითნებობისა და ნორმის ბოროტად, არამიზნობრივად გამოყენების შესაძლებლობას.

17. მინორიტარ აქციონერთა აქციების სავადლდებულო მიყიდვა მაჟორიტარი აქციონერისათვის ვერ იქნება განხილული საზოგადოებრივი საჭიროების კონტექსტში და ლეგიტიმურ მიზნად, რადგანაც ის „შეზღუდვას“ წარმოადგენს. ეს წინააღმდეგობაში მოვიდოდა კონსტიტუციის 21-ე მუხლის მე-2 პუნქტთან, რომელიც შეზღუდვას განიხილავს არა მიზნად, არამედ მის მიღწევის საშუალებად. საკონსტიტუციო სასამართლოს ამოცანაა დაადგინოს, არსებობს თუ არა ლეგიტიმური მიზანი, რომელიც კანონმდებელმა დაინახა და შემდეგ შეაფასოს, თუ რამდენად თანაბარზომიერი საშუალებაა აქციათა სავალდებულო მიყიდვა ამ მიზნის მისაღწევად.

18. სააქციო საზოგადოებების ჩამოყალიბების პროცესი საქართველოში, ისევე როგორც იმ სახელმწფიოებში, სადაც ეკონომიკის სოციალისტური სისტემა მოქმედებდა, გარკვეული თავისებურებებით წარიმართა. სააქციო საზოგადოებების ძირითადი ნაწილი პრივატიზების შედეგად არის შექმნილი. თუმცა, იმის მტკიცება, რომ სააქციო საზოგადოებები საქართველოში ხელოვნურად და ნების გამოვლენის გარეშე შეიქმნა, სადავოა. საქართველოს რესპუბლიკის 1991 წლის 9 აგვისტოს კანონი „საქართველოს რესპუბლიკაში სახელმწიფო სწარმოთა პრივატიზების შესახებ“ იმისათვის, რომ საწარმოს მუშაკები გამხდარიყვნენ საწარმოს მყიდველები და ესარგებლათ კანონით დაშვებული შეღავათებით, მოითხოვდა ამხანაგობის შექმნას. სახელმწიფო საწარმოთა პრივატიზება მისი მუშაკების მიერ წარმოადგენდა მიზანმიმართულ მოქმედებას და ეს პროცედურა თავისთავად გულისხმობდა მუშაკების მხრიდან თავისუფალი ნების გამოვლენას. ამხანაგობები არ იქმნებოდა ავტომატურად, მუშაკების ნების გარეშე. 1994 წლის 14 აპრილს საქართველოს რესპუბლიკის მინისტრთა კაბინეტმა მიიღო დადგენილება №287 „საქართველოს რესპუბლიკაში საპრივატიზაციო ბარათების სისტემის შემოღების შესახებ“, რომლითაც საქართველოს რესპუბლიკის ყოველ მოქალაქეს 1993 წლის 1 სექტემბრის მდგომარეობით უფლება მიენიჭა, მიეღო ერთი საპრივატიზაციო ბარათი, რომელიც საშუალებას მისცემდა საკუთრებაში უფასოდ მიეღო განსაზღვრული საერთო სახელმწიფო (საპრივატიზაციო) ქონებიდან თანაბარი წილი. ამ დადგენილებით დამტკიცებული „საპრივატიზაციო ბარათების შესახებ“ დებულების შესაბამისად, საპრივატიზებო ბარათებით განხორციელდა სახელმწიფო საკუთრებაში მყოფი საწარმოების, მათი ქვედანაყოფების, ქონების, სააქციო საზოგადოებაში და ამხანაგობებში აქციებისა და წილის საქართველოს რესპუბლიკის მოქალაქებისადმი უსასყიდლოდ გადაცემის მექანიზმის რეალიზაცია. საპრივატიზებო ბარათები მოქმედებდა, როგორც გადახდის საშუალება. მოქალაქეს ჰქონდა სრული თავისუფლება, თავისი ნების შესაბამისად განეკარგა თავისი კუთვნილი ვაუჩერი – მოეხდინა მისი რეალიზაცია ან გამოეყენებინა ვაუჩერი რომელიმე სააქციო საზოგადოების აქციების შესაძენად. სწორედ ასეთ სამართლებრივ პირობებში, რაც ფაქტიურად გამორიცხავდა პირის მიერ აქციების შეძენას მისი ნების მიუხედავად, ჩამოყალიბდა სააქციო საზოგადოებების უმრავლესობა.

