თქვენ არ ეცნობით კონსტიტუციური სარჩელის/წარდგინების სრულ ვერსიას. სრული ვერსიის სანახავად, გთხოვთ, ვერტიკალური მენიუდან ჩამოტვირთოთ მიმაგრებული დოკუმენტი

1. სადავო ნორმატიული აქტ(ებ)ი

ა. საქართველოს კანონი „სახელმწიფო პენსიის შესახებ“

ბ. საქართველოს კანონის „სახელმწიფო კომპენსაციისა და სახელმწიფო აკადემიური სტიპენდიის შესახებ“

2. სასარჩელო მოთხოვნა

3. საკონსტიტუციო სასამართლოსათვის მიმართვის სამართლებრივი საფუძვლები

საქართველოს კონსტიტუციის მე-60 მუხლის მე-4 პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტი, „საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის მე-19 მუხლის პირველი პუნქტის „ე“ ქვეპუნქტი და 39-ე მუხლის პირველი პუნქტის „ბ“ ქვეპუნქტი.

4. განმარტებები სადავო ნორმ(ებ)ის არსებითად განსახილველად მიღებასთან დაკავშირებით

კონსტიტუციური სარჩელის დასაშვებობა:

მიგვაჩნია, რომ კონსტიტუციური სარჩელი:

ა) ფორმით და შინაარსით შეესაბამება „საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის 31¹-ე მუხლით დადგენილ მოთხოვნებს;

ბ) შეტანილია უფლებამოსილი სუბიექტის - საქართველოს სახალხო დამცველის მიერ (საქართველოს კონსტიტუციის მე-60 მუხლის მე-4 პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტის მიხედვით, საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლო სახალხო დამცველის სარჩელის საფუძველზე იხილავს ნორმატიული აქტის კონსტიტუციურობას კონსტიტუციის მეორე თავით აღიარებულ ადამიანის ძირითად უფლებებთან მიმართებით);

გ) სარჩელში მითითებული საკითხი არის საკონსტიტუციო სასამართლოს განსჯადი;

დ) სარჩელში მითითებული საკითხი არ არის გადაწყვეტილი საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ;

ე) სარჩელში მითითებული საკითხი რეგულირდება საქართველოს კონსტიტუციის მე-11 მუხლის პირველი პუნქტითა და მე-15 მუხლის პირველი პუნქტით;

ვ) კანონით არ არის დადგენილი სასარჩელო ხანდაზმულობის ვადა;

ზ) სადავო კანონქვემდებარე ნორმატიულ აქტის კონსტიტუციურობაზე სრულფასოვანი მსჯელობა შესაძლებელია ნორმატიული აქტების იერარქიაში მასზე მაღლა მდგომი იმ ნორმატიული აქტის კონსტიტუციურობაზე მსჯელობის გარეშე, რომელიც კონსტიტუციური სარჩელით გასაჩივრებული არ არის.

5. მოთხოვნის არსი და დასაბუთება

დავის საგანი

წარმოდგენილი კონსტიტუციური სარჩელით სადავოდ გამხდარი ნორმები თავისუფლებააღკვეთილ ბრალდებულ/მსჯავრდებულ პირთათვის სახელმწიფო პენსიისა და კომპენსაციის მიღების უფლების შეწყვეტას/შეჩერებას ითვალისწინებენ. კერძოდ, „სახელმწიფო პენსიის შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-16 მუხლის 1-ლი პუნქტის „ბ“ ქვეპუნქტის მიხედვით, პენსია შეჩერდება პირის წინასწარ პატიმრობაში ყოფნის ფაქტის წარმოშობის მომდევნო თვის პირველი რიცხვიდან. მე-17 მუხლის 1-ლი პუნქტის „გ“ ქვეპუნქტის მიხედვით კი, პენსია შეწყდება სასამართლოს გამამტყუნებელი განაჩენის კანონიერ ძალაში შესვლისას, რომლითაც პირს შეეფარდა თავისუფლების აღკვეთის აღსრულება, – პენსიის შეჩერების დღიდან. რაც შეეხება კომპენსაციას, „სახელმწიფო კომპენსაციისა და სახელმწიფო აკადემიური სტიპენდიის შესახებ“ საქართველოს კანონის 30-ე მუხლის 1-ლი პუნქტის „გ“ ქვეპუნქტის მიხედვით, კომპენსაცია შეჩერდება პირის წინასწარ პატიმრობაში ყოფნისას ყოფნის ფაქტის წარმოშობის მომდევნო თვის პირველი რიცხვიდან. 31-ე მუხლის 1-ლი პუნქტის „ვ“ ქვეპუნქტის მიხედვით კი, კომპენსაცია შეწყდება სასამართლოს გამამტყუნებელი განაჩენის კანონიერ ძალაში შესვლისას, რომლითაც პირს შეეფარდა თავისუფლების აღკვეთის აღსრულება, – კომპენსაციის შეჩერების დღიდან. ამდენად, შეიძლება ითქვას, რომ თავისუფლებააღკვეთილ ბრალდებულ/მსჯავრდებულ პირებთან მიმართებით ორივე კანონი იდენტურ შეზღუდვას აწესებს.

