თქვენ არ ეცნობით კონსტიტუციური სარჩელის/წარდგინების სრულ ვერსიას. სრული ვერსიის სანახავად, გთხოვთ, ვერტიკალური მენიუდან ჩამოტვირთოთ მიმაგრებული დოკუმენტი

1. სადავო ნორმატიული აქტ(ებ)ი

ა. საქართველოს სამოქალაქო კოდექსი;

ბ. საქართველოს სამოქალაქო საპროცესო კოდექსი;

2. სასარჩელო მოთხოვნა

3. საკონსტიტუციო სასამართლოსათვის მიმართვის სამართლებრივი საფუძვლები

საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის პირველი პუნქტი და 89-ე მუხლის პირველი პუნქტის ,,ვ” ქვეპუნქტი, ,,საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ” საქართველოს კანონის მე-19 მუხლის პირველი პუნქტის ,,ე” ქვეპუნქტი, 39-ე მუხლის პირველი პუნქტის ,,ა” ქვეპუნქტი, ,,საკონსტიტუციო სამართალწარმოების შესახებ” საქართველოს კანონის მე-15 და მე-16 მუხლები.

4. განმარტებები სადავო ნორმ(ებ)ის არსებითად განსახილველად მიღებასთან დაკავშირებით

2008 წლის 07 ოქტომბერს თბილისის საქალაქო სასამართლომ (მოსამართლე შორენა ჯანხოთელი) ქმედუუნაროდ ცნო ირაკლი ქემოკლიძე, დაბადებული 1989 წლის 26 იანვარს. სასამართლოს გადაწყვეტილება ეფუძნებოდა ლევან სამხარაულის სახელობის სასამართლო ექსპერტიზის ეროვნული ბიუროს სასამართლო-ფსიქიატრიული ექსპერტიზის #კ2683/26-202 დასკვნას, სადაც აღნიშნულია, რომ ირაკლი ქემოკლიძეს აღენიშნება ჭკუასუსტობა მძიმე გონებრივი ჩამორჩენილობის სახით.

2008 წლის 31 ოქტომბერს მოქალაქე მაია ასაკაშვილი (პირადი #01009012254) დაინიშნა სრულწლოვანი ქმედუუნაროდ აღიარებული შვილის ირაკლი ქემოკლიძის მეურვედ.

აღნიშნული სარჩელი შედის ირაკლი ქემოკლიძის სახელით. ამასთან მოსარჩელის სახელით და მის სასარგებლოდ საკონსტიტუციო სასამართლოში ყველა საპროცესო ღონისძიებას, მათ შორის აღნიშნულ სარჩელზე ხელმოწერის ჩათვლით, ახორციელებს მისი მეურვე, მაია ასაკაშვილი.

5. მოთხოვნის არსი და დასაბუთება

1) სადავო ნორმების მიმართება კონსტიტუციის მე-14 მუხლთან

საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ საქმეში შოთა ბერიძე და სხვები საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ საქმეში განაცხადა, კონსტიტუციის მე-14 მუხლში არსებული ნიშნების ჩამონათვალი, ერთი შეხედვით, გრამატიკული თვალსაზრისით, ამომწურავია, მაგრამ ნორმის მიზანი გაცილებით უფრო მასშტაბურია, ვიდრე მხოლოდ მასში არსებული შეზღუდული ჩამონათვალის მიხედვით დისკრიმინაციის აკრძალვა. კონსტიტუციის მე-14 მუხლით შეზღუდული შესაძლებლობა მით უმეტეს, გონებრივი ჩამორჩენილობა ან ფსიქიკური აშლილობა არ არის დისკრიმინაციის ნიშნად პირდაპირ მითითებული. მაგრამ იმის გამო, რომ მე-14 მუხლის მიზანი უფრო ფართოა, ვიდრე მისი გრამატიკული ფორმულირება, ნათელია ის გარემოება, რომ მე-14 მუხლი კრძალავს გონებრივი ჩამორჩენილობის გამო შეზღუდული შესაძლებლობის ნიშნით დისკრიმინაციას.

სუბიექტების თვალსაზრისით, სადავო ნორმები დიფერენცირებულ მოპყრობას აფიქსირებენ, ერთი მხრივ, გონებრივად ჩამორჩენილ ქმედუუნარობის სტატუსის მქონე სრულწლოვან პირებს, რომელთაც ცხოვრების არც ერთ სფეროში განუსაზღვრელი დროით არა აქვთ დამოუკიდებელი გადაწყვეტილების მიღების უფლება, მეორე მხრივ, იმ პირებს შორის, რომლებსაც არა აქვთ შესაძლებლობა შეზღუდული, შეზღუდული აქვთ სხვა სახის შესაძლებლობები (მაგალითად, გადაადგილების ან მხედველობის უნარს მოკლებული პირები) და თვით სხვა გონებრივი ჩამორჩენილობის მქონე პირები, რომელთაც ჯერ არ მიუღიათ ქმედუუნარო პირთა სტატუსი. მეორე კატეგორიის სრულწლოვან პირებს აქვთ ცხოვრების ყველა სფეროში განუსაზღვრელი დროით გადაწყვეტილების დამოუკიდებლად მიღების შესაძლებლობა.

ამგვარად, გამოვყოფთ ორ ნიშანს, რომელიც საფუძვლად უდევს სადავო ნორმებით სხვადასხვა კატეგორიის მქონე პირებს შორის დიფერენცირებულ მოპყრობას. პირველი, ეს არის გონებრივი ჩამორჩენილობის გამო შესაძლებლობის შეზღუდვა და მეორე ნიშანი, ეს არის ქმედუუნარო პირის სტატუსი.

შოთა ბერიძის საქმეში საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ განცხადა, რომ განსხვავებული მოპყრობა, რომელიც ეფუძნება გონივრულ და ობიექტურ კრიტერიუმებს, არ წარმოადგენს აკრძალულ დისკრიმინაციას.

როგორც ზემოთ ავღნიშნეთ, სადავო ნორმებით დადგენილი დიფერენციაციის შემთხვევაში რჩება ცხოვრების ისეთი სფეროები და პერიოდები, როდესაც ადამიანს შეწევს დამოუკიდებლად გადაწყვეტილების მიღების შესაძლებლობა და ვერ ახერხებს ამას, იმის გამო რომ განსაზღვრელი ვადის განმავლობაში ატარებს ქმედუუნარო პირის სტატუსს. ეს გარემოება წარმოადგენს სადავო ნორმებით დადგენილი დიფერენციაციის არაგონივრულობისა და არაობიექტურობის მანიშნებელ მნიშვნელოვან გარემოებას.

როგორც ვხედვათ, საჭირო გახდა სტატუსზე დაფუძნებული ქმედუნარიანობის არსის ზუსტი დადგენა, იმის გარკვევა, არსებობს თუ არა სტატუსზე დაფუძნებული ქმედუუნარობის ალტერნატიული საშუალებები, რომლებიც უფრო მეტად ან ნაკლებად შეიძლება მიჩნეული იქნენ დიფერენცირებული მოპყრობის გონივრულ და ობიექტურ საფუძვლად.

ცნობილია ქმედუუნარობის სამი მოდელი:

სტატუსზე დაფუძნებული (იგივე ინსტიტუციური) ქმედუნარიანობა - ჩვენს მიერ გასაჩივრებული ყველა სადავო ნორმა მთლიანად ეფუძნება ქმედუუნარობის აღნიშნულ მოდელს. ეს უკანასკნელი გულისხმობს ქმედუუნარობის სტატუსის მინიჭებით გადაწყვეტილების დამოუკიდებლად მიღების უფლების დაკარგვას ცხოვრების ყველა სფეროში. სტატუსის მინიჭებით კანონი ავტომატურ მოქმედებას იწყებს ცხოვრების ყველა სფეროში, რაც არანაირ შესაძლებლობას არ აძლევს სასამართლო და აღმასრულებელ ხელისუფლებას, ინდივიდუალურად შეაფასონ პირის ცალკეული უნარები. კანონმდებელი სტატუსის განსაზღვრით ავტომატურად ართმევს პირს ყველანაირი გადაწყვეტილების დამოუკიდებლად მიღების უფლებას. სასამართლოს რჩება ერთადერთი შესაძლებლობა, შეაფასოს ის გარემოება, რამდენად ექცევა კონკრეტული პირი კანონით დადგენილი სტატუსის და ამ სტატუსის განმსაზღვრელი კრიტერიუმის ზემოქმედების ქვეშ. როგორც კი სასამართლო ამ საკითხს გაარკვევს, კანონის ავტომატური მოქმედების შედეგად პირი განუსაზღვრელი ვადით კარგავს უფლებათა მთელ კომპლექსს. ინსტიტუციური ქმედუნარიანობის დადგენის დროს კრიტერიუმი, რაც ქმედუუნარობას ედება საფუძვლად არის ზოგადი უნარების არარსებობა (ჩვენს მიერ გასაჩივრებული სიტყვები ,,არ შეუძლია შეიგნოს თავისი მოქმედების მნიშვნელობა ან განაგოს იგი”). პოსტსაბჭოთა და ცალკეული აღმოსავლეთ ევროპული სახელმწიფოს გამოკლებით, ეს მიდგომა მსოფლიო ქვეყნების უმრავლესობის მიერ უარყოფილია.

შეფასებითი ქმეუუნარობა - შეფასებითი მიდგომა ეფუძნება ადამიანის მიერ ადრე მიღებულ გადაწყვეტილებებს ან გადაწყვეტილებათა ერთობლიობას. თუკი ადამიანი მიიღებს გადაწყვეტილებას, რაც არ იქნება მიჩნეული ,,ნორმალურად” ან ,,საზოგადოებრივად ფასეულად,” ამის შედეგად ადამიანი აღიარებული იქნება ქმედუუნაროდ. სუბიექტურობის შესაძლებლობა ამ დროს ძალიან ფართოა, ამიტომ ეს მოდელი უარყოფილია მთელ მსოფლიოში.

ფუნქციური ქმედუუნარობა - ეს მიდგომა ქმედუუნარობის შეფასებას ახდენს ,,სპეციფიკურ საკითხების საფუძველზე.” ეს მიდგომა შესაძლებლობას იძლევა, ქმედუუნარობა დადგინდეს კონკრეტულ საკითხებთან დაკავშირებით. ამის გამო, ერთ საკითხთან (მაგალითად ფინანსურ საკითხზე გადაწყვეტილების მიღების უნარი) დაკავშირებით ადამიანის გადაწყვეტილების მიღების უნარის შეფასება და ამგვარი შეფასების შედეგი აუცილებლად ისეთივე ვერ იქნება, როგორც სხვა საკითხთან დაკავშირებით გადაწყვეტილების მიღების უნარის შეფასება (მაგალითად ადამიანური ურთიერთობის დამყარების უნარი). ეს მიდგომა უპირატესია, ვინაიდან ახლოს დგას ადამიანის უფლებათა სამართალთან.