19. სააქციო საზოგადოებებისადმი ერთიანი მიდგომის შემუშავება, რომ აუცილებელია მათი გარდაქმნა შეზღუდული პასუხისმგებლობის საზოგადოებებად, მართებული არ არის. ის, თუ რომელი ორგანიზაციულ-სამართლებრივი ფორმა იქნება ეფექტური საწარმოსათვის, გადასაწყვეტია კონკრეტულ შემთხვევაში. გარკვეული სააქციო საზოგადოებების წარუმატებლობის მიზეზი იყო არა მათი ორგანიზაციულ-სამართლებრივი ფორმა, არამედ ამ საწარმოთა ეფექტური და გააზრებული მართვის არარსებობა. იმ შემთხვევებისათვის კი, როდესაც საწარმოსთვის შეზღუდული პასუხისმგებლობის საზოგადოების ორგანიზაციულ-სამართლებრივი ფორმა უფრო მიზანშეწონილი იქნებოდა, არსებობს „მეწარმეთა შესახებ“ კანონით დადგენილი პროცედურა. თუ პროცედურა ნაკლოვანია და გარდაქმნის შესაძლებლობები შეზღუდული, კანონმდებელს შეუძლია, კონსტიტუციურ-სამართლებრივი ფარგლების დაცვით, მოახდინოს შესაბამისი ცვლილებების შეტანა კანონში. გარდა ამისა, გასათვალისწინებელია, რომ სააქციო საზოგადოება ისტორიულად არის კაპიტალის მოზიდვაზე ორიენტირებული საწარმოს ორგანიზაციულ-სამართლებრივი ფორმა და, ერთი მხრივ, იმის მტკიცება, რომ აუცილებელია სააქციო საზოგადოებების გარდაქმნა შეზღუდული პასუხისმგებლობის საზოგადოებებად, რომელიც კაპიტალის მოზიდვის თვალსაზრისით ნაკლებად მოქნილი, მიმზიდველი და ხელმისაწვდომია, ხოლო, მეორე მხრივ, იმის მტკიცება, რომ ეს ინვესტიციების მოზიდვას შეუწყობს ხელს, წინააღმდეგობრივია.

20. კანონი „ფასიანი ქაღალდების ბაზრის შესახებ“ არ აწესებს მოთხოვნებს ზოგადად სააქციო საზოგადოებების ორგანიზაციულ-სამართლებრივი ფომით ჩამოყალიბებული საწარმოების მიმართ. ანგარიშვალდებულ საწარმოდ სააქციო საზოგადოება ჩაითვლება მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ მის მიერ გამოშვებული ფასიანი ქაღალდები, ამ შემთხვევაში აქციები, როგორც წილობრივი ფასიანი ქაღალდები, განთავსდება საჯარო შეთავაზების გზით ან/და დაშვებულია სავაჭროდ საფონდო ბირჟაზე. თუმცა, სააქციო საზოგადოება ანგარიშვალდებული საწარმოც რომ იყოს, ვალდებულება კომისიას წარუდგინოს, გამოაქვეყნოს ან რეგსიტრირებულ მესაკუთრეებს მიაწოდოს წლიური, ნახევარი წლისა და მიმდინარე ანგარიშები, ფასიანი ქაღალდების ბაზარზე ინვესტორთა ინტერესების დაცვას, ღიაობის უზრუნველყოფისა და სხვა ლეგიტიმური მიზნების მიღწევას ემსახურება და არ მეტყველებს სააქციო საზოგადოების, როგორც ორგანიზაციულ-სამართლებრივი ფორმის ნაკლოვანებაზე და ზედმეტი, მით უმეტეს, გადაჭარბებული ვალდებულებებით არ ტვირთავს საზოგადოებას.

21. სააქციო საზოგადოების საქმიანობა დაკავშირებულია გარკვეულ ხარჯებთან, მათ შორის ისეთთან, რომლებსაც იწვევს მინორიტარი აქციონერების არსებობა სააქციო საზოგადოებაში. თუმცა, ეს არ არის იმდენად მძიმე და გადაჭარბებული ტვირთი სააქციო საზოგადოებისათვის, მით უმეტეს ნორმალური მართვის პირობებში, რომ ყველა შემთხვევაში გამოიწვიოს აქციების სავალდებულო მიყიდვის გზით მინორიტარი აქციონერების სააქციო საზოგადოებიდან განდევნის აუცილებლობა. საქმის არსებითი განხილვისას ვერ დასახელდა ვერც ერთი შემთხვევა, როდესაც სააქციო საზოგადოებას ხარჯი მინორიტარ აქციონერთა დესტრუქციული მოქმედებების შედეგად წარმოეშვა. პირმა, რომელიც მონაწილეობას აპირებს ხელშეკრულებაზე დაფუძნებულ მიზნობრივ გაერთიანებაში, სადაც სხვა მრავალი პირი მონაწილეობს, წინასწარვე უნდა გაიცნობიეროს, რომ მსგავსი გაერთიანება მხოლოდ ეკონომიკური მოგების მიღებას არ გულისხმობს, ფინანსურად უდანაკარგოდ ვერ ჩაივლის და მოუწევს თავისი პარტნიორების ინტერესებისათვის ანგარიშის გაწევა.