მხედველობაშია მისაღები, რომ დაგროვებითი პენსიის პარალელურად, საქართველოში მოქმედებს ე.წ. სახელმწიფო პენსია, რომელიც ფინანსდება სახელმწიფო ბიუჯეტიდან და, რომელიც ეფუძნება თაობათა შორის სოლიდარობის პრინციპს. მაშასადამე, გადასახადის გადამხდელს, იხდის რა გადასახადს, საიდანაც, სოლიდარობის პრინციპის საფუძველზე, ფინანსდება, მათ შორის, ასაკობრივი სახელმწიფო პენსია, გააჩნია ლეგიტიმური მოლოდინი, რომ საპენსიო ასაკის მიღწევისას მასაც ანალოგიურად მოექცევიან. თავის მხრივ, „სახელმწიფო კომპენსაციისა და სახელმწიფო აკადემიური სტიპენდიის შესახებ“ კანონი ადგენს საქართველოს მოქალაქეების სოციალური დაცვის გარანტიებს სახელმწიფოს წინაშე განსაკუთრებული სამსახურის გავლის, აგრეთვე ამ პირთა მიერ შესაბამისი ასაკის მიღწევის, შესაძლებლობის შეზღუდვის და გარდაცვალების გამო[1]. ამდენად, აღნიშნული კანონით დადგენილ პირობებთან თანხვედრისას, პირს უყალიბდება სამომავლოდ შესაბამისი კომპენსაციის მიღების ლეგიტიმური მოლოდინი.

ამასთან, ის გარემოება, რომ პენიტენციურ დაწესებულებაში პატიმარი იმყოფება სახელმწიფოს კმაყოფაზე, არ ცვლის საკუთარი შემოსავლის ქონის საჭიროებას, ვინაიდან, თუნდაც პენიტენციურ დაწესებულებაში, რიგი უფლებების ეფექტურად განსახორციელებლად აუცილებელი პირობაა გარკვეული ფინანსური შესაძლებლობის ქონა. მაგალითად, სატელეფონო საუბრები, მაღაზიით სარგებლობა, სასამართლოსადმი მიმართვის შემთხვევაში ბაჟის გადახდის ვალდებულება და ა.შ. ამ კუთხით, მნიშვნელოვანია ევროპული ციხის წესების[2] მე-5 წესი, რომლის მიხედვითაც „ცხოვრება ციხეში შეძლებისდაგვარად უნდა უახლოვდებოდეს საზოგადოებაში ცხოვრების პოზიტიურ ასპექტებს“, გონივრული დასაბუთების გარეშე პატიმრისათვის პენსიის/კომპენსაციის შეჩერება/შეწყვეტა კი, ცალსახად ეწინააღმდეგება ევროპული ციხის წესების აღნიშნულ დანაწესს. ნიშანდობლივია ის გარემოებაც, რომ, განსხვავებით პენიტენციურ დაწესებულებაში „სახელმწიფო კმაყოფაზე“ მოთავსებისგან, მაგალითად, „ფსიქიკური ჯანმრთელობის შესახებ“ საქართველოს კანონის 22¹-ე მუხლით გათვალისწინებული იძულებითი ფსიქიატრიული მკურნალობის პერიოდში, რომელიც შესაძლებელია 4 წელი გაგრძელდეს, პაციენტს უნარჩუნდება უფლება როგორც სახელმწიფო პენსიაზე, ისე კომპენსაციაზე.

ყოველივე ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, მიგვაჩნია, რომ ადგილი აქვს საქართველოს კონსტიტუციის მე-19 მუხლით განმტკიცებულ საკუთრების უფლების დარღვევას.

I. სადავო ნორმის მიმართება კონსტიტუციის მე-19 მუხლის პირველ და მე-2 პუნქტებთან

მნიშვნელოვანია შეფასდეს პენსიის/კომპენსაციის მიღების უფლების კონსტიტუციის მე-19 მუხლთან მიმართების საკითხი.

პირველ რიგში, მართებული იქნება შეფასდეს პენსიისა და კომპენსაციის საკითხთა ერთობლივად შეფასების მიზანშეწონილობა. ამ კუთხით, საყურადღებოა საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2016 წლის 15 აპრილის №2-3/1/654 განჩინება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე ლევან მესხი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, რომელშიც სასამართლომ იმსჯელა პენსიისა და კომპენსაციის ურთიერთმიმართების საკითხსა და იმაზე, თუ რამდენად მართებული იქნება მათი ერთიან კონტექსტში შეფასება. შედეგად, მივიდა დასკვნამდე, რომ „სახელმწიფო კომპენსაციისა და სახელმწიფო აკადემიური სტიპენდიის შესახებ საქართველოს კანონის მე-4 მუხლის „დ“ ქვეპუნქტის თანახმად, კომპენსაცია წარმოადგენს „პირის ყოველთვიურ ფულად უზრუნველყოფას ამ კანონით დადგენილი წესითა და ოდენობით“. „სახელმწიფო პენსიის შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-4 მუხლის „ი“ ქვეპუნქტის საფუძველზე კი, პენსიის შინაარსი განისაზღვრება როგორც „პირისთვის ამ კანონის შესაბამისად დანიშნული ყოველთვიური ფულადი სარგებლისა და ჯანმრთელობის დაზღვევის ერთობლიობა“. როგორც ჩანს, როგორც პენსიას, ისე კომპენსაციას მსგავსი დანიშნულება, შინაარსი გააჩნია და გულისხმობს პირთა ყოველთვიური ფულადი სარგებლით უზრუნველყოფას, რომლის დანიშვნასა თუ გაცემასთან დაკავშირებული საკითხებიც შესაბამისი კანონმდებლობით რეგულირდება. ზემოაღნიშნული მსჯელობიდან გამომდინარე, მართებულია, რომ საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ დამკვიდრებული პრაქტიკა გავრცელებულ იქნეს არა მხოლოდ პენსიასთან, არამედ, აგრეთვე კომპენსაციებთან დაკავშირებულ საკითხებზეც და სასამართლოს მიერ ერთობლივად მოხდეს მათი შეფასება“.[3] აქვე, აღსანიშნავია ისიც, რომ სახელმწიფო პენსიის შესახებ კანონის მე-5 მუხლის მე-2 ნაწილის მიხედვით, თუ პირს ერთდროულად წარმოეშვა უფლება ამ კანონითა და „სახელმწიფო კომპენსაციისა და სახელმწიფო აკადემიური სტიპენდიის შესახებ“ საქართველოს კანონით გათვალისწინებულ სარგებლებზე, მას აქვს მხოლოდ ერთი კანონით მინიჭებული სარგებლის მოთხოვნის უფლება, მისივე არჩევით. ამდენად, კანონმდებლობა პენსიასა და კომპენსაციას პირის მიერ მისაღები სარგებლის ორ ალტერნატიულ ფორმად განიხილავს. ყოველივე აღნიშნულიდან გამომდინარე, მართებულად მიგვაჩნია, საკონსტიტუციო სასამართლომ ერთი სარჩელის ფარგლებში განიხილოს და შეაფასოს თავისუფლებააღკვეთილ ბრალდებულთა/მსჯავრდებულთათვის როგორც სახელმწიფო პენსიის, ისე კომპენსაციის უფლების შეჩერების/შეწყვეტის მექანიზმის კონსტიტუციურობა საქართველოს კონსტიტუციის მე-19 მუხლის პირველ და მე-2 პუნქტებთან მიმართებით.