ფუნქციური მოდელი ინსტიტუციურ ქმედუნარიანობასთან შედარებით უკეთესად პასუხობს დიფერენციაციის აუცილებლობის, გონივრულობისა და ობიექტურობის მოთხოვნებს, ვინაიდან დიფერენციაცია ხდება იმ სფეროში, იმ საკითხთან დაკავშირებით, სადაც ადამაინი ნამდვილად მოკლებულია გადაწყვეტილების მიღების უნარს. დიფერენციაცია არ ეხება საკითხებს, სადაც დამცავი ღონისძიებებით დიფერენცირებულ ჯგუფს გააჩნია ისეთივე ან მიახლოებული უნარები, რაც ყველა სხვა დანარჩენ ჯგუფებს.

2) სადავო ნორმების მიმართება კონსტიტუციის მე-16 მუხლთან

კონსტიტუციურ დებულებათა შორის სადავო ნორმები ყველაზე არაპროპორციულ ჩარევას, მაინც საქართველოს კონსტიტუციის მე-16 მუხლით გარანტირებულ საკუთარი პიროვნების თავისუფალი განვითარების უფლებაში ახდენენ. აღნიშნული მუხლის ფორმულირებიდან გამომდინარე, მე-16 მუხლის დაცვის ქვეშ ექცევა ადამაინურ ქმედებათა ფართო სპექტრი. სადავო ნორმები კი სწორედ ამგვარი ქმედებათა დამოუკიდებელი განხორციელების შესაძლებლობას გამორიცხავენ. ,,საკუთარი პიროვნების” ნაცვლად ადამიანის პიროვნების განვითარებაზე, სადავო ნორმებით, გადაწყვეტილებას იღებს სხვა ადამიანი, მეურვე, რომელიც პიროვნულ ცხოვრებასთან დაკავშირებულ განუსაზღვრელ საკითხებზე ხდება უფლებამოსილი.

კონსტიტუციის მე-16 მუხლის ადგილი საქართველოს კონსტიტუციაში მდგომარეობს იმაში, რომ აღნიშნული მუხლით დაცულია ადამიანის პიროვნების განვითარებისათვის აუცილებელი ყველა სხვა ძირითადი უფლებები, რაც პირდაპირ სახელდებით არ არის მოხსენიებული მეორე თავით გათვალისწინებულ სპეციალურ დებულებებში. ამავე დროს, როგორც საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ 2008 წლის 19 დეკემბრის განჩინებაში ლევან სირბილაძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ, ასევე 2009 წლის 9 ივნისს დავით სართანია და ალექსანდრე მაჭარაშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ საქმეზე განჩინებებში აღნიშნა: ,,მე-16 მუხლით დაცულია პირადი ცხოვრების ხელშეუხებლობისათვის განკუთვნილი საკითხები. კონსტიტუციის მე-16 მუხლით დაცული სფერო ნაწილობრივ ემთხვევა ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის მე-8 მუხლით დაცულ სფეროს. ვინაიდან, მე-16 მუხლით დაცული სიკეთეები საკმაოდ ტევადია, საჭიროა განისაზღვროს ის პრინციპული დებულებები მაინც, რაც ექცევა მე-16 მუხლით დაცულ სფეროში.”

კონსტიტუციის მე-16 მუხლი, პირველ რიგში, იცავს ადამაინის პიროვნული თვითგამორკვევისა და ავტონომიურობის უფლებას, რაც მოიცავს, მათ შორის, ადამიანის უფლებას, დამოუკიდებლად მიიღოს გადაწყვეტილება საკუთარ თავთან დაკავშირებით. მე-16 მუხლი მოიცავს ,,ინდივიდუალურ სფეროს, რომლის ფარგლებშიც ადამიანის შეუძლია საკუთარი პიროვნების განვითარება და სრულყოფა.” ქმედუუნარობის თაობაზე სასამართლო გადაწყვეტილება ართმევს ადამიანს შესაძლებლობას, დამოუკიდებლად იმოქმედოს ცხოვრების ყველა სფეროში: იმოგზაუროს, იმკურნალოს, ურთიერთობა იქონიოს მისთვის სასურველ ადამაინებთან და ორგანიზაციებთან, განხორციელოს კანონით აუკრძალავი სხვა მოქმედება მეურვის თანხმობის გარეშე.”

ამგვარად, აღნიშნული კონსტიტუციური დებულება იცავს ადამიანის უფლებას, დამოუკიდებლად მიიღოს გადაწყვეტილება საკუთარი ცხოვრების ყველა სფეროსთან დაკავშირებით. ეს არის პიროვნული თვითგამორკვევისა და ავტონომიურობის პრინციპი. სადავო ნორმები აღნიშნული პრინციპების საწინააღმდეგოდ ახდენენ ადამიანის პიროვნების განვითარების უფლებაში ჩარევას იმით, რომ გადაწყვეტილების მიღების პროცესიდან ქმედუუნაროდ აღიარებული პირის სრული გამორიცხვით, მის ნებას ანაცვლებენ მეურვის ნებით.

ავტონომიურობის დარღვევა არის სადავო ნორმებით განმტკიცებული ინსტიტუციონალური ქმედუნარიანობის შედეგი. აღნიშნული მიდგომის საწინააღმდეგოდ, ფუნქციური ქმედუნარიანობის დროს შენარჩუნებულია პიროვნული თვითგამორკვევისა და ავტონომიურობის შესაძლებლობა. ადამიანის უფლებები იზღუდება მაქსიმალურად აუცილებელი მოცულობით. ეს მკაცრად უპირისპირდება ქმედუნარიანობის ,,ყველაფერი ან არაფერი” მიდგომას, რასაც სამარადისოდ აწესებს ქმედუნარიანობის ინსტიტუციური მიდგომა.”

ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ შტუკატუროვი რუსეთის წინააღმდეგ ფსიქიკური აშლილობის გამო სრული ქმედუუნარობის დადგენა შეაფასა ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის მე-8 მუხლის დარღვევად. ევროპულმა სასამართლომ განაცხადა, რომ ადამიანისათვის ქმედუნარიანობის სრული ჩამორთმევა იყო პიროვნების პირად ცხოვრებაში სერიოზული ჩარევა. სრულად ქმედუუნაროდ ცნობის შედეგად განმცხადებელი მთლიანად დამოკიდებული გახდა ოფიციალურ მეურვეზე ცხოვრების ყველა სფეროში. სრული ქმედუუნარობა მოქმედებს განუსაზღვრელი დროით.

შტუკატუროვის საქმეში ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ მიუთითა 1999 წლის 23 თებერვალის ,,ქმედუუნარო სრულწლოვანების სამართლებრივი დაცვის თაობაზე პრინციპების შესახებ” ევროპის საბჭოს მინისტრთა კომიტეტის #R(99) რეკომენდაციაზე, როგორც საერთო ევროპულ სტანდარტზე. აღნიშნული რეკომენდაციის დაუცველობამ მოცემულ საქმეზე ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის დარღვევა გამოიწვია.

რეკომენდაციის პირველი თავის პირველი პრინციპის პირველი პუნქტის შესაბამისად, აღნიშნული პრინციპები ეხება არასაკმარისი ან შეზღუდული პერსონალური უნარების სრულწლოვანთა დაცვას, მათ შესაძლებლობას აღიქვან, გამოხატონ ან იმოქმედონ ერთ-ერთ ან ყველა პერსონალურ და ეკონომიკურ ინტერესთან დაკავშირებით მიღებული გადაწყვეტილების შესაბამისად. იმავე პრინციპის მე-3 პუნქტის შესაბამისად, ეს პრინციპები ეხება დაცვის ღონისძიებებს და ისეთ სამართლებრივ საშუალებებს, რაც შესაძლებლობას აძლევს სრულწლოვან პირს, ზემოხსენებული ინტერესების დასაცავად ისარგებლოს წარმომადგენელითა და დამხმარით.

როგორც შტუკატუროვის საქმეში იყო აღნიშნული, ქმედუანარიანობასა და სრულ ქმედუუნარობას შორის უნდა არსებობდეს გრადაცია. იმავე საქმეში სასამართლომ აღნიშნა, რომ ამ ორ სტატუსს შორის უნდა არსებობდეს მომიჯნავე სიტუაცია. მომიჯნავე სიტუაციაში იგულისხმება, ინდივიდუალური გარემოებების გათვალისწინებით, ქმედუნარიანობის შეზღუდვა ფსიქიკური აშლილობისა და გონებრივი ჩამორჩენილობის მქონე პირებისათვის. ქმედუნარიანობის სხვადასხვა ხარისხს შორის გრადაციის აუცილებლობაზე საუბრისას, შტუკატუროვის საქმეში, ევროპულმა სასამართლომ მხედველობაში არ მიიღო ალკოჰოლისა და ნარკოტიკის მომხმარებლებისათვის ქმედუნარიანობის შეზღუდვის ფაქტი. რაც გულისხმობს იმას, რომ სულიერი აშლილობის და გონებრივი ჩამორჩენილობის შემთხვევაში ადამიანებს მხოლოდ უკიდურეს შემთხვევაში შეიძლება ჩამოერთვას ქმედუნარიანობა, როდესაც ადამაინს ცხოვრების არც ერთ სფეროში არა აქვს დამოუკიდებელი გადაწყვეტილების მიღების უნარი. სხვა შემთხვევაში, როცა ცალკეულ სფეროში ადამაინს შენარჩუნებული აქვს გადაწყვეტილების მიღების უნარი, ასეთი პირები უნდა იმყოფებოდნენ სრულ ქმედუუნარობასა და სრულ ქმედუნარიანობას შორის არსებულ მომიჯნავე სიტუცაში, ანუ მათ უნდა შეეზღუდოს ქმედუნარიანობა.