22. უფლების განხორციელებისას არსებობს პრეზუმფცია, რომ უფლებამოსილი პირი კეთილსინდისიერად მოქმედებს, თუმცა პრაქტიკაში ვერ გამოირიცხება უფლების ბოროტად გამოყენების შემთხვევებიც. სასამართლოსათვის მიმართვას შეიძლება მოჰყვეს სააქციო საზოგადოებაზე სხვადასხვა სახის შეზღუდვების დაკისრება, რაც გამოიწვევს შეფერხებებს მის საქმიანობაში. მაგალითისათვის, ხელსაყრელი გარიგებების შეფერხება ან ჩაშლა და ა.შ. აქვე ისიც არ უნდა დავივიწყოთ, რომ საბაზრო ეკონომიკის პირობებში, როდესაც საწარმოს კონკურენტუნარიანობის შესანარჩუნებლად მოქნილი, სწრაფი მოქმედება და გადაწყვეტილებების ოპერატიული მიღებაა აუცილებელი, დროის ფაქტორს გადამწყვეტი მნიშვნელობა ენიჭება და სასამართლო დავა დროის დაკარგვის თვალსაზრისითაც ზიანს აყენებს სააქციო საზოგადოებას. მიუხედავად აღნიშნულისა, მინორიტარი აქციონერების განდევნის გამართლება ვერ იქნება ის, რომ ისინი ახორციელებენ მათთვის კანონით მინიჭებულ უფლებებს, მათ შორის სასამართლოსათვის მიმართვის უფლებას. არაკეთილსინდისიერი მინორიტარი აქციონერის შემაფერხებელ ფაქტორს მაგალითისათვის, წარმოადგენს უფლების ბოროტად გამოყენებასთან დაკავშირებით არსებული რეგულირებები სამოქალაქო კანონმდებლობაში, სასამართლო ხარჯების დაკისრების რეალური პერსპექტივა. კანონმდებელს შეუძლია ასევე მოახდონოს „მეწარმეთა შესახებ“ კანონის შესაბამისი ნორმების გონივრული ოპტიმიზაცია და გაცილებით მსუბუქი საშუალება იქნებოდა მიზნის მისაღწევად, ვიდრე მინორიტარი აქციონერების განდევნა სააქციო საზოგადოებიდან.

23. აუცილებელია კანონმდებელმა ისე მოახდინოს კორპორაციული ურთიერთობების მოწესრიგება, რომ სააქციო საზოგადოებებს მიეცეთ როგორც არსებული, ასევე პერსპექტივაში რეალურად მოსალოდნელ გარემოებებში მოქნილი სამეწარმეო პოლიტიკის გატარების, სამეწარმეო ინიციატივის გამოვლენისა და განვითარების შესაძლებლობა. ამ თვალსაზრისით აქტიური სუბიექტი სააქციო საზოგადოებაში სწორედ მაჟორიტარი აქციონერია, ხოლო მინორიტარ აქციონერს ძირითადად მოგების მიღების ინტერესი ამოძრავებს და მაჟორიტარ აქციონერთან შედარებით, გაცილებით პასიურია. მიმდინარე ეტაპზე, როდესაც ეკონომიკის განვითარებისათვის გადამწყვეტი მნიშვნელობა აქვს უცხოურ ინვესტიციებს, არსებობს საზოგადოებრივი საჭიროება, ჩამოყალიბდეს მკვეთრი სამართლებრივი ჩარჩოები შესაძლო კორპორაციული კონფლიქტების თავიდან ასაცილებლად, შეიქმნას კომპანიების შთანთქმის, ლიკვიდაციისა თუ რეორგანიზაციის ეფექტური საკანონმდებლო მექანიზმი, რომლის განუყოფელ ნაწილს აქციათა სავალდებულო მიყიდვის ინსტიტუტი წარმოადგენს. ეს ხელს შეუწყობს ეფექტურად ორგანიზებული საწარმოების ჩამოყალიბებას, ფასიანი ქაღალდების ბაზრის განვითარებას.

24. საქართველოს ეკონომიკის განვითარებისათვის განსაკუთრებული მნიშვნელობა აქვს იმ საწარმოებს, რომლებიც ჩამოყალიბებულია სააქციო საზოგადოების ორგანიზაციულ-სამართლებრივი ფორმით. ქვეყანაში არსებული წარმოების უდიდესი ნაწილი სწორედ მათზე მოდის. ამ სააქციო საზოგადოებათა საქმიანობის ეფექტურობაზე, მათი სწრაფ და მოქნილ რესტრუქტურიზაციის შესაძლებლობაზე ბევრადაა დამოკიდებული ინვესტიციების მოზიდვა, წარმოების განვითარება, კონკურენტუნარიანი პროდუქციის შექმნა, ახალი სამუშაო ადგილების გაჩენა და შედეგად, საზოგადოებრივი კეთილდღეობისა და სტაბილურობის ზრდა. ხშირად ამ სწარმოთა განვითარების ინტერესი სცდება მხოლოდ სააქციო საზოგადოების ფარგლებს და რეგიონალურ, ზოგჯერ კი ზოგადსახელმწიფოებრივ მნიშვნელობასაც იძენს.