ზოგადად, საქართველოს კონსტიტუციის მე-19 მუხლი აღიარებულად და უზრუნველყოფილად აცხადებს საკუთრებისა და მემკვიდრეობის უფლებას. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით, „საკუთრების უფლება ბუნებითი უფლებაა, რომლის გარეშე შეუძლებელია დემოკრატიული საზოგადოების არსებობა“.[4] ამასთან, „საკუთრების ცნება ავტონომიური შინაარსისაა და იგი არ შემოიფარგლება მხოლოდ ფიზიკურ საგნებზე საკუთრების უფლებით, ზოგიერთი სხვა უფლება და სარგებელი, რომელიც ქმნის ქონებას, ქონებრივი ხასიათის ზიანის ანაზღაურების მოთხოვნა, ასევე ქონებრივი ღირებულებები, მათ შორის უფლება მოთხოვნაზე, რაც კანონიერი მოლოდინის საფუძველზე წარმოიშობა და პირის საკუთრების ეფექტურ გამოყენებას განაპირობებს, შესაძლოა განხილული იქნეს როგორც საკუთრება და უფლება საკუთრებაზე“.[5] „ამდენად, კონსტიტუციით მე-19 მუხლის დაცვის ობიექტი სცდება საკუთრების ტრადიციულ გაგებას და მოიცავს სხვადასხვა ტიპის სამართლებრივ ინტერესს - უფლებასა თუ სარგებელს, რომელსაც გააჩნია ეკონომიკური ღირებულება და წარმოადგენს ინდივიდის ეკონომიკური კეთილდღეობის მნიშვნელოვან წინაპირობას“.[6]

წარმოდგენილ საკითხზე მსჯელობისას განსაკუთრებული ყურადღება უნდა დაეთმოს საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2020 წლის 29 დეკემბრის გადაწყვეტილებას საქმეზე "ლევან მესხი, ნესტან კირთაძე, თამაზ ბოლქვაძე და სხვები (სულ 50 მოსარჩელე) საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ, რომელშიც სასამართლომ მე-19 მუხლთან პენსიის/კომპენსაციის გაცემის საკითხის მიმართებაზე იმსჯელა და დაადგინა ის სტანდარტი, რომლის დაკმაყოფილების შემთხვევაშიც კონკრეტული პენსიის/კომპენსაციის შემცირება/ცვლილება/შეწყვეტა კონსტიტუციის მე-19 მუხლის კონტექსტში განხილვას შეიძლება დაექვემდებაროს.

აღნიშნულ გადაწყვეტილებაში, სასამართლოს მიერ განვითარებული მსჯელობის შესაბამისად, „ზემოაღნიშნული, ცხადია, არ გულისხმობს, რომ საკუთრების უფლებით დაცულ სფეროში მოექცევა წვდომა ნებისმიერ სამართლებრივ ინტერესზე ან/და სარგებელზე, რომელსაც ეკონომიკური ღირებულება გააჩნია. მაგალითისათვის, საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ 2012 წლის 26 ივნისის №3/1/512 გადაწყვეტილებაში საქმეზე „დანიის მოქალაქე ჰეიკე ქრონქვისტი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, ვრცლად განმარტა საკუთრების შეძენის უფლების კონსტიტუციურსამართლებრივი სტანდარტები და აღნიშნა, რომ „საკუთრების შეძენის უფლება გულისხმობს პიროვნების შესაძლებლობას, გახდეს მესაკუთრე. ადამიანის მისწრაფება საკუთრების მოპოვებისკენ, მისთვის დამახასიათებელ ნორმალურ სოციალურ ქცევას წარმოადგენს. მისი ეს სწრაფვა პიროვნული თავისუფლების ერთგვარი გამოვლინებაა. საკუთრების შეძენის კონსტიტუციური უფლება ადგენს სახელმწიფოს ნეგატიურ ვალდებულებას, ხელი არ შეუშალოს ადამიანს, შექნას მისი საკუთრება და ამის საფუძველზე უზრუნველყოს საკუთარი კეთილდღეობა. ეს უფლება თავისთავად ვერ იქნება პირის მიერ სახელმწიფოსაგან გარკვეული მატერიალური სიკეთეების მოთხოვნის საფუძველი“. ამდენად, საქართველოს კონსტიტუციის მე-19 მუხლი, თავისთავად, არ იცავს იმ მატერიალური სიკეთეების მოთხოვნის შესაძლებლობას, რომლებიც სახელმწიფოს ხელთაა და რომელთა მიღების სურვილი ინდივიდს გააჩნია“.[7]