სწორედ აღნიშნულ გრადაციაზე საუბრობს ევროპის საბჭოს მინისტრთა კომიტეტის #R(99) რეკომენდაცია ,,ქმედუუნარო სრულწლოვანების სამართლებრივი დაცვის თაობაზე პრინციპების შესახებ,” სადაც აღნიშნულია, რომ დაცვის ღონისძიება და სხვა სამართლებრივი საშუალება, რაც ხელმისაწვდომია სრულწლოვანი ქმედუუნარო პირისათვის პერსონალური და ეკონომიური ინტერესებისათვის, მოქნილობის თვალსაზრისით, უნდა იყოს საკმარისი, იმისათვის, რომ შესაფერისი სამართლებრივი რეაგირება განხორციელდეს შეზღუდული უნარის სხვადასხვა ხარისხსა და სხვადასხვა სიტუაციებთან დაკავშირებით (მე-2 პრინციპის პირველი პუნქტი) მე-3 პრინციპის პირველი პუნქტის შესაბამისად, კანონმდებლობით, რამდენადაც ეს შესაძლებელია, აღიარებული უნდა იქნეს, სხვადასხვა ხარისხის ქმედუუნარობის არსებობა (აქვე მივუთითებთ პირველი პრინციპის მეორე პუნქტზე, სადაც გარკვევით არის მითითებული აღნიშნული რეკომენდაცია ეხება გონებრივად ჩამორჩენილ და სხვა დაავადების მქონე სრულწლოვან ქმედუუნარო პირებს, ასე რომ ალკოჰოლიკებისა და ნარკოტიკის მომხმარებელებისათვის ქმედუნარიანობის განსხვავებულ გრადაციას არ ეხება აღნიშნული რეკომენდაცია). ქმედუუნარობის მოცულობა დროში შესაძლოა განსხვავებული იყოს. შესაბამისად, დამცავმა ღონისძიებამ არ უნდა გამოიწვიოს სამართლებრივი ქმედუნარიანობის სრული დაკარგვა, მიუხედავად ამისა, სამართლებრივი ქმედუნარიანობის შეზღუდვა შესაძლებელი უნდა იყოს, თუ ეს აუცილებლად იქნება მიჩნეული, დაინტერესებული პირის დასაცავად.

გრადაციის საუკეთესო მაგალითს წარმოადგენს უნგრეთის ძველი სამოქალაქო კოდექსი, რაც მნიშვნელოვნად შეიცვალა მას შემდეგ, რაც აღნიშნულმა სახელმწიფომ მოახდინა გაეროს შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირთა შესახებ კონვენციის რატიფიცირება. ამის შემდეგ უნგრეთმა კანონმდებლობაში კიდევ უფრო მეტად დახვეწა კონვენციის მე-12 მუხლიდან გამომდინარე ფუნქციური ქმედუნარიანობის კონცეფცია. თუმცა უნდა ითქვას, ისიც, რომ ეს მიდგომა უნგრეთის სამოქალაქო კანონმდებლობაში არსებობდა კონვენციის ძალაში შესვლამდეც. ეს მაგალითი განსაკუთრებით საინტერესოა საქართველოსათვის, რომელსაც არ მოუხდენია აღნიშნული კონვენციის რატიფიცირება, რაც სრულიად არ ნიშნავს იმას, რომ საქართველო თავისუფალდება კონსტიტუციის მე-16 მუხლიდან გამომდინარე, ადამიანის პიროვნული თვითგამორკვევის და ავტონომიურობის პატივისცემის ვალდებულებისაგან.

უნგრეთის ძველმა სამოქალაქო კოდექსის მე-13 მუხლის მე-2 პუნქტის შესაბამისად, პირი, რომლის უნარი - თავისი მოქმედებით გაუძღვეს საკუთარ საქმეებს - მუდმივად ან დროებით შეზღუდულია მენტალური მდგომარეობის, არაჯანსაღი ფსიქიკის ან პათოლოგიური მიდრეკილების გამო, სასამართლოს მიერ ენიშნება მეურვე, რომელიც ზღუდავს პირის ქმედუნარიანობას. ეს არის შემთხვევა, როდესაც მენტალური პრობლემების მქონე პირს ნაწილობრივ ეზღუდება ქმედუნარიანობა, ამის საპირისპიროდ უნგრეთის კანონმდებლობა ითვალისწინებს შემთხვევას, როდესაც ადამიანი მთლინად კარგავს ქმედუნარიანობას, კერძოდ, მე-16 მუხლის მე-2 პუნქტის შესაბამისად, სრულწლოვანი პირი, რომლის მიერ საკუთარი მოქმედებით თავისი საქმეების გაძღოლის უნარი მთლიანად და სამუდამოდ დაკარგული აქვს მენტალური მდგომარეობის ან არაჯანსაღი ფსიქიკის გამო, სასამართლოს მიერ ენიშნებათ მეურვე, რომელიც ზღუდავს პირის ქმედუნარიონობას. ეს არის კარგი შემთხვევა, როდესაც ქმედუუნარობის დადგენისას ხდება გრადაცია გონებრივი ჩამორჩენილობისა და ფსიქიკური აშლილობისას იმ პირებს, რომელსაც მუდმივად ან დროებით შეზღუდული აქვთ გადაწყვეტილების მიღების შესაძლებლობა და იმ პირებს შორის, რომელსაც ამგვარი უნარი სრულიად დაკარგული აქვთ.

ევროპის საბჭოს მინისტრთა კომიტეტის #R(99) რეკომენდაცია განსაზღვრავს საკითხებს, რასთან დაკავშირებითაც შესაძლოა შენარჩუნებული იქნეს დამოუკიდებელი გადაწყვეტილების მიღების უფლება, ეს საკითხებია: ჯანმრთელობასა და პირად კეთილდღეობასთან დაკავშირებული მცირე მნიშვნელობის და რუტინული საკითხები (მე-2 პრინციპის მე-8 მუხლი). დაცვის ღონისძიებამ ავტომატურად არ უნდა ჩამოართვას სრულწლოვან პირს ანდერძის შედგენის, ჯანდაცვის სფეროში ნებისმიერ ჩარევაზე თანხმობის ან უარის გამოხატვის, პერსონალური ხასიათის სხვა გადაწყვეტილების მიღების შესაძლებლობა იმ დროს, როდესაც ადამიანის უნარები იძლევიან ამის შესაძლებლობას (მე-3 პრინციპის მე-2 პუნქტი). უნგრეთის ძველი სამოქალაქო კოდექსის მე-14 მუხლის პირველი პუნქტის შესაბამისად, გონებრივი ჩამორჩენილობის და ფსიქიკური აშლილობის საფუძველზე შეზღუდული ქმედუნარიანობის მქონე პირებს უფლება ჰქონდათ, დაედოთ ნებისმიერ გარიგება მეურვის წინასწარი თანხმობით ან მისი შემდგომი დადასტურების შემთხვევაში. იმავე მუხლის მეორე ნაწილის თანახმად, მეურვის თანხმობას არ საჭიროებდა და შეზღუდული ქმედუნარიანობის მქონე პირს უფლება ჰქონდა დამოუკიდებლად დაედო: პერსონალური ხასიათის ისეთი გარიგებები, რისი უფლებაც მინიჭებული იყო სამართლებრივი ნორმებით; მცირე მნიშვნელობის ხელშეკრულებები, რომლითაც ხდება მასი ყოველდღიური საჭიროებების დაკმაყოფილება; განეკარგა სამუშაოდან ხელფასის სახით მიღებული ფულადი შემოსავალი, აღნიშნული შემოსავლის ფარგლებში აეღო ვალდებულება, გაეფორმებინა კონტრაქტი, საიდანაც იღებდა სარგებელს.

კიდევ უფრო დიდ ინტერესს იწვევს ამერიკის შეერთებული შტატები. მიუხედავად იმისა, რომ აღნიშნულ ქვეყანა არ არის შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირთა კონვენციის მონაწილე, მისდევს ქმედუუნარობის მიმართ ფუნქციური მიდგომას, რაც გამოიხატება ქმედუუნაროდ ცნობილი პირისათვის ცალკეული უფლებების დამოუკიდებლად განხორციელებაში.

ქმედუუნარობის განსაზღვრის თაობაზე ფლორიდის 2008 წლის #744.331 პროცედურის თანახმად, ხდება უფლებების კლასიფიკაცია ოთხ ჯგუფად. პირველი ეს არის უფლებები, რომელიც უნარჩუნდება ქმედუუნაროდ ცნობილი პირს და არ გადაეცემა მეურვეს. მეორე უფლებები, რომელიც ქმეუუნარო პირს ერთმევა და არ გადაეცემა მეურვეს, მესამე - უფლებები, რომლებიც ქმედუუნარო პირს ერთმევა და გადაეცემა მეუვეს, მეოთხე უფლებები, რომლიც ერთმევა ქმედუუნარო პირს, მაგრამ რომლის განხორციელებასაც მეურვე ვერ შეძლებს სასამართლოს წინასწარი თანხმობის გარეშე.

პირველ ჯგუფში შედის შემდეგი უფლებები: მეურვეობის ანგარიში და გეგმის განხილვის უფლება; ქმედუნარიანობის გადასინჯვის მოთხოვნის უფლება; უმოკლეს ვადაში ქმედუნარიანობის აღდგენის შესაძლებლობა; ჰუმანური და ღირსების შესაბამისად მოპყრობის, ასევე გულგრილობისა და ექსპლუატაციისაგან დაცვის უფლება; კვალიფიციური მეურვის უფლება; რამდენადაც შესაძლებელია, დარჩეს თავისუფალი, საკუთარი შეხედულებით აირჩიოს საცხოვრებელი ადგილი და ცხოვრების სათანადო პირობები; სათანადო განათლების უფლება; უფლება ჩაიბაროს თავისი ქონების მართვის შესახებ ანგარიში, თუ პიროვნებას დაკარგული აქვს საკუთრების მართვის უნარი; გაიაროს სათანადო სარეაბილიტაციო კურსები; დაცული იყოს დისკრიმინაციისაგან; ხელი მიუწვდებოდეს სასამართლოზე, ადვოკატზე, შეხვდეს სტუმრებს და იქონიოს მათთან კომუნიკაცია; შეატყობინონ ქმედუუნარობის დადგენის და მეურვეობასთან დაკავშირებული პროცედურების თაობაზე, თუკი პირი არ არის მოკლებული შესაძლებლობას აღიქვას შეტყობინება; დაიცვას პირადი ცხოვრება;

მეორე ჯგუფში შედის შემდეგი უფლებები: ქორწინების უფლება; თუკი პირს ჩამოერთმევა კონტრაქტის დადების უფლება, ქორწინების უფლების განსახორციელებლად პირს ესაჭიროება სასამართლოს თანხმობა; ხმის მიცემის უფლება; ტრანსპორტის მართვის უფლება; მოგზაურობის უფლება; დასაქმების და სამუშაოს შენარჩუნების უფლება.