25. რესტრუქტურიზაციისა და მით უმეტეს, ლიკვიდაციის პროცესში მყოფი სააქციო საზოგადოების, რომლის აქციები დაშვებულია საფონდო ბირჟაზე, აქციების ლიკვიდურობა მცირდება, მათი ფასიც ეცემა და აქციების სავალდებულო მიყიდვა, სრულფასოვანი ანაზღაურების პირობებში მინორიტარი აქციონერისათვის ხელსაყრელიც კი არის. თუმცა, უნდა აღინიშნოს, რომ აქციათა სავალდებულო მიყიდვა არ წარმოადგენს უნივერსალურ საშუალებას ყველა საწარმოსათვის პოზიტიური ეკონომიკური ცვლილებების განსახორციელებლად. აქციათა სავალდებულო მიყიდვა ძირითადად გვევლინება, როგორც საწარმოთა შთანქმისა და რესტრუქტურიზაციის, თანმდევი და ხელშეწმყობი მექანიზმი. ამ თვალსაზრისით სტატიკურ მდგომარეობაში მყოფ სააქციო საზოგადოებებზე ამ ინსტიტუტის მოქმედების გავრცელება ზრდის მისი არადანიშნულებისამებრ გამოყენებისა და შესაძლო ნეგატიური შედეგების რისკს.

26. კანონმდებელმა ისე უნდა ჩამოაყალიბოს აქციათა სავალდებულო მიყიდვის მომწესრიგებელი ნორმა, რომ დაიცვას სამართლიანი ბალანსი მხარეებს შორის, გამორიცხოს ეკონომიკური ძალაუფლების ბოროტად გამოყენების შესაძლებლობა. მინორიტარ აქციონერს სრული უფლება აქვს იცოდეს, თუ რატომ ხდება მისი კუთვნილი აქციების მაჟორიტარი აქციონერის საკუთრებაში გადასვლა. მას უნდა ჰქონდეს თავისი პოზიციის გამოხატვისა და დაცვის სამართლებრივი საშუალება. მაჟორიტარი აქციონერის სურვილი, საკუთრებაში ჰქონდეს აქციების სრული პაკეტი, გასაგები და ბუნებრივია, მაგრამ საკუთრების უფლების შეზღუდვის გამართლებას არ წარმოადგენს. ერთერთი აქციონერის ხელში აქციების 95%-ის ან მეტის არსებობა თავისთავად არ ნიშნავს აქციათა სავალდებულო მიყიდვის სოციალური საჭიროების გაჩენას. აქციათა სავალდებულო მიყიდვა შესაძლებელია განხორციელდეს მოხლოდ იმ შემთხვევაში, როდესაც ის წარმოადგენს აუცილებელ საშუალებას შესაბამისი საწარმოს ნორმალური ფუნქციონირებისა და განვითარებისათვის.

27. როდესაც ვახდენთ აქციათა სავალდებულო მიყიდვის შეფასებას თანაბარზომიერების თვალსაზრისით, ყურადღების მიღმა არ უნდა დარჩეს ამ პროცედურის არც ერთი არსებითი კომპონენტი. ამ მხრივ გამოსაყოფია და შესაფასებელია ორი მომენტი – პირველ რიგში, რამდენად შეესაბამება ზემოთ მოყვანილ მოთხოვნებს აქციათა სავალდებულო მიყიდვის თაობაზე გადაწყვეტილების მიღებისა და აღსრულების პროცედურა და მეორე, რამდენად უზრუნველყოფს მინორიტარი აქციონერების სამართლიან ანაზღაურებას აქციათა სავალდებულო მიყიდვისას აქციის ფასის დადგენის პროცედურა. ამ ორი უმნიშვნელოვანესი გარემოების გათვალისწინების გარეშე, თვით ლეგიტიმური საზოგადოებრივი მიზნის არსებობის შემთხვევაშიც კი, ამ მიზნის მიღწევის საშუალება არაადექვატური და არაპროპორციული იქნება.

