საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს წევრების - ირინე იმერლიშვილის, გიორგი კვერენჩხილაძის, მაია კოპალეიშვილის და თამაზ ცაბუტაშვილის განსხვავებული აზრი საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2017 წლის 29 დეკემბრის N3/7/679 გადაწყვეტილებასთან დაკავშირებით

1. გამოვხატავთ რა ჩვენი კოლეგებისადმი – საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს პლენუმის წევრებისადმი პატივისცემას, ამავე დროს, „საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ” საქართველოს ორგანული კანონის 47-ე მუხლის და „საკონსტიტუციო სამართალწარმოების შესახებ” საქართველოს კანონის მე-7 მუხლის შესაბამისად, გამოვთქვამთ განსხვავებულ აზრს საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს პლენუმის 2017 წლის 29 დეკემბრის N3/7/679გადაწყვეტილებაზე საქმეზე „შპს „სამაუწყებლო კომპანია რუსთავი 2“ და შპს „ტელეკომპანია საქართველო“ საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“.

2. განსხვავებული აზრი შეეხება იმის დასაბუთებას, რომ საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2017 წლის 29 დეკემბრის N3/7/679 გადაწყვეტილებით დადგენილი გადაწყვეტა ეწინააღმდეგება კონსტიტუციის 21-ე მუხლით გარანტირებული საკუთრების კონსტიტუციური უფლების დაცვის ლეგიტიმურ მიზნებს და N679 კონსტიტუციური სარჩელით სადავოდ ქცეული საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 54-ე და 55-ე მუხლები (55-ე მუხლის 2012 წლის 8 მაისის ცვლილებამდე მოქმედი რედაქცია) არკონსტიტუციურია საქართველოს კონსტიტუციის 21-ე მუხლის პირველ და მე-2 პუნქტებთან მიმართებით.

3. ამასთან, სიცხადისათვის, თუ რა საკითხებს შეეხება განსხვავებულ აზრი სადავო ნორმების არაკონსტიტუციურობის საკითხზე მსჯელობის ფარგლებში, აღვნიშნავთ, რომ განსხვავებულ აზრში განვითარებული მსჯელობა მოიცავს გადაწყვეტილებით იდენტიფიცირებულ სასარჩელო მოთხოვნასა და შემოთავაზებულ საკითხთა თანამიმდევრობას (სადავო ნორმის განსაზღვრულობა, ტერმინები „საჯარო წესრიგი“ და „ზნეობა“, სადავო ნორმატიული შინაარსის კონსტიტუციურობა).

4. გადაწყვეტილების სამოტივაციო ნაწილის თანახმად (II-23-25), მოსარჩელე სადავო ნორმების კონსტიტუციურობას კონსტიტუციის 21-ე მუხლთან მიმართებით ეჭვქვეშ აყენებს ორი თვალსაზრისით: (1) ზოგადად სადავო ნორმები ეწინააღმდეგება სამართლებრივი უსაფრთხოებისა და განსაზღვრულობის პრინციპს, ვინაიდან ტერმინები „საჯარო წესრიგი“ და „ზნეობა“ განუსაზღვრელია, შესაბამისად სადავო ნორმა გაუმართლებლად ფართო დისკრეციას ანიჭებს მოსამართლეს ნორმის განმარტებისა და დავის გადაწყვეტის პროცესში; (2) ასევე არაკონსტიტუციურია სადავო ნორმების ერთ-ერთი ნორმატიული შინაარსი. კერძოდ, ნორმის არაკონსტიტუციურობის ცხად გამოხატულებას წარმოადგენს ზნეობის საწინააღმდეგოდ გარიგების მიჩნევა, როდესაც ადგილი აქვს გარიგების ფასის დისპროპორციას. იმ შემთხვევაში, თუ მოსამართლე ფასს ჩათვლის არაპროპორციულად, მას შეუძლია ამ გარემოების გამო ზნეობის ნორმები ჩათვალოს დარღვეულად, ხოლო გარიგება - ბათილად. ამდენად, მოსარჩელე სადავო ნორმის ხსენებულ ნორმატიულ შინაარსს მიიჩნევს კონსტიტუციის საწინააღმდეგოდ.

5. მიგვაჩნია, რომ გადაწყვეტილებაში, სასარჩელო მოთხოვნისგან განსხვავებით, მსჯელობა არასათანადო მიმართულებითაა წარმართული და არ პასუხობს საკონსტიტუციო საამართლოს მიერ სადავო ნორმის კონსტიტუციურობის შეფასების სტანდარტს.

I. საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 54-ე მუხლის კონსტიტუციურობის შეფასება საქართველოს კონსტიტუციის 21-ე მუხლის პირველ და მე-2 პუნქტებთან მიმართებით

ა) სადავო ნორმის ბუნდოვანება/განუსაზღვრელი ბუნება

6. აღვნიშნავთ, რომ სადავო ნორმა - საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 54-ე მუხლიარის ბუნდოვანი და ვერ აკმაყოფილებს განჭვრეტადობის კონსტიტუციურ სტანდარტს.

7. საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 54-ე მუხლის თანახმად (მართლსაწინააღმდეგო და ამორალური გარიგებანი), გარიგება ბათილია თუ ის მართლსაწინააღმდეგო და ამორალური ხასიათისაა, არღვევს კანონით დადგენილ წესსა და აკრძალვებს, ეწინააღმდეგება საჯარო წესრიგს ან ზნეობის ნორმებს. სადავო ნორმა განეკუთვნება კერძო სამართლის ზოგად ნორმას და ადგენს გარიგების ბათილობის სპეციფიურ საფუძვლებს.

8. სადავო ნორმის განსაზღვრულობაზე მსჯელობისას საკონსტიტუციო სასამართლო, მიმოიხილავს რა საკუთარ პრაქტიკას ნორმის განსაზღვრულობის შეფასების სტანდარტებთან დაკავშირებით, საკითხს წარმოაჩენს შემდეგნაირად: მოსარჩელისთვის სადავო ნორმა იმის გამო ქმნის პრობლემას/არღვევს ნორმის განსაზღვრულობის მოთხოვნას, რომ იგი სამოქალაქო კოდექსის ზოგად ნორმას წარმოადგენს. სასამართლო, სადავო ნორმების სამართლის ამა თუ იმ დარგისადმი კუთვნილების ჭრილში, მსჯელობს კერძო სამართალში ზოგადი ნორმების საჭიროებაზე, მაშინ როდესაც მსჯელობის მიღმაა დატოვებული საკითხი იმის თაობაზე, თუ რატომ არის/ან არ არის სადავო ზოგადი ნორმა ბუნდოვანი, არაგანჭვრეტადი/ან განჭვრეტადი კონსტიტუციურობის თვალსაზრისით.

9. გადაწყვეტილებაში აღნიშნულია, რომ სასამართლო ვერ გაიზიარებს მოსარჩელე მხარის არგუმენტაციას, რომლის თანახმადაც, მარტოოდენ ბუნდოვანებაზე მითითება წარმოადგენს სადავო ნორმის არაკონსტიტუციურად ცნობის თვითკმარ საფუძველს. (II-51-52). ხაზგასასმელია, რომ წინამდებარე საქმეზე ორჯერ ჩატარდა საქმის არსებითი განხილვა (მათ შორის, პლენუმის ფორმატშიც). შესაბამისად, შეუძლებელია, სასამართლოს გამორჩენოდა მოსარჩელის მოთხოვნის შინაარსი და ორჯერ საქმის არსებითი განხილვის ფორმატში მოსარჩელის მიერ წარმოდგენილი დასაბუთება ნორმის არაგანჭვრეტადობის თაობაზე. აღნიშნულ გარემოებაზე მეტყველებს გადაწყვეტილებაში ინდენტიფიცირებული სასარჩელო მოთხოვნა - „მსგავსი ხასიათის ზოგადი ნორმების გამოყენება ეწინააღმდეგება სამართლებრივი უსაფრთხოებისა და განსაზღვრულობის პრინციპს. მოსარჩელე მხარის აზრით ტერმინები „საჯარო წესრიგი“ და „ზნეობა“ იმდენად ბუნდოვანია, რომ მათ საფუძველზე საკითხის მოწესრიგება ფაქტობრივად განუსაზღვრელ დისკრეციას ანიჭებს მოსამართლეს ნორმის განმარტებისა და დავის გადაწყვეტის პროცესში“ (II-23). შესაბამისად, თვალნათელია მოსარჩელის პოზიცია, თუ რაში გამოიხატება ნორმის ბუნდოვანება. აღსანიშნავია, რომ გადაწყვეტილებით არ არის განმარტებული ტერმინები - „საჯარო წესრიგი“ და „ზნეობა“, არ არის შეფასებული, თუ რამდენად განსაზღვრულია ხსენებულ ტერმინთა შინაარსი, ქმნიან თუ არა ისინი ნორმათშემფარდებლის ხელში ძირითადი უფლების არაკონსტიტუციურად შეზღუდვის საფრთხეს.

10. არსებობს მოსარჩელის მიერ სადავოდ გამხდარი ნორმატიული შინაარსის გამოყენების მყარი პრაქტიკა. საერთო სასამართლოების პრაქტიკა მიუთითებს, რომ სადავო ნორმა ხშირად არის ხელშეკრულების ბათილობის საფუძველი. საერთო სასამართლოები იყენებენ სამოქალაქო კოდექსის 54-ე მუხლით გათვალისწინებული ხელშეკრულების ბათილობის საფუძვლებს იმგვარად, რომ არ ხდება „საჯარო წესრიგის“ და „ზნეობის“ ნორმების განმარტება, მათ შორის ისეთ შემთხვევებში, როდესაც სასამართლო ერთ-ერთ მხარეს არაკეთილსინდისიერ შემძენად მიიჩნევს.

11. ბუნებრივია, საკანონმდებლო ნორმები ყოველთვის ვერ ჩამოყალიბდება აბსოლუტური სიზუსტით. მეტიც, კერძოსამართლებრივი ურთიერთობების მომწესრიგებელ საკანონმდებლო ნორმებს, შესაძლოა, მართლაც ახასიათებდეს გარკვეული მოქნილობა. თუმცა, ნორმა ან ნორმაში გამოყენებული ტერმინი, რომელიც ერთი შეხედვით, გარეგნულად თითქოს არ ქმნის კონსტიტუციურობის პრობლემას, არაკონსტიტუციურად შესაძლოა შეფასდეს სწორედ ნორმათშემფარდებლის მიერ მისი გამოყენების შედეგად.

12. უნდა აღინიშნოს, რომ mala (malum) in se პრინციპზე დაყრდნობით ხელშეკრულების კანონსაწინააღმდეგოდ გამოცხადება, ყველა შემთხვევაში შესაძლოა არ იყოს გამორიცხული. თუმცა, ისიც აშკარაა, რომ საკანონმდებლო ნორმის ან ნორმაში მოცემული ტერმინის შეფასება საკონსტიტუციო სასამართლოს უნდა მოეხდინა საერთო სასამართლოს პრაქტიკის სათანადო ანალიზის საფუძველზე. ნორმა ან საკანონმდებლო ტერმინი შესაძლოა ცალკეულ ქვეყანაში ჩამოყალიბებული სწორი სასამართლო პრაქტიკის წყალობით არ ქმნიდეს პრობლემას, მაგრამ სხვაგან იგი უფლების დარღვევის წყაროდ იქცეს. მოცემულ შემთხვევაში, სადავოდ გამხდარი ნორმა არასათანადო მითითებებისა თუ არასწორი სასამართლო პრაქტიკის საფუძველზე კონსტიტუციური უფლების არათანაზომიერი შეზღუდვის მომეტებულ საფრთხედ გვევლინება.

13. არ ვეთანხმებით გადაწყვეტილებაში განვითარებულ მსჯელობას იმის თაობაზე, რომ კერძოსამართლებრივი ურთიერთობების (ხელშეკრულების ბათილობის) მომწესრიგებელი ნორმებისადმი წაყენებული განსაზღვრულობის სტანდარტები შედარებადიც კი არ არის საჯაროსამართლებრივი (პასუხისმგებლობის დამდგენი) ნორმების განჭვრეტადობის სტანდარტებთან. ამგვარი მსჯელობა უგულებელყოფს კონსტიტუციური უფლების არსს, თავად საკონსტიტუციო სასამართლოს არსებულ პრაქტიკას იმის თაობაზე, რომ ნორმის კონსტიტუციურობის შეფასება მოხდეს უფლებაში ჩარევის (ინტენსივობის) მიხედვით და არა იმის გათვალისწინებით, თუ სამართლის რომელ დარგს განეკუთვნება სადავო ნორმა.

14. ხაზგასასმელია, რომ კონსტიტუციის 21-ე მუხლით გარანტირებული საკუთრების კონსტიტუციური უფლების სრულფასოვანი რეალიზება დამოკიდებულია საკუთრების მოწესრიგებაზე ისეთი სამართლებრივი ნორმებით, რომლებიც შეესაბამება საკუთრების ფუნდამენტურ უფლებას და მის უცვლელ არსს. საკანონმდებლო ორგანო ვალდებულია კონსტიტუციურ ფარგლებში შექმნას სათანადო კერძოსამართლებრივი წესრიგი. კონსტიტუციის 21-ე მუხლის საფუძველზე შეფასებას ექვემდებარება ყველა კერძოსამართლებრივი ან საჯაროსამართლებრივი ნორმა, რომელიც საკუთრების სამართლებრივ შინაარსზე ახდენს გავლენას.

15. კერძო სამართლის ზოგადი წესების საფუძველზე ადამიანის საკუთრების კერძოსამართლებრივი უფლების ნებისმიერი ცვლილება თავისთავად ვერ ჩაითვლება საკუთრების კონსტიტუციურ უფლებაში ჩარევად, თუმცა, როდესაც იმპერატიული ხასიათის საკანომდებლო ნორმა სამართლებრივ შედეგს გარიგების ერთ-ერთი ან ყველა მხარის საზიანოდ ცვლის, მისი შეფასება განსაკუთრებული სიფრთხილით უნდა მოხდეს. ამასთან, რაც უფრო მაღალია საკუთრების უფლებაში ჩარევის ინტენსივობა, მით უფრო მკაცრი იქნება შეფასების კრიტერიუმები.

16. იმპერატიული კერძოსამართლებრივი ნორმების სამართლებრივი შედეგები, მათ შორის გასაჩივრებული ნორმების საფუძველზე, გარიგების მხარეთა მიერ გამოვლენილი ნების მიუხედავად და ამ ნების საწინააღმდეგოდაც კი შეიძლება დადგეს. გარიგების ბათილად გამოცხადების მეშვეობით საკუთრების უფლების ცვლილება საქართველოს კონსტიტუციის 21-ე მუხლით განმტკიცებული საკუთრების კონსტიტუციური უფლების დაცულ სფეროში ინტენსიურ ჩარევას წარმოადგენს. მოცემული დავის ფარგლებში საკონსტიტუციო სასამართლოს უნდა ემსჯელა ამ ჩარევის ინტენსივობაზე და მის არსზე. ასევე, მოცემული დავისთვის უნდა დაეზუსტებინა საქართველოს კონსტიტუციის 21-ე მუხლით გათვალისწინებული საკუთრების უფლების დაცული სფეროს ფარგლები და მასში ჩარევის გამართლების კონსტიტუციური მოთხოვნები.

17. კერძო სუბიექტებს შორის სამართლებრივი ურთიერთობების მომწესრიგებელი სავალდებულო ნორმები გარიგების შემადგენელ ნაწილად იქცევა, განურჩევლად იმისა, ეთანხმებიან თუ არა მხარეები ამ მოთხოვნას. ამგვარი სავალდებულო ხასიათის ნორმები (ფორმალური მოთხოვნები, წესები და არსებითი პირობები) საკუთრების განკარგვის თავისუფლების შეზღუდვას იწვევს. საკანონმდებლო ნორმები, რომლებიც ნების ავტონომიის შეზღუდვას იწვევენ არა მხოლოდ გონივრულ მოთხოვნებს უნდა აწესებდნენ, არამედ შეძლებისდაგვარად მკაფიო ფორმულირებებსა და ცხად მითითებებს უნდა შეიცავდნენ, რათა მხარეებმა შეძლონ სამართლებრივი შედეგების განჭვრეტა, ხოლო სამართალშემფარდებელმა თავიდან აირიდოს შეცდომის დაშვების საფრთხე. სახელმწიფოს მიერ დადგენილმა სავალდებულო მოთხოვნებმა, რომლითაც სამართლებრივი შედეგის წინასწარ განჭვრეტა რთული ან შეუძლებელია, შესაძლოა საფრთხე შეუქმნას თავისუფალ ნებაზე დაფუძნებულ კერძოსამართლებრივ ურთიერთობებსა და, მათ შორის, ამ ურთიერთობების შედეგად წარმოშობილ საკუთრების უფლებას. ამ წესების სამართლიანობა და გონივრულობა გამოიხატება იმაში, თუ რამდენად გასაგები და წინასწარ ცნობილი შეიძლება იყოს მათი გავლენა საკუთრებაზე, ადამიანების თავისუფალი ნების გამოვლინების შედეგად წარმოშობილ/შექმნილ ქონებაზე, სამეწარმეო თავისუფლებაზე. რაც უფრო ზოგადი და განუსაზღვრელია სახელმწიფოს მიერ დადგენილი სავალდებულო მოთხოვნები, მით უფრო მაღალია როგორც გარიგების მხარეებს შორის კონფლიქტის წარმოშობის საფრთხის, ასევე სახელმწიფოს მხრიდან უფლებაში გაუმართლებელი ჩარევის საფრთხის ალბათობა. სახელმწიფოს მხრიდან დადგენილი ზოგადი შინაარსის სავალდებულო წესებმა და მოთხოვნებმა შესაძლოა გაუმართლებლად გაზარდონ საკანონმდებლო ნორმის კონსტიტუციის საწინააღმდეგოდ გამოყნების შესაძლებლობა, საფრთხე შეუქმნან კონსტიტუციასთან შესაბამისი გზით მოპოვებულ საკუთრებას.

18. კერძოსამართლებრივი ურთიერთობების მრავალფეროვნების გათვალისწინებით, ამ ურთიერთობების მომწესრიგებელი ნორმები, როგორც წესი, საჯაროსამართლებრივ ნორმებთან შედარებით განზოგადების უფრო მაღალ ხარისხს შეიცავენ. სხვაგვარად რთული ან შეუძლებელიც კი იქნებოდა კერძოსამართლებრივი დავების გადაწყვეტა. თუმცა, ეს არ გამორიცხავს ამგვარი ნორმებით კონსტიტუციური უფლების გაუმართლებელი შეზღუდვის საფრთხეს. იმ პირობებში, როდესაც კერძოსამართლებრივი ურთიერთობების მომწერსიგებელი ნორმები ზედმეტად ფართო შინაარსისაა, სამართალშემფარდებელი, რომელიც სახელმწიფოს სახელით მოქმედებს, რჩება შეცდომის დაშვების მომეტებული საფრთხის პირისპირ. ამასთან, რაც უფრო მნიშვნელოვან სამართლებრივ შედეგებს შესაძლოა იწვევდეს ნორმა, მით უფრო ფრთხილი უნდა იყოს როგორც კანონმდებლის, ასევე სამართალშემფარდებლის დამოკიდებულება ამ ნორმასთან მიმართებით.