მესამე ჯგუფში შედის შემდეგი უფლებები: ხელშეკრულების დადება; სარჩელის შეტანა და სასამართლოში წარმომადგენლობა; სახელმწიფო შეღავათის მიღება; ქონების მართვა; საჩუქრის მიღება; ქონების გამოყენება; სამედიცინო და მენტალური მკურნალობის ჩატარების თაობაზე დასკვნის მიცემა; გადაწყვეტილება მიიღოს სოციალური გარემოს ან სოციალური ცხოვრების სხვადასხვა ასპექტებთან დაკავშირებით;

მეოთხე ჯგუფში შედის შემდეგი უფლებები: სამეურვეო პირის დაწესებულებაში, დახურულ ინსტიტუციაში მოთავსება; სამეურვეო პირის მიმართ ექსპერიმენტული ბიოსამედიცინო ან ქცევით პროცედურების ჩატარება ან მათში მონაწილეობა (სასამართლო ამასთან დაკავშირებით თანხმობას გასცემს თუ: აღნიშნული ხელსაყრელია სამეურვეო პირისათვის და ემსახურება სიცოცხლის შენარჩუნებას, ემსახურება მენტალური და ფიზიკური ჯანმრთელობის გაუარესების თავიდან აცილებას, მიზნად ისახავს სამეურვეო პირის უნარების აღდგენასა და გაუმჯობესებას); ქორწინების შეწყვეტის თაობაზე განცხადების წარდგენა; სამეურვეო პირის სახელით სამეურვეო პირის მშობლის უფლების შეწყვეტის მოთხოვნა.

ქმედუუნარობის განსაზღვრისას სასამართლოს მიერ შექმნილი კომისია, რომელიც შედგება ფსიქიატრების, ექიმებისაგან და სადაც კონსულტაციისათვის შეიძლება მოწვეული იქნენ ფსიქოლოგები, გერონტოლოგები, სხვა ფსიქიატრები, სხვა ექიმები, რეგისტრირებული ექთნები, პრაქტიკანტი ექთნები, ლიცენზირებული სოციალური მუშაკები, დეტალურად პასუხი უნდა გასცენ შემდეგ კითხვას: რამდენად შეუძლია პირს, რომლის ქმეუუნარობაც დგინდება, შეზღუდვების გარეშე შეინარჩუნოს ქორწინების უფლება, ხმის მიცემის უფლება, ხელშეკრულების დადების უფლება, საკუთრების მართვის და განკარგვის უფლება, მართვის უფლება, საცხოვრებელი ადგილის არჩევის უფლება, მკურნალობის თაობაზე თანხმობის გაცემის უფლება, იმგვარი გადაწყვეტილების მიღების უნარი, რაც გავლენას ახდენს მის სოციალურ კავშირებზე.

აღნიშნული დასკვნის საფუძველზე სასამართლო იღებს ბრძანებას, სადაც აღინიშნება: ადამიანის ქმედუუნარობის ზუსტი არსი და სფერო, სფეროების ზუსტი ჩამონათვალი, სადაც ადამიანი უუნაროა მიიღოს ინფორმირებული გადაწყვეტილება, მოვლის მომსახურებით სარგებლობის, საკუთარი ფიზიკური და მენტალური ჯანმრთელობის მოთხოვნების დაკმაყოფილების და უსაფრთხოების უზრუნველყოფის თაობაზე. ადამიანი ქმედუუნაროდ ითვლება მხოლოდ სასამართლოს ბრძანების ფარგლებში. ბრძანება უნდა მიუთითებდეს ქმედუუნარობის ფარგლებზე. ქმედუუნარო პირი ინარჩუნებს ყველა იმ უფლებას, რაც პირდაპირ არ არის ჩამორთმეული სასამართლოს ბრძანებით.

გარდა იმისა, რომ ქმედუუნარო პირს არა აქვს არც ერთ სფეროში დამოუკიდებლად გადაწყვეტილების მიღების შესაძლებლობა, კონსტიტუციის მე-16 მუხლით გარანტირებული ადამიანის პიროვნული თვითგამორკვევის და ავტონომიურობის უფლების დარღვევა გამოიხატება მეურვის უფლებამოსილებაში, ქმედუუნარო პირის მონაწილეობის გარეშე, მიიღოს ქმედუუნარო პირთან დაკავშირებული გადაწყვეტილებები. სამოქალაქო კოდექსის მე-12 მუხლის მე-5 ნაწილის ბოლო წინადადების შესაბამისად, ქმედუუნარო პირის უფლებებს ახორციელებს მისი კანონიერი წარმომადგენელი (მეურვე). აღნიშნული გულისხმობს იმას, რომ მეურვეს გააჩნია უფლებამოსილება, ნებისმიერ საკითხზე გადაწყვეტილება მიიღოს სამეურვეო პირის აზრის გათვალისწინების, მით უმეტეს, გადაწყვეტილების მიღების პროცესში სამეურვეო პირის მონაწილეობის გარეშე. ეს ნორმა ათავისუფლებს მეურვეს, სამეურვეო პირს მისთვის გასაგებად განუმარტოს სამართლებრივი მნიშვნელობის გადაწყვეტილების არსი. გადაწყვეტილების მიღებისას იმოქმედოს სამეურვეო პირის წარსული და ამჟამინდელი ნების ან სურვილის შესაბამისად. საქართველოს კანონმდებლობა გონებრივი ჩამორჩენილობის საფუძველზე ქმედუუნაროდ ცნობილ პირთან დაკავშირებით, მხოლოდ მეურვეს აკისრებენ გადაწყვეტილების მიღების უფლებამოსილებას (სამოქალაქო კოდექსის მე-12 მუხლის მე-5 ნაწილი ქმედუუნარო პირის უფლებებს ახორციელს მეურვე;საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 1289-ე მუხლის პირველი ნაწილი - მეურვე დაიცვან ქმედუუნარო პირის უფლებებსა და ინტერესებს;” საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 1290-ე მუხლი: ,,მეურვეობისა და მზრუნველობის ორგანოს მიერ განსაზღვრული მეურვე და მზრუნველი, რომელიც დანიშნულ იქნა სამეურვეო/სამზრუნველო პირის კანონიერ წარმომადგენლად, განსაკუთრებული უფლებამოსილების გარეშე წარმოადგენს სამეურვეო/სამზრუნველო პირის უფლებებსა და ინტერესებს მესამე პირებთან ურთიერთობაში, მათ შორის, სასამართლოში; საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 1293-ე მუხლის პირველი ნაწილი: ,,მეურვე კანონიერი წარმომადგენელია სამეურვეო პირისა და მისი სახელით, მისი ინტერესებიდან გამომდინარე, დებს ყველა აუცილებელ გარიგებას.).

ევროპის საბჭოს მინისტრთა კომიტეტის #R(99) რეკომენდაციაში ასახულია ფუნქციური მიდგომა. აღნიშნული რეკომენდაცია ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ შტრუკატუროვის საქმეში საერთო ევროპულ სტანდარტად მიიჩნია. უფრო მეტიც, ადამიანის უფლებაზე დაფუძნებულ ფუნქციურ მიდგომისაკენ სწრაფვას აღმოვაჩენთ რეფორმის გზაზე მყოფი ევროპის საბჭოს რამდენიმე წევრი ქვეყნის პოზიტიურ სამართალში. აღსანიშნავია, რომ ეს რეფორმა არ შემოიფარგლება ევროპით და ნამდვილად გლობალური ხასიათი მიიღო. ფუნქციური მიდგომა აღიარებულია არა მხოლოდ საქართველოს კონსტიტუციის მე-16 მუხლით, არამედ საქართველოსათვის სავალდებულო ძალის მქონე სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებათა პაქტით. გარდა ამისა, ეს მიდგომა ამჟღავნებს ტენდენციას, რომ დამკვიდრდეს, როგორც საერთაშორისო ჩვეულებითი სამართალი. ამ კუთხით არავითარ სიახლეს არ წარმოადგენს შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირთა კონვენციის მე-12 მუხლი, რომელიც კიდევ ერთხელ იმეორებს ფუნქციურ მიდგომას. საქართველოს კონსტიტუციის მე-16 მუხლის და სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლლებათა პაქტის მე-16 მუხლის გამო ფუნქციური მიდგომის უზრუნველყოფა საქართველოსათვის სავალდებულოა შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირთა კონვენციის რატიფიცირების გარეშეც. უბრალოდ, აღნიშნული კონვენცია უფრო დეტალურს ხდის იმ ინსტიტუტის არსს, რაც კონსტიტუციურად საქართველოსათვის ისედაც სავალდებულოა.

შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირთა შესახებ კონვენციით გვერდზე გადადებულია ქმედუნარიანობის ინსტიტუციური მიდგომა და აშკარად ფუნქციური ქმედუნარიანობის პრინციპია განმტკიცებული. კერძოდ, მე-12 მუხლი ეხება შემთხვევებს, როდესაც შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირს ესაჭიროება დახმარება საკუთარი ნებისა და სურვილების გამოსახატად. ამ შემთხვევაში სახელმწიფოს ეკისრება ვალდებულება, უზრუნველყოს ამგვარ დახმარებაზე ხელმისაწვდომობა. იმისათვის, რომ შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირის ნება იქნას გარკვეული და ადეკვატურად გამოხატული, ამგვარ პირს უნდა დაენიშნოს დამხმარე, რომელიც მას ნების გამოხატვაში დაეხმარება, გადაწყვეტილების მიღების პროცესში მონაწილეობას უზრუნველყოფს. კონვენციის მე-12 მუხლი ითვალისწინებს ადამიანის ნების გამოსახატავად დახმარების აღმოჩენას. დამხმარის მეშვეობით ხდება ინსტიტუციური ქმედუნარინობის მიდგომით არსებული მეურვის ინსტიტუტის ჩანაცვლება, რომელიც საკუთარ ნებას კი არ ანაცვლებს ქმედუუნარო პირის ნებით, არამედ ეხმარება მას ნების გამოხატვაში.

შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირთა კონვენციის მე-12 მუხლით გათვალისწინებული ქმედუნარიანობის მოდელი წარმოადგენს ტენდენციას იმასთან დაკავშირებით, რომ შშმპ მხარდაჭერილი უნდა იქნენ გადაწყვეტილების მიღების დროს. მათი გადაწყვეტილებები არ უნდა იქნეს ჩანაცვლებული სხვების გადაწყვეტილებებით. ქმედუნარიანობის ეს მიდგომა სრულ კონტრასტშია სადავო ნორმებით დადგენილ მოდელთან. სამართლებრივ ქმედუნარიანობაზე უფლება მოიცავს გადაწყვეტილების მიღების დროს დახმარებას. ეს მიდგომა შესაძლებლობას აძლევს შშმპს იცხოვროს და მონაწილეობა მიიღოს ინკლუზიურ საზოგადოებაში.