28. 2005 წლის 28 ივლისის №1/4/184,228 გადაწყვეტილებაში საკონსტიტუციო სასამართლო მიუთითებს: „...სახელმწიფო ვალდებულია საზოგადოებრივი ინტერესებით საკუთრების შეზღუდვის ყველაზე სწორი და ეფექტიანი გზა გამონახოს, რაც მძიმე ტვირთად არ დააწვება სამეურნეო ბრუნვის მხოლოდ ერთ მონაწილეს. მიუღებელია ერთი ასეთი მონაწილის საკუთრების გარანტიაზე უარის თქმა ბრუნვის მეორე მონაწილის საკუთრების სასარგებლოდ....“ ეკონომიკური ეფექტურობის მოტივით შემოღებული წესი არ შეიძლება ცალმხრივ ტვირთად დააწვეს ერთერთ მხარეს, წინააღმდეგ შემთხვევაში გარდა სამართლებრივი პრობლემებისა, წარმოიშვება საბაზრო დეზორგანიზაციის, მიწოდებისა და მოთხოვნის დისბალანსის საშიშროება. „მეწარმეთა შესახებ“ კანონის 53³ მუხლით დადგენილი წესი არ შეესაბამება ამ მოთხოვნებს. ის აშკარად არღვევს სამართლიან ბალანსს მაჟორიტარი აქციონერის სასარგებლოდ. სადავო ნორმიდან, მისი საზღვარგარეთული ანალოგებიდან განსხვავებით, არ იკვეთება აქციათა სავალდებულო მიყიდვის მიზანმიმართულება. ეს კი იმის საშუალებას იძლევა, რომ მაჟორიტარმა აქციონერმა გამოისყიდოს მინორიტარი აქციონერების აქციები იმ შემთხვევაშიც კი, როდესაც ეს საწარმოსათვის არავითარ საჭიროებას არ წარმოადგენს. 53³ მუხლით დადგენილი წესის შესაბამისად, მინორიტარი აქციონერი აქციათა სავალდებულო მიყიდვის თაობაზე გადაწყეტილების შესახებ ინფორმაციას იღებს ბეჭდვით ორგანოში გამოქვეყნებული გადაწყვეტილებით, მას აღნიშნული განცხადება ასევე ეგზავნება დაზღვეული წერილით. ამგვარ პირობებში მინორიტარ აქციონერს არათუ არ აქვს სამართლებრივი საშუალება თავი დაიცვას მაჟორიტარი აქციონერის მიერ ეკონომიკური ძალაუფლების ბოროტად გამოყენებისაგან, არამედ მას იმის შესაძლებლობაც არ აქვს, მიიღოს შესაბამისი ინფორმაცია აქციათა სავალდებულო მიყიდვის მიზეზების თაობაზე და დააფიქსროს თავისი პოზიცია ამასთან დაკავშირებით. სადავო ნორმით გათვალისწინებული პროცედურა არაგამჭვირვალეა, აქციების სავალდებულო მიყიდვისას მინორიტარი აქციონერი ფაქტიურად ინფორმაციულ ვაკუუმში იმყოფება და გაცილებით წამგებიან მდგომარეობაშია, ვიდრე მაჟორიტარი აქციონერი. იმ პირობებში, როდესაც სამართლებრივი სისტემა ვერ უზრუნველყოფს მინორიტარი აქციონერების დაცვასა და მათი უფლებების განსაზღვრას, მაჟორიტარი და მინორიტარი აქციონერების ინტერესების კონფლიქტი იწვევს დამატებით სამართლებრივ არასტაბილურობას საქმიან გარემოში, ზრდის რისკებს და „აფრთხობს “როგორც შიდა, ასევე უცხოურ ინვესტიციებს.

29. აქციათა სავალდებულო მიყიდვისას სამართლიანი ფასის დადგენის მექანიზმის შეფასებისას „მეწარმეთა შეხახებ “კანონის 53³ მუხლის გარდა, გასათვალისწინებელია ამავე კანონის 532 მუხლი, რომელიც არეგულირებს სავალდებულო სატენდერო შეთავაზებას. როგორც აღვნიშნეთ, 53³ მუხლი სამართლიან ფასთან დაკავშირებით სწორედ 53² მუხლზე, კონკრეტულად კი ამ მუხლის მე-2 პუნქტზე მიუთითებს. ტერმინი „სამართლიანი ფასი“ კანონით არ არის დეფინირებული. მსგავსი განუსაზღვრელი სამართლებრივი ტერმინები სამართლისათვის უცხო არ არის და ხშირ შემთხვევაში აუცილებელიცაა. თუმცა, როდესაც კანონმდებელი იყენებს განუსაზღვრელ სამართლებრივ ტერმინს, უნდა გათვალოს, რომ პრაქტიკაში იარსებებს კონკრეტულ შემთხვევებში ამ ტერმინის განმარტების გარკვეული ობიექტური საფუძვლები და მისი განმარტება არ იქნება დამოკიდებული პირთა გარკვეული კატეგორიის ფანტაზიაზე თუ ნება-სურვილზე. ამ თვალსაზრისით, განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭება სამართლიანი ფასის დადგენის ისეთი სამართლებრივი პროცედურის განსაზღვრას, რომელიც არაორაზროვანი, მკაფიოა და არ აძლევს რომელიმე მხარეს მანიპულირების საშუალებას. საფრთხე ორივე მხრიდან არსებობს – მაჟორიტარი აქციონერის სურვილია, რომ რაც შეიძლება ხელსაყრელ ფასად შეიძინოს აქციები, ხოლო მინორიტარი აქციონერისა – მიიღოს მაქსიმალური ანაზღაურება თავისი აქციების სანაცვლოდ. მართალია, სავალდებულო სატენდერო შეთავაზების წესი, განსაკუთრებით მინორიტარი აქციონერებისათვის სამართლიანი ანაზღაურების მიცემის კუთხით, გარკვეულწილად აბალანსებს ინტერესებს, მაგრამ ეს არ არის ის პროცედურა, რომელიც ყველა შემთხვევაში წინ უძღვის აქციათა სავალდებულო მიყიდვას, რადგანაც ის არ ვრცელდება იმ შემთხვევებზე, როდესაც მაჟორიტარ აქციონერს „მეწარმეთა შესახებ“ კანონის 53² მუხლის ამოქმედების მომენტში უკვე ეკუთვნოდა სააქციო საზოგადოების ხმის უფლების მქონე აქციათა 1/2-ზე მეტი.