თუმცა, აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ „რიგ შემთხვევებშიც საკუთრების კონსტიტუციური უფლების დაცული სფეროს გარეთ, კანონით დადგენილი სარგებლის მიღება შესაძლებელია იქცეს საქართველოს კონსტიტუციის მე-19 მუხლით დაცულ ინტერესად, თუკი არსებობს ლეგიტიმური მოლოდინი მის მიღებასთან დაკავშირებით. საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით, საქართველოს კონსტიტუციით დაცულია მხოლოდ კანონიერ საფუძველზე წარმოშობილი ლეგიტიმური მოლოდინი. მოლოდინი, რომ ლეგიტიმურად და, შესაბამისად, საქართველოს კონსტიტუციით, დაცულად ჩაითვალოს, მას უნდა გააჩნდეს კანონიერი საფუძველი და უნდა წარმოადგენდეს კონკრეტული სამართლებრივი ურთიერთობიდან გამომდინარე მოთხოვნას. საქართველოს კონსტიტუცია არ ქმნის სახელმწიფოსგან მატერიალური სარგებლის უპირობოდ მოთხოვნის უფლებას. აქ ნაგულისხმევია შემთხვევა, როდესაც მატერიალური სარგებლის მოთხოვნა ემყარება კონკრეტულ, ნამდვილ სამართლებრივ საფუძველს (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2013 წლის 27 დეკემბრის №2/3/522,553 გადაწყვეტილება საქმეზე „სპს „გრიშა აშორდია“ საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-44)“. კანონიერი მოლოდინის საკითხთან მიმართებით, სასამართლო მიუთითებს, რომ „საკუთრების უფლების დაცვის სფეროში ეკონომიკური ღირებულების მქონე კანონისმიერი სარგებლის მოხვედრას განაპირობებს მისი მიღების მიმართ ინდივიდის ლეგიტიმური მოლოდინის ჩამოყალიბება, რომელსაც, თავის მხრივ, კანონმდებლობაში მკაფიოდ ჩამოყალიბებული საფუძველი გააჩნია. ამავე დროს, ლეგიტიმური მოლოდინის არსებობისათვის საკმარისი არ არის მხოლოდ აბსტრაქტული საჭიროების ან სურვილის არსებობა, ისევე როგორც საკმარისი არ არის ცალმხრივი მოლოდინი, არამედ მას უნდა გააჩნდეს კანონმდებლობით ან/და სასამართლოს პრაქტიკით არაორაზროვნად ჩამოყალიბებული მყარი სამართლებრივი საფუძველი. ამგვარი ლეგიტიმური მოლოდინის კონსტიტუციურსამართლებრივ დონეზე უზრუნველყოფის მიზანია, დაიცვას ინდივიდის იმგვარი ეკონომიკური ღირებულების მქონე სამართლებრივი ინტერესები, რომლებზეც ადამიანები ამყარებენ თავიანთ ყოველდღიურ ცხოვრებას, უყალიბდებათ ნდობა და რომელთა თვითნებური შეზღუდვა სახელმწიფოს მხრიდან უნდა გამოირიცხოს.“[8]

“ამგვარად, საქართველოს კონსტიტუციის მე-19 მუხლი არ შემოიფარგლება საკუთრების ტრადიციული გაგებით და აგრეთვე მოიცავს ეკონომიკური სარგებლის მიღების უფლებას, რომელიც ლეგიტიმურ მოლოდინს ეფუძნება. როგორც აღინიშნა, საკუთრების ამგვარ გაგებაში ვერ თავსდება სახელმწიფოსგან სხვადასხვა მატერიალური სარგებლის უპირობო მოთხოვნა, რაოდენ დიდიც არ უნდა იყოს ინდივიდის მხრიდან მათი მიღების სურვილი ან საჭიროება. თუმცა ამ უკანასკნელს მსგავსი მოთხოვნის უფლება და, შესაბამისად, ამგვარი მოთხოვნის დაცვის კონსტიტუციურსამართლებრივი გარანტია წარმოეშობა იმ შემთხვევაში, თუკი სახელმწიფო კანონმდებლობით მკაფიოდ და არაორაზროვნად შექმნის ეკონომიკური ბუნების მქონე ინტერესის/სარგებლის მიღების უფლებას და ინდივიდს ამ უფლების შეუფერხებლად განხორციელების მიმართ ლეგიტიმური მოლოდინი წარმოეშობა. ასეთია საქართველოს კონსტიტუციით დაცული საკუთრების არსის მოთხოვნები, რომლებიც მჭიდროდ უკავშირდება სამართლებრივი უსაფრთხოებისა და სამართლებრივი ნდობის კონსტიტუციურ პრინციპებს და მიმართულია ინდივიდის პიროვნული თავისუფლებისა და სამართლებრივი სტაბილურობის პირობებში მისი პირადი, პროფესიული და ეკონომიკური განვითარებისაკენ.”[9]

ამასთან, სასამართლო მის მიერ გამოსაყენებელ შეფასების სტანდარტს ერთ მნიშვნელოვან გარემოებას უკავშირებს. კერძოდ, იგი ერთმანეთისგან მიჯნავს პენსიის/კომპენსაციის ორ სახეს: „ხშირ შემთხვევაში კანონის საფუძველზე შექმნილი ქონებრივი სარგებელი წარმოადგენს სახელმწიფოს მხრიდან სოციალური და ეკონომიკური პოლიტიკის ფარგლებში გადადგმულ ნაბიჯს. ამგვარი სარგებლის მიღება, როგორც წესი, საერთოდ არ მოითხოვს/უკავშირდება მიმღების მხრიდან რაიმე შემხვედრი ქმედების განხორციელებას. მსგავს შემთხვევებში სახელმწიფო მოქმედებს როგორც სუვერენი, რომელიც საკუთარი ნებით და დაგეგმილი სოციალურ-ეკონომიკური პოლიტიკის ფარგლებში იღებს გადაწყვეტილებას პირთა გარკვეული ჯგუფისათვის კონკრეტული ეკონომიკური სარგებლისა თუ ინტერესის მიღების უფლების კანონით მინიჭების თაობაზე. … როდესაც საქმე ეხება იმგვარ სამართლებრივ მოწესრიგებას, რომლის შინაარსიც ნათლად მიუთითებს სახელმწიფოს მიერ გამოვლენილ კეთილ ნებაზე პირთა კონკრეტული ჯგუფისათვის ქონებრივი სარგებლის/ინტერესის მინიჭებასთან დაკავშირებით, საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ გამოყენებული შეფასების სტანდარტი საქართველოს კონსტიტუციის მე-19 მუხლის ფარგლებში ვერ იქნება მკაცრი. კერძოდ, სასამართლო საკუთრების უფლების დარღვევას არ დაადგენს იმ შემთხვევაში, თუ სახელმწიფოს მოქმედება ეფუძნება გონივრულ დასაბუთებას”.[10]

„ზემოაღნიშნულისაგან განსხვავებულად უნდა იქნეს განხილული იმგვარი ტიპის საკანონმდებლო მოწესრიგება, როდესაც სახელმწიფოს მიერ დადგენილი ქონებრივი სარგებლის მიღება პირისგან მოითხოვს გარკვეული აქტიური, მიზანმიმართული ქმედების განხორციელებას. შემთხვევებს, როდესაც პირი სახელმწიფოს სასარგებლოდ ამა თუ იმ ქმედებას ახორციელებს სამომავლოდ სარგებლის მიღების პირობით და ხსენებული პირობის შესრულების ვალდებულება ლეგიტიმურ დაცვას იმსახურებს. მაგალითად, შეიძლება სახელმწიფო დაინტერესებული იყოს ამა თუ ის სფეროში წაახალისოს ადამიანთა საქმიანობა და გარკვეული პერიოდის სამსახურის სანაცვლოდ პირდებოდეს პირებს სამომავლოდ მყარ სოციალურ გარანტიებს. ჯარისკაცს, რომელმაც იცის, რომ გარკვეული ვადით სამსახურის შედეგად, სამომავლოდ მიიღებს გაზრდილ პენსიას, ბევრად უფრო მყარი მოლოდინი აქვს, რომ პენსიის მიღების კანონით დადგენილ უფლებას არ დაკარგავს, ვიდრე იმ პირს, ვისაც გარკვეული დამსახურების გამო უნიშნავს სახელმწიფო პენსიას, რაიმე საპასუხო ქმედებების განხორციელების დავალდებულების გარეშე“.[11] „ცხადია, საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ გამოყენებული საკუთრების უფლებით შეუფერხებელ სარგებლობაში ჩარევის გამართლების სტანდარტი გაცილებით მკაცრი იქნება ისეთ შემთხვევებში, როდესაც სახელმწიფო, მის მიერ გამოვლენილი ნების ფარგლებში, სახელშეკრულებო ურთიერთობაში შედის კონკრეტულ პირებთან, რომლებსაც სურვილი და მზაობა გააჩნიათ, დადგენილი წინაპირობების შესრულების შედეგად, მიიღონ ქონებრივი სარგებელი. შეფასების მკაცრი სტანდარტის გამოყენებას განაპირობებს მოცემულობა, რომლის თანახმადაც, სახელმწიფო ამგვარ შემთხვევაში წარმოადგენს არა მხოლოდ ხელისუფლებას, რომელიც საკუთარი პოლიტიკის განხორციელების პროცესში ავლენს ცალმხრივ, კეთილ ნებას, არამედ ემსგავსება ხელშეკრულების მხარეს და ამავე ხელშეკრულებით განსაზღვრულ უფლებათა და ვალდებულებათა სუბიექტს. სახელმწიფო, გარდა იმისა, რომ სამართლებრივი აქტით ადგენს კონკრეტული ქონებრივი სარგებლის/ინტერესის გაცემის პირობებს, ის თავად არის ამგვარ სამართლებრივ ურთიერთობაში სარგებლის მიმღები მხარე. შესაბამისად, ლოგიკურია, რომ მას ვერ ექნება მიხედულების იმგვარი ფართო მასშტაბი, როგორც ეს სოციალურ-ეკონომიკური პოლიტიკის ფარგლებში გამოვლენილი კეთილი ნების სამართლებრივი შეფასებისას“.[12]

ყოველივე ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, სასამართლოს დადგენილი სტანდარტით, მნიშვნელოვანია, შეფასდეს წინასწარ პატიმრობაში/სასამართლოს კანონიერ ძალაში შესული გადაწყვეტილების საფუძველზე თავისუფლების აღკვეთის დაწესებულებაში მოთავსებული პირის მიერ მისაღები პენსიის/კომპენსაციის ბუნება. უნდა დადგინდეს, რამდენად აქვთ მათ დანიშნული პენსიის/კომპენსაციის მიღების ლეგიტიმური მოლოდინი. ამავე დროს, უნდა შეფასდეს, ხსენებული პენსიის/კომპენსაციის გაცემა დადგენილია სახელმწიფოს მიერ ცალმხრივად, კეთილი ნებით, თუ წარმოადგენს პენსიის/კომპენსაციის მიმღებთა მიერ განხორციელებული შრომის შედეგად სახელმწიფოს მიერ მიღებული სარგებლის საკომპენსაციო, წინასწარ განსაზღვრულ მექანიზმს.

II. სადავო ნორმათა შინაარსის განსაზღვრა და საკუთრების უფლების შეზღუდვის დადგენა

როგორც უკვე აღინიშნა, წარმოდგენილი კონსტიტუციური სარჩელით სადავოდ გამხდარი ნორმები თავისუფლებააღკვეთილ ბრალდებულ/მსჯავრდებულ პირთათვის სახელმწიფო პენსიისა და კომპენსაციის მიღების უფლების შეწყვეტას/შეჩერებას ითვალისწინებენ. სანამ უშუალოდ სადავო ნორმებით დაწესებულ შეზღუდვათა კონსტიტუციურობის შეფასებაზე გადავიდოდეთ, საჭიროა განისაზღვროს პენსიის/კომპენსაციის მიღების ლეგიტიმური მოლოდინის არსებობის საკითხი და თავად მისაღები პენსიის/კომპენსაციის ბუნება.

პენსიის/კომპენსაციის მიღების ლეგიტიმური მოლოდინი

საქართველოს კონსტიტუციის მე-5 მუხლი განამტკიცებს სოციალური სახელმწიფოს პრინციპს და მიუთითებს, რომ საქართველო არის სოციალური სახელმწიფო, რომელიც ზრუნავს საზოგადოებაში სოციალური სამართლიანობის, სოციალური თანასწორობისა და სოციალური სოლიდარობის პრინციპების განმტკიცებაზე.[13] აღსანიშნავია, რომ როგორც „სახელმწიფო პენსიის შესახებ“, ისე „სახელმწიფო კომპენსაციისა და სახელმწიფო აკადემიური სტიპენდიის შესახებ“ საქართველოს კანონები სწორედ აღნიშნულ პრინციპთა პრაქტიკაში რეალიზებას ისახავენ მიზნად. „სახელმწიფო პენსიის შესახებ“ კანონის პრეამბულის მიხედვით, „კანონის მიზანია საქართველოს კონსტიტუციით გარანტირებული საქართველოს ხანდაზმულ მოქალაქეთა სოციალურ-ეკონომიკური უფლებების რეალიზაცია და სახელმწიფო პენსიის დაწესება არსებული რესურსების ფარგლებში“. ამასთან, ნიშანდობლივია, რომ სახელმწიფო პენსიის შესახებ კანონი გაწერს მის ძირითადი პრინციპებს და ასეთად წარმოგვიდგენს: ა) ადამიანის უფლებების დაცვას; ბ) კანონის წინაშე თანასწორობას; გ) საყოველთაოობას; დ) მუდმივობას; ე) თაობათა შორის სოლიდარობას; ვ) პენსიის მიღების სახელმწიფო გარანტიას.[14] აქვე, აღსანიშნავია, რომ, ფაქტობრივად, პენსიაზე უფლების წარმოშობის ერთადერთ წინაპირობად კანონი საპენსიო ასაკის – 65 წლის მიღწევას (ქალების შემთხვევაში კი 60 წლის მიღწევას) ითვალისწინებს (რასაც ემატება დათქმა, პირის მიერ საჯარო საქმიანობის განხორციელების პერიოდში პენსიის უფლების წარმოშობის შეუძლებლობის/ შეწყვეტის შესახებ).[15] რაც შეეხება „სახელმწიფო კომპენსაციისა და სახელმწიფო აკადემიური სტიპენდიის შესახებ“ კანონს, როგორც უკვე აღინიშნა, იგი სახელმწიფოს წინაშე განსაკუთრებული სამსახურის გავლის, აგრეთვე ამ პირთა მიერ შესაბამისი ასაკის მიღწევის, შესაძლებლობის შეზღუდვის და გარდაცვალების გამო საქართველოს მოქალაქეების სოციალური დაცვის გარანტიების შექმნას ისახავს მიზნად. ეს კანონი ისეთ პრინციპებს ემყარება, როგორიცაა: სამართლიანობა, კანონის წინაშე თანასწორობა, მუდმივობა და კომპენსაციის მიღების სახელმწიფო გარანტია[16].

ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, ბუნებრივია, ერთი მხრივ, გადასახადის გადამხდელს, იხდის რა გადასახადს, საიდანაც, სოლიდარობის პრინციპის საფუძველზე, ფინანსდება, მათ შორის, ასაკობრივი სახელმწიფო პენსია, გააჩნია ლეგიტიმური მოლოდინი, რომ საპენსიო ასაკის მიღწევის შემდეგ მასაც ანალოგიურად მოექცევიან. მეორე მხრივ, სახელმწიფოს წინაშე განსაკუთრებული სამსახურის გავლის პროცესში, პირს, იაზრებს რა სახელმწიფოს დაპირებას მისი საქმიანობის სამომავლო კომპენსირების შესახებ, ექმნება ლეგიტიმური მოლოდინი, რომ კანონით გათვალისწინებულ პირობათა დაკმაყოფილების შემთხვევაში იგი მართლაც შეძლებს დაპირებული კომპენსაციის მიღებას. ამასთან, პირის ამგვარი მოლოდინი არ უნდა ჩაითვალოს აბსტრაქტულად, რამდენადაც იგი ემყარება „სახელმწიფო პენსიის შესახებ“ და „სახელმწიფო კომპენსაციისა და სახელმწიფო აკადემიური სტიპენდიის შესახებ“ საქართველოს კანონებით პირდაპირ გაწერილ კონკრეტულ დებულებებს, მიზნებსა და ძირითად პრინციპებს, მათ შორის, კანონის წინაშე თანასწორობის, მუდმივობის, პენსიის/კომპენსაციის მიღების სახელმწიფო გარანტიის, ასევე, პენსიის შემთხვევაში, საყოველთაობისა და თაობათა შორის სოლიდარობის პრინციპებს.

გარდა ამისა, აღსანიშნავია ისიც, რომ „სახელმწიფო პენსიის შესახებ“ კანონისა და „სახელმწიფო კომპენსაციისა და სახელმწიფო აკადემიური სტიპენდიის შესახებ“ კანონის 2012 წლის პირველ სექტემბრამდე მოქმედი რედაქციის მიხედვით, პენსიის/კომპენსაციის შეჩერების საფუძვლად არ განიხილებოდა პირის წინასწარ პატიმრობაში მოთავსება. პენსიის შეჩერების ეს საფუძველი სახელმწიფო პენსიის შესახებ კანონის მე-16 მუხლსა და „სახელმწიფო კომპენსაციისა და სახელმწიფო აკადემიური სტიპენდიის შესახებ“ კანონის 30-ე მუხლს 2012 წლის 24 აპრილს განხორციელებული ცვლილებით დაემატა[17], რაც შესაძლოა წინააღმდეგობაში მოდიოდეს სამართლებრივი უსაფრთხოების პრინციპთან. როგორც საკონსტიტუციო სასამართლო მიუთითებს - „საკანონმდებლო დონეზე არსებული მოწესრიგების მიმართ პირის მიერ ჩამოყალიბებული ლეგიტიმური მოლოდინის დაცვის ინტერესი საკუთრების უფლების ჭრილში მჭიდროდ უკავშირდება სამართლებრივი უსაფრთხოების პრინციპის მოთხოვნებს. სამართლებრივი ნდობის პრინციპი სამართლებრივი უსაფრთხოების პრინციპის მნიშვნელოვანი კომპონენტია. საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით, „სამართლებრივი ნდობის პრინციპი ემსახურება მოქმედი სამართლის მიმართ მოქალაქეთა ნდობის განმტკიცებას. დაუშვებელია სამართლის ადრესატთა ნდობა შეირყეს კანონით მინიჭებული უფლებების გაუმართლებელი და ხშირი ცვლილებებით. მოქალაქეს უნდა ჰქონდეს ნდობის განცდა კანონით მინიჭებულ პრივილეგიებთან დაკავშირებით. კანონმდებლობა უნდა ასრულებდეს პიროვნული თავისუფლების უზრუნველმყოფ ფუნქციას. ინდივიდებს უნდა შეეძლოთ პირადი, პროფესიული და ეკონომიკური საქმიანობის მყარ სამართლებრივ ფარგლებში წარმართვა. არსებითად განუსაზღვრელი და გაუთვლელი, არასანდო სამართლებრივი განვითარება აჩენს გაურკვევლობის განცდას, რაც აფერხებს ადამიანის პიროვნულ განვითარებას. სამართლებრივი უსაფრთხოება ინდივიდის პიროვნული თავისუფლების მნიშვნელოვანი წინაპირობაა“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2013 წლის 27 დეკემბრის №2/3/522,553 გადაწყვეტილება საქმეზე „სპს „გრიშა აშორდია“ საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-42).[18]

პენსიის/კომპენსაციის ბუნება და უფლებაში ჩარევის კონსტიტუციურობის შეფასების სტანდარტი

საკონსტიტუციო სასამართლოს პრაქტიკის მიხედვით, „პენსიის/კომპენსაციის მიღების ლეგიტიმური მოლოდინის არსებობასთან ერთად, ასევე აუცილებელია, განისაზღვროს მისი ბუნება. კერძოდ, უნდა დადგინდეს მოსარჩელეთათვის დანიშნული სახელმწიფო პენსია წარმოადგენდა სახელმწიფოს მიერ გამოვლენილი კეთილი ნების ფარგლებში დადგენილ დამატებით სოციალურ და ეკონომიკურ გარანტიას თუ სახელმწიფოს სასარგებლოდ განხორცილებული ქმედების წინასწარგანსაზღვრული კომპენსირების მექანიზმს“.[19]

„სახელმწიფო კომპენსაციისა და სახელმწიფო აკადემიური სტიპენდიის შესახებ“ კანონით გათვალისწინებულ კომპენსაციასთან მიმართებით საქმე შედარებით მარტივადაა, ვინაიდან კანონი თავად განსაზღვრავს კომპენსაციის, როგორც სახელმწიფოს წინაშე პირის მიერ გაწეული განსაკუთრებული სამსახურის სანაცვლოდ მისაღები კანონით წინასწარგანსაზღვრული სარგებლის ბუნებას. შესაბამისად, კომპენსაციის ნაწილში უფლების შეზღუდვა სასამართლოს მხრიდან მკაცრ შემოწმებას უნდა დაექვემდებაროს.

რაც შეეხება პენსიას, სახელმწიფო პენსიის შესახებ კანონის ანალიზი ცხადყოფს, რომ წინამდებარე სარჩელის ფარგლებში განხილული პენსიის სახე, საკონსტიტუციო სასამართლოს სტანდარტით, წარმოადგენს სახელმწიფოს მიერ გამოვლენილი კეთილი ნების ფარგლებში დადგენილ დამატებით სოციალურ და ეკონომიკურ გარანტიას, რამდენადაც იგი მისი წარმოშობის ერთადერთ წინაპირობად, როგორც უკვე აღინიშნა, პირის მიერ შესაბამისი საპენსიო ასაკის მიღწევას ითვალისწინებს და უგულებელყოფს კონკრეტული სუბიექტის მიერ განვლილი წლების განმავლობაში გაწეული საქმიანობის ხასიათსა და მასშტაბს. ამდენად, სახელმწიფო პენსიის გადახდა არ წარმოადგენს სახელმწიფოს მიერ მიღებული სარგებლის, სახელშეკრულებო ურთიერთობისათვის დამახასიათებელ საპასუხო შესრულებას.

შესაბამისად, სასამართლო პრაქტიკის გათვალისწინებით, ზოგადად, პენსიის „შემთხვევაში უფლების შეზღუდვის კონსტიტუციურობას სასამართლო მკაცრად არ შეაფასებს. კერძოდ, სადავო ნორმა კონსტიტუციის მე-19 მუხლის შესაბამისად იქნება მიჩნეული, თუ პენსიის/კომპენსაციის შემცირება გონივრულ დასაბუთებას ეფუძნება“.[20] აღნიშნულ გადაწყვეტილებაში საკონსტიტუციო სასამართლომ მიუთითა, რომ „მოცემულ შემთხვევაში საკუთრების უფლებაში ჩარევისა და საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ გამოყენებული შეფასების კონსტიტუციურ-სამართლებრივი სტანდარტის თავისებურების გათვალისწინებით, სახელმწიფო არ არის ვალდებული ამტკიცოს, რომ სადავო ნორმების შემოღებისას არ არსებობდა უფლების უფრო ნაკლებად მზღუდავი საშუალება და სახელმწიფოს მიერ მიღებული ზომებით მიღწეული შედეგი საკუთარი მნიშვნელობით აჭარბებდა მოსარჩელეთათვის სადავო ნორმების მოქმედების შედეგად მიყენებულ ზიანს“.[21] თუმცა, სასამართლომ იქვე დასძინა, რომ „იმავდროულად, მნიშვნელოვანია აღინიშნოს, რომ მოცემულ შემთხვევაში არ მომხდარა მოსარჩელეთა კანონით განსაზღვრული ქონებრივი ინტერესის იმგვარად შემცირება, რომელიც ფაქტობრივად გაუთანაბრდებოდა ამგვარი ინტერესის არსობრივად გამოფიტვას და მოსარჩელეებს დააკისრებდა ინდივიდუალურ და გადამეტებულად მძიმე ტვირთს. ... რიგ შემთხვევებში, როდესაც საქმე ეხება სოციალურად მნიშვნელოვნად მოწყვლად კატეგორიას, რომელთან მიმართებითაც სოციალური გარანტიების კორექტირება სახელმწიფოს მხრიდან შესაძლოა, მათ ფაქტობრივად ტოვებდეს თავიანთი საარსებო მინიმუმის გარეშე, საკონსტიტუციო სასამართლოს შესაძლებელად მიაჩნია, ამგვარი ვითარება განსხვავებულად შეაფასოს“.[22] ვფიქრობთ, წარმოდგენილი კონსტიტუციური სარჩელის ფარგლებში განსახილველი საქმე სწორედ ამგვარ განსხვავებულ შეფასებას საჭიროებს, რადგან კანონით გათვალისწინებული შეზღუდვა ეხება სოციალურად მნიშვნელოვნად მოწყვლად კატეგორიას - თავისუფლებააღკვეთილ მსჯავრდებულ/ბრალდებულ პირებს, რომელთა მიერ დამოუკიდებლად შემოსავლის მიღების შესაძლებლობები პატიმრობის პირობებში ძალიან მწირია. ამასთან, სახეზეა „ქონებრივი ინტერესის იმგვარად შემცირება“, რომელიც ფაქტობრივად უთანაბრდება „ამგვარი ინტერესის არსობრივად გამოფიტვას“ და უფლებაშეზღუდულ პირებს „აკისრებს ინდივიდუალურ და გადამეტებულად მძიმე ტვირთს“, რამდენადაც პენსიის შეჩერებით/შეწყვეტით, ფაქტობრივად, შემოსავლის გარეშე ტოვებს კონკრეტული კატეგორიის საპენსიო ასაკს მიღწეულ