გადაწყვეტილების მიღებისას გადაწყვეტილება მიღებული უნდა იქნეს სამეურვეო პირის ინტერესების შესაბამისად. ამ პრინციპებს იზიარებენ სადავო ნორმებიც, კერძოდ საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 1289-ე მუხლის პირველი ნაწილი აკისრებს მეურვეს ვალდებულებას, იმოქმედოს სამეურვეო პირის ინტერესების შესაბამისად. საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 1293-ე მუხლის პირველი ნაწილი კი აკისრებს მეურვეს ვალდებულებას ყველა აუცილებელი გარიგება გააფორმოს სამეურვეო პირის ინტერესების შესაბამისად. მიუხედავად ამისა, აღნიშნული ნორმებიდან ბუნდოვანია ის, თუ რა იგულისხმება სამეურვეო პირის ინტერესებში. სადავო ნორმები შესაძლებლობას აძლევენ მეურვეს სამეურვეო პირის ინტერესები განსაზღვროს სუბიექტურად, სამეურვეო პირის ავტონომიურობისათვის გვერდის ავლით და თვით მისი სურვილისა და ნების წინააღმდეგაც კი. ეს უკანასკნელი კი საქართველოს კონსტიტუციის მე-16 მუხლის სერიოზულ დარღვევას წარმოადგენს. ნორმის არაკონსტიტუციურობის მიზეზი მისი ბუნდოვანებაა, ვინაიდან არ განსაზღვრავს ტერმინ ,,სამეურვეო პირის ინტერესის” არსს. აღნიშნული ტერმინის განმარტებისას, მხედველობაში უნდა იქნეს მიღებული, კონსტიტუციის მე-16 მუხლით დადგენილი ავტონომიურობისა და ინდივიდის პიროვნული თვითგამორკვევის უფლება. კერძოდ, მაშინ როდესაც მეურვე განსაზღვრავს სამეურვეო პირის ინტერესებს, მხედველობაში უნდა იყოს მიღებული სამეურვეო პირის ამჟამინდელი და წარსული ნება და სურვილები. ამისათვის მეურვეს უნდა მოეთხოვებოდეს, ამა თუ იმ საკითხთან დაკავშირებით მისაღები გადაწყვეტილების სამეურვეო პირისათვის გასაგებად ახსნა და სამეურვეო პირის ნების მოსმენა. დამატებით თუ ეს შესაძლებელია ადამიანს ნება უნდა დაერთოს ან წახალისდეს, მონაწილეობა მიიღოს თავის თავთან დაკავშირებით გადაწყვეტილების მიღების პროცესში ან ამისათვის განივითაროს სათანადო უნარები. მხედველობაში აუცილებლად მისაღებია ადამიანის წარსული და ახლანდელი სურვილები, ოჯახის წევრების, მომვლელების და პიროვნების კეთილდღეობით დაინტერესებული პირების მოსაზრებები, რამდენად შესაძლებელია ადამიანის ძირითადი თავისუფლებაში ჩარევა მოხდეს ნაკლებად შემზღუდველი ღონისძიებებით.

,,ქმედუუნარო სრულწლოვანების სამართლებრივი დაცვის თაობაზე პრინციპების შესახებ” ევროპის საბჭოს მინისტრთა კომიტეტის #R(99) რეკომენდაციის მე-8 პრინციპის პირველი პუნქტის შესაბამისად, დამცავი ღონისძიების დანიშვნისა და განხორციელებისას ქმედუუნარო სრულწლოვანი პირის ინტერესები და კეთილდღეობა უპირველესია; იმავე რეკომენდაციის მე-9 პრინციპის პირველი პუნქტის შესაბამისად, ქმედუუნარო პირის დამცავი ღონისძიების დადგენის ან განხორციელებისას, რამდენადაც ეს შესაძლებელია, დადგენილი უნდა იყოს მისი წარსული და ამჟამინდელი სურვილები და გრძნობები. მათ სათანადო ყურადღება უნდა მიექცეს და სათანადოდ უნდა იყოს დაცული. იმავე პრინციპის მე-3 პუნქტის შესაბამისად, ეს პრინციპი ასევე გულისხმობს იმას, რომ ადამიანი, რომელიც სრულწლოვან ქმედუუნარო პირს წარმოადგენს და ეხმარება მას, რამდენადაც ეს შესაძლებელია, უნდა მიაწოდოს სრულწლოვან ქმედუუნარო პირს ადეკვატური ინფორმაცია. განსაკუთრებით მაშინ, როდესაც ხდება მასზე გავლენის მომხდენი მნიშვნელოვანი გადაწყვეტილების მიღება, რომელზე აზრის გამოხატვა სრულწლოვან ქმედუუნარო პირს შეუძლია.

შშმპ კონვენციაზე მუშაობის მასალები მიუთითებენ იმაზე, უნივერსალური ქმედუნარიანობის მოდელი კითხვის ნიშნის ქვეშ იდგა იმის გამო, რომ არსებობდა საშიშრობა, იმასთან დაკავშირებით, რომ დახმარების მაღალი საჭიროების ადამიანების მოთხოვნილებები ადეკვატურად ვერ მოგვარდებოდა. ამგვარი საშიშროების გამო მე-3 პუნქტით სახელმწიფოს დაეკისრა ვალდებულება, დაედგინა დამხმარის თაობაზე დებულებები, ხოლო მე-12 მუხლის მე-4 პუნქტი შეიცავს უამრავ დამცავ ღონისძიებას დამხმარის უფლებამოსილების გადამეტების საწინააღმდეგოდ. მაღალი საჭიროების მქონე პირებს შესაძლოა სრულად წართმეოდათ უფლებასუბიექტურობა, დამხმარის თაობაზე მე-12 მუხლი რომ არ მიღებულიყო. მიუხედავად ამისა, შშმპ-ს დეფინციის და დამხმარის დანიშვნის თაობაზე დებულებების ერთობლივი წაკითხვა იძლევა საფუძველს დასკვნისათვის, რომ მე-12 მუხლი ფორმულირებულია იმისათვის, რომ მფარველობის ქვეშ მოაქციოს ყველა შშმპ. დამხმარის ფუნქცია შესაძლოა მდგომარეობდეს პერსონალურ დამხმარებაში ან შშმპ-ს სურვილების წერილობითი დეკლარირებაში. კანონმდებლობა ადგენს, რომ დახმარება უნდა ეფუძნებოდეს ნდობას. არათუ უნდა ეწინააღმდეგებოდეს, არამედ დაცული უნდა იყოს შშმპ-ს სურვილები.

3) სადავო ნორმების შესაბამისობა სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების შესახებ საერთაშორისო პაქტის მე-16 მუხლი საქართველოს კონსტიტუციის 39-ე მუხლის მეშვეობით

საქართველოს კონსტიტუციის 39-ე მუხლის თანახმად, საქართველოს კონსტიტუცია არ უარყოფს ადამიანისა და მოქალაქის სხვა საყოველთაოდ აღიარებულ უფლებებს, თავისუფლებებსა და გარანტიებს, რომლებიც აქ არ არის მოხსენიებული, მაგრამ თავისთავად გამომდინარეობენ კონსტიტუციის პრინციპებიდან.

საქართველოს კონსტიტუციაში პირდაპირ არ არის მოხსენიებული, მაგრამ არც უარყოფილია ყველა ადამიანის უფლება სამართალსუბიექტურობაზე. აღნიშნული უფლება გარანტირებულია საქართველოსათვის სავალდებულო ძალის მქონე სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებათა შესახებ საერთაშორისო პაქტის მე-16 მუხლის თანახმად: ,,თითოეულ ადამიანს, სადაც არ უნდა იყოს ის, უფლება აქვს ცნონ მისი სუბიექტობის უფლება”’

სადავო ნორმების არაკონსტიტუციურობა მდგომარეობს იმაში, რომ ისინი ადამიანს ეპყრობიან არა როგორც უფლების მატარებელ ,,სუბიექტს”, არამედ ,,ობიექტს,” რომელსაც მართვა და მოვლა ესაჭიროება.

უფლება - კანონის წინაშე აღიარებული იყო სამართლის სუბიექტად - მოიცავს უფლებას არსებობაზე. აღნიშნული უფლება შესაძლებლობას აძლევს ადამიანს, იკისროს განსაზღვრული სამართლებრივი ვალდებულება, გააფორმოს კონტრაქტი, ჰქონდეს სასამართლოს წინაშე უფლების განხორციელების და რეალიზების საშუალება. ამგვარად, ყველა ადამაინს აქვს შესაძლებლობა, ჰქონდეს სამართლებრივი უფლებები და მოვალეობები. სახელმწიფო არ არის თავისუფალი დაუქვემდებაროს ადამიანი ,,სამოქალაქო სიკვდილს.” ეს უკანასკნელი გულისხმობს ადამიანისათვის სამართალსუბიექტურობის წართმევას. ადამიანისათვის სამართალსუბიექტურობის მთლინად ან ნაწილობრივ ჩამორთმევა ჩაითვლება აღნიშნული დებულებების დარღვევად.

სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებათა პაქტით სამართალსუბიექტურობაზე უფლების მნიშვნელობას ხაზს უსვამს ის გარემოება, რომ აღნიშნული არის აბსოლიტური, შეუზღუდავი უფლება. სიცოცხლის უფლების შემდეგ ეს არის ყველაზე მნიშვნელოვანი უფლება, ვინაიდან სამართლის სუბიექტად აუღიარებლობა, გამორიცხავს სხვა უფლებების განხორციელების შესაძლებლობას.

სამართალსუბიექტად ადამიანის აღიარება ხელს უწყობს საერთაშორისო ინსტრუმენტებით გარანტირებული უფლებების განხორციელებას. ადამიანის უფლებები ყველა პიროვნების წილხვედრია. პერსონიფიცირებული აღიარება არის ამ უფლებებით სარგებლობის აუცილებელი წინაპირობა.

სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებათა პაქტით დადგენილი სამართალსუბიექტობის უფლების განმარტებისათვის უნდა მივმართოთ უფლებაუნარიანობისა და ქმედუნარიანობის არსს და ამ კონტექსტში განვიხილოთ სამართლის სუბიექტის სტანდარტები.

ადამიანის სამართალსუბიექტურობის დამხასიათებელ ელემენტს წარმოადგენს როგორც უფლებაუნარიანობა - ადამაინის შესაძლებლობა ჰქონდეს უფლებები და მოვალეობები, ისე ქმედუნარიანობა - განახორციელოს აღნიშნული უფლებები და მოვალეობები. გასაჩივრებული ნორმები იმით არის საინტერესო, რომ ქმედუნარიანობას განასხვავებს უფლებაუნარიანობისაგან. სადავო ნორმები გონებრივი ჩამორჩენილობის მქონე ადამიანების უფლებაუნარიანობის დეკლარირებით ცდილობს სიმბოლურად შეასრულოს სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებათა პაქტით დაკისრებული ვალდებულება. ეს მაშინ, როცა მოწყვლადი ჯგუფები, რომელთა უფლება კანონმდებლობით აღიარებულია, იმავე კანონით მოკლებული არიან აღნიშნული უფლებების განხორციელების შესაძლებლობას.

ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო სამართალი დისკრიმინაციული კანონმდებლობის საწინააღმდეგოდ იმგვრად ადგენს სამართალსუბიექტურობის პრინციპს, რომ მოიცვას, როგორც უფლებაუნარიანობა, ისე ქმედუნარიანობა.

შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირთა უფლებების შესახებ კონვენციის პირველი პუნქტის თანახმად, აღნიშნული კონვენციის მიზანია: ,,ხელი შეუწყოს, დაიცვას და უზრუნველყოს შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე ყველა პირის ყველა უფლება და ძირითადი თავისუფლება. ეს მიზნები მხარდაჭერილია შშმპ კონვენციის სხვა დებულებებით, მათ შორის სამართლებრივ ქმედუნარიანობასთან დაკავშირებული დებულებით. კონვენციის მე-12 მუხლიც ამ მიზნების ჭრილში უნდა იქნეს წაკითხული.

კონვენციის მე-12 მუხლის პირველი პუნქტის თანახმად, მონაწილე სახელმწიფოები ხელახლა ადასტურებენ, რომ შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე ადამიანებს უფლება აქვთ, ყველგან აღიარებული იყვნენ სუბიექტებად კანონის წინაშე. ეს პუნქტი ეხება პირის უფლებაუნარიანობას და აღიარებს შშმპ-ს ქმედუნარიონობას.

მე-12 მუხლის მე-2 პუნქტი ადგენს: ,,მონაწილე მხარეები აღიარებენ, რომ შშმპ თანასწორ საფუძველზე სარგებლობს სამართლებრივი ქმედუნარიანობით ცხოვრების ყველა ასპექტთან მიმართებაში. მე-2 პუნქტი აფართოვებს შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირების შესაძლებლობას, განახორციელოს თავისი უფლებები. აღნიშნული ვალდებულების არასაგამონაკლისო ხასიათი დასტურდება კონვენციაში ინდივიდუალური ავტონომიის, არადისკრიმინაციული მოპყრობის და შესაძლებლობათა თანასწორობის ზოგადი პრინციპების შემოტანით, რომლის შესრულებაც ეკისრება სახელმწიფოს. კონვენციის მონაწილე მხარეები კისრულობენ ვალდებულებას, არ გადადგან ისეთი ნაბიჯები, რითაც ზიანს მიაყენებნ აღნიშნულ პრინციპებს და იმავდროულად ეკისრებათ პოზიტიური ვალდებულება, მოახდინონ იმგვარი ძალისხმევის ინიცირება, რითაც ხელს შეუწყობენ ზემოხსენებული პრინციპების განხორციელებას.

ქმედუუნარობა უკავშირდება ადამიანს, რომელსაც აქვს ხანგრძლივი ფიზიკური, მენტალური, ინტელექტურლური და მგრძნობელობითი პრობლემები. შშმპ კონვენციამ პირდაპირ დაასახელა რა განსაზღვრული ჯგუფი, შეიმუშავა სტარტეგია იმისათვის, რომ გაეხადა ნათელი მათი დისკრიმინაციის მაღალი ხარისხი და მათი უფლებამოსილებით აღჭურვის სტრატეგიის შემუშავების აუცილებლობა დაედგინა. თუკი გამოვიკვლევთ ნაციონალურ სახელმწიფოების კანონმდებლობასა და პრაქტიკას, სწორედ შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირებს ეუბნებიან უარს ქმედუნარიანობაზე.

რა თქმა უნდა, სამართალსუბიექტურობა არ გულისხმობს ყველა შემთხვევაში უფლებების დამოუკიდებლად განხორციელების შესაძლებლობას. კანონმდებლობა უფლებების დამოუკიდებლად განხორციელების თვალსაზრისით, რა თქმა უნდა, შესაძლოა გამონაკლის ითვალისწინებდეს მცირეწლოვნებთან, არასრულწლოვნებთან, გონებრივი ჩამორჩენილობის და სულიერი აშლილობის მქონე პირებთან მიმართებაში. თუმცა ადამიანის სამართალსუბიექტურობას სერიოზული ზიანი ადგება მაშინ, როდესაც მას აქვს შესაძლებლობა სათანადო დახმარების მეშვეობით გამოავლინოს ნება, განახორციელოს და შეიძინოს სამოქალაქო უფლებები და მოვალეობები, მაგრამ ის ამას ვერ ახერხებს, ვინაიდან ხდება მისი ნების ჩანაცვლება მეურვის ნებით, რომელიც სამეურვეო პირის სახელით ახორიცელებს მის უფლებებსა და ვალდებულებებს. ამ დროს სამეურვეო პირს წარმოეშობა უფლებები და მოვალეობები მისი ყოველგვარი მონაწილეობის, თვით მისი სურვილის გათვალისწინების გარეშეც და ზოგჯერ შესაძლოა მისი სურვილების საწინააღმდეგოდაც კი. ასეთ ვითარებაში ადამიანი გვევლინება არა სამართლის სუბიექტად, არამედ ობიექტად.

მაშინ როდესაც სრულწლოვან ქმედუუნარო პირს უფლებების ნაწილის განხორციელება შეუძლია მხოლოდ დამხმარის მეშვეობით, არსებობს უფლებები, რომელთა განხორციელება ამ უკანასკნელს დამოუკიდებლადაც შეუძლია. ქმედუუნარო სრულწლოვანებთან მიმართებაში მეურვეობის სახით დაწესებული დამცავი ღონისძიება უნდა იყოს მინიმალურად შემზღუდველი ანუ უნდა პასუხობდეს პროპორციულობის მოთხოვნებს. აღსანიშნავია, რომ სამართლებრივი ქმედუნარიანობის გარეშე შეუძლებელია კონსტიტუციური და საერთაშორისო ინსტრუმენტებით გათვალისწინებული სხვადასხვა უფლებით სარგებლობა. მაგალითად, ქმედუუნარო პირს აქვს ჯანმრთელობის უფლება, მაგრამ ვერ სარგებლობს ამ უფლებით, ვინაიდან მოკლებულია შესაძლებლობას აირჩიოს ან თანხმობა განაცხადოს მკურნალობაზე. ქმედუნარიანობის გარეშე ქმედუუნარო სრულწლოვანისათვის შეუძლებელი ხდება, მაგალითად ქორწინების უფლებით სარგებლობა. ამგვარად, სადავო ნორმები, რომლებიც იმპერატიულად და სრულად გამორიცხავენ, ქმედუუნარო პირის მიერ რაიმე უფლების დამოუკიდებლად განხორცილების შესაძლებლობას, ახორცილებენ ამგვარი ღონისძიების ქვეშ მოქცეული სუბიექტის სრულ სამოქალაქო სიკვდილს, რაც სრულიადაც არ პასუხობს მათი სამართალსუბიექტურობის უფლებას, რომელში ჩარევაც დასაშვებია, რამდენადაც ეს შესაძლებელია მინიმალურად შემზღუდველი ფორმით. სადავო ნორმებით გათვალისწინებული ჩარევა კი იმდენად არათანაზომადია, რომ იწვევნ ქმედუუნარო სრულწლოვანის სამოქალაქო სიკვდილს, რითაც ირღვევა საქართველოს კონსტიტუციის 39-ე მუხლის მეშვეობით სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებათა მე-16 მუხლით გარანტირებული უფლება სამართალსუბიექტურობაზე.

4) კონსტიტუციის 42-ე მუხლის პირველი პუნქტი

საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის მე-12 მუხლის მე-6 ნაწილი და სამოქალაქო საპროცესო კოდექსის 327-ე მუხლის მე-2 ნაწილი ითვალისწინებენ ქმედუუნარობის თაობაზე გადაწყვეტილების გადასინჯვის ერთადერთ შემთხვევას, როდესაც ქმედუუნაროდ ცნობილი პირი განიკურნა ან მისი ჯანმრთელობის მდგომარეობა მნიშვნელოვნად გაუმჯობესდა.

სამოქალაქო საპროცესო კოდექსის 81-ე მუხლის მე-5 პუნქტის სიტყვების ,,აგრეთვე ქმედუუნაროდ ცნობილ მოქალაქეთა” კონსტიტუციურობა უნდა შეფასდეს საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის პირველ პუნქტთან მიმართებაში, ვინაიდან აღნიშნული კონსტიტუციური დებულება სპეციალურია სადავო ნორმებისათვის. სადავო ნორმა ეხება იმას, რომ სასამართლოში ქმედუუნარო პირის ინტერესებს იცავს მისი მეურვე. სადავო ნორმა ეხება ქმედუუნარო პირის სასამართლოზე ხელმისაწვდომობას. მიუხედავად ამისა აღნიშნული ნორმის კონსტიტუციურობა შეფასებული უნდა იქმეს კონსტიტუციის ზემოხსენებული დებულებების შუქზეც. სადავო ნორმა აკეთებს აშკარა დიფერენციაციას ერთი მხრივ მცირეწლოვასა და მეორე მხრივ, გონებრივი ჩამორჩენილობის საფუძველზე ქმედუუნაროდ ცნობილ პირს შორის. მაშინ როდესაც სამართლებრივად აღნიშნული ორი კატეგორიის პირი გათანაბრებულია ერთმანეთთან, სადავო ნორმა მხოლოდ მცირეწლოვნისათვის ითვალისწინებს სასამართლო პროცესში ჩაბმის შესაძლებლობას. სრულწლოვანი ქმედუუნარო პირისათვის აღნიშნული გამორიცხულია. ეს გარემოება მიუთითებს სრულწლოვანი ქმედუუნარო პირების მიმართ მე-14 მუხლით აკრძალულ მოპყრობას. ისევე როგორც სასამართლო პროცესის დროს დარღვეულია საქართველოს კონსტიტუციის მე-16 მუხლით გარანტირებული საკუთარი პიროვნების განვითარების უფლება, ვინაიდან სრულწლოვანი ქმედუუნარო პირი, თუნდაც მეურვის წარმომადგენლობის დახმარების მიუხედავად ვერავითარ მონაწილეობას ვერ ღებულობს სასამართლო პროცესში, რომელმაც უნდა მიიღოს უშუალოდ აღნიშნულ პირთან დაკავშირებული გადაწყვეტილება. ასეთ პირობებში, სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებათა პაქტის მე-16 მუხლის მოთხოვნათა საწინააღმდეგოდ ადამიანი ხდება კონკრეტული სამართალწარმოების ობიექტი და არა სუბიექტი, მაშინ როდესაც თუნდაც მეურვისა და მის მიერ დანიშნული წარმომადგენლელთან ერთად ადამიანს შესაძლოა ჰქონდეს სასამართლო პროცესში განსაზღვრული ხარისხით მონაწილეობის შესაძლებლობა.