30. „მეწარმეთა შესახებ“ კანონი სამართლიანი ფასის დადგენის ორგვარ მექანიზმს ითვალისწინებს - სამართლიანი ფასის განსაზღვრას დამოუკიდებელი ექსპერტის ან საბროკერო კომპანიის მიერ და სამართლიანი ფასის განსაზღვრას სააქციო საზოგადოების წესდებით დადგენილი წესით. კანონმდებელი ადგენს სამართლიანი ფასის ქვედა ზღვარს – სამართლიანი ფასი არ უნდა იყოს ნაკლები იმ ყველაზე მაღალ ფასზე, რომელიც გამოსყიდვის განმახორციელებელმა აქციონერმა ბოლო 12 თვის განმავლობაში გადაიხადა შესაბამისი სააქციო საზოგადოების აქციაში, მაგრამ ეს ნორმა მხოლოდ იმ შემთხვევებზე გავრცელდება, როდესაც ამ პერიოდის განმავლობაში განხორციელდა ვაჭრობა სააქციო საზოგადოების აქციებით. თუმცა, გაურკვეველია სამართლიანი ფასის ქვედა ზღვარი იმ შემთხვევებში, როდესაც ბოლო 12 თვის განმავლობაში გამოსყიდვის განმხორციელებელ აქციონერს სააქციო საზოგადოების აქციები არ შეუძენია ან ამ აქციებით ვაჭრობა საერთოდ არ ხორციელდებოდა.

31. დამოუკიდებელი ექსპერტის ან საბროკერო კომპანიის მიერ სამართლიანი ფასის დადგენისას მინორიტარი აქციონერის უფლებების დარღვევის რისკი მცირდება. ამას უზრუნველყოფს, ერთი მხრივ, გამოსყიდვის ანგარიშის შედგენის ვალდებულება, სადაც აისახება გამოსყიდვის დოკუმენტურად დადასტურებული გარემოებები, სამართლიანი ფასის დასადგენად გამოყენებული მეთოდი და აქციათა ფასი, ხოლო, მეორე მხრივ, ის, რომ დამოუკიდებელი ექსპერტი ან საბროკერო კომპანია აქციონერისათვის დაუდევრობით ან განზრახ არასწორი შეფასებით ზიანის მიყენებისათვის მთელი თავისი ქონებით აგებს პასუხს. ყოველივე ზემოაღნიშნულს ემატება ისიც, რომ მინორიტარი აქციონერი უფლებამოსილია გაეცნოს გამოსყიდვის ანგარიშს და მიმართოს სასამართლოს აქციათა განსხვავებული ფასის დადგენის მოთხოვნით – ე.ი. მას კანონმდებელი ანიჭებს სამართლებრივი დაცვის საშუალებებს. რაც შეეხება სამართლიანი ფასის დადგენის კონკრეტულ მეთოდს და ამ მეთოდის შედეგად მიღებული ფასის სამართლიანობის დადგენას, ეს ყოველ კონკრეტულ შემთხვევაში შემფასებლისა და საერთო სასამართლოს უფლებამოსილებაა და არა საკონსტიტუციო სასამართლოს მსჯელობის საგანი, მით უმეტეს, რომ აქციების ფასის გაანგარიშების კონკრეტული მეთოდი საკანონმდებლო დონეზე მოწესრიგებული არ არის.

32. სურათი იცვლება იმ შემთხვევაში, როდესაც სამართლიანი ფასის დადგენის პროცედურა საზოგადოების წესდებითაა განსაზღვრული. ამ დროს ბალანსი ისევ მინორიტარი აქციონერის საზიანოდ ირღვევა და მას სამართლებრივი დაცვის საშუალებებიც არ აქვს. „მეწარმეთა შესახებ“ კანონის 53³ მუხლის მე-3 პუნქტი აქციონერს სასამართლოსათვის მიმართვის უფლებას აძლევს იმ შემთხვევაში, თუ ფასი ექსპერტის ან საბროკერო კომპანიის მიერ არის დადგენილი, მაგრამ კანონი არ აწესრიგებს იმ სიტუაციას, როდესაც მინორიტარი აქციონერი არ ეთანხმება სააქციო საზოგადოების წესდებით რეგულირებული წესით დადგენილ ფასს.