19. საკანონმდებლო ნორმა, რომელიც დასრულებული ურთიერთობების შედეგების ცვლილებას ან ბათილობას იწვევს, კერძოსამართლებრივი ურთიერთობების მოწესრიგების ერთ-ერთ ყველაზე მკაცრ მაგალითს წარმოადგენს. კერძოსამართლებრივი ურთიერთობების მოწესრიგება ასეთი ეფექტის მქონე ზედმეტად ფართო ან/და განუჭვრეტელი ნორმების საფუძველზე, საფრთხეს უქმნის არა მხოლოდ კერძო პირების კონსტიტუციურ უფლებებს, არამედ სამართლებრივ უსაფრთხოებასაც.

20. საქართველოს კონსტიტუციის 21-ე მუხლის თანახმად, კანონის საფუძველზე საკუთრების უფლების შეზღუდვა ან ჩამორთმევა გამართლებული შეიძლება იყოს მხოლოდ „აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროებისთვის“. აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროების ცნება უნდა წავიკითხოთ კონსტიტუციურ ღირებულებათა წესრიგის კონტექსტში. ამრიგად, როგორც საკუთრების უფლების ბუნება, მისი ძირითადი არსი, ასევე სახელმწიფოსადმი მიმართული მოთხოვნა, რომელიც მან უნდა დააკმაყოფილოს უფლების შეზღუდვის შემთხვევაში, ერთმნიშვნელოვნად მიანიშნებს ადამიანის კონსტიტუციური თავისუფლების პრიორიტეტზე საზოგადოებრივ საჭიროებებთან მიმართებით. ეს, რა თქმა უნდა, არ ნიშნავს კატეგორიულ პრიორიტეტს იმ გაგებით, რომ არ დაიშვება თავისუფლების, მათ შორის, საკუთრების უფლების საზოგადოებრივი საჭიროებისთვის შეზღუდვა. აღნიშნული პრიორიტეტი ნიშნავს, რომ კონსტიტუციური თავისუფლება გამართლებას არ საჭიროებს, ხოლო მისი ნებისმიერი შეზღუდვა, მათ შორის, „აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროების“ საფუძველზე, დასაბუთებასა და გამართლებას ექვემდებარება. აღნიშნული გამართლება კი შეუძლებელია, თუ „აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროება“ თავად ადამიანის, როგორც ღირსების მქონე, თავისუფალი, ეთიკურად ავტონომიური და საკუთარ პიროვნებასა და ცხოვრებაზე პასუხისმგებლობის მქონე სუბიექტის სტატუსს უარყოფს. „აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროება“ ობიექტურობის იმ ხარისხს უნდა აღწევდეს, რომ შესაძლებელი იყოს მისი „აუცილებელ საზოგადოებრივ საჭიროებად“ დანახვა საზოგადოების სწორედ ასეთი თავისუფალი და გონიერი წევრების მიერ. აღნიშნულ სტანდარტს ობიექტური შინაარსი გააჩნია და გამორიცხავს კონკრეტული იდენტიფიცირებადი პირებისთვის ან/და პირთა ჯგუფებისთვის სარგებლის მინიჭების ან მდგომარეობის გაუმჯობესების მიზნით სხვა ადამიანის საკუთრების უფლების შეზღუდვას ან ჩამორთმევას ინიდივდუალურ ეთიკურ თუ მორალურ სტანდარტებთან შეუსაბამობის გამო. „აუცილებელ საზოგადოებრივ საჭიროებად“ ვერ ჩაითვლება შეზღუდვა ან ჩამორთმევა იმგვარი მიზნის მისაღწევად, რომელსაც კონსტიტუციით დაცულ ღირებულებათა წესრიგთან არსებითი კავშირი არ აქვს.

21. კანონი უნდა უზრუნველყოფდეს ეთიკურ ნეიტრალურობას. სხვაგვარად შეუძლებელი იქნება ინდივიდის ეთიკური ავტონომიის დაცვა. ეთიკური ავტონომია გამორიცხავს ადამიანის საკუთრების უფლებით დაცული თავისუფლების სფეროში ჩარევას, გარდა ისეთი წესებისა, რომლებიც ემსახურება ობიექტურად იდენტიფიცირებადი, საზოგადოების მიერ სავალდებულოდ აღიარებული ფუნდამენტური პრინციპებისა და ღირებულებების დაცვას. თუმცა, ღირებულებებს შორის ბალანსი, რომელიც კანონმდებელმა კონსტიტუციის 21-ე მუხლის საფუძველზე განახორციელა, ცხადი უნდა იყოს ნორმის შემფარდებლისთვისაც. თუ ნორმა იმდენად ზოგადია, რომ მოსამართლეს ან ადმინისტრაციული ორგანოს თანამდებობის პირს უტოვებს საკუთრების კონსტიტუციურ უფლების შეზღუდვის საფუძველების დადგენის განუსაზღვრელ დისკრეციულ უფლებამოსილებას, იზრდება საფრთხე იმისა, რომ ნორმით გამოწვეული შედეგი წინააღმდეგობაში მოვიდეს სამართლებრივი უსაფრთხოების სტანდარტებთან, რომელიც სამართლის უზენაესობისა და სამართლებრივი სახელმწიფოს ფუნდამენტური კონსტიტუციური პრინციპებიდან მომდინარეობს.

22. ცხადია, არაფერი გამორიცხავს კანონმდებლის თუ სამართალშემფარდებლის უფლებამოსილებას შეზღუდოს კერძოსამართლებრივი ურთიერთობების მონაწილე მხარის ქმედების თავისუფლება ისეთ ვითარებაში, როდესაც ის კონსტიტუციით დაცულ, საყოველთაოდ აღიარებულ ღირებეულებებსა და ნორმებს უპირისპირდება. მხოლოდ ასეთ გამონაკლის შემთხვევაში შეიძლება ჩაერიოს სახელმწიფო თავისუფალ ნებაზე დამყარებულ სამართლებრივ ურთიერთობებში და მხოლოდ იმ შემთხვევებში, როდესაც ეს აბსოლუტურად აუცილებელია კონსტიტუციით გათვალისწინებული ლეგიტიმური მიზნების უზრუნველსაყოფად, მათ შორის საზოგადოებრივი წესრიგის, სხვათა უფლებებისა და კანონიერი ინტერესების დასაცავად.

23. მოპასუხე მიუთითებს, რომ თვით სამართლებრივად აღიარებული ღირებულებებიც კი არ შეიძლება იყოს იმგვარად ნეიტრალური, რომ სრულად იყოს დაცლილი, მათ შორის, საზოგადოებრივი ეთიკის შეხედულებებისგან. მას ჰიპოთეტურად მოყავს მაგალითი, რომელიც უცხო ქვეყნის სასამართლო პრაქტიკიდან მომდინარეობს. კერძოდ, გერმანული სასამართლოს გადაწყვეტილებით „ამორალურად იქნა მიჩნეული საყვარლისათვის ანდერძით ქონების დატოვება იმ პირობით, რომ ის მოანდერძეს სიცოცხლის განმავლობაში მარტო არ დატოვებს“. აღნიშნული მაგალითი ნათელყოფს გარიგების ბათილობას მისი მორალურ-ერთიკური ღირებულებიდან გამომდინარე.

24. გარიგება, რომელიც უარყოფს ან აკნინებს ადამიანის ღირსებას, უარყოფს მის ავტონომიასა და თავისუფლებას, მიუხედავად იმისა, არის თუ არა იგი ფორმალურად ან ფაქტობრივად ნებაყოფილობითი ხასიათის, ვერ ჩაითვლება სამართლებრივად ვარგის საბუთად, რომელიც მხარეების უფლებებსა თუ ვალდებულებებს წარმოშობს. მაგალითისათვის, სახელმწიფოს მხრიდან არ შეიძლება იქნეს აღიარებული უფლებისა თუ ვალდებულების წყაროდ ისეთი გარიგება, რომელიც თავად ადამიანს განიხილავს ინსტრუმენტად ან გარიგების საგნად. ასევე, საყურადღებოა სამოქალაქო კოდექსის ნორმები, რომლებიც გარიგების ბათილობას ითვალისწინებს, თუ ის მესამე პირის (რომელიც არ არის გარიგების მხარე) ვალდებულებას წამორშობს, სამართლებრივად ქმედუუნარო პირის ვალდებულებებს განაპირობებს ან შეცდომის შედეგია, ვინაიდან ასეთი ვალდებულებები ადამიანის თავისუფალ ნებას არ ემყარება, ზღუდავს ადამიანის ავტონომიას, მის თავისუფლებას. მოპასუხის მიერ დასახელებული მაგალითიც ზოგად კონსტიტუციურ და სამართლებრივ ღირებულებას უკავშირდება. მნიშვნელოვანია არა ის, რომ ქონების დატოვება სასიყვარულო ურთიერთობებისა თუ მოვლის დაპირების სანაცვლოდ მოხდა, არამედ ის, რომ გარიგება ადამიანის ავტონომიის, მისი ნების თავისუფლების გაუმართლებელ შეზღუდვას იწვევდა, მემკვიდრედ აღიარება იმ პირობით ხდებოდა, თუ ადამიანი განუსაზღვრელი ვადით შეიზღუდავდა საკუთარი პირადი ცხოვრებისა და თავისუფალი განვითარების მნიშვნელოვან ასპექტებს.

25. საკუთრების უფლების შესაბამისი სამართლებრივი წესრიგის შექმნისას კანონმდებელი, ისევე როგორც სამართალშემფარდებელი, არ უნდა უშვებდეს საკანონმდებლო ნორმების საკუთრების უფლების საწინააღმდეგოდ განმარტებისა და გამოყენების შესაძლებლობას. კონსტიტუცია ადგენს სამართლიანი ქცევის წესსა და სტანდარტს, უზრუნველყოფს, რომ კონკრეტული ნორმა არ იქნეს გამოყენებული თვითნებურად, არ უნდა ქმნიდეს იმის შესაძლებლობას, რომ სამართალშემფარდებელმა სამართლიანობისა თუ მორალის თაობაზე პირადი შეხედულებების საფუძველზე შეზღუდოს კონსტიტუციით დაცული უფლება.

26. საკანონმდებლო ნორმის ზოგადი ხასიათი, როდესაც ის არ ითვალისწინებს კონსტიტუციური უფლების დაცვის საკმარის გარანტიებს, შესაძლოა განაპირობებდეს არაგონივრულ ან/და მხარეებისათვის წინასწარ განუჭვრეტელ სასამართლო პრაქტიკას. იმისათვის, რათა ობიექტურობის აუცილებელ მასშტაბს მიაღწიოს, საკუთრების უფლების შეზღუდვის ლეგიტიმურ მიზანს მჭიდრო კავშირი უნდა ჰქონდეს თავად კონსტიტუციით გათვალისწინებულ ძირითად უფლებებთან, პრინციპებთან და ღირებულებებთან. აღნიშნული ჩარჩო ასევე ქმნის კანონმდებლის დისკრეციის კონსტიტუციურ ფარგლებსაც. სახელმწიფოს ლეგიტიმური მიზნები, რომელიც შეიძლება სოციალური და ეკონომიკური სამართლიანობის უზრუნველყოფას უკავშირდებოდეს, მხოლოდ საკუთრების უფლების შეზღუდვის გონივრულად დასაბუთებადი და მიზნის მკაცრად პროპორციული ნორმებით არის დაშვებული.

27. კონსტიტუციის 21-ე მუხლით დასაშვებ ფარგლებში საკუთრების უფლებასა და საზოგადოების ლეგიტიმურ ინტერესებს შორის კონსტიტუციური ბალანსის დაცვა საკანონმდებლო ორგანოს დისკრეციას მიეკუთვნება, რომელიც, თავის მხრივ, საკონსტიტუციო სასამართლოს მხრიდან შემოწმებას ექვემდებარება. საკუთრების უფლების შემზღუდავი ნორმა ხარისხობრივად სიცხადის, განსაზღვრულობისა და სასამართლოს ან ადმინისტრაციული ორგანოს თანამდებობის პირის მიერ გამოყენებადობის მოთხოვნებს იმ მასშტაბით უნდა აკმაყოფილებდეს, რომ გამორიცხავდეს მათი მხრიდან კონსტიტუციური ბალანსის თვითნებური განმარტების შესაძლებლობას.

28. შესაბამისად, საკონსტიტუციო სასამართლოს ამ თვალსაზრისით უნდა შეემოწმებინა სადავო ნორმის განჭვრეტადობა კონსტიტუციის 21-ე მუხლთან მიმართებით და მივიდოდა იმ დასკვნამდე, რომ სამოქალაქო კოდექსის სადავო 54-ე მუხლი ბუნდოვანია და ვერ პასუხობს ნორმის განჭვრეტადობის კონსტიტუციურ პრინციპებს.

ბ) ტერმინები „საჯარო წესრიგი“ და „ზნეობა“

29. როგორც უკვე აღინიშნა, სამოქალაქო კოდექსის 54-ე მუხლის თანახმად, გარიგება ბათილია თუ ის უპირისპირდება საჯარო წესრიგსა და ზნეობის ნორმებს. მიგვაჩნია, რომ საკონსტიტუციო სასამართლოს განსახილველი საქმის კონტექსტში უნდა შეეფასებინა ამორალური ან/და საჯარო წესრიგის საწინააღმდეგო გარიგების არსი და მისი შესაბამისობა კონსტიტუციის მოთხოვნებთან, თუ რამდენად შეესაბამება ნორმის კონკრეტული, გასაჩივრებული შინაარსი კონსტიტუციის მოთხოვნებს, მათ შორის, ნორმის განსაზღვრულობის პრინციპებს, იწვევს თუ არა ის კონსტიტუციით დაცული უფლების გამართლებულ შეზღუდვას.

30. მოსარჩელე მიიჩნევს, რომ სადავო ნორმაში მოცემული ტერმინები - ზნეობა და საჯარო წესრიგი სადავო ნორმის იმაზე უფრო ფართო განმარტების საფუძველს ქმნის, ვიდრე ეს კონსტიტუციითაა დაშვებული. სადავო ნორმის და ამ ნორმაში გამოყენებული ტერმინების ზოგადი ხასიათი შეუძლებელს ხდის იმის პროგნოზირებას, თუ რა შემთხვევებში იქნება იგი გამოყენებული და, ამდენად, ქმნის კონსტიტუციური უფლებების დარღვევის რეალურ საფრთხეს. სადავო ნორმის ფართო შინაარსიდან გამომდინარე, ის პრაქტიკულად ყველა სახის გარიგების მიმართ შესაძლოა იყოს გამოყენებული. მოსარჩელის აზრით, აღნიშნული იმპერატიული ხასიათის ნორმები მხარეთა მიერ გამოვლენილი ნების სრულ ბათილობას იწვევს, გავლენაუნარიანია არამხოლოდ ბათილად გამოცხადებული გარიგების მხარეების მიმართ, არამედ გავლენას ახდენს იმ პირის სამართლებრივ მდგომარეობაზე, რომელმაც ბათილად გამოცხადებული გარიგების საგანზე საკუთრება სხვა გარიგებ(ებ)ის საფუძველზე შეიძინა. ასევე აღსანიშნავია, რომ მოსარჩელე არ მიიჩნევს, რომ სამოქალაქო კოდექსის 54-ე მუხლის საფუძველზე გარიგების ბათილად გამოცხადების შედეგად საკუთრების უფლების ნებისმიერი ცვლილება კონსტიტუციის საწინააღმდეგოა. მისი აზრით, გარიგება ბათილი შეიძლება იყოს, თუ ის მართლსაწინააღმდეგოა, რაც იმავდროულად კონსტიტუციით დადგენილ ზნეობრივ ნორმებთან წინააღმდეგობასაც მოიცავს.

31. გასაჩივრებული ნორმის კონსტიტუციურობის შეფასებისას და სადავო ნორმის შინაარსის განსაზღვრისას შეუძლებელია საკონსტიტუციო სასამართლომ ნორმის სამართლებრივად ერთადერთი სწორი ან/და ამომწურავი განმარტება ეძიოს. საკანონმდებლო ნორმის გამოყენების ფარგლებს ხშირად საერთო სასამართლოების წინაშე წარმოებული კონკრეტული, სპეციფიკური დავები განაპირობებს. ამავე დროს, სწორედ კონსტიტუციური დავის კონტექსტში, საკონსტიტუციო სასამართლოა უფლებამოსილი დაადგინოს ნორმის (ან მისი ნორმატიული შინაარსის) კონსტიტუციურად განმარტების ფარგლები. ნორმის კონსტიტუციის საწინააღმდეგოდ განმარტების შემთხვევაში, საკონსტიტუციო სასამართლომ ერთმნიშვნელოვნად უნდა მიუთითოს იმ გარემოებებზე, რომლებიც სადავო ნორმის და მისგან გამომდინარე სამართალშეფარდების პრაქტიკის კონსტიტუციასთან შეუსაბამობას განაპირობებს. აღნიშნული შესაძლებლობას მისცემს როგორც სამართალშემოქმედს, ასევე სამართალშემფარდებელს განახორციელოს შესაბამისი ცვლილებები, უზრუნველყოს სამართლებრივი ურთიერთობების ხელახალი მოწესრიგება და თავიდან აიცილოს არაკონსტიტუციურად ცნობილი ნორმის ან/და მისი ნორმატიული შინაარსის გამოყენება.

32. საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ ნორმის განმარტების კონსტიტუციური ფარგლების დადგენა, ნორმატიული შინაარსის კონსტიტუციასთან შესაბამისობის შეფასება მიზნად ისახავს ეფექტური საკონსტიტუციო კონტროლის განხორციელებას, უზრუნველყოფს, რომ საკუთარი კონსტიტუციური უფლებამოსილების განხორციელებისას როგორც კანონმდებელი, ისე სამართალშემფარდებელი მხედველობაში იღებს კონსტიტუციის ფუნდამენტური პრინციპებისა და ღირებულებების და მათ მიერ დაფუძნებული კონსტიტუციური წესრიგის მნიშვნელობასა და შინაარსს. საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ ნორმის განმარტების კონსტიტუციური ფარგლების დადგენა უზრუნველყოფს, რომ სხვა კონსტიტუციური ორგანო ან უფლებამოსილი პირი სათანადო მნიშვნელობას ანიჭებენ კონსტიტუციურ უფლებებს, პრინციპებსა და ღირებულებებს საკუთარი უფლებამოსილების განხორციელებისას.

33. საქართველოს კონსტიტუციის თანახმად, კონსტიტუცია წარმოადგენს უშუალოდ მოქმედ სამართალს. ზოგადად, ხელისუფლება და, მათ შორის, სასამართლო ხელისუფლება, შეზღუდულია კონსტიტუციით დაცული უფლებებითა და თავისუფლებებით. კონსტიტუციური უფლებებისა და თავისუფლებების უშუალოდ მოქმედი ძალა და კონსტიტუციის უზენაესობის პრინციპი ავალდებულებს სამართალშემფარდებელს მის წინაშე მდგომი ნებისმიერი საკითხი კონსტიტუციის შესაბამისად გადაწყვიტოს.

34. სამართლაშემფარდებელი, როგორც სახელმწიფო ხელისუფლების განმახორციელებელი, კონსტიტუციური უფლებების პრაქტიკაში რეალიზების შესაძლებლობას ქმნის, მათ შორის, კერძოსამართლებრივი დავების გადაწყვეტისას. საკანონმდებლო ნორმების ინტერპრეტირების შედეგად, მან არ უნდა დაუშვას ხელშეკრულების ერთი მხარისთვის სარგებლის მინიჭება სხვა პირთა საკუთრების კონსტიტუციური უფლების გაუმართლებელი შეზღუდვის ხარჯზე. იმ შემთხვევაში, თუ მოდავე მხარეებს თანაბრად წონადი უფლებრივი ინტერესი აქვთ, სამართალშემფარდებელი განსაკუთრებულად რთული პრობლემის წინაშე შეიძლება აღმოჩნდეს. თუმცა, თანაბრად წონადი უფლებრივი ინტერესების არსებობის შემთხვევაში, დავის ერთ-ერთი მხარის სასარგებლოდ გადაწყვეტა მეორე მხარის კონსტიტუციური უფლებებისა და კანონიერი ინტერესების სრული იგნორირებით, კონსტიტუციის მოთხოვნებთან არ იქნება თავსებადი (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2016 წლის 30 სექტემბრის №1/5/675,681 გადაწყვეტილება საქმეზე „შპს „სამაუწყებლო კომპანია რუსთავი 2“ და „შპს ტელეკომპანია საქართველო“ საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-46).

35. ამდენად, სამართალშემფარდებლის კონსტიტუციური ვალდებულებაა, იხელმძღვანელოს კონსტიტუციური ნორმებით, როდესაც კანონი არ იძლევა მკაფიო მითითებას მის წინაშე მდგომი საკითხის გადასაწყვეტად და მაშინაც, როდესაც საკანონმდებლო ნორმა კონსტიტუციის საწინააღმდეგო წესს ადგენს. კონსტიტუციის მოთხოვნების საწინააღმდეგოდ ან მათი იგნორირებით მიღებული განმარტება, კანონის არასწორ, ანუ კონსტიტუციით დაცული სამართლებრივი წესრიგის საწინააღმდეგო განმარტებას გულისხმობს. თუ არაკონსტიტუციური ნორმა ან კონსტიტუციასთან შეუსაბამო განმარტება სადავო საკითხის მოწესრიგების, მისი სამართლებრივი გადაწყვეტის საფუძველს ქმნის, თავად ასეთი გადაწყვეტა ეწინააღმდეგება კონსტიტუციას (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2016 წლის 30 სექტემბრის №1/5/675,681 გადაწყვეტილება საქმეზე „შპს „სამაუწყებლო კომპანია რუსთავი 2“ და „შპს ტელეკომპანია საქართველო“ საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-6).

36. საკონსტიტუციო სასამართლოს გადაწყვეტილებაში, იმის საილუსტრაციოდ, რომ რიგი ქვეყნების კანონმდებლობა იცნობს სახელშეკრულებო ურთიერთობების ბათილობის აბსტრაქტული შინაარსის მქონე საფუძვლებს, მოყვანილია ამერიკის შეერთებული შტატების კალიფორნიის შტატის სამოქალაქო კოდექსის 1667-ე მუხლი (მიღებულია 1872 წელს), რომელიც მართლაც შეიცავს მსგავს ტერმინს. საყურადღებოა, რომ საკონსტიტუციო სასამართლოს გადაწყვეტილებაში არ არის მითითებული დასახელებული ტერმინების ან თუნდაც კალიფორნიის შტატის სამოქალაქო კოდექსის 1667-ე მუხლის სასამართლოს მიერ შემოთავაზებული განმარტებები, რაც წარმოაჩენდა ესოდენ ზოგადი ხასიათის ტერმინთა დამოუკიდებელი გამოყენების პრეცედენტებს. კერძოდ, 1667-ე მუხლის თანახმად, კონტრაქტი უკანონოა, თუ იგი: 1. წინააღმდეგობაში მოდის კანონის მოთხოვნებთან (Contrary to an express provision of law); 2. წინააღმდეგობაშია კანონით ცხადად განსაზღვრულ პოლიტიკასთან, თუმცა არ არის ერთმნიშვნელოვნად აკრძალული (Contrary to the policy of express law, though not expressly prohibited); 3. სხვაგვარად წინააღმდეგობაში მოდის კარგ მორალთან (Otherwise contrary to good morals). ამდენად, კალიფორნიის შტატის სამოქალაქო კოდექსის 1667-ე მუხლის პირველი და მეორე პუნქტი მითითებას აკეთებს კანონზე, რომელიც პირდაპირ ადგენს აკრძალვას ან შეიცავს მკაფიო (ცხად) პრინციპებს, რომელთა დაცვა აუცილებელია, რათა ხელშეკრულება უკანონოდ არ იყოს ცნობილი. რაც შეეხება მესამე პუნქტს, საყურადღებოა სიტყვა „სხვაგვარად“, რომელიც მიუთითებს იმაზე, რომ „კარგი მორალი“, პირველი და მეორე პუნქტების მსგავსად, კანონით განსაზღვრულ საფუძვლებს უკავშირდება ან კანონით განსაზღვრული პრინციპებიდან გამომდინარეობს.

37. როდესაც საკანონმდებლო ნორმა ზოგადი ხასიათისაა, არ შეიცავს დავის გადაწყვეტის სპეციფიკურ წესს და განსხვავებული გამოყენებისა და განმარტების შესაძლებლობას იძლევა, სასამართლოს ეკისრება ვალდებულება კანონის განმარტებისას იხელმძღვანელოს კონსტიტუციური ნორმებითა და პრინციპებით, მით უფრო, როდესაც თავად ეს ნორმები ან ამ ნორმებიდან მომდინარე საკონსტიტუციო სასამართლოს პრაქტიკა სათანადო სახელმძღვანელო მითითებებს შეიცავენ. ხოლო იმ შემთხვევაში, როდესაც კანონის არსი, მისი ერთმნიშვნელოვანი განმატება სამართალშემფარდებელს გამოსაყენებელი წესის კონსტიტუციასთან შეუსაბამობის ეჭვს აღუძრავს, ის ვალდებულია საკონსტიტუციო სასამართლოს კონსტიტუციური წარდგინებით მიმართოს. ამ მხრივ საყურადღებოა, რომ საქართველოს ორგანული კანონი „საერთო სასამართლოების შესახებ“, ისევე როგორც საქართველოს სამოქალაქო საპროცესო კოდექსი ითვალისწინებს მოსამართლის ვალდებულებას შეაჩეროს საქმის განხილვა და კონსტიტუციური წარდგინებით მიმართოს საკონსტიტუციო სასამართლოს, „თუ საქმის განმხილველი სასამართლოს აზრით, კანონი, რომელიც ამ საქმისათვის უნდა იქნეს გამოყენებული, არ შეესაბამება ან ეწინააღმდეგება კონსტიტუციას“. შესაბამისად, მართლმსაჯულების განხორციელებისას სამართალშემფარდებელი ვალდებულია კონსტიტუციის შესაბამისად განმარტოს კანონი, რაც კონსტიტუციის უზენაესობის პრინციპს, კონსტიტუციური უფლებებისა და თავისუფლებების დაცვის ვალდებულებას უკავშირდება.

38. ასეთ ვალდებულებაზე მიუთითებს სამოქალაქო კოდექსის მე-6 მუხლიც. კანონმდებლის ნება, რომ კერძოსამართლებრივი ურთიერთობებიდან მომდინარე დავის გადასაწყვეტად გამოყენებული იქნეს კანონი, რომელიც ამ ურთიერთოებების დამყარების დროს მოქმედებდა, მიზნად ისახავს სამართლებრივი სტაბილურობის უზრუნველყოფას. თუმცა, იმავდროულად, სამოქალაქო საპროცესო კანონმდებლობა შეიცავს ერთმნიშვნელოვან მითითებას, რომ კანონი, თუ ის ეწინააღმდეგება კონსტიტუციას (სამოქალაქო საპროცესო კოდექსის მე-6 მუხლი) არ უნდა იქნეს გამოყენებული დავის გადასაწყვეტად. კანონმდებლის მხრიდან საქმის განმხილველი სასამართლოსთვის ამგვარი უფლებამოსილების დაკისრება მისი კონსტიტუციური ვალდებულებიდან გამომდინარეობს. საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის მე-6 მუხლი გამორიცხავს სამოქალაქო კანონების უკუძალით მოქმედებას, თუ ის ზიანის მომტანია ან აუარესებს პირის მდგომარეობას. კერძო სამართლის აღნიშნული ზოგადი ნორმა სამართლებრივი სახელმწიფოს კონსტიტუციური პრინციპის კერძოსამართლებრივი გამოვლინებაა.

39. კიდევ ერთხელ აღვნიშნავთ, რომ მართლმსაჯულების განხორციელებისას საერთო სასამართლოები სარგებლობენ კანონის განმარტების უფლებამოსილებით. ზოგადი საკანონმდებლო ნორმების შინაარსი სწორედ მათ მიერ კონკრეტული საქმეების გადაწყვეტისას განმარტებით ზუსტდება და ვითარდება. ამავე დროს, საერთო სასამართლოები შეზღუდულნი არიან როგორც კონსტიტუციური ფარგლებით, ასევე საკანონმდებლო ორგანოს მიერ კანონით დადგენილი ფარგლებით. კონსტიტუციის 21-ე მუხლი ავალდებულებს სამართალშემფარდებელს საკანონმდებლო ნორმების გამოყენებისას, კერძოსამართლებრივი დავების გადაწყვეტისას იხელმძღვანელოს კონსტიტუციური პრინიცპებით, არ დაუშვას საკუთრების კონსტიტუციური უფლების გაუმართლებელი შეზღუდვა, მხედველობაში მიიღოს ის სამართლებრივი შედეგი, რომელიც დადგება საკნონმდებლო ნორმების გამოყენების, მათი ინტერპრეტირების შედეგად.

40. გაუმართლებელი შეზღუდვის, თვითნებობის საფრთხეს მოსარჩელე „ზნეობის“ ყოველისმომცველი განმარტების შესაძლებლობაში ხედავს, რომელიც სამართალშემფარდებელს შესაძლებლობას აძლევს გარიგების მხარეთა ქმედება საზოგადოებაში არსებული მორალური წესებისა და პრინციპების, უფრო ზუსტად კი, მის ცალკეულ ჯგუფებში დამკვიდრებული წესების შესახებ საკუთარი წარმოდგენის შესაბამისად შეაფასოს. აღნიშნულ წესებსა და პრინციპებს, ჩვეულებრივ, არ მიუღწევიათ აბსტრაქტულობის იმ ხარისხისთვის, როდესაც შესაძლებელი იქნება მათი დახასიათება ეთიკურად ნეიტრალურად, ანუ მათი გამიჯვნა ყოვლისმომცველი ეთიკური შეხედულებებისგან ეთიკურად სწორი ქცევის, მართებული ცხოვრების წესის შესახებ. ამგვარი ეთიკურად მიკერძოებული პრინციპებისთვის სამართლებრივი სტატუსის მინიჭება კი, ასევე ქმნის თვითნებობისა და საზოგადოების ერთი ჯგუფის შეხედულებების სხვა ადამიანებისთვის იძულებით თავსმოხვევის საფრთხეს.

41. საქმის არსებითი განხილვისას, მოპასუხის, საქართველოს პარლამენტის წარმომადგენელმა დაადასტურა სამოქალაქო კოდექსის 54-ე მუხლში „ზნეობის“ ცნების ამგვარი განმარტების შესაძლებლობა. საქართველოს პარლამენტის წარმომადგენლის განცხადებით: „მიუხედავად იმისა, რომ ზნეობის ნორმების განმარტება რთულია, კიდევ ერთხელ გავიმეორებ, რომ მოსამართლე საზოგადოების წევრია და კარგად იცნობს საზოგადოების მორალურ ფასეულობებსა და მოთხოვნებს. მან უნდა გაითვალისწინოს ამა თუ იმ სოციალური წრისათვის მნიშვნელოვანი ზნეობრივი წესები. ანტიზნეობრიობის საფუძვლით გარიგების ბათილად აღიარებისათვის მთავარი ის კი არ არის, მოსამართლეს პირადად მიაჩნია ეს გარიგებები ანტიზნეობრივად ან გარიგების ერთ-ერთი მხარე თვლის გარიგებას ამორალურად, არამედ მოსამართლისეული შეფასების საზომი არის ის, თუ როგორ ჩათვლიდა ხალხი ან კონკრეტული სოციალური ჯგუფი ამგვარ გარიგებას“. თუ ამგვარი განმარტება კანონმდებლის ნებას ასახავს, მაშინ ის „ზნეობას“ არა მხოლოდ განმარტავს კონვენციური მორალის მნიშვნელობით, არამედ მოსამართლეს აკისრებს ვალდებულებას განსაზღვროს აღნიშნული მორალური წესები კონკრეტულ საქმეებში და გამოიყენოს ისინი გადაწყვეტილების მიღებისას.

42. „ზნეობის“ განმარტებას მისი ფართო, კონვენციური საზოგადოებრივი მორალის პრინციპების მნიშვნელობით და ამ უკანასკნელი პრინციპებისთვის სამართლებრივი სტატუსის მინიჭებას მნიშვნელოვანი შედეგები გააჩნია. კეთილსინდისიერების პრინციპის ფართო განმარტება საზოგადოებრივი მორალის პრინციპების მიხედვით არა მხოლოდ აფართოებს და, შესაბამისად, ცვლის კეთილსინდისიერების სამართლებრივი პრინციპის შინაარსს, არამედ ცვლის ამ უკანასკნელთა (სამართლებრივი პრინციპების) შინაარსსაც.

43. სამოქალაქო კოდექსის 54-ე მუხლის გამოყენების ერთ-ერთ ნიმუშს წარმოადგენს სესხის ხელშეკრულებით დადგენილი საპროცენტო განაკვეთის ოდენობის ზნეობის საწინააღმდეგოდ და, შესაბამისად, სამოქალაქო კოდექსის 54-ე მუხლის საფუძველზე ბათილად გამოცხადება (საქართველოს უზენაესი სასამართლოს სამოქალაქო საქმეთა პალატის 2015 წლის 6 თებერვლის განჩინება, საქმე №ას-392-369-2014). ასევე, იმ შემთხვევაში, „თუ მხარეთა მიერ დაწესებული პროცენტი მნიშვნელოვნად აღემატება ზოგადად კომერციულ ბანკებსა და მიკროსაფინანსო ორგანიზაციების მიერ დაწესებულ ოდენობას, შესაძლებებლია, ასეთი ნების გამოვლენა ბათილადაც ჩაითვალოს“ (საქართველოს უზენაესი სასამართლოს სამოქალაქო საქმეთა პალატის 2015 წლის 9 თებერვლის გადაწყვეტილება, საქმე №ას -231-216-2014).

44. ამდენად, სამოქალაქო კოდექსის 54-ე მუხლის თანახმად, საზოგადოებაში არსებული მორალური პრინციპები ბათილობის დამოუკიდებელ საფუძველს ქმნის, კანონსაწინააღმდეგოდ აქცევს გარიგების მხარეთა ისეთ ქმედებას, რომელიც საზოგადოებრივი ზნეობის ნორმებთან მოდის წინააღმდეგობაში და მნიშვნელოვან სამართლებრივ შედეგებს წარმოშობს.

45. ასევე საგულისხმოა, რომ მხარეთა მიერ არსებითი განხილვის დროს მოყვანილი არგუმენტები და საერთო სასამართლოს პრაქტიკიდან მოხმობილი მაგალითები მიუთითებენ, რომ „საჯარო წესრიგი“ და „ზნეობა“ ხშირად გააზრებული და გამოყენებულია, როგორც იდენტური შინაარსის მქონე ცნებები, რომლებიც ერთსა და იმავე გარემოებებში წარმოადგენს გარიგების ბათილობის წინაპირობას. უზენაესი სასამართლოს განმარტებით: „...“საჯარო წესრიგის“ ცნება სამოქალაქო კოდექსში მორალურ იმპერატივებთანაა დაკავშირებული. საჯარო წესრიგი ხელს უწყობს ზნეობრივი და სამართლიანი სამოქალაქო ბრუნვის დამკვიდრებას. საჯარო წესრიგის დარღვევით ილახება არა მხოლოდ ვინმეს კერძო ინტერესები, არამედ საჯარო ინტერესები. ეს იმიტომ, რომ საჯარო წესრიგით დაცული სიკეთე საზოგადო ფასეულობისაა და მისი დარღვევა ძირს უთხრის საზოგადოების არსებობის საფუძვლებს“ (საქართველოს უზენაესი სასამართლოს 2016 წლის პირველი მარტის განჩინება, საქმე №ას-15-15-2016, პუნქტი 19).

46. აღნიშნული მსჯელობიდან ნათლად გამომდინარეობს, რომ სამოქალაქო კოდექსის 54-ე მუხლში ცნებები „ზნეობა“ და „საჯარო წესრიგი“ შესაძლოა განმარტებული იყოს იმგვარად, რომ მოიცავდეს არა მხოლოდ კონსტიტუციური და სამართლებრივი წესრიგის ფუნდამენტურ პრინციპებსა და ღირებულებებს, არამედ უფრო ფართო, საზოგადოებაში არსებულ კონვენციურ მორალურ პრინციპებსა და წესებს, რომლებიც შეიძლება ავსებდნენ და ცვლიდნენ ფუნდამენტური კონსტიტუციური და სამართლებრივი პრინციპებისა და ღირებულებების შინაარსს.

47. კერძო სამართალში გარიგების ბათილობის საფუძვლად საჯარო წესრიგი და ზნეობა შეიძლება მოიაზრებოდეს მხოლოდ კონსტიტუციური სისტემისა და მართლწესრიგის ფუნდამენტური პრინციპებისა და ღირებულებების კონტექსტში. შესაბამისად, დაუშვებელია გარიგების ბათილად ცნობა იმ მორალური პრინციპების საფუძველზე, რომელთაც არ მიუღწევიათ ობიექტურობის იმ ხარისხისთვის, რომ საზოგადოებას ისინი კონსტიტუციითა და სამართლის სისტემით სავალდებულოდ ეღიარებინა.

48. „ამორალურობის“ განმარტებისას სასამართლომ არ უნდა იხელმძღვანელოს ამ ცნებების საზოგადოებაში არსებული ცვალებადი მნიშვნელობით. საზოგადოებრივი მორალის ამგვარი განმარტების პირობებში მოსამართლე მიუკერძოებელი განმარტების შესაძლებლობას მოკლებული იქნება. ქმედების ამორალურობის შესაფასებლად პირველ რიგში, აუცილებელია დადგინდეს, ეწინააღმდეგება თუ არა კონკრეტული ქმედება იმ ფუნდამენტურ პრინციპებსა და ღირებულებებს, რომელიც საზოგადოებამ სავალდებულოდ აღიარა კონსტიტუციასა და სხვა ფუნდამენტურ კანონებში მათი მოქცევით. ასევე, უნდა შეფასდეს ამ წინააღმდეგობის შედეგად მოსალოდნელი ან დამდგარი ზიანის ხარისხი.

49. საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის სადავოდ გამხდარი 54-ე მუხლის თანახმად, ბათილია გარიგება, რომელიც „არღვევს კანონით დადგენილ წესსა და აკრძალვებს, ეწინააღმდეგება საჯარო წესრიგს ან ზნეობის ნორმებს“ და ამდენად არის მართლსაწინააღმდეგო და ამორალური. გარდა ამისა, თბილისის საქალაქო სასამართლოს განმარტების თანახმად, ამორალური და შესაბამისად ბათილია გარიგება, რომელიც „ეწინააღმდეგება საზოგადოებაში დადგენილ, გაბატონებულ, საზოგადოების წევრისთვის შესისხლხორცებულ წესებს.“ ამავე გადაწყვეტილებაში ასევე აღნიშნულია, რომ „სახელმწიფო მართლწერიგს უზრუნველყოფს როგორც კანონი, ასევე მორალური ქცევის სტანდარტი.“ გარიგება, რომელიც კანონის შესაბამისია, შესაძლოა გაბათილდეს, თუ ის „სამოქალაქო ბრუნვის სუბიექტთა თანაცხოვრებას აუარესებს“ (თბილისის საქალაქო სასამართლო, 2015 წლის 3 ნოემბერი, საქმე N2/15651-15). ასევე საგულისხმოა, რომ თბილისის სააპელაციო სასამართლოს გადაწყვეტილების თანახმად, გარიგების ამორალურად და მართლსაწინააღმდეგოდ მიჩნევის მიზნებისათვის საკმარისია გარიგების ერთ-ერთი მხარის არამართლზომიერი, ამორალური განზრახვა (თბილისის სააპელაციო სასამართლო, 2014 წლის 15 აპრილი, საქმე N 2ბ/4686-13).

50. ამდენად, სადავო ნორმის საფუძველზე, ბათილობას გარიგების ერთ-ერთი მხარის მიერ მორალური ქცევის სტანდარტის შეუსაბამო, მათ შორის, კეთილსინდისიერების პრინცის დარღვევით დადებული გარიგება განაპირობებს. ამასთან, საქალაქო სასამართლომ ზემოხსენებული გადაწყვეტილებით მიიჩნია, რომ გარიგების ფასის „თვალშისაცემი არაპროპორციულობა ამორალური გარიგების ერთ-ერთი სპეციალური შემთხვევაა“. სადავო ნორმა შესაძლებლობას აძლევს საქმის განმხილველ სასამართლოს დაადგინოს გარიგების პროპორციული ფასი და ამ ფასთან შეუსაბამო გარიგების შედეგად მიღებული სარგებელი „გასაკიცხ ქმედებად“ განსაზღვროს.

51. როგორც წესი, გაუმართლებელი და სახიფათოა კერძოსამართლებრივ ურთიერთობებში სახელმწიფოს ჩარევა, მით უფრო, მისი მხრიდან სამართლიანი ფასის ან სხვა პირობების დადგენა. ცხადია, არ არის გამორიცხული, რომ გარიგება შეიძლება შეიცავდეს ისეთ პირობებს, რომელიც ერთი შეხედვით თავისუფალი ნების შედეგს წარმოადგენს, თუმცა თავისი არსით წინაღმდეგობაში იყოს ადამიანის თავისუფლების, მისი ნების ავტონომიის არსთან, იყოს შეცდომაში შეყვანისა თუ ნდობის ბოროტად სარგებლობის შედეგი. თუმცა, ასეთ შემთხვევაში საჭიროა დადასტურდეს იმ გარემოებების არსებობა, რომელიც ერთმნიშვნელოვნად მიუთითებს გარიგების ერთ-ერთი მხარის იძულებაზე, მის შეცდომაში შეყვანაზე და ა.შ. სამართალშემფარდებლის მიერ ფასის სამართლიანობა შესაძლოა საჭიროებდეს შეფასებას, როდესაც, მაგალითად, ფასი პირდაპირ არ არის მითითებული, არამედ უკავშირდება გარიგებით გათვალსიწინებული სხვა პირობების დადგომას, მომსახურებისა თუ სამუშაოს შესრულებას.

52. ასევე, ბუნდოვანია საკითხი იმის თაობაზე, თუ რაოდენ დიდი უნდა იყოს შეუსაბამობა ფასსა და გასხვისებულ საკუთრებას შორის, რა შემთხვევაში ჩაითვლება, რომ გარიგების ფასი საზოგადოებაში მიუღებელი, ამორალური, საჯარო წესრიგის საწინააღმდეგო და გასაკიცხ ქმედებად უნდა შეფასდეს. ნორმის ამგვარი განუსაზღვრელი ბუნება გაუმართლებლად ფართო დისკრეციას ანიჭებს სამართალშემფარდებელს, ქმნის შეცდომისა ან თვითნებობის საფრთხეს, კითხვის ქვეშ აყენებს კეთილსინდისეირ შემძენის ინტერესებს. მაგალითისთვის, გაურკვეველია, ერთი კერძო პირის მიერ მეორესთვის ძვირადღირებული ქონების ჩუქება, სიმბოლურ ფასად მისი გადაცემა, საბაზრო ღირებულებაზე უფრო დაბალ ფასად გასხვისება ან შეძენა ყველა შემთხვევაში მიუთითებს თუ არა კონტრაჰენტის ამორალურ და მართლსაწინააღმდეგო ქმედებაზე და წარმოშობს თუ არა გარიგების ბათილობას.

53. გარიგების ბთილად ცნობა წარმოადგენს საკუთრების შეზღუდვის ერთ-ერთ ყველაზე მკაცრ ფორმას, იწვევს არა მხოლოდ მესაკუთრის, არამედ გარიგებიდან მომდინარე ყველა სამართლებირივი შედეგის შეცვლას. ამდენად, მხარეთა შორის კანონის მოთხოვნათა დაცვით დადებული ხელშეკრულების ბათილად ცნობა მხოლოდ განსაკუთრებულ შემთხვევებში უნდა იყოს დასაშვები. გარიგების საფუძველზე წამორშობილი სამართლებრივი ან ქონებრივი ვალდებულებები არ შეიძლება იყოს დამოკიდებული სამართალშემფარდებლის პირად მოსაზრებაზე მორალისა და საჯარო წესრიგის შესახებ, ამგვარი გადაწყვეტილება კონსტიტუციიდან გამომდინარე პრინციპებსა და ღირებულებებს უნდა ემყარებოდეს.

54. რიგ შემთხვევებში არაპროპროციული ფასი შეიძლება გახდეს გარიგების ნამდვილობის შეფასების ერთ-ერთი და არა ერთადერთი ძირითადი კრიტერიუმი. ქონების სიმბოლურ ან საბაზროზე გაცილებით ნაკლებ ფასში საკუთრებად გადაცემა შესაძლოა მართლაც იყოს იძულების შედეგი. ამავე დროს, არაპროპროციულად დაბალი ან მაღალი ფასი შეიძლება იყოს ბაზრის მონაწილის მიერ არასწორი კომერციული გათვლის, ან სამეწარმეო საქმიანობის დაგეგმარების, ოპტიმიზაციის ან სხვაგვარი კანონიერი ინტერესის შედეგი. მაგალითად, გარიგების ერთ-ერთი მხარე შეიძლება დაინტერესებული იყოს საკუთრების/ქონების შედარებით დაბალ ფასში გასხვისებითა და შესაბამისი ფინანსური რუსურსების სწრაფი მობილიზებით. სწორედ ამიტომ, გარიგების ბათილად ცნობისთვის მხოლოდ ფასზე მითითება არ არის საკმარისი, შეფასებული და ერთმნიშვნელოვნად დადატურებული უნდა იყოს იძულება, თავისუფალი ნების საწინააღმდეგო ქმედება. ასევე მხედველობაშია მისაღები გარიგების მხარეთა ვინაობა. წინააღმდეგ შემთხვევაში, მხოლოდ არაპროპორციული ფასის საფუძველზე დადებული გარიგების ბათილად ცნობა საფრთხეს შეუქმნის სამოქალაქო ბრუნვას, მხარეთა შორის ნდობას. მით უფრო, რომ გარიგების ფასი ხშირად სუბიექტური შეხედულებებით არის განპირობეული.

55. ამასთან, საყურადღებოა, რომ როგორც საერთო სამართლის, ასევე კონტინენტური სამართლის ქვეყნებისთვის არ არის უცხო გარიგების ბათილად ცნობა, ან მისი გადახედვა ისეთ შემთხვევებში, როდესაც არსებობს აშკარა შეუსაბამობა შეპირებასა და საპირისპირო შეპირებას შორის, ან/და როდესაც გარიგების რომელიმე პირობა, მათ შორის მასში მითითებული ფასი, არის შედეგი განსაკუთრებული გარემოებების და არ შეესაბამება მხარის ნამდვილ და თავისუფალ ნებას, ან განპირობებულია მისი უუნარობით, ნებასუსტობით შეაფასოს გარიგების პირობები.

56. არსებითი განხილვის დროს მოსარჩელის და მოპასუხის მიერ მითითებული იქნა, რომ კონტინენტური ევროპის ქვეყნებისთვის, მათ შორის, გერმანიის და ავსტრიის კანონმდებლობისა და სასამართლო პრაქტიკის თანახმად, გარიგებით გათვალისწინებული აშკარა შეუსაბამობა შეპირებასა და საპასუხო შეპირებას შორის წარმოადგენს გარიგების ბათილობის საფუძველს. მოსარჩელე მხარის მიერ გამახვილებული იქნა ყურადღება იმაზე, რომ გერმანულ სასამართლო პრაქტიკაზე ასევე უთითებს საქალაქო სასამართლოს 2015 წლის 3 ნოემბრის გადაწყვეტილებაც (საქმე N2/15651-15). კერძოდ, მითითებული იქნა Bürgerliches Gesetzbuch (BGB) § 138, რომელიც გარიგების ბათილობას ითვალისწინებს.

57. ცხადია, რომ უცხო ქვეყნის კანონმდებობაზე ან სასამართლო პრაქტიკაზე მითითება არასაკმარისი და შესაძლოა უადგილოც იყოს სადავო ნორმის საქართველოს კონსტიტუციასთან შესაბამისობის სამტკიცებლად. თავისთავად ცხადია ისიც, რომ საკონსტიტუციუო სასამართლო ვერ შეაფასებს უცხო ქვეყნის კანონმდებლობით სამართლებრივი ურთიერთობების მოწესრიგების გონივრულობას. თუმცა, რამდენადაც არსებითი განხილვისას მნიშვნელოვანი ყურადღება დაეთმო გერმანიის ფედერაციული რესპუბლიკის კანონმდებლობასა და პრაქტიკას, რომელსაც მხარეთა აზრით შესაძლოა ეფუნებოდეს სადავო ნორმის საფუძველზე ჩამოყალიბებული პრეცედენტი, მიზანშეწონილად მივიჩნევთ გავაანალიზოთ მითითებული საკანონმდებლო ნორმების შინაარსი.

58. საყურადღებოა საქალაქო სასამართლოს ხსენებულ გადაწყვეტილებაში (საქმე N2/15651-15) მოყვანილი მსჯელობა, რომლის თანხმად “თვალშისაცემი არაპროპორციულობა არის ერთ-ერთი ობიექტური ფაქტობრივი შემადგენლობა, რომელსაც შეიძლება ეხებოდეს სარგებლის მიღების განზრახვა სამოქალაქო კოდექსის 54-ე მუხლის მიზნებიდან გამომდინარე, მას აქვს მტკიცების ფუნქცია, რომელიც ადასტურებს სარგებლის მიმღების გასაკიცხ საქციელს. ასეთ დამოკიდებულებას სასამართლო პრაქტიკასა და იურიდიულ მეცნიერებაში საფუძვლად უდევს ის ემპირიული მსჯელობა, რომ „უჩვეულო“ მომსახურებას, როგორც წესი, არ სთავაზობენ იძულების ან სხვა ნეგატიური გარემოებების არსებობის გარეშე და სარგებლის მიმღებიც აცნობიერებს ამ რეალობას“. ამ შემთხვევაში გადაწყვეტილებაში სწორედ გერმანულ სასამართლო პრაქტიკაზე ხდება მითითება (BGH v. 19.01.2001-V ZR 437/99- BGHZ 146, 298-310).

59. გერმანული სამართლის ნორმის (Bürgerliches Gesetzbuch (BGB) §138 Sittenwidriges Rechtsgeschäft https://www.gesetze-im-internet.de/bgb/__138.html) და სასამართლო პრაქტიკის თანახმად, გარიგება რომელიც ეწინააღმდეგება ზნეობის წესებს არის ბათილი. საყურადღებოა ავსტრიის სამოქალაქო კოდექსიც (§ 879 of the Austrian ABGB, http://www.jusline.at/879_ABGB.html). თუმცა, ორივე შემთხვევაში, საკანონმდებლო ნორმები შეიცავენ დამატებით მითითებებს, რომლებიც განსაზღვრავენ აღნიშნული ნორმების შესაძლო გამოყენების არეალსა და სავარაუდო საფუძვლებს. ასე მაგალითად, Bürgerliches Gesetzbuch (BGB) §138-ე მუხლის მეორე ნაწილი ადგენს: კერძოდ, ბათილია გარიგება, რომლის საფუძველზე პირი სხვა პირის გაჭირვების, გამოუცდელობის, საღი აზრის ნაკლებობის ან ნების მნიშვნელოვანი სისუსტის გამო, თავისთვის ან მესამე მხარისთვის, რაიმე შესრულების სანაცვლოდ იღებს ქონებრივ სარგებელს ან მის დაპირებას, რომელიც აშკარად არაპროპორციულია შესრულებისა.

60. ასევე საყურადღებოა, რომ ზოგიერთი უცხო ქვეყნის სასამართლო პრაქტიკის თანახმად, გარიგება შეიძლება იყოს ბათილი, თუ შესრულებასა და საპირისპირო შესრულებას შორის აშკარა შეუსაბამობა არსებობს და, ამავე დროს, სახეზეა მინიმუმ ერთი დამატებითი გარემოება, რომელიც ხელშეკრულებას ობიექტური და სუბიექტური ნიშნების შეჯამების შედეგად ამორალურად წარმოაჩენს. მაგალითად, როდესაც პირი გარიგებიდან იღებს სარგებელს, რადგან მეორე მხარე მხოლოდ გარემოებათა იძულების პირობებში დათანხმდა მისთვის არახელსაყრელ ხელშეკრულებას, რაც შეფასების უნარის ნაკლით ან მნიშვნელოვანი ნების სისუსტით იყოს გამოწვეული (Senatsurt. v. 24. Mai 1985, V ZR 47/84, WM 1985, 1269, 1270; v. 3. Juli 1992, V ZR 76/91, WM 1992, 1916, 1918).

61. საყურადღებოა, რომ მოპასუხის მიერ საქმის არსებითი განხილვის დროს, ისევე როგორც საქალაქო სასამართლოს ზემოხსენებულ გადაწყვეტილებაში, მითითებულია უცხო ქვეყნების სასამართლო პრაქტიკიდან მომდინარე მაგალითები, რომლებიც ამორალური გარიგების სტანდარტებს ადგენს. აღნიშნული მაგალითები შეიძლება რელევანტური იყოს იმდენად, რამდენადაც მოპასუხე მიიჩნევს, რომ საქართველოს სამოქალაქო კოდექსით გათვალისწინებული სადავო ნორმაც მსგავს სტანდარტებს შეიცავს. ერთ-ერთი მაგალითის თანახმად, ბათილად იქნა ცნობილი გარიგება, რომლითაც გარიგების ერთმა მხრემ, ასაკოვანმა პირმა მიწის ნაკვეთის შეფასება და მისი გასხვისება ნაკვეთის საბაზრო ღირებულებაზე დაახლოებით ორჯერ უფრო იაფად მოახდინა. ამგვარი გარიგება უჩვეულო (არაორდინალური) შეპირებად იქნა მიჩენული.

62. თუმცა, უნდა აღინიშნოს, რომ ძალზედ სახიფათოა აღნიშნული მაგალითებით დადგენილი სტანდარტის „ბრმად“ გადმოტანა და მისადაგება საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის საფუძველზე დავების გადაწყვეტისას. აქ მნიშვნელოვანია შეფასდეს გარიგების დადების ეტაპზე იყო თუ არა უძრავი, მატერიალური ან არამატერიალური ქონების ბაზარი სათანადოდ განვითარებული, არსებობდა თუ არა ხანგრძლივი დროის განმავლობაში დამკვიდრებული, ჩამოყალიბებული ფასი. სხვაგვარად არასწორი და ზოგჯერ შეუძლებელიც შეიძლება იყოს იმის განსაზღვრა, წარმოადგენს თუ არა გარიგების პირობა, მისი ფასი უჩვეულო ან არაორდინალურ პირობას.

63. ზემოთ მოყვანილ მაგალითებში ასევე საყურადღებოა ის გარემოებაც, რომ გარიგების (რომლითაც მიწის ნაკვეთის გასხვისება ხდებოდა) ერთ-ერთ მხარეს ასაკოვანი პირი, ხოლო მეორე მხარეს უძრავი ქონებით მოვაჭრის ადვოკატი წარმოადგენდა. ამდენად, შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ საკუთრების გასხვისება საბაზრო ფასზე ორჯერ უფრო იაფად ამორალურად იქნეს მიჩნეული იმდენად, რამდენადაც ასეთი გარიგება მიანიშნებს დაზარალებული მხარის, ასაკოვანი პირის უუნარობაზე შეაფასოს გარიგების პირობა - გარიგების ფასი, მაშინ როდესაც მეორე მხარე ბევრად უფრო გამოცდილი იყო უძრავი ქონების ტრანზაქციებთან დაკავშირებით. საყურადღებოა, რომ სწორედ შეფასების უნარის ნაკლზე, როგორც შეფასების ერთ-ერთ კრიტერიუმეზე მიანიშნებს გერმანული სასამართლოც (Senatsurt. v. 24. Mai 1985, V ZR 47/84, WM 1985, 1269, 1270; v. 3. Juli 1992, V ZR 76/91, WM 1992, 1916, 1918).

64. შეიძლება განვიხილოთ სხვა ჰიპოთეტური მაგალითებიც, როგორიცაა პაციენტსა და სამედიცინო დაწესებულებას (ექიმს) შორის ურთიერთობა. იმ შემთხვევაში, თუ სამედიცინო მომსახურების სანაცვლოდ პაციენტს არაგონივრულად მაღალი, შეუსაბამო ფასის გადახდას აიძულებენ, ასეთი გარიგება შესაძლოა ბათილი იყოს, ვინაიდან ამგვარ ურთიერთობებში პაციენტი არამხოლოდ აშკარად „სუსტ“ და ნაკლებად გამოცდილ მხარეს წარმოადგენს, არამედ ასევე მძიმე მდგომარეობაში იმყოფება, რაც მისი მხრიდან გარიგების პირობის სათანადო შეფასების შესაძლებლობას გამორიცხავს. მსგავსი დასკვნის გაკეთება შეიძლება ბანკის და კლიენტის ურთიერთობებზე, როდესაც კლიენტი სტანდარტულ პირობებს თანხმდება და შემდეგ გამოუვალ მდგომარეობაში აღმოჩნდება. ასეთ შემთხვევაშიც სამართლებრივ დაცვას ბაზრის „სუსტი მხარე“ იმსახურებს, რამდენადაც აშკარად არაგონივრულ პირობებზე დათანხმება მისი მხრიდან განსჯის უნარის ნაკლზე შეიძლება მიუთითებდეს.

65. თუმცა „სუსტი მხარის“ ლეგიტიმური ინტერესების დაცვაზე მსჯელობა, შესაძლოა, უადგილო იყოს, როდესაც გარიგება ბაზრის თანაბარუნარიან და თანაბარუფლებიან მხარეებს შორის არის დადებული. კომერციულ ბანკსა და მსხვილ კომპანიას შორის, ან თანაბარი საბაზრო ძალის მქონე სუბიეტებს შორის დადებული გარიგება ავტომატურად ვერ შეფასდება იმავე კრიტერიუმებით, როგორითაც შეფასდებოდა ბაზარზე აშკარად „დომინანტ“ და „სუსტ მხარეს“ შორის დადებული გარიგება. ასეთი გარიგება ვერ იქნება გამოუცდელობის, განსჯის უნარის ნაკლებობის ან ნების მნიშვნელოვანი სისუსტის შედეგი. ცხადია ეს არ გამორიცხავს თანაბრი საბაზრო ძალის მქონე სუბიეტს შორის დადებული გარიგების ბათილობას, როდესაც ფასი ან სხვა პირობა შეცდომით, მოტყუებით, იძულებით ან სხვა მსგავსი გარემოებით არის გამოწვეული. არ არის გამორიცხული, რომ მდიდარი საბაზრო ურთიერთობების გამოცდილების მქონე სუბიექტი შეცდომაში იქნეს შეყვანილი, მოტყუებული ან ზეწოლის შედეგად დათანხმდეს გარიგების პირობებს. ასეთ შემთხვევაში გარიგების მეორე მხარის ვინაობას არ აქვს მნიშვნელობა, გარიგება ბათილად უნდა იქნეს ცნობილი, ვინაიდან გამოირიცხება გარიგებისთვის აუცილებელი წინაპირობა - თავისუფალი ნება. თუმცა, ბაზარზე მოქმედი მსხვილი კომპანია, მდიდარი გამოცდილების მქონე სუბიექტი ვერ მოითხოვს გარიგების ბათილობას მისი ამორალურობის გამო, როდესაც მეორე მხარე ბაზრის მონაწილე „სუსტი მხარეა“.

66. მივიჩნევთ, რომ საბაზრო ურთიერთობების „სუსტი მხარის“ დაცვის საჭიროება, მისთვის დამატებითი სამართლებრივი გარანტიების ხელმისაწვდომობის უზრუნველყოფა კანონმდებლის ლეგიტიმურ მიზანს წარმოადგენს. კონსტიტუციით დადგენილი წესრიგი მოითხოვს, რომ დაცული იყოს საბაზრო ურთერთობების (კერძოსამართლებრივი ურთიერთობების) „სუსტი მხარე“, რათა არ მოხდეს მისი იძულება თავისუფალი ნების საწინააღმდეგოდ მიიღოს გადაწყვეტილება. კანონმდებელი უფლებამოსილია „სუსტი მხარის“ დაცვის მიზნით მიიღოს სავალდებულო შინაარსის ნორმები, რომელიც შეამცირებს სუსტ მდგომარეობაში აღმოჩენილი პირის გამოუცდელობის, იძულების, განსჯის უუნარობის გამო საკუთრების დაკარგვის საფრთხეს. გარიგების პირობებზე ფორმალურმა თანხმობამ არ უნდა დაჩრდილოს (გადაფაროს) გარემოებები, რომელიც შესაძლოა გარიგების „სუსტი მხარის“ ნების ნაკლებობაზე მიუთითებდეს. ამავე დროს, სადავო ნორმის საფუძველზე თანაბარი საბაზრო ძალაუფლების სუბიექტებს შორის დადებული გარიგების ბათილად ცნობა წინააღმდეგობაში მოდის არამხოლოდ „სუსტი მხარის“ დაცვის ლეგიტიმურ მიზანთან, არამედ ასევე საფრთხეს უქნის საბაზრო ურთიერთობების სტბილურობას, შესაძლოა წაახალისოს ბაზრის მონაწილეთა არაკეთილსინდისერი ქცევა.

67. გარიგება, რომელიც პირის რთული, გამოუვალი მდგომარეობით არის განპირობებული, მართლსაწინააღმდეგოა თავისი არსით. შეუსაბამოა კონსტიტუციით დადგენილ ნორმებთან და პრინციპებთან, წინააღმდეგობაში მოდის კონსტიტუციით დადგენილ წესრიგთან ისეთი გარიგება, როდესაც ხელშემკვრელი მხარე თავად ხელშეკრულებაზე თანხმობას არა რაციონალური მოსაზრებებით, არამედ ზეწოლის, იძულების შედეგად თანხმდება. გარიგების მხარეებს რეალური შესაძლებლობა უნდა ჰქონდეთ განსაზღვრონ გარიგების პირობები, მისი ფასი და შინაარსი სახელმწიფოსგან ჩარევის გარეშე, გარდა ისეთი შემთხვევებისა, როდესაც არსებობს გარემოებები, რომელიც აშკარად და დასაბუთებულად მიუთითებს, რომ ფასზე, ან გარიგების რაიმე სხვა პირობაზე შეთანხმება არ იყო მხარეთა თავისუფალი ნების გამოვლინების შედეგი.

68. აღსანიშნავია, რომ შეძლებისდაგვარად მკაფიო და განჭვრეტადი უნდა იყოს კრიტერიუმები, რომლებიც გარიგების ბათილობის საფუძველს ქმნის და როდესაც სახელმწიფო, გარიგების „სუსტი მხარის“ დაცვის მიზნით, საბაზრო ურთიერთობებში ერევა. თავის მხრივ, სამართალშემფარდებელი განსაკუთრებული სიფრთხილით უნდა ეკიდებოდეს იმ ნორმების გამოყენებას, რომელიც „სუსტი მხარის“ დაცვის მიზნით გარიგების პირობების შეცვლას, გადახედვას ან ბათილობას იწვევს. მაგალითად, ნებისმიერი გარემოება, რომელიც გარიგების მხარის რთულ ფინანსურ მდგომარეობაზე მიუთითებს, არ შეიძლება გაიგივებული იქნეს „გამოუვალ მდგომარეობასთან“, ხოლო პირი, რომელიც კერძოსამართლებრივ ურთიერთობებს საკუთარი ფინანსური მდგომარეობის გამოსწორების მიზნით ამყარებს, იღებს სესხს ან კისრულობს ვალდებულებების შესრულებას ხელშეკრულების მეორე მხარის მიმართ და სათანადოდ იაზრებს გარიგებით მასზე დაკისრებულ ვალდებულებებს, ავტომატურად ვერ ჩაითვლება „სუსტ მხარედ“. მხარეები არ უნდა იყვნენ მუდმივი საფრთხის ქვეშ, რომ მიწოდებულ მომსახურებაში ან საქონელში მათ მიერ გადახდილმა ფასმა შეიძლება გარიგება არარად აქციოს მხოლოდ იმიტომ, რომ გარიგების ერთ-ერთი მხარე შეუსაბამოდ დაბალ ან მაღალ ფასზე მითითებით მოითხოვს გარიგების ბათილობას.

69. აღსანიშნავია, რომ სადავო ნორმა იმპერატიულ მოთხოვნას შეიცავს - ნებისმიერი გარიგება, რომელსაც სამართალშემფარდებელი საჯარო წესრიგის, ზნეობის შეუსაბამოდ მიიჩნევს, იწვევს ბათილობას, მაშინაც კი, თუ შესაძლებელია გამოყენებულ იქნეს ბათილობაზე ნაკლებად მკაცრი შეზღუდვა. არ გამორიცხება, რომ რიგ შემთხვევებში საჯარო წესრიგის, ზნეობისა და მორალის, მართლწესრიგის საწინააღმდეგოდ დადებული გარიგების ეჭვქვეშ დაყენება გამართლებული შეიძლება იყოს კონსტიტუციით დაცული ლეგიტიმური მიზნების, უფლებებისა და ღირებულებების უზრუნველსაყოფად. თუმცა, სადავო ნორმის იმპერატიული ხასიათი გამორიცხავს ჩარევის უფრო მსუბუქ ფორმას, შეუძლებელს ხდის, მაგალითად, გარიგების ძალადაკარგულად გამოცხადებას ან მის ნაწილობრივ ბათილად ცნობას, როდესაც ნაკლებად მკაცრი ჩარევით შესაძლებელია ლეგიტიმური მიზნის მიღწევა.

70. ხელშეკრულება შეიძლება იყოს ბათილად მიჩნეული, როდესაც ის ნამდვილი ნების საწინააღმდეგოდ, იძულებით, პირის გამოუვალ მდგომარეობაში ჩაყენების ან სხვა მსგავსი გარემოებების შედეგად არის დადებული. ასეთი გარიგება არ შეესაბამება კონსტიტუციით დადგენილ მართლწესრიგს, წინააღმდეგობაში მოდის ადამიანის ღირსებასთან, მის ავტონომიასთან. თუმცა, როდესაც საეჭვო ან სადავო ხდება ხელშეკრულების ერთ-ერთი პირობა, მათ შორის მისი ფასი, ეს ავტომატურად არ უნდა გახდეს მთლიანად ხელშეკრულების ბათილად ცნობის საფუძველი. ასე მაგალითად, ხელშეკრულების ერთ-ერთი მხარე ფინანსურმა, მატერიალურმა მდგომარეობამ შეიძლება „აიძულოს“ დადოს გარიგება, ან დათანხმდეს კონკრეტულ პირობას, რომელსაც ის არ დათანხმდებოდა ასეთი რთული მატერიალურ-ფინანსური მდგომარეობის არარსებობის შემთხვევაში. იმ შემთხვევაშიც კი, თუ გარიგების შედეგად მომდინარე ფინანსური ვალდებულებები ან გადახდილი ფასი იმდენად დიდი ან მცირეა, რომ კონსტიტუციით დაცულ საკუთრების უფლებას არსებითად ზღუდავს ან არარად აქცევს მას, ის შესაძლოა წარმოშობდეს ფასის კორექტირების ვალდებულებას და ავტომატურად არ უნდა იწვევდეს გარიგების ბათილობას.

71. ამდენად, სამართლებრივი ურთიერთობების ეჭვქვეშ დასაყენებლად მხედველობაშია მისაღები გარიგების მხარის ვინაობა, წარმოადგენს თუ არა ის გარიგების „სუსტ მხარეს“. გარიგების საგანი ან მისი პირობა შესაძლოა წარმოადგენდეს კონსტიტუციური მართლწესრიგისა და ზნეობის საწინააღმდეგო ქმედებას, როდესაც შესრულებასა და საპირისპირო შესრულებას შორის განსაკუთრებით უხეში შეუსაბამობა განპირობეულია გარიგების მხარის ნების სისუსტით, მისი უუნარობით შეაფასოს გარიგების პირობები. როდესაც გარიგების მხარეები თავისუფალი ბაზრის თანაბარუფლებიანი, თანაბარი საბაზრო ძალაუფლების მქონე სუბიექტები არიან, ნაკლებად სავარაუდო და, რიგ შემთხვევაში ერთმნიშვნელოვნად გამორიცხულია, რომ მხარეები შეფასების უნარის ან მნიშვნელოვანი ნების სისუსტის გამო დათანხმდნენ გარიგებას.

72. მხოლოდ გარიგების ფასზე მითითება არასაკმარისია იმისთვის, რომ ეჭვქვეშ დადგეს გარიგების კანონიერება, მისი შესაბამისობა მართლწესრიგთან, კონსტიტუციით გათვალისწინებულ მოთხოვნებთან, მათ შორის, ადამიანის ღირსების, მისი ნების ავტონომიის პატივისცემის ვალდებულებასთან, რომელიც საზოგადოებრივი ზნეობის და მართლწესრიგის საფუძველს წარმოადგენს. გარიგების პირობები, მასთან დაკავშირებული გარემოებები უნდა მიუთითებდეს რაიმე ისეთ ხარვეზზე, რომელიც მართლწესრიგისა და ზნეობის კონსტიტუციით დაცულ ღირებულებებს ეწინააღმდეგება, მათ შორის, საეჭვოს გახდიდა გარიგების მხარეთა თავისუფალ ნებას დაემყარებინათ კერძოსამართლებრივი ურთიერთობები.

73. ზემოხსენებული გარემოებების გათვალისწინებით, სამოქალაქო კოდექსის 54-ე მუხლით გათვალისწინებული ტერმინები - „საჯარო წესრიგი“ და „ზნეობის ნორმები“ არ შეესაბამება საქართველოს კონსტიტუციის 21-ე მუხლის მოთხოვნებს, რადგან ისინი ითვალისწინებენ თანაბარი საბაზრო ძალის მქონე სუბიექტებს შორის დადებული გარიგების ბათილობის შესაძლებლობას შეპირებისა და საპირისპირო შეპირების შეუსაბამობის (არაპროპორციული ფასის) გამო.

გ) საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 54-ე მუხლის სადავო ნორმატიული შინაარსი და მისი განმარტების ფარგლები

74. არ ვეთანხმებით სასამართლოს გადაწყვეტილებაში განვითარებულ მსჯელობას იმის თაობაზე, რომ სამოქალაქო კოდექსის 54-ე მუხლს ის ნორმატიული შინაარსი არ გააჩნია, რომელიც მოსარჩელეს არაკონსტიტუციურად მიაჩნია (II-79).

75. მოსარჩელე მხარის მოთხოვნა სამოქალაქო კოდექსის 54-ე მუხლის სადავო ნორმატიული შინაარსის თაობაზე თავად გადაწყვეტილებაშია მითითებული. კერძოდ, მოსარჩელისთვის არაკონსტიტუციურია სადავო ნორმების ერთ-ერთი ნორმატიული შინაარსი. მოსარჩელის მტკიცებით, ნორმის არაკონსტიტუციურობის ცხად გამოხატულებას წარმოადგენს ზნეობის საწინააღმდეგოდ გარიგების მიჩნევა, როდესაც გარიგების ფასის დისპროპორციას აქვს ადგილი. თუ მოსამართლე ფასს ჩათვლის არაპროპორციულად, მას შეუძლია ამ გარემოების გამო ჩათვალოს ზნეობის ნორმები დარღვეულად, ხოლო გარიგება - ბათილად. ამდენად, მოსარჩელე სადავო ნორმის ხსენებულ ნორმატიულ შინაარსს კონსტიტუციის საწინააღმდეგოდ მიიჩნევს,

76. საკონსტიტუციო სასამართლო, ახდენს რა გადაწყვეტილებაში მოსარჩელის მოთხოვნის იდენტიფიცირებას ნორმის ნორმატიული შინაარსის შესახებ, იმავდროულად, არ ამოწმებს მის კონსტიტუციურობას იმ საფუძვლით, რომ ნორმა უკვე განმარტებულია უზენაესი სასამართლოს მიერ. გვსურს აღვნიშნოთ, რომ საკონსტიტუციო სასამართლო, კონსტიტუციის შესაბამისად, ვალდებულია საკონსტიტუციო კონტროლი განახორციელოს მაშინაც კი, როცა სადავო ნორმის შინაარსი უზენაესი სასამართლოს მიერ განმარტებულია, მით უფრო იმ პირობებში, როდესაც უზენაესი სასამართლო არაერთხელ ცვლის მის მიერ დადგენილ პრაქტიკას.

77. გადაწყვეტილებაში (II-75,78,79) მოყვანილია ამონარიდი საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2015 წლის 4 მარტის N1/2/552 გადაწყვეტილებიდან საქმეზე „სს „ლიბერთი ბანკი“ საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, იმის სამტკიცებლად, რომ (ა) სადავო ნორმის განმარტებისას საკონსტიტუციო სასამართლო მხედველობაში იღებს საქართველოს საერთო სასამართლოების პრაქტიკას, (ბ) არასწორი იქნება საქართველოს რომელიმე სასამართლომ, მათ შორის საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ მოცემულ სადავო შემთხვევაში არაგონივრულად მიიჩნიოს უზენაესი სასამართლოს განმარტება და (გ) საკონსტიტუციო სასამართლო ვალდებულია გაიზიაროს უზენაესი სასამართლოს დიდი პალატის მიერ გაკეთებული სადავო ნორმის განმარტება. მიგვაჩნია, რომ ამგვარი მიდგომა საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ მისივე პრეცედენტის არასწორ აღქმას ეფუძნება. საკონსტიტუციო სასამართლოს არ უთქვამს, რომ ის ყოველგვარი გადამოწმების გარეშე მიიღებს საერთო სასამართლოს მიერ დადგენილ სადავო ნორმის ნორმატიულ შინაარსს. საკონსტიტუციო სასამართლოსთვის ნორმის ნორმატიული შინაარსის კონსტიტუციურობის შესამოწმებლად, რა თქმა უნდა, მნიშვნელობა აქვს თუ როგორია მისი გამოყენების პრაქტიკა. ნორმა, შესაძლოა, გარეგნულად სრულიად „უწყინარი“ იყოს, თუმცა, ასევე შესაძლოა, სწორედ პრაქტიკაში გამოყენების შედეგი ქმნიდეს მისი არაკონსტიტუციურად მიჩნევის საფუძვლებს. ამდენად, საერთო სასამართლოს პრაქტიკა საკონსტიტუციო სასამართლომ უნდა შეაფასოს იმ კუთხით, თუ რამდენად შეიცავს ნორმა თავის თავში იმგვარ რესურსს, რომ ნორმაშემფარდებლის მხრიდან პრაქტიკაში მოხდეს მისი კონსტიტუციის საწინააღმდეგოდ გამოყენება. სასამართლო პრეცედენტის სრულყოფილად შეფასების მიზნით, დამატებით მოვახდენთ ციტირებას ამ გადაწყვეტილებიდან. სასამართლომ აღნიშნა ასევე: „საკონსტიტუციო სასამართლო, როგორც წესი, იღებს და იხილავს საკანონმდებლო ნორმას სწორედ იმ ნორმატიული შინაარსით, რომლითაც იგი საერთო სასამართლომ გამოიყენა. თუმცა ამ ზოგადი წესიდან შეიძლება რამდენიმე გამონაკლისი არსებობდეს, მათ შორის, როდესაც საკონსტიტუციო სასამართლო დარწმუნდება, რომ ერთი და იგივე ინსტანციის სასამართლოს მიერ გაკეთებული განმარტებები წინააღმდეგობრივია. ასეთ შემთხვევაში ვერ ჩაითვლება, რომ საერთო სასამართლოს მიერ სადავო ნორმის შინაარსი საბოლოოდ განისაზღვრა. ნორმის განმარტების არაერთგვაროვანი პრაქტიკა შესაძლოა ასევე ნორმის ბუნდოვანებაზე და მის არაკონსტიტუციურობაზეც მიუთითებდეს. გარდა ამისა, გამონაკლის შემთხვევაში, საკონსტიტუციო სასამართლო ასევე უფლებამოსილია, არ მიიღოს საერთო სასამართლოს მიერ შემოთავაზებული განმარტება, თუ ის აშკარად არაგონივრულია“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2015 წლის 4 მარტის N1/2/552 გადაწყვეტილება საქმეზე „სს „ლიბერთი ბანკი“ საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-16).

78. როგორც საკონსტიტუციო სასამართლო მიუთითებს, საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის სადავო 54-ე მუხლთან დაკავშირებით არსებობს საქართველოს უზენაესი სასამართლოს დიდი პალატის განმარტება, რომელიც მოცემულია უზენაესი სასამართლოს დიდი პალატის 2017 წლის 2 მარტის გადაწყვეტილებაში საქმეზე Nას-664-635-2016 (კასატორები - ლევან ყარამანაშვილი, გიორგი ყარამანაშვილი, შპს „ტელეკომპანია საქართველო“, ნინო ნიჟარაძე, შპს „ჰაიდელბერგცემენტ ჯორჯია“ (მოპასუხეები), მოწინაღმდეგე მხარე - ქიბარ ხალვაში, შპს „პანორამა“ (მოსარჩელეები)). უზენაესი სასამართლოს ხსენებულ გადაწყვეტილებაში აღნიშნულია, რომ სამოქალაქო კოდექსის 54-ე მუხლს ავტონომიური ფუნქცია არ გააჩნია, ის დეფინიციურია და კონკრეტულ სამართლებრივ შედეგს არ ითვალისწინებს. მხარეთა შორის გაფორმებული ხელშეკრულებების ამორალურად, ზნეობის საწინააღმდეგოდ, გასაკიცხ ქმედებად მიჩნევა ნასყიდობის ფასის არაადეკვატურობის გამო არადამაჯერებელია, რადგანაც ეწინააღმდეგება სამოქალაქო ბრუნვის პრინციპებს (საქართველოს უზენაესი სასამართლოს დიდი პალატის 2017 წლის 2 მარტის გადაწყვეტილება საქმეზე Nას-664-635-2016; პუნქტი 208).

79. საქართველოს უზენაესი სასამართლოს დიდი პალატის 2017 წლის 2 მარტის გადაწყვეტილებაში საქმეზე Nას-664-635-2016 მითითებულია, რომ „საკასაციო სასამართლოს განხილვის საგანია შპს „სამაუწყებლო კომპანია“ „რუსთავი 2“-ის ... სადავო წილებზე მოსარჩელეთა საკუთრების უფლების აღდგენის კანონიერება“ (პუნქტი 183). როგორც ვხედავთ, საკასაციო სასამართლოს განხილვის საგანი სამაუწყებლო კომპანია „რუსთავი 2“-ს უკავშირდება. ხსენებული ტელეკომპანია წარმოადგენს ასევე მხარეს საკონსტიტუციო სასამართლოში იმ დავაში, რომელზეც გამოტანილია წინამდებარე გადაწყვეტილება საქმეზე „შპს „სამაუწყებლო კომპანია რუსთავი 2“ და შპს „ტელეკომპანია საქართველო“ საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“. აღნიშნულის გათვალისწინებით, იმ პირობებში, როდესაც სამოქალაქო კოდექსის სადავო 54-ე მუხლის ნორმატიული შინაარსის შესახებ საერთო სასამართლოების მრავალწლიანი პრაქტიკა საკასაციო სასამართლოს მიერ იცვლება, საკონსტიტუციო სასამართლოს მხრიდან, მოსარჩელის საქმეზე სადავო ნორმის შინაარსის შეცვლის მიუხედავად, უნდა შეფასებულიყო საკითხი, თუ რამდენად გამოეცალა სადავო ნორმას უზენაესი სასამართლოს დიდი პალატის მიერ კონსტიტუციურ დავაზე მოსარჩელის მიერ იდენტიფიცირებული ნორმატიული შინაარსი და რამდენად ერთგვაროვანია სასამართლო პრაქტიკა, მიუხედავად საკასაციო სასამართლოს დიდი პალატის მიერ გაკეთებული განმარტებისა.

80. საკონსტიტუციო სასამართლოსთვის ცხადია, რომ კონკრეტულ შემთხვევაში სადავო ნორმატიული შინაარსი არის არა ჰიპოთეტური ან მოსარჩელის მიერ შემოთავაზებული არაგონივრული განმარტების შედეგი, არამედ ეფუძნება მინიმუმ ორი ინსტანციის სასამართლოს მიერ მიღებულ გადაწყვეტილებას. საკონსტიტუციო სასამართლომ სწორედ ამ ნორმატიულ შინაარსზე იმსჯელა ორჯერ არსებითი განხილვის ფორმატში და, შესაბამისად, მას უნდა შეეფასებინა გასაჩივრებული და არსებითად განსახილველად მიღებული სადავო ნორმის კონსტიტუციურობის საკითხი. უზენაესი სასამართლოს მიერ სადავო ნორმის ახლებური განმარტება არ არის საკმარისი საფუძველი იმისათვის, რათა, თუნდაც ეფექტიანი საკონსტიტუციო კონტროლის მიზნებისთვის, საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ არ გააკეთდეს სამოქალაქო კოდექსის 54-ე მუხლის სადავო ნორმატიული შინაარსის შეფასება.

81. საყურადღებოა ის გარემოება, რომ არსებობს საერთო სასამართლოების არა ერთი გადაწყვეტილება, რომელიც სადავო ნორმას მსგავსი, ზოგჯერ კი საპირისპირო შინაარსითაც იხილავს. სახეზეა იმის პრეცედენტებიც, რომ უზენაესი სასამართლო თავად ცვლის პრაქტიკას, საკუთარ მიდგომას, განსახვავებული შინაარსით აფასებს ნორმებს ან უბრუნდება ძველ პრაქტიკას.

82. მაგალითისათვის, სამაუწყებლო კომპანია „რუსთავი 2“-ის საქმეზე გამოტანილი გადაწყვეტილების შემდეგ (2017 წლის 02 მარტი), საქართველოს უზენაესმა სასამართლომ მსგავსი კატეგორიის საქმეზე 2017 წლის 28 აპრილს მიიღო განჩინება (საქმე Nას-224-213-2017), რომლიც უზენაესი სასამართლოს დიდი პალატის 2017 წლის 02 მარტის გადაწყვეტილებისგან განსხვავებულად განმარტავდა სამოქალაქო კოდექსის 172-ე, 408-ე, 992-ე და 998-ე მუხლების არსს, მათი გამოყენების საფუძველსა და, შესაბამისად, ხანდაზმულობის ვადების ათვლას.

83. კერძოდ, სამაუწყებლო კომპანია „რუსთავი 2“-ის საქმეზე გადაწყვეტილებაში აღნიშნულია, რომ მოთხოვნის დაკმაყოფილება შესაძლებელია სამოქალაქო კოდექსის 992-ე, 998-ე და 408-ე მუხლების (დელიქტი) საფუძველზე (საქართველოს უზენაესი სასამართლოს დიდი პალატის 2017 წლის 2 მარტის გადაწყვეტილება საქმეზე Nას-664-635-2016; პუნქტები 197-198). დიდი პალატა აგრეთვე მიუთითებს, რომ მოთხოვნის დაკმაყოფილება შესაძლებელია სამოქალაქო კოდექსის 172-ე მუხლის (ვინდიკაცია) საფუძველზეც (საქართველოს უზენაესი სასამართლოს დიდი პალატის 2017 წლის 2 მარტის გადაწყვეტილება საქმეზე Nას-664-635-2016; პუნქტები 217-218). უზენაესი სასამართლო უთითებს, რომ მოცემულ შემთხვევაში სახეზეა მოთხოვნის საფუძველთა კონკურენცია და სასამართლო ასეთ დროს ვალდებულია გამოიყენოს ერთ-ერთი საფუძველი (საქართველოს უზენაესი სასამართლოს დიდი პალატის 2017 წლის 2 მარტის გადაწყვეტილება საქმეზე Nას-664-635-2016; პუნქტი 220).

84. უზენაესი სასამართლოს დიდი პალატა უთითებს, რომ სამაუწყებლო კომპანია „რუსთავი 2“-ის საქმეში სასარჩელო მოთხოვნის სამართლებრივ საფუძვლად იყენებს სამოქალაქო კოდექსის 992-ე, 998-ე და 408-ე მუხლებს (საქართველოს უზენაესი სასამართლოს დიდი პალატის 2017 წლის 2 მარტის გადაწყვეტილება საქმეზე Nას-664-635-2016; პუნქტები 189, 192), თუმცა, არ განმარტავს, რატომ გამორიცხა მოცემულ შემთხვევაში მის მიერვე მოხმობილი 172-ე მუხლის გამოყენების შესაძლებლობა. ამ საკითხის დასაბუთება მნიშვნელოვანია, რადგან აღნიშნული ორი საფუძველი მოთხოვნების დასაკმაყოფილებლად სხვადასხვა ხანდაზმულობის ვადასა და განსხვავებული წინაპირობების არსებობას ითვალისწინებს. იმის გათვალისწინებით, რომ საქართველოს უზენაესი სასამართლოს დიდი პალატის მიერ გაკეთებული განმარტებები სავალდებულოა ყველა ინსტანციის საერთო სასამართლოებისათვის, სარჩელის დაკმაყოფილების მატერიალურ-სამართლებრივი საფუძვლების ამგვარი ბუნდოვანი მითითება გადაწყვეტილების დასაბუთებულობისა და სამართლებრივი სისწორის კუთხით ქმნის გაურკვევლობას, თუ რომელი ნორმა უნდა გამოიყენონ სასამართლოებმა სამომავლოდ მსგავსი ტიპის დავების გადაწყვეტისას.

85. საყურადღებოა ის ფაქტი, რომ უზენაესი სასამართლოს დიდი პალატის გადაწყვეტილების გამოტანის შემდგომ (2017 წლის 02 მარტი), საქართველოს უზენაესმა სასამართლომ მსგავსი კატეგორიის საქმეზე 2017 წლის 28 აპრილს მიიღო განჩინება (საქმე Nას-224-213-2017) რომელიც გარკვეულწილად დიდი პალატისგან განსხვავებულ განმარტებებს იძლევა. კერძოდ, განჩინებით დასტურდება, რომ თუ გარიგება ბათილად იქნა ცნობილი, ასეთ შემთხვევაში უკან დაბრუნება უნდა მოხდეს უსაფუძვლო გამდიდრების ნორმების გამოყენებით - 976-ე და 978-ე მუხლების საფუძველზე. იმავდროულად, 2017 წლის 28 აპრილის განჩინებაში უზენაესი სასამართლო მიუთითებს, რომ ახალი გადაწყვეტილების მიღების საჭიროება არ არსებობს, რადგან ქვედა ინსტანციის სასამართლოს მიერ მიღებულ გადაწყვეტილებაში ასახული იყო მყარად დადგენილი სასამართლო პრაქტიკა.

86. აღისანიშნავია, რომ უზენაესი სასამართლოს 2017 წლის 2 მარტის გადაწყვეტილებამდე (საქმეზე Nას-664-635-2016), საერთო სასამართლოების მიდგომა ერთგვაროვანი იყო სამოქალაქო კოდექსის 54-ე მუხლის იმ ნორმატიულ შინაარსთან მიმართებით, რომელიც ღირებულებასა და გადახდილ ფასს შორის არსებული დისპროპორციისას ან/და ნამდვილი ნების საწინააღმდეგოდ დადებული გარიგების მიზეზით, ითვალისწინებდა გარიგების ბათილობას. არსებობდა ჩამოყალიბებული პრაქტიკა, რომელიც მიუთითებდა საქალაქო/რაიონული, სააპელაციო სასამართლოების და უზენაესი სასამართლოს მიერ სამოქალაქო კოდექსის 54-ე მუხლის იმგვარ განმარტებაზე, რომელიც მოსარჩელეს აქვს სადავოდ გამხდარი, რაზეც ქვემოთ მოხმობილი პრეცედენტებიც მოწმობს. არსებობს არაერთი მაგალითი იმისა, რომ ხელშეკრულების ბათილობა მისი ამორალურობის გამო ხდებოდა, როდესაც თვალშისაცემი იყო დისპროპორცია რეალურ ღირებულებასა და გადახდილ ფასს შორის.

87. ამგვარი გადაწყვეტილებების მაგალითებს წარმოადგენს თბილისის საქალაქო სასამართლოს სამოქალაქო საქმეთა კოლეგიის 2015 წლის 30 იანვრის გადაწყვეტილება (საქმე N2/6155-13), თბილისის სააპელაციო სასამართლოს სამოქალაქო საქმეთა პალატის 2015 წლის 8 აპრილის გადაწყვეტილება (საქმე №2ბ/3321-14) და საქართველოს უზენაესი სასამართლოს 2016 წლის 1 მარტის განჩინება (№330210014618265, საქმე №ას-15-15-2016). აღნიშნული გადაწყვეტილებები ერთმნიშვნელოვნად მიუთითებს, რომ სამოქალაქო კოდექსის 54-ე მუხლი მოსარჩელის მიერ სადავოდ გამხდარი ნორმატიული შინაარსით შეიძლება ყოფილიყო გამოიყენებული.

88. საყურადღებოა, რომ თბილისის საქალაქო სასამართლოს სამოქალაქო საქმეთა კოლეგიის 2015 წლის 30 იანვრის გადაწყვეტილებაში (საქმე N2/6155-13) სასამართლო აღნიშნავს, რომ „ზნეობის ნორმებისა და მორალის ცნება კანონით განსაზღვრული არ არის, მაგრამ ქცევის ამ ასპექტში შეფასებისას მნიშვნელოვანია გაბატონებული სოციალური მორალი, ქცევის წესები და ამასთან ერთად მხარის კეთილსინდისიერი საქციელის არსებობა. მხარეები სამოქალაქო ურთიერთობებში უნდა მონაწილეობენ კანონშესაბამისობის და მორალური სტანდარტების დაცვით და მათი ქმედება არ უნდა იყოს გასაკიცხი.“ აქვე, სასამართლომიუთითებს, რომ გარიგება არღვევს მორალურ სტანდარტებს, ვინაიდან „სახეზეა თვალშისაცემი დისპროპორცია რეალურ ღირებულებასა და გადახდილ ფასს შორის, რაც საფუძველს იძლევა გაკეთდეს დასკვნა, რომ ადგილი ჰქონდა სარგებლის მიმღების გასაკიცხ ქმედებას და მან ისარგებლა იმ ობიექტური თუ სუბიექტური ფაქტორებით, რომლებითაც შეზღუდული იყო გამყიდველის ნება.“ სასამართლოს მიერ ხელშეკრულების ბათილად ცნობის დასაბუთებაში მითითებულია, რომ „ზოგადად ხელშეკრულების დადებით მისი მონაწილე მხარეები სარგებელს უნდა იღებდნენ, მოცემულ შემთხვევაში სადავო გარიგება სამეწარმეო საზოგადოებაში წილის გასხვისების შესახებ არ შეესაბამება გონივრულობის სტანდარტებს და ეწინააღმდეგება სახელშეკრულებო თავისუფლების პრინციპს - მხარეებმა დადონ მათთვის ხელსაყრელი გარიგებები. მოცემულ შემთხვევაში მოსარჩელეს ... მხრიდან წილის გასხვისების ხელშეკრულებით რაიმე სარგებლის მიღების ფაქტი არ დასტურდება. გარიგებით გამყიდველმა მიიღო წილის ნომინალური ღირებულება და დივიდენდი, რომლის მიღების უფლება მას ისედაც გააჩნდა.“ სასამართლომ ასევე აღნიშნა, რომ „საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 54-ე მუხლის შესაბამისად ბათილია გარიგება, რომლითაც დარღვეულია ზნეობის ნორმები. მოცემულ შემთხვევაში კი სასამართლოს მიაჩნია, რომ ... დადებული ხელშეკრულება ... წილის დათმობის შესახებ არღვევს მორალურ სტანდარტებს, ვინაიდან სახეზეა თვალშისაცემი შეუსაბამობა შესრულებასა და საპასუხო შესრულებას შორის და ამ ხელშეკრულებით განსაზღვრული პირობები იმაზე მიუთითებს, რომ სარგებლის მიმღები დასაძრახი მოტივებით მოქმედებდა და მყიდველმა შეგნებულად თუ შეუგნებლად გამოიყენა გამყიდველის ისეთი მდგომარეობა, რამაც აიძულა იგი დაედო მისთვის არახელსაყრელი გარიგება. ... ნასყიდობის ხელშეკრულების დადების დროს გასაყიდი ქონება იცვლება ფულში, რომელიც მყიდველის საკუთრებას წარმოადგენს. მოცემულ შემთხვევაში კი მყიდველის მიერ საკუთარი ფულადი სახსრებიდან მხოლოდ 1050 ლარის გაღება უნდა მომხდარიყო, დანარჩენი კი გაცემული უნდა ყოფილიყო შპს „მ---ის“ ანგარიშიდან.“

89. სადავო ნორმის არაერთგვაროვანი განმარტების მაგალითს წარმოადგენს ასევე თბილისის სააპელაციო სასამართლოს 2015 წლის 8 აპრილის გადაწყვეტილება (საქმე №2ბ/3321-14), რომელზეც სასამართლომ დაადგინა, რომ ჩუქების ხელშეკრულება არღვევს საჯარო წესრიგს, ზნეობის ნორმებს და შესაბამისად არსებობს მისი ნაწილობრივ, კომლის წევრების კუთვნილი წილის ნაწილში, გაუქმების სამართლებრივი საფუძველი. კერძოდ, სააპელაციო პალატამ ჩათვალა, რომ გარიგება 54-ე მუხლის საფუძველზე ბათილად უნდა იყოს ცნობილი. გარდა ამისა, სასამართლომ მიიჩნია რომ მოცემულ შემთხვევაზე ვერ გავრცელდება კეთილსინდისიერი შემძენის დაცვის მექანიზმი, რამეთუ უსასყიდლო გარიგება დადებული იყო მამასთან შვილის მიერ, „რომლისთვისაც იმთავითვე ცნობილი უნდა ყოფილიყო მამის ოჯახური მდგომარეობა და ის ფაქტი, რომ ქონებაზე საკუთრების უფლება ასევე გააჩნდათ -----ის კომლის სხვა წევრებს“. შესაბამისად, სასამართლომ ჩათვალა, რომ არაკეთილსინდისიერი გარიგება, რომელიც ოჯახის წევრებს შორის იყო დადებული, მოცემულ შემთხვევაში, არღვევდა 54-ე მუხლით გათვალისწინებულ საჯარო წესრიგისა და ზნეობის ნორმებს. თუმცა, სასამართლოს არ განუმარტავს „საჯარო წესრიგისა“ და „ზნეობის“ ნორმების შინაარსი. ასევე უცნობია, მოცემულ შემთხვევაში, „საჯარო წესრიგი“ და „ზნეობა“ იდენტური შინაარსით უნდა იქნეს თუ არა გაგებული.

90. მსგავს მითითებებს შეიცავს უზენაესი სასამართლოს მიერ ჩამოყალიბებული პრაქტიკაც. კერძოდ, საქართველოს უზენაესი სასამართლოს 2015 წლის 28 ივლისის განჩინებაში (№ას-663-629-2015) აღნიშნულია, რომ: „...შესრულებასა და საპირისპირო შესრულებას შორის აშკარა შეუსაბამობაა და კასატორი [სარგებლის მიმღები] მოქმედებდა ცალსახად არაკეთილსინდისიერად: მის მიერ არ იქნა გათვალისწინებული ბაზარზე არსებული საპროცენტო განაკვეთი და მოსალოდნელი რისკები და მან ბოროტად გამოიყენა საბაზრო ძალაუფლება. ყველა კეთილსინდისიერი და საღად მოაზროვნე ადამიანი სესხის წლიური სარგებლის 72%-ით განსაზღვრას საზოგადოებაში დამკვიდრებული ზნეობრივი პრინციპების საწინააღმდეგო მოქმედებად შეაფასებდა. აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ სარგებლის მართლზომიერების მტკიცების ტვირთი კასატორს აწევს სსკ-ის 325-ე მუხლის პირველი და სსსკ 102-ე მუხლის პირველი ნაწილების თანახმად, რაც მან ვერ დაამტკიცა. ამრიგად, მხარეთა შორის დადებული 2010 წლის 2 ნოემბრის ხელშეკრულების დებულება [1.3 პუნქტი], რომლითაც კასატორმა სესხისათვის შეუსაბამოდ მაღალი სარგებელი განსაზღვრა, მაშინ როდესაც არ არსებობდა ასეთი მოქმედების ლეგიტიმური მიზანი, ეწინააღმდეგება საზოგადოებაში დამკვიდრებულ ზნეობრივ ღირებულებებს და სსკ-ის 54-ე მუხლის მიხედვით უცილოდ ბათილია, რაც ამ შემთხვევაში არ იწვევს მთლიანი ხელშეკრულების ბათილობას სსკ-ის 62-ე მუხლის დანაწესიდან გამომდინარე.“

91. განსაკუთრებით საყურადღებოა უზენაესი სასამართლოს 2016 წლის 1 მარტის განჩინება (№330210014618265, საქმე №ას-15-15-2016), რომელშიც უზენაესი სასამართლოს 2017 წლის 2 მარტის გადაწყვეტილებისგან განსხვავებით, განმარტებულია სამოქალაქო კოდექსის 54-ე მუხლის გამოყენების საფუძვლები. კერძოდ, მოცემული დავის ფარგლებში, თბილისის საქალაქო და სააპელაციო სასამართლოების და საქართველოს უზენაესი სასამართლოს მიერ დადგინდა, რომ როდესაც „გარეგნულად გამოვლენილი ნება არ ასახავდა ნების გამომვლენის ნამდვილ, შინაგან, მოტივირებულ ნებას“, ის ისეთი ნაკლის მქონედ უნდა იქნეს მიჩნეული, „რომელიც უალტერნატივოდ იწვევს მისი იურიდიული შედეგის გაბათილებას“. საკასაციო საჩივარი უკავშირდებოდა საქალაქო და სააპელაციო სასამართლოების მიერ გარიგების ბათილად ცნობას. უზენაესმა სასამართლომ ჩათვალა, რომ ჩუქების ხელშეკრულება სავარაუდო ზეწოლის შედეგად იქნა გაფორმებული და თუ პირი ხელშეკრულების დადებისას „თავს გრძნობს იძულების მდგომარეობაში ჩაყენებულად“, ეს შეიძლება გახდეს ამ ხელშეკრულების ბათილობის საფუძველი სწორედ 54-ე მუხლზე დაყრდნობით. უზენაესმა სასამართლომ ასევე ხაზგასმით მიუთითა, რომ „კეთილსინდისიერების პრინციპი დიდწილად დაკავშირებულია მორალურ სტანდარტებთან. კეთილსინდისიერება ნიშნავს გულწრფელობას, მიუკერძოებლობას, ობიექტურობას, სამართლიანობასა და სხვ.“ ხოლო „კონკრეტული გარიგების ბათილად ცნობის სამართლებრივ შედეგს კი, საკასაციო პალატის მოსაზრებით, შეიცავს სწორედ სამოქალაქო კოდექსის 54-ე მუხლი, რომლის დანაწესით, ბათილია გარიგება, რომელიც არღვევს კანონით დადგენილ წესსა და აკრძალვებს, ეწინააღმდეგება საჯარო წესრიგს ან ზნეობის ნორმებს.“ ასევე, მნიშვნელოვანია საქართველოს უზენაესი სასამართლოს 2016 წლის 20 მაისის განჩინება (საქმე №ას-1224-1149-201), რომელშიც აღნიშნულია, რომ „დამკვიდრებული საერთაშორისო სტანდარტების თანახმად, იმისთვის, რომ გარიგება ამორალურად (არაკეთილსინდისიერად) იქნეს მიჩნეული, აუცილებელია ერთდროულად არსებობდეს ორი პირობა: პირველი - ერთი მხარე უნდა იყენებდეს მეორე მხარის უმწეო მდგომარეობაში ყოფნას, გამოუცდელობას, გონივრული განსჯის უუნარობას ან უყურადღებობას (ანუ სარგებლის მიმღები უნდა მოქმედებდეს გასაკიცხი მოტივაციით) და მეორე - სახეზე უნდა იყო აშკარა შეუსაბამობა შესრულებასა და საპასუხო შესრულებას შორის.“

92. საერთო სასამართლოების მიერ გაკეთებული განმარტებების თანახმად, სამოქალაქო კოდექსის 54-ე მუხლი გარიგების ბათილობას უკავშირებს შესრულებასა და სანაცვლო შესრულებას შორის აშკარა არაპროპორციულობის საკითხს, როგორც ზნეობის საწინააღმდეგო ქმედებას. საერთო სასამართლოების პრაქტიკასთან დაკავშირებული ზემოხსენებული მაგალითები ამყარებს ჩვენს პოზიციას იმის თაობაზე, რომ საკონსტიტუციო სასამართლოს უნდა შეეფასებინა მოსარჩელის მიერ სადავოდ გამხდარი ნორმატიული შინაარსი.

93. სადავო ნორმის თანახმად, გარიგების ბათილად გამოცხადება საჯარო წესრიგთან და ზნეობასთან მისი წინააღმდეგობის საფუძვლით, კერძო სამართლის იმპერატიული ნორმებია, რომელთა შედეგიც მხარეთა მიერ გამოვლენილი ნების სრული ბათილობა და იმთავითვე არარად მიჩნევაა. ამგვარი ინტენსივობის ჩარევას პოტენციური შედეგი შეიძლება ჰქონდეს არა მხოლოდ ბათილად გამოცხადებული გარიგების მხარეთა საკუთრების უფლებაზე, არამედ, როგორც მოსარჩელეთა საქმე გვიჩვენებს, იმ პირთა საკუთრების უფლებაზეც, რომლებიც არ ყოფილან სამოქალაქო კოდექსის 54-ე მუხლის მოთხოვნათა დარღვევით დადებული გარიგების მხარეები და რომლებმაც ბათილად გამოცხადებული გარიგების საგანზე საკუთრება მოგვიანებით, სხვა გარიგებ(ებ)ის საფუძველზე შეიძინეს.

94. ზემოთ აღნიშნულის გათვალისწინებით, მიგვაჩნია, რომ მოცემული დავის ფარგლებში საკონსტიტუციო სასამართლოს უნდა შეეფასებინა სამოქალაქო კოდექსის 54-ე მუხლის შესაბამისობა საქართველოს კონსტიტუციის 21-ე მუხლთან, კერძოდ, სასამართლოს პასუხი უნდა გაეცა კითხვაზე, იწვევს თუ არა სადავო ნორმა კერძოსამართლებრივი ურთიერთობის მონაწილეთა ქმედების თავისუფლებისა და კონსტიტუციით დაცული საკუთრების უფლების გაუმართლებელ შეზღუდას.

II. საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 55-ე მუხლის შინაარსი და მისი განმარტების ფარგლები

95. საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 55-ე მუხლში საქართველოს 2012 წლის 8 მაისის კანონით (N6151-Iს, ამოქმედდა გამოქვეყნებისთანავე: 25/05/2012წ.) განხორციელდა ცვლილება. მოსარჩელე სარჩელშიც უთითებს და საქმის ორჯერ არსებითი განხილვის დროსაც აღნიშნა, რომ სამოქალაქო კოდესის მე-6 მუხლის გათვალისწინებით, ის პრობლემურად სწორედ სამოქალაქო კოდექსის 55-ე მუხლის 2012 წლის 8 მაისის ცვლილებამდე მოქმედ რედაქციას მიიჩნევს, რომელიც ადგენდა, რომ „გარიგება შეიძლება ბათილად ჩაითვალოს, თუ გარიგებით განსაზღვრულ შესრულებასა და ამ შესრულებისათვის გათვალისწინებულ ანაზღაურებას შორის აშკარა შეუსაბამობაა და გარიგება დაიდო მხოლოდ იმის წყალობით, რომ ხელშეკრულების ერთ-ერთმა მხარემ ბოროტად გამოიყენა თავისი საბაზრო ძალაუფლება ან ისარგებლა ხელშეკრულების მეორე მხარის მძიმე მდგომარეობით ან გამოუცდელობით (გულუბრყვილობით)“.

96. საგულისხმოა, რომ ამ ნორმის თანახმად, ანაზღაურების აშკარა შეუსაბამობა არ წარმოადგენს ბათილობის დამოუკიდებელ საფუძველს. მოსარჩელე თვლის, რომ 2012 წლის 8 მაისის ცვლილებამდე მოქმედი რედაქცია არასაკმარისად ცხადია და ქმნის კონსტიტუციით დაცული უფლებების დარღვევის საფრთხეს. სამოქალაქო კოდექსის 55-ე მუხლის 2012 წლის 8 მაისის ცვლილებამდე მოქმედი რედაქციის პირველი ნაწილის სადავო ჩანაწერი გარიგების ბათილობას ადგენს იმ შემთხვევაში, თუ: 1) გარიგებით განსაზღვრულ შესრულებასა და ამ შესრულებისათვის გათვალისწინებულ ანაზღაურებას შორის აშკარა შეუსაბამობაა და ამასთანავე, 2) გარიგება დაიდო მხოლოდ იმის წყალობით, რომ ხელშეკრულების ერთ-ერთმა მხარემ ბოროტად გამოიყენა თავისი საბაზრო ძალაუფლება ან ისარგებლა ხელშეკრულების მეორე მხარის მძიმე მდგომარეობით ან გამოუცდელობით (გულუბრყვილობით). მოსარჩელე მიუთითებს სამოქალაქო კოდექსის 55-ე მუხლის მითითებული რედაქციის არაერთგვაროვან ინტერპრეტაციაზე საერთო სასამართლოთა სისტემაში. კერძოდ, სასამართლოს მიერ ხშირ შემთხვევაში ყურადღება ეთმობა მხოლოდ ფასის დისპროპორციას და მხედველობაში არ მიიღება აღნიშნული მუხლით დადგენილი მეორე კუმულატიური პირობა ძალაუფლების ბოროტად გამოყენებისა და მეორე მხარის გულუბრყვილობით სარგებლობის თაობაზე. მხოლოდ ფასის დისპროპორციის შემთხვევებში, სასამართლო ხშირად მიუთითებს არა სამოქალაქო კოდექსის 55-ე, არამედ 54-ე მუხლზე და ამგვარ გარიგებას ცნობს საჯარო წესრიგისა და ზნეობის საწინააღმდეგოდ. აღნიშნული განმარტებიდან გამომდინარე, მოსარჩელე ითხოვს 55-ე მუხლის 2012 წლის 8 მაისის ცვლილებამდე მოქმედი რედაქციის (სამოქალაქო კოდექსის მე-6 მუხლის გათვალისწინებით) სიტყვების: „გარიგებით განსაზღვრულ შესრულებასა და ამ შესრულებისათვის გათვალისწინებულ ანაზღაურებას შორის აშკარა შეუსაბამობაა“ კონსტიტუციურობის შეფასებას.

97. სამართლებრივ და ფაქტობრივ დასაბუთებას მოკლებულია საკონსტიტუციო სასამართლოს გადაწყვეტილება საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 55-ე მუხლის (2012 წლის 8 მაისის ცვლილებამდე მოქმედი რედაქციის) კონსტიტუციურობასთან დაკავშირებით სასარჩელო მოთხოვნის არგანხილვის თაობაზე. სასამართლომ არ იმსჯელა სადავო ნორმაზე იმ არგუმენტის მოშველიებით, რომ მის მიერვე შექმნილ დოკუმენტში - საოქმო ჩანაწერის სარეზოლუციო ნაწილში არ იყო მითითებული სადავო ნორმის რედაქციის თარიღი (გადაწყვეტილება, II-83). ამასთან, ხაზგასასმელია, რომ როგორც სარჩელში, ასევე საქმის განხილვის ნებისმიერ სტადიაზე, საქმის ორჯერ არსებითად განხილვის პირობებში, მოსარჩელემ არაერთხელ მიუთითა და სასამართლომ არაერთხელ მოისმინა და გამოიკვლია სამოქალაქო კოდექსის სადავო 55-ე მუხლის (2012 წლის 8 მაისის ცვლილებამდე მოქმედი რედაქცია) კონსტიტუციურობის შესახებ მხარეთა პოზიციები, სასაჩელო მოთხოვნასთან დაკავშირებული ფაქტობრივი და სამართლებრივ გარემოებები.

98. მიგვაჩნია, რომ საკონსტიტუციო სასმართლოს უფლების დაცვის სფეროში მისი განსაკუთრებული როლისა და დანიშნულების გათვალისწინებით მხედველობაში უნდა მიეღო საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის მე-6 მუხლისა და საერთო სასამართლოების მიერ დამკვიდრებული პრაქტიკა, რომლის შესაბამისადაც სამოქალაქო კოდექსის 55-ე მუხლის 2012 წლის 8 მაისის ცვლილებამდე მოქმედი რედაქცია წარმოადგენს მოქმედ ნორმატიულ აქტს ისეთ გარიგებასთან მიმართებით, რომელიც 2012 წლის 8 მაისის ცვლილებამდე მოქმედი ნორმის დროს იქნა დადებული. საკანონმდებლო ცვლილების შედეგად ძალადაკარგული ან სახეშეცვლილი ნორმის ამგვარ ბუნებაზე მიუთითებს საქართველოს უზენაესი სასამართლოს რიგი გადაწყვეტილებებისა. მაგალითად, საქართველოს უზენაესი სასამართლოს 2014 წლის 9 ივნისის გადაწყვეტილების (საქმე №ას-880-838-2013) თანახმად, გარიგების ბათილობის საფუძვლები განისაზღვრება გარიგების დადების მომენტში მოქმედი საკანონმდებლო ნორმების, მათ შორის, სკ-ის 55-ე მუხლის 2012 წლის 8 მაისის ცვლილებამდე მოქმედი რედაქციით. იმავეს მიუთითებს საქართველოს უზენაესი სასამართლო 2016 წლის 20 მაისის განჩინებაში (საქმე №ას-1224-1149-2015). ასევე, იგივე აღნიშნა უზენაესი სასამართლოს დიდმა პალატამ თავის 2017 წლის 2 მარტის გადაწყვეტილებაში (საქმე №ას-664-635-2016), რომლითაც მოსარჩელეთა საქმეზე დავა გადაწყვიტა (იხ. პარაგრაფი 209). როგორც ვხედავთ, საერთო სასამართლოების პრაქტიკა, რაზეც მიუთითებს მოსარჩელე, სამოქალაქო კოდექსის 55-ე მუხლის 2012 წლის 8 მაისის ცვლილებამდე მოქმედ რედაქციას გამოსაყენებელ ნორმატიულ აქტად მიიჩნევს, ვინაიდან ყოველ ჯერზე განსახილველი დავა ეხება მხარეებს შორის გარიგების დადების დროს მხარეთა მიერ გამოვლენილი ნების ნამდვილობას.

99. არ გამოირიცხება ის გარემოება, რომ სადავო ნორმის კონსტიტუციასთან შესაბამისობის შემოწმების უფლებამოსილება მოიცავს ისეთი ნორმის შეფასებას, რომელიც მისი შეცვლისა თუ გაუქმების მიუხედავად, წარმოადგენს მოქმედ, გამოსაყენებელ ნორმატიულ აქტს სამოქალაქო კოდექსის მე-6 მუხლისა და საქართველოს უზენაესი სასამართლოს პრაქტიკის გათვალისწინებით. იმის გათვალისწინებით, რომ სამოქალაქო კოდექსის 55-ე მუხლის 2012 წლის 8 მაისის ცვლილებამდე მოქმედი რედაქცია ნორმატიულ ძალას ინარჩუნებს (ძალაშია) მისი მოქმედების დროს დადებულ გარიგებებთან მიმართებით და ამ თვალსაზრისით, შესაძლოა, ზემოქმედებდეს მხარის კონსტიტუციურ უფლებაზე, შესაბამისად, საკონსტიტუციო სასამართლოს, რომელსაც მინიჭებული აქვს კონსტიტუციური მანდატი მიიღოს გადაწყვეტილება ნორმატიული აქტების კონსტიტუციასთან შესაბამისობაზე, უნდა ემსჯელა და მხარეთა მიერ წარმოდგენილი არგუმენტაციის საფუძველზე შეეფასებინა ნორმატიული ძალის მქონე (ძალაში მყოფ) სამოქალაქო კოდექსის 55-ე მუხლის 2012 წლის 8 მაისის ცვლილებამდე მოქმედი რედაქციის კონსტიტუციურობის საკითხზე.

100. მოსარჩელე სადავოდ ხდის საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 55-ე მუხლის 2012 წლის 8 მაისის ცვლილებამდე მოქმედი რედაქციის პირველი ნაწილის იმ ნორმატიულ შინაარსს, რომლითაც გარიგება შეიძლება ბათილად ჩაითვალოს თუ „გარიგებით განსაზღვრულ შესრულებასა და ამ შესრულებისათვის გათვალისწინებულ ანაზღაურებას შორის აშკარა შეუსაბამობაა“. როგორც მოსარჩელე მიუთითებს, საერთო სასამართლოების პრაქტიკაში ხდება სამოქალაქო კოდექსის 54-ე და 55-ე მუხლების (55-ე მუხლის 2012 წლის 8 მაისის ცვლილებამდე მოქმედი რედაქციის) ერთმანეთთან კავშირში არაერთგვაროვანი ინტერპრეტაცია. საერთო სასამართლოს მიერ ხშირ შემთხვევაში ყურადღება ეთმობა მხოლოდ ფასის დისპროპორციას, მხედველობაში არ მიიღება აღნიშნული მუხლით დადგენილი მეორე კუმულატიური პირობა ძალაუფლების ბოროტად გამოყენებისა და მეორე მხარის გულუბრყვილობით სარგებლობის თაობაზე. შესაბამისად, საკონსტიტუციო სასამართლოს საერთო სასამართლოების მიერ დადგენილი პრაქტიკის საფუძველზე უნდა გამოერკვია ამ ნორმათა ის სავარაუდო ნორმატიული შინაარსი, რომელიც მათ სასამართლომ შესძინა, ასევე, რამდენად ერთგვაროვანია სასამართლო პრაქტიკა მათი ინტერპრეტაციისას და რამდენად შეესაბამება ეს ინტერპრეტაცია საქართველოს კონსტიტუციის მოთხოვნებს.

101. წინამდებარე დავის გადაწყვეტის მიზნებისათვის ასევე საინტერესოა იმის გარკვევა, იყენებს თუ არა სასამართლო სამოქალაქო კოდექსის 54-ე და 55-ე მუხლებს ერთმანეთთან კავშირში.

102. საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 55-ე მუხლის 2012 წლის 8 მაისის ცვლილებამდე მოქმედი რედაქციის შინაარსი განმარტებულია საქართველოს უზენაესი სასამართლოს 2014 წლის 9 ივნისის გადაწყვეტილებით (საქმე №ას-880-838-2013). უზენაესმა სასამართლომ მიუთითა, რომ სამოქალაქო კოდექსის 55-ე მუხლის საფუძველზე ხელშეკრულების ბათილობის მოთხოვნისას „მოსარჩელეს ეკისრებოდა როგორც ფაქტების მითითების, ისე მათი დამტკიცების ტვირთი. კერძოდ, მოსარჩელეს უნდა მიეთითებინა და დაემტკიცებინა, რომ: გარიგებით განსაზღვრულ შესრულებასა და ამ შესრულებისათვის გათვალისწინებულ ანაზღაურებას შორის აშკარა შეუსაბამობაა; მოსარჩელე იმყოფებოდა მძიმე მდგომარეობაში; გარიგების მეორე მხარემ ისარგებლა მოსარჩელის მძიმე მდგომარეობით (გარიგების მხარეს შესთავაზა აშკარად არასამართლიანი პირობები); მოსარჩელის მძიმე მდგომარეობა გახდა გარიგების დადების მიზეზი, რაც ჩვეულებრივ შემთხვევაში არ დაიდებოდა“. უზენაესი სასამართლოს ხსენებული განმარტებიდან გამომდინარე, სამოქალაქო კოდექსის 55-ე მუხლის 2012 წლის 8 მაისის ცვლილებამდე მოქმედი რედაქციის თანახმად, მხარის მიერ მხოლოდ შეუსაბამო ფასზე მითითება ვერც გარიგების ბათილობის ავტომატური საფუძველი გახდება და ვერც გარკვეულ გარემოებებზე მტკიცების ტვირთის შებრუნებას გამოიწვევს მოპასუხე მხარეზე.

103. ასევე საყურადღებოა საქართველოს უზენაესი სასამართლოს 2016 წლის 20 მაისის განჩინება (საქმე №ას-1224-1149-2015). უზენაესი სასამართლო აღნიშნავს, რომ „სსკ-ის 55-ე მუხლის ორივე წინაპირობის კუმულატიურად გამოკვლევა მნიშვნელოვანია სწორედ ამორალური გარიგების სამართლებრივი ბუნებისათვის და მახასიათებელი სუბიექტური ელემენტის დასადგენად ...მარტოოდენ ნასყიდობის ფასის არაადექვატურობა, დისპროპორცია, სუბიექტური ელემენტის - მხარემ ისარგებლა საკუთარი საბაზრო ძალაუფლებით ან მოსარჩელის გულუბრყვილობით, გამოუცდელობით, მისი მძიმე მდგომარეობით - დადგენის გარეშე, არ არის საკმარისი და სამართლებრივად დასაბუთებული“ (პარაგრაფი 44.5). ამასთან, უზენაესი სასამართლოს სამოქალაქო საქმეთა პალატა ითხოვს, რომ სასამართლოს დასკვნა ემყარებოდეს კონკრეტულ ფაქტებსა და გარემოებებს, „განსახილველ შემთხვევაში, მოსარჩელეს ეკისრება როგორც ფაქტების მითითების, ისე მათი დამტკიცების ტვირთი. კერძოდ, მოსარჩელემ უნდა მიუთითოს და სარწმუნოდ დაამტკიცოს, რომ გარიგებით განსაზღვრულ შესრულებასა და ამ შესრულებისათვის გათვალისწინებულ ანაზღაურებას შორის აშკარა შეუსაბამობაა; მოსარჩელე იმყოფებოდა მძიმე მდგომარეობაში; გარიგების მეორე მხარემ ისარგებლა მოსარჩელის მძიმე მდგომარეობით (გარიგების მხარეს შესთავაზა აშკარად არასამართლიანი პირობები); მოსარჩელის მძიმე მდგომარეობა გახდა გარიგების დადების მიზეზი, რაც ჩვეულებრივ შემთხვევაში არ დაიდებოდა“ (პარაგრაფი 44.14). საკასაციო პალატა გარკვევით მიუთითებს, რომ აღნიშნულ კუმულატიურ გარემოებათა გამორკვევა დაკავშირებულია ქვემდგომი ინსტანციის სასამართლოების მიერ ახალი ფაქტების დადგენასა და შესაბამისი დასკვნების გამოტანასთან, მხარეთა შორის მტკიცების ტვირთის თანაბრად განაწილებასთან. აღნიშნულის შეუსრულებლობა იწვევს გადაწყვეტილების იურიდიულად არასაკმარის დასაბუთებას და იმის გამო, რომ საკასაციო ინსტანციის ეტაპზე სასამართლო პროცესუალურად მოკლებულია ფაქტების გამოკვლევის შესაძლებლობას, საქმეს უბრუნებს იმავე სასამართლოს ხელახლა განსახილველად. „საკასაციო პალატა განმარტავს, რომ სამოქალაქო სამართალწარმოებაში დამკვიდრებული შეჯიბრებითობის პრინციპი, პირველ რიგში გულისხმობს მხარეთა მიერ ფაქტების მითითების სრულ ავტონომიას, რაც შეეხება მათ დამტკიცებას, ეს ის ეტაპია, როდესაც მხარემ მიუთითა სასარჩელო მოთხოვნის საფუძვლად არსებული მატერიალურ-სამართლებრივი ნორმის ყველა ელემენტის შესახებ და საქმე მტკიცების საგანში შემავალი ფაქტების არსებობა-არარსებობის დადგენას ეხება, რასთანაც ორგანულადაა დაკავშირებული მხარეთა შორის მტკიცების ტვირთის ობიექტური და სამართლიანი განაწილების ურთულესი ამოცანის გადაწყვეტა. ზოგადი წესის თანახმად, თითოეულმა მხარემ უნდა დაამტკიცოს გარემოებანი, რომლებზედაც იგი ამყარებს თავის მოთხოვნებსა და შესაგებელს (სსსკ-ის102.1 მუხლი)“ (პარაგრაფი 44.14).

104. აღსანიშნავია, რომ მითითებულ მუხლთან მიმართებით უზენაესი სასამართლოს დიდმა პალატამ ასევე იმსჯელა თავის 2017 წლის 2 მარტის გადაწყვეტილებაში (საქმე №ას-664-635-2016), რომლითაც სამაუწყებლო კომპანია „რუსთავი 2“-ის საქმეზე გადაწყვიტა დავა. „სადავო ხელშეკრულებების გაფორმების დროს მოქმედი სსკ-ის 55-ე მუხლი, (რომელიც სახელდებული იყო შემდეგნაირად: გარიგების ბათილობა ძალაუფლების ბოროტად გამოყენების გამო; 08.05.2012წ. #6151 ცვლილებამდე რედაქციით), გარიგების ბათილად მისაჩნევად კონკრეტულ წინაპირობებზე მიუთითებდა და ორი პირობის კუმულაციურად არსებობის აუცილებლობას ადგენდა. დასახელებული ნორმის მიხედვით, გარიგების ბათილობისათვის საკმარის საფუძველს არ წარმოადგენს მხოლოდ გარიგებით განსაზღვრულ შესრულებასა და ამ შესრულებისათვის გათვალისწინებულ ანაზღაურებას შორის აშკარა შეუსაბამობის დადგენა, ამასთან ერთად, გარიგების ბათილად მისაჩნევად, აუცილებელია, რომ მეორე წინაპირობაც ვლინდებოდეს, კერძოდ, გარიგება დადებული უნდა იყოს მხოლოდ იმის წყალობით, რომ ხელშეკრულების ერთ-ერთმა მხარემ ბოროტად გამოიყენა თავისი საბაზრო ძალაუფლება ან ისარგებლა კონტრაჰენტის მძიმე მდგომარეობით ან გულუბრყვილობით“ (უზენაესი სასამართლოს 2017 წლის 2 მარტის გადაწყვეტილება, საქმე №ას-664-635-2016, პარაგრაფი 209).

105. რაც შეეხება სამოქალაქო კოდექსის 54-ე და 55-ე მუხლების ურთიერთმიმართების საკითხს, ამავე გადაწყვეტილებაში აღნიშნულია: „დიდი პალატა იზიარებს კასატორთა პრეტენზიებს სსკ-ის 54-ე მუხლის, როგორც მოთხოვნის დამფუძნებელი ნორმის გამოყენების დაუშვებლობაზე. ამ ნორმას ავტონომიური ფუნქცია არ გააჩნია, ის დეფინიციურია და კონკრეტულ სამართლებრივ შედეგს არ ითვალისწინებს. გასაჩივრებული განჩინებით, სასამართლომ ზნეობის საწინააღმდეგოდ, გასაკიცხ ქმედებად მიიჩნია მხარეთა შორის გაფორმებული ხელშეკრულებები ნასყიდობის ფასის არაადეკვატურობის გამო. მარტოოდენ გარიგების ამორალურობის ზოგადი ნორმის გამოყენებას, დიდი პალატა არასაკმარისად მიიჩნევს ...“ (უზენაესი სასამართლოს 2017 წლის 2 მარტის გადაწყვეტილება, საქმე №ას-664-635-2016, პარაგრაფი 208). „იმის დადგენა, შეესაბამებოდა თუ არა სადავო გარიგებებში მითითებული წილების ფასი მათ რეალურ საბაზრო ღირებულებას, ანუ იკვეთებოდა თუ არა აშკარა დისპროპორცია, შესაბამისი წინაპირობების მხედველობაში მიუღებლად, სამართლებრივად გადამწყვეტი მნიშვნელობის მქონე ვერ იქნება და, აქედან გამომდინარე, ამ საკითხზე განსაკუთრებული ყურადღების გამახვილება და იმ სახის დეტალური კვლევა, როგორც ეს ქვემდგომმა სასამართლოებმა ჩაატარეს, არც მატერიალური და არც პროცესუალური თვალსაზრისით მნიშვნელოვანი არ არის ... განსახილველი დავა ეხება იძულებით დადებული საცილო გარიგებების ბათილობას, შესაბამისად, უნდა შემოწმდეს, განხორციელებულია თუ არა სსკ-ის 85-89-ე მუხლების წინაპირობები“ (უზენაესი სასამართლოს 2017 წლის 2 მარტის გადაწყვეტილება, საქმე №ას-664-635-2016, პარაგრაფები 210-211). სსკ-ის დასახელებული მუხლები განმარტავს იძულების ცნებას, იძულების ხასითს, იძულების ვადას. აღნიშნულის შესაბამისად, უზენაესი სასამართლო „ბოროტად გამოყენების“ სამართლებრივ შინაარსს უტოლებს იძულებით (ძალადობით ან მუქარით) დადებულ გარიგებებს, რომელთა მიმართ შედეგი საცილოობაა. ანუ, როგორც ვხედავთ, სასამართლო სსკ-ის 55-ე მუხლის (რომლის სახელწოდება იყო: გარიგების ბათილობა ძალაუფლების ბოროტად გამოყენების გამო, 2012 წლის 8 მაისის ცვლილებამდე რედაქცია) შინაარსს განიხილავს იძულებით დადებულ გარიგებათა მომწესრიგებელი ნორმების კონტექსტში.

106. სამოქალაქო კოდექსის 55-ე მუხლის 2012 წლის 8 მაისის ცვლილებამდე მოქმედი რედაქციის კუმულატიური გარემოებები მოითხოვს მტკიცებას. იმ შემთხვევაში, როდესაც სასწორზე დგას საკუთრების კონსტიტუციური უფლების დაცვის საკითხი, მნიშვნელოვანია რომ მტკიცებულებათა სტანდარტი შეესაბამებოდეს ასევე კონსტიტუციის მოთხოვნებს. სასამართლოს მიერ მიღებული გადაწყვეტილება უნდა ემყარებოდეს მხარეთა შორის მტკიცების ტვირთის ობიექტურ და სამართლიან განაწილებას და კონსტიტუციის პრინციპების შესაბამისად სამართლიან შეფასებას. კონსტიტუციის უზენაესობის პრინციპი, კონსტიტუციური უფლებები და თავისუფლებები ავალდებულებს მოსამართლეს კონსტიტუციის შესაბამისად გადაწყვიტოს მის წინაშე მდგომი ნებისმიერი საკითხი. ამის საფუძველს მას, პირველ რიგში, თვით სამართლებრივი ნორმის შინაარსი უნდა აძლევდეს. წინააღმდეგ შემთხვევაში მოსამართლემ უნდა იმოქმედოს მის წინაშე არსებული სამართლებრივი ბერკეტით - წარდგინებით მიმართოს საკონსტიტუციო სასამართლოს ნორმის კონსტიტუციურობის თაობაზე.

107. გასათვალისწინებელია, რომ საქართველოს უზენაესი სასამართლოს დიდი პალატის 2017 წლის 2 მარტის გადაწყვეტილების (საქმე №ას-664-635-2016) გამოტანის შემდგომ, საქმეზე, რომელიც შეეხებოდა გარიგების გაუქმების მოთხოვნას, საქართველოს უზენაესი სასამართლოს სამოქალაქო საქმეთა პალატამ 2017 წლის 28 აპრილს მიიღო განჩინება (საქმე №ას-224-213-2017), რომლითაც გარკვეულწილად შეცვალა უზენაესი სასამართლოს 20017 წლის 2 მარტის გადაწყვეტილების დასაბუთება. უზენაესი სასამართლო აღნიშნავს, რომ იძულების ფაქტის „სამართლებრივი შეფასება სწორად განხორციელდა სსკ-ის 54-ე მუხლის წანამძღვრებთან ... და განმარტავს, რომ სადავო გარიგების ბათილობის მიზნებისათვის სახეზეა როგორც იძულება ...ისე ამორალურობა (54-ე მუხლი) და მიაჩნია, რომ ბათილად ცნობის შედეგად, სადავო უძრავი ქონების უკან დაბრუნების სამართლებრივ ნაწილში, მოთხოვნის დაკმაყოფილება უნდა განხორციელდეს კონდიქციური ვალდებულების მარეგულირებელი ნორმების დაცვითი ფუნქციის ფარგლებში (სსკ-ის 978-მუხლი)“ (საქართველოს უზენაესი სასამართლოს სამოქალაქო საქმეთა პალატის 2017 წლის 28 აპრილის განჩინება, საქმე №ას-224-213-2017, პარაგრაფი 30-31). როგორც ვხედავთ, მითითებულ განჩინებაში მოყვანილი დასაბუთება ეწინააღმდეგება დიდი პალატის მოსაზრებებს მსგავსი საკითხისადმი. კერძოდ, უზენაესი სასამართლოს დასახელებულ გადაწყვეტილებაში მკაფიოდაა მითითებული, რომ „დიდი პალატა იზიარებს კასატორის პრეტენზიას სარჩელის დაკმაყოფილებულ ნაწილში მოსარჩელეთა მოთხოვნის სამართლებრივ საფუძვლად კონდიქციური (უსაფუძვლო გამდიდრების) სამართლის ნორმების გამოყენების უსაფუძვლობასთან დაკავშირებით...“ (უზენაესი სასამართლოს 2017 წლის 2 მარტის გადაწყვეტილება, საქმე №ას-664-635-2016, პარაგრაფი 188).

108. ცხადია, რომ სასამართლო პრაქტიკა არის არათანამიმდევრული და, შესაბამისად, არაგანჭვრეტადი სამოქალაქო კოდექსის 55-ე მუხლის (მითითებული რეადაქცია) გამოყენებასთან მიმართებით. არ შეიძლება ნორმის შემფარდებლის მიერ ნორმათა გამოყენება მხარისათვის ქმნიდეს გაურკვევლობის, ნორმათა ბუნდოვანი აღქმის რისკებს. როგორც მოყვანილი მაგალითებიდან ვხედავთ, არის შემთხვევები, როდესაც ქვედა ინსტანციის სასამართლოები საქმეზე გადაწყვეტილებას იღებენ სსკ-ის 54-ე მუხლის საფუძველზე და საკასაციო ინსტანციის სასამართლო ერთ შემთხვევაში დასაშვებად მიიჩნევს სსკ-ის 54-ე მუხლის გამოყენებას, მეორე შემთხვევაში კი საქმეს „უცვლის საფუძველს“ და დავის საგანს აფასებს რა როგორც იძულებით დადებული საცილო გარიგების ბათილობად, ფაქტობრივად გადაწყვეტილებას იღებს 55-ე მუხლის საფუძველზე (საქართველოს უზენაესი სასამართლოს 2017 წლის 02 მარტის გადაწყვეტილება, საქმე №ას-664-635-2016), მაშინ, როდესაც შესაბამის კუმულატიურ გარემოებათა დამამტკიცებელ ფაქტებსა და მტკიცებულებებებზე სათანადოდ არ იყო ქვედა ინსტანციების მიერ საკითხი გამოკვლეული იმ მიზეზის გამო, რომ დავა მიმდინარეობდა მხოლოდ ფასის დისპროპორციის ირგვლივ. როდესაც სადავო ნორმა იძლევა მისი შინაარსის გამოუცნობი გამოყენების შესაძლებლობას, იმ პირობებში, როდესაც საკასაციო ინსტანციის სასამართლოში არ ხდება მხარეთა მონაწილეობა საქმის განხილვაში და მხარეები მოკლებულნი არიან მტკიცების ტვირთის სამართლიანი განაწილების კონსტიტუციური პრინციპის რეალიზაციას, სადავო ნორმით სხვა ნორმათა ჩანაცვლება იმგვარად, რომ მხარისათვის ამის შესახებ წინასწარ არ არის ცნობილი და არ ეძლევა მტკიცებულებათა წარდგენის, საკუთარი კეთილსინდისიერების მტკიცების შესაძლებლობა, მიგვაჩნია, რომ სადავო ნორმა ეწინაღმდეგება სამართლებრივი უსაფრთხოების პრინციპს, წარმოშობს ნორმის არაგანჭვრეტადობის საფუძველს. მხარეს ერთმევა შესაძლებლობა შეცვლილ გარემოებათა მიმართ ამტკიცოს თავისი პოზიცია, იგი რჩება მხოლოდ სასამართლოს სამართლებრივი შეფასების ამარა. „კანონად“ შეიძლება ჩაითვალოს საკანონმდებლო საქმიანობის მხოლოდ ის პროდუქტი, რომელიც პასუხობს კანონის ხარისხის მოთხოვნებს. ეს უკანასკნელი კი გულისხმობს კანონის შესაბამისობას სამართლის უზენაესობისა და სამართლებრივი უსაფრთხოების პრინციპებთან. ამ პრინციპების რეალური დაცვისთვის პრაქტიკული და გადამწყვეტი მნიშვნელობა აქვს კანონის ხელმისაწვდომობასა და განჭვრეტადობას. კანონის ხარისხი მოითხოვს, რომ საკანონმდებლო რეგულაცია იყოს იმდენად მკაფიო, რომ პირმა, რომლის უფლებაში ჩარევაც ხდება, შეძლოს სამართლებრივი მდგომარეობის ადეკვატურად შეცნობა და საკუთარი ქმედების შესაბამისად წარმართვა“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2007 წლის 26 დეკემბრის გადაწყვეტილება №1/3/407 საქმეზე „საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაცია და საქართველოს მოქალაქე - ეკატერინე ლომთათიძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-11).

109. რამდენად რელევანტური, სანდო, უტყუარი, ერთმანეთთან შეთანხმებული, აშკარა და დამაჯერებელია მტკიცებულება, ეს სასამართლოს შეფასების საკითხია, თუმცა მანამდე, საქმის განხილვისას ამ შეფასებაში მხარეთა თანაბარი მონაწილეობა უნდა იყოს უზრუნველყოფილი. აღნიშნული სტანდარტის დაცვა მიუკერძოებელი და გონიერი დამკვირვებლის თვალში აყალიბებს ნდობას მართლმსაჯულებისადმი, ქმნის სამართლიანი სასამართლო პროცესის რწმენას. აუცილებელია, რომ თავისუფალ საზოგადოებაში თითოეულ პირს ქონდეს იმის რწმენაც და სამართლებრივი გარანტიაც, რომ სახელმწიფო არ მოახდენს მისი საქმის გადაწყვეტას, თუ სამართლიანი სასამართლო პროცესის შედეგად ყველაზე მაღალი დამაჯერებლობით (სიზუსტით) არ დარწმუნდება მოთხოვნის კანონიერებაში. მტკიცებულებითი სტანდარტი ავალდებულე