სამოქალაქო საპროცესო კოდექსის 327-ე მუხლის მე-2 ნაწილი ამომწურავად განსაზღვრავს იმ პირთა წრეს, რომელსაც შეუძლია ქმედუუნაროდ ცნობილი პირის განკურნების ან მისი ჯანმრთელობის მნიშვნელოვნად გაუმჯობესების შემთხვევაში მიმართოს სასამართლოს ადამიანისათვის ქმედუნარიანობის აღსადგენად. აღნიშნული სუბიექტები არიან: მეურვე, ფსიქიატრიულ-სამკურნალო დაწესებულება, ოჯახის წევრი. სადავო ნორმები ნათლად მიუთითებენ იმაზე, რომ ზემოხსენებულ სუბიექტების მიერ სასამართლოსათვის მიმართვის მომენტში ქმედუუნაროდ ცნობილი პირი განკურნებულია ან მისი ჯანმრთელობა მნიშვნელოვნად გაუჯობესებულია. აღნიშნული გარემოება დასტურდება ექსპერტის დასკვნით. აქედან გამომდინარე, თუკი ადამიანს იმავე ინსტიტუციური მიდგომიდან გამომდინარეც კი, ზოგადად, შეუძლია შეიგნოს თავისი ქმედების მნიშვნელობა და განაგოს იგი, გაუგებარია, რატომ ართმევენ სადავო ნორმები ქმედუუნაროდ ცნობილ პირს უფლებას, თავად მიმართოს სასამართლოს და მოითხოვოს თავისი ქმედუნარიანობის სრულად აღდგენა. გამოჯანმრთელებული ადამიანის სასამართლოსათვის მიმართვის უფლება ერთგვარად შესაძლოა მეურვის, სამკურნალო დაწესებულების და ოჯახის წევრის მიერ საკუთარი უფლებამოსილების ბოროტად გამოყენების წინააღმდეგ დაცვის საშუალებაც კი იყოს. შესაძლოა აღნიშნულ სუბიექტებს გააჩნდეთ კონკრეტული ინტერესები იმასთან დაკავშირებით, რომ ადამიანმა დროულად არ აღიდგინოს საკუთარი ქმედუნარიანობა. კანონი კი სრულიად უძლურია ამგვარი სურვილების წინააღმდეგ. გარდა ამისა, კანონმდებელმა მეტი პატივისცემა უნდა გამოამჟღავნოს საქართველოს კონსტიტუციის მე-16 მუხლით გარანტირებული ავტონომიურობისა და თვითგამორკვევის პრინციპთან მიმართებაში და მისცეს ადამიანს შესაძლებლობა, მაშინ როდესაც მას შესაბამისი უნარები უკვე გააჩნია, საკუთარ თავთან დაკავშირებით მიიღოს ისეთი მნიშვნელოვანი გადაწყვეტილება, როგორიცაა ქმედუნარიანობის აღდგენის მოთხოვნა.

ვინაიდან სამოქალაქო საპროცესო კოდექსის 327-ე მუხლის მე-2 ნაწილი გამორიცხავს ქმედუუნარო პირის შესაძლებლობას, საკუთარი ქმედუნარიანობის აღსადგენად მიმართოს სასამართლოს, აღნიშნული წინააღმდეგობაში მოდის საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის პირველ პუნქტთან.

ქმედუნარიანობის დადგენის ან მისი აღდგენის პროცესში, განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია, იმ ადამიანს, ვის ქმედუნარიანობაზეც გავლენას ახდენს შესაბამისი სასამართალწარმოება, ჯეროვნად ხელი მიუწვდებოდეს სასამართლოზე. ეს უფლება მოიცავს პირის შესაძლებლობას, უშუალოდ წარდგეს სასამართლოს წინაშე და წარუდგინოს მას თავისი ქმედუნარობასთან დაკავშირებული მტკიცებულებები. ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ საქმეზე შტუკატუროვი რუსეთის წინააღმდეგ გამოტანილ გადაწყვეტილებაში აღნიშნა:

,,უამრავ საქმეში (რაც ეხებოდა ჰოსპტალში სავალდებულო მოთავსება), სასამართლომ დაადგინა, რომ სულიერი აშლილობის მქონე პირს უნდა მიეცეს უფლება პერსონალურად ან, როდესაც ეს აუცილებელია, წარმომადგენლის ფორმით მოუსმინონ სასამართლო სხდომაზე. ქმედუუნარობის საქმის წარმოების ნებისმიერი შედეგი იყო თანაბრად მნიშვნელოვანი განმცხადებლისათვის: ამ დროს ცხოვრების თითქმის ყველა სფეროში ადამიანის პერსონალური ავტონომია კითხვის ნიშნის ქვეშ დგას.

უფრო მეტიც, პირი, რომლის ქმედუნარინობაც დგინდება, სამართალწარმოების პროცესში ორმაგ როლს ასრულებს: ის არის დაინტერესებული პირი და იმავდროულად სასამართლო განხილვის მთავარი ობიექტიც. ამიტომ მისი მონაწილეობა აუცილებელიც კი არის, არა მარტო იმიტომ რომ ადამიანს მისცენ საკუთარი მოსაზრებების წარდგენის შესაძლებლობა, არამედ ასევე უშუალო კონტაქტის მეშვეობით საქმის განმხილველ მოსამართლეს ადამიანის გონებრივ უნარებთან დაკავშირებით საკუთარი პერსონალური მოსაზრება ჩამოეყალიბების შესაძლებლობა მიეცეს.”

იმავე საქმეში სასამართლომ აღნიშნა, რომ პირი, რომლის ქმედუნარიანობაც დგინდება და რომელიც ავტონომიური და კონტაქტურია, სასამართლოს მოეთხოვება სულ მცირე ვიზუალური კონტაქტი მაინც იქონიოს მასთან. ასევე სასურველია სასამართლომ კითხვებიც დაუსვას ამგვარ ადამიანს. ადამიანის ქმედუნარინობასთან დაკავშირებით საქმის გადაწყვეტა მხოლოდ დოკუმენტური მტკიცებულებების საფუძველზე, იმ ადამიანისათვის, ვისი ქმედუნარიანობაც დგინდება, სასამართლოზე ხელმისაწვდომობის გამორიცხვით, არღვევს ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის მე-6 მუხლის პირველ პუნქტს.

5) ქორწინების უფლება

საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ 2008 წლის 23 ივნისს საქმეზე სალომე წერეთელი-სტივენსონი პარლამენტის წინააღმდეგ გამოტანილ #2/2/425 გადაწყვეტილებაში მიუთითა: ,,საქართველოს კონსტიტუციის 36-ე მუხლის პირველი პუნქტი უზრუნველყოფს ყველასთვის თავისუფლებას დაქორწინდეს მის მიერ არჩეულ პარტნიორზე.”

საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 1120-ე მუხლის პირველი ნაწილის ,,ე” ქვეპუნქტის თანახმად, დაქორწინება არ დაიშვება იმ პირებს შორის, რომელთაგან თუნდაც ერთი ... ჭკუასუსტობის (გონებრივი ჩამორჩენილობა) გამო სასამართლოს მიერ ცნობილია ქმედუუნაროდ.

ქმედუუნარობასა და მეურვეობასთან დაკავშირებული სხვა დებულებებისაგან განსხვავებით, სადავო ნორმის არსი მდგომარეობს იმაში, რომ აღნიშნული უფლება ქმედუუნარო პირს ჩამორთმეული აქვს. ქმედუუნარო პირს შენარჩუნებული აქვს ნასყიდობის ხელშკრულების დადება, რასაც მისი სახელით ახორციელებს მეურვე, იგივეს ვერ ვიტყვით ქორწინების უფლებაზე.

სისტემური თვალსაზრისით აღნიშნული სადავო ნორმა პირდაპირ გამომდინარეობს ქმედუნარიანობასთან დაკავშირებით სამოქალაქო კოდექსის ზოგად ნაწილში მოცემული დებულებებიდან. საქმე იმაშია, რომ სამოქალაქო კოდექსი ერთმანეთისაგან განასხვავებს სრულ ქმედუუნარობას და შეზღუდულ ქმედუნარიანობას. სრული ქმედუუნაროები აღნიშნული ნორმების თანახმად არიან 7 წელს მიუღწეველი პირები, ასევე გონებრივი ჩამორჩენილობის და ფსიქიკური აშლილობის გამო ქმედუუნაროდ ცნობილი სრულწლოვანები. შეზღუდულ ქმედუნარიან პირებს მიეკუთვნებიან 7-18 წლამდე ასაკის არასრულწლოვანები, ასევე ნარკოტიკული და ალკოჰოლური სასმელების ბოროტად გამომყენებელი პირები.

ძირითადი განსხვავება ქმედუუნარობის ამ ორ გრადაციას შორის მდგომარეობს იმაში, რომ შეზღუდული ქმედუნარიანობისათვის დამახასიათებელია სამზრუნველო პირის მიერ ნების გამოვლენა მზრუნველის თანხმობით. სრული ქმედუუნარობის გრადაცია ითვალისწინებს არა სამეურვეო პირის ნების გამოვლენისას თანხმობას, არამედ მის ნაცვლად მეურვის ნების გამოვლენას. ამგვრად, სამზრუნველო სისტემისაგან განსხვავებით სამეურვეო სისტემა ითვალისწინებს სამართლებრივ ურთიერთობებში მეურვის უშუალო მონაწილეობას სამეურვეო პირის თანამონაწილეობის სრული გამორიცხვით.

საქართველოს სამოქალაქო კოდექსით მეურვეობის სისტემისათვის დამახასიათებელი ნების ჩანაცვლებითი ხასიათიდან გამომდინარე, შეუძლებელი ხდება ქმედუუნარო პირმა შეინარჩუნოს ქორწინების უფლება. ქორწინებას არის პერსონალური ხასიათის უფლება, რაც გულისხმობს წარმომადგენელის მეშვეობით აღნიშნული უფლების განხორციელების დაუშვებლობას. ვინაიდან მეურვეობის სისტემა გამორიცხავს სამეურვეო პირის ნების გამოვლენაზე თანხმობას, ხოლო ქორწინების სამართლებრივი ბუნებიდან გამომდინარე თავად მეურვე ვერ გამოავლენს ქორწინების წარმოშობისათვის აუცილებელ ნებას, კანონმდებელმა პირდაპირ აუკრძალა ქმედუუნაროდ აღიარებულ სრულწლოვანს ქორწინების უფლება.