33. „მეწარმეთა შესახებ“ კანონის 53³ მუხლის კონსტიტუციურობის შეფასება ასევე უნდა მოხდეს კონსტიტუციის მე-14 მუხლთან მიმართებით, რადგანაც მოსარჩელეს №390 კონსტიტუციურ სარჩელზე მიაჩნია, რომ მინორიტარი აქციონერი, მხოლოდ იმის გამო, რომ მისი ქონებრივი მდგომარეობა უარესია, დგება არათანასწორ მდგომარეობაში მაჟორიტარ აქციონერთან და ხდება უპირატესობის მინიჭება ქონებრივი მდგომარეობის ნიშნით. აქედან გამომდინარე, გასარკვევია, აქვს თუ არა, სადავო ნორმით დიფერენციაციას ადგილი, შეიძლება თუ არა მინორიტარი და მაჟორიტარი აქციონერების განხილვა, როგორც არსებითად მსგავსი სუბიექტებისა, ხდება თუ არა დიფერენციაცია, მისი არსებობის შემთხვევაში, ქონებრივი ნიშნით, რამდენად გამომდინარეობს დიფერენციაცია საგნის ბუნებიდან, აქვს თუ არა მას ობიექტური საფუძველი და რამდენად პროპორციულია იგი.

34. მოპასუხის წარმომადგენელმა კონსტიტუციის მე-14 მუხლის დარღვევა უარყო იმ არგუმეტით, რომ „აქციების გადაცემა ხდება სამართლიან ფასად და კანონმდებლობით ზუსტად განსაზღვრული პროცედურით, რაც სრულიად გამორიცხავს თანასწორობის ბალანსის დარღვევას.“ სამწუხაროდ ეს პოზიცია არ იძლევა სრულფასოვანი შეფასების საშუალებას. სამართლიანი ანაზღაურების მომენტი იმ შემთხვევაში შეიძენდა დატვირთვას, როდესაც უკვე გარკვეულია დიფერენციაციის არსებობის საკითხი და ხდება მისი თანაბარზომიერების დადგენა. სიტყვებში „კანონმდებლობით ზუსტად განსაზღვრული პროცედურით“ სავარაუდოდ იგულისხმება, რომ ნორმა შეესაბამება განსაზღვრულობის პრინციპს. თუმცა ის, რომ ნორმა შეესაბამება გარკვეულ პრინციპს, თავისთავად არ გამორიცხავს კონსტიტუციის მე-14 მუხლის დარღვევას.

35. იმისათვის, რომ დავადგინოთ „მეწარმეთა შესახებ“ კანონის 53³ მუხლის კონსტიტუციურობა კონსტიტუციის მე-14 მუხლთან მიმართებით, მიზანშეწონილია გავითვალისწინოთ თვით კორპორაციული ურთიერთობების სამართლებრივი ბუნება. კორპორაციული ურთიერთობები თავისი ხასიათიდან გამომდინარე, განსაკუთრებით კაპიტალურ საზოგადოებებში, ასიმეტრიული ურთიერთობებია. მნიშვნელოვანია, რომ პირზე ამ ურთიერთობათა მომწესრიგებელი სამართლებრივი რეჟიმი არ ვრცელდება მისი ნების გარეშე, ეს არ არის ურთიერთობა, რომელშიც პირი სავალდებულო წესით მონაწილეობს, რამდენადაც ეს ფაქტიურად მრავალმხრივ ხელშეკრულებაზე დაფუძნებული ურთიერთობაა. ამ ურთიერთობებში პირის შესვლა თავისთავად გულისხმობს, რომ მან ნებაყოფლობით მიიღო შესაბამისი სახელშეკრულებო პირობები და გაცნობიერებული აქვს ურთიერთობათა სფეციფიკა. კორპორაციული ურთიერთობების ხასიათი განაპირობებს ამ ურთიერთობათა მონაწილეების უფლებების, მოვალეობებისა და პასუხისმგებლობის დიფერენცირებას საწარმოში მათი ქონებრივი მონაწილეობის შესაბამისად. ეს არის სააქციო საზოგადოების ძირითადი პრინციპი, რის თაობაზეც ინფორმირებულია პირი, როდესაც ის შედის ამ ტიპის ურთიერთობებში. აქედან გამომდინარე, როდესაც ვსაუბრობთ სააქციო საზოგადოებაში მიმდინარე ურთიერთობათა მონაწილეებზე, მათი უფლებებისა და მოვალეობების განსხვავებას ვერ განვიხილავთ, როგორც ერთნაირი შემთხვეების მიმართ დიფერენცირებულ დამოკიდებულებას, არსებითად მსგავსი სუბიექტებისადმი არათანასწორ მიდგომას. ეს არის ურთიერთობა აქციონერებს შორის, რომლებმაც ნებაყოფლობით აირჩიეს ისეთი ორგანიზაციულ-სამართლებრივი ფორმა, სადაც გადაწყვეტილების მიღებასა და მართვაში მონაწილეობა, სხვა უფლებამოსილებათა და ასევე შესაბამისი პასუხისმგებლობის ფარგლები საწარმოში მონაწილეობის მასშტაბებზეა დამოკიდებული. სააქციო საზოგადოების საქმიანობა ეფუძნება უმრავლესობის პრინციპს და აქ იმთავითვე გამორიცხულია არსებითად განსხვავებული წილობრივი მონაწილეობის მქონე აქციონერების თანაბარი უფლებებითა და მოვალეობებით აღჭურვის, მათი თანასწორ სუბიექტებად ჩამოყალიბების შესაძლებლობა. კონსტიტუციის მე-14 მუხლი არ ავალდებულებს კანონმდებელს, რომ უზრუნველყოს მსგავსი ტიპის ურთიერთობებში მხარეთა თანასწორობა, რამდენადაც ის არ მოითხოვს უნივერსალურ თანასწორობას ურთიერთობის სამართლებრივი ბუნების გათვალისწინების გარეშე.

36. გარდა ზემოაღნიშნულისა, გასათვალისწინებელია ისიც, თუ რა იგულისხმება ტერმინში „ქონებრივი მდგომარეობა.“ მოსარჩელე მას აიგივებს პირის მონაწილეობის სიდიდესთან კონკრეტულ სააქციო საზოგადოებაში, მაგრამ მონაწილეობა საწარმოში და პირის „ქონებრივი მდგომარეობა“ არ არის იდენტური ცნებები. „ქონებრივი მდგომარეობა,“ საწარმოში მონაწილეობის გარდა, ბევრ სხვა კომპონენტსაც მოიცავს და გაცილებით ფართო ცნებაა. აქედან გამომდინარე, არ ჩანს დიფერენციაციის ნიშანიც.

III

იხელმძღვანელა რა საქართველოს კონსტიტუციის 89-ე მუხლის პირველი პუნქტის„ ვ“ ქვეპუნქტითა და მე-2 პუნქტით, „საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის მე-19 მუხლის „ე“ ქვეპუნქტით, 21-ე მუხლის მე-2 და მე-8 პუნქტებით, 23-ე მუხლის პირველი პუნქტით, 25-ე მუხლის მე-2 და მე-3 პუნქტებით, 43-ე მუხლის მე-2, მე-4, მე-7 და მე-8 პუნქტებით, 45-ე მუხლით, „საკონსტიტუციო სამართალწარმოების შესახებ“ კანონის მე-7 მუხლის პირველი და მე-2 პუნქტებით, 24-ე მუხლის მე-4 პუნქტით, 30-ე, 31-ე, 32-ე და 33-ე მუხლებით

საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლო
ადგენს:

1. დაკამყოფილდეს კონსტიტუციური სარჩელი №405 (საქართველოს სახალხო დამცველი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ).

2. ნაწილობრივ დაკმაყოფილდეს კონსტიტუციური სარჩელი №370 (საქართველოს მოქალაქეები დ. მთვარელიშვილი, ე. ფერაძე, ნ. კალანდაძე, ი. ნაცვლიშვილი და ზ. ნატროშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ).

3. არ დაკმაყოფილდეს კონსტიტუციური სარჩელები№ 382 (საქართველოს მოქალაქე ზ. ელაშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ), №390 (საქართველოს მოქალაქეები ს. მაშია და რ. გოგია საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ) და №402 (საქართველოს მოქალაქე ა. მანძულაშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ).

4. არაკონსტიტუციურად იქნეს ცნობილი „მეწარმეთა შესახებ“ საქართველოს კანონის 53² მუხლი საქართველოს კონსტიტუციის 21-ე მუხლის პირველ და მე-2 პუნქტებთან მიმართებით.

5. გადაწყვეტილება ძალაშია საკონსტიტუციო სასამართლოს სხომაზე მისი საჯაროდ გამოცხადების მომენტიდან.

6. გადაწყვეტილება საბოლოოა და გასაჩივრებას ან გადასინჯვას არ ექვემდებარება.

7. გადაწყვეტილების ასლი გაეგზავნოს მხარეებს, საქართველოს პრეზიდენტს, საქართველოს მთავრობას და საქართველოს უზენაეს სასამართლოს.

8. გადაწყვეტილება გამოქვეყნდეს „საქართველოს საკანონმდებლო მაცნეში“ 15 დღის ვადაში.

კოლეგიის წევრები

ბესიკ ლოლაძე

ოთარ სიჭინავა

ჯონი ხეცურიანი