ამგვარად, ქორწინების უფლებით მოსარგებლე პირთა წრიდან ქმეუუნარო პირების აბსოლუტური გამორიცხვა არა მხოლოდ 1120 მუხლის პირველი ნაწილის ,,ე” ქვეპუნქტის, არამედ საქართველოს კანონმდებლის მიერ არჩეული ქმედუუნარობის მიმართ სისტემური მიდგომის შედეგია. მიდგომისა, რომელიც არ აძლევს ქმედუუნარო პირს ამა თუ იმ უფლების უშუალოდ განხორციელების შესაძლებლობას თუნდაც დამხმარის მეშვეობით.

ანდრეას დიმოპულოსმა თავის ნაშრომში ,,ინტელექტუალური ჩამორჩენის მქონე პირთა ადამიანის უფლებების დაცვის საკითხები” აღნიშნა: ,,ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის მე-12 მუხლის თანახმად: ,,საქორწინო ასაკს მიღწეულ მამაკაცსა და ქალს უფლება აქვთ დაქორწინდნენ და შექმნან ოჯახი იმ ეროვნული კანონმდებლობის შესაბამისად, რომელიც ამ უფლების განხორციელებას არეგულირებს.”

ამ უფლების სუბიექტია საქორწინო ასაკს მიღწეული ყველა ქალი და მამაკაცი. ქორწინების უფლება გულისხმობს თავისუფალ არჩევანს, იქორწინო ან დარჩე დაუქორწინებელი. ქორწინება ეფუძნება მეუღლეთა მხრიდან თავისუფალ და სრულად გააზრებულ თანხმობას. აქედან გამომდინარე, გონებრივი ჩამორჩენის მქონე პირებს აქვთ ქორწინების უფლება, მაგრამ მხოლოდ თანხმობაზე თავისუფალი ნების გამოხატვის უნარის არსებობის ფარგლებში.

ქორწინების უფლება არ არის აბსოლუტური. მე-12 მუხლის ფორმულირება ,,ეროვნული კანონმდებლობის შესაბამისად, რომელიც აღნიშნულ უფლებას არეგულირებს” საკმაოდ შემზღუდველია. სახელმწიფოს შეფასების ზღვარი საკმაოდ ფართოა. სახელმწიფოებს შეუძლიათ დაარეგულირონ დაქორწინების წესი და სამართლებრივი შედეგები, საკუთარი ეროვნული ტრადიციების შესაბამისად. ქორწინების უფლების განხორციელებაზე შორს მიმავალი შეზღუდვები შესაძლოა მომდინარეობდეს ეროვნული კანონმდებლობიდან. შეზღუდვები შესაძლოა ეხებოდეს ქორწინების ფორმალურ მხარეებს, ისეთებს როგორიცაა: საჯაროობა, ქორწინებაზე თანხმობა და ცერემონია. შეზღუდვა ასევე შესაძლოა დაწესებული იქნას, დაქორწინების ქმედუნარიანობაზე, იმის გამო, რომ ადამიანი მოკლებულია შესაძლებლობას, გამოხატოს თანხმობა.

მიუხედავად ამისა, როგორც აკადემიურ შრომებში ქორწინების უფლებაზე დაწესებულ შეზღუდვასთან მიმართებაში მართებულად არის აღნიშნული:

,,ფაქტია, რომ მე-12 მუხლი ქორწინების უფლებას უქვემდებარებს ეროვნულ კანონმდებლობის მხრიდან რეგულირებას, მიუხედავად ამისა, ქორწინების უფლებაზე დაწესებულმა შეზღუდვები არ უნდა იყოს ისეთი, რაც გავლენას მოახდენს უფლების არსზე. თუკი ქორწინების უფლებაზე უარს ეუბნებიან პირს, გონებრივი ჩამორჩენილობის, ჯანმრთელობის მდგომარეობის, ან ფინანსური მდგომარეობის გამო, ეროვნული კანონმდებლობით დაწესებული შეზღუდვა არ შეიძლება იყოს გამართლებული, ვინაიდან გავლენას ახდენს ქორწინების უფლების არსზე. მხედველობაში უნდა იქნეს მიღებული ის გარემოებაც, რომ ამ დროს ადამიანს აქვს ქორწინების თანხმობაზე თავისუფალი ნების გამოხატვის უნარი.

ამ გაგებით მე-12 მუხლიდან გამომდინარე შეზღუდვა არ გულისხმობს, ბლანკეტური აკრძალვის დაწესების შესაძლებლობას, გონებრივი ჩამორჩენის მქონე პირის უფლებაზე დაქორწინდეს.

სამწუხაროდ, ნათელია, რომ ზოგიერთ ინტელექტუალური ჩამორჩენის მქონე პირს არა აქვს ინტელექტუალური შესაძლებლობა გააცნობიეროს ქორწინების მნიშვნელობა, შესაბამისად, მათ არ შეუძლიათ თანხმობა გასცენ ქორწინებაზე. მაგრამ გულისხმობს თუ არა ეს იმას, რომ მათ არ შეუძლიათ ქორწინება? შეიძლება თუ არა ფუნქციური ქმედუნარიანობის ტესტი დადგენილი იყოს კანონით, რომელიც ქორწინებაზე თანხმობის გაცემას არეგულირებს? აუცილებელია თუ არა სოციალური ცხოვრების ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ელემენტის არსის გასაგებად მაღალი ხარისხის ცნობადობის არსებობა მოვითხოვოთ? ამ დროს შემოდის ადამიანის ღირსების პატივისცემის ცნება. ადამიანი შესაძლოა მოკლებული იყოს ქორწინების ინტელექტუალური აღქმის შესაძლებლობას, მაგრამ შესაძლოა უნდოდეს ის და ჰქონდეს უნარი, ჩაწვდეს ქორწინების სოციალურ და ემოციურ მნიშვნელობას. მხარეებს, რომლებსაც სურთ დაქორწინება, უკეთესად შეუძლიათ იმის განსაზღვრა, რამდენად შეეფერებიან ისინი ერთმანეთს, ვიდრე სხვას შეუძლია იმის გადაწყვეტა, თუ რამდენად შეუძლია წყვილს თავი გაართვას ქორწინებას და გახდეს ცოლ-ქმარი.

ქმედუუნარო სრულწლოვანი პირებისათვის ქორწინების უფლების მინიჭებისას მნიშვნელოვანია ასევე დადგინდეს, გარემოება იმასთან დაკავშირებით, თუ რამდენად არსებობს სექსუალური ნების თავისუფლება: ,,ზოგადად, როდესაც ვსაუბრობთ ქორწინების უნარზე, ეს უკანასკნელი მოიცავს სექსუალურ ურთიერთობაზე თანხმობის მიცემის შესაძლებლობას.” აღნიშნული უნარის განსაზღვრისათვის საჭიროა გაირკვეს შემდეგი:

აქვს თუ არა პიროვნებას სათანადო ცოდნა და ცნობიერება სექსუალური აქტის არსისა და ხასიათის გასაგებად, უნარი გონივრულად განჭვრიტოს სექსუალური აქტის შედეგები, შესაძლებლობა იმისა აიჩიოს, იყოს თუ არა სექსით დაკავებული, სექსუალურ აქტის დამყარებაზე გამოთქვას თანხმობა ან უარი (ყველაზე მნიშვნელოვანია ის, თუ როგორ მოახდენს საკუთარ მეუღლესთან კომუნიკაციას).

სადავო ნორმებით, რომლითაც ხდება ადამიანის ქმედუნარიანობის შეფასება, არ ხდება აღნიშნული უნარების განსაზღვრა. უფრო მეტიც, კითხვაზე პასუხი: აქვს თუ არა პიროვნებას შესაძლებლობა შეიგნოს თავისი ქმედების მნიშვნელობა და განაგოს იგი - სრულიადაც არ საჭიროებს ქორწინებაზე გავლენის მომხდენი პიროვნული უნარების გამოკვლევას. მიუხედავად ამისა, სასამართლოს გადაწყვეტილება ადამიანის ქმედუუნაროდ ცნობის შესახებ პირდაპირ იწვევს ადამიანისათვის ქორწინების უფლების ჩამორთმევას.

სასამართლო მოკლებულია შესაძლებლობას, შეაფასოს ის გარემოება, რომ ცხოვრების ყველა სხვა ან უმეტეს სფეროში გადაწყვეტილების მიღების უნარს მოკლებულ პირს, რამდენად აქვს ქორწინებასთან დაკავშირებით გაცნობიერებული გადაწყვეტილების მიღების შესაძლებლობა. მას შემდეგ, რაც სასამართლოს წარედგინება ექსპერტიზის დასკვნა, რომელშიც პირდაპირ არ არის პასუხი გაცემული შეკითხვაზე - რამდენად გააჩნია პირს დაქორწინებისა და ოჯახის შექმნის უნარი - სასამართლოს არ რჩება სხვა გამოსავალი, გარდა იმისა, რომ განუსაზღვრელი ვადით ადამიანი ცნოს ქმედუუნაროდ, რომლის გარდაუვალ შედეგსაც 1120-ე მუხლის პირველი ნაწილის ,,ე” ქვეპუნქტის შესაბამისად, წარმოადგენს გონებრივი ჩამორჩენილობის გამო ქმედუუნარო პირისათვის, ქორწინებისა და ოჯახის შექმნისათვის საჭირო უნარის არსებობის მიუხედავად, ქორწინების უფლების ჩამორთმევა.

ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე მიგვაჩნია, რომ სამოქალაქო კოდექსის 1120-ე მუხლის პირველი ნაწილის ,,ე” ქვეპუნქტი ეწინააღმდეგება საქართველოს კონსტიტუციის 36-ე მუხლის პირველ პუნქტს და მე-14 მუხლს.

6. კონსტიტუციური სარჩელით/წარდგინებით დაყენებული შუამდგომლობები

შუამდგომლობა სადავო ნორმის მოქმედების შეჩერების თაობაზე: არა

შუამდგომლობა პერსონალური მონაცემების დაფარვაზე: არა

შუამდგომლობა მოწმის/ექსპერტის/სპეციალისტის მოწვევაზე: არა

შუამდგომლობა/მოთხოვნა საქმის ზეპირი მოსმენის გარეშე განხილვის თაობაზე: არა

კანონმდებლობით გათვალისწინებული სხვა სახის შუამდგომლობა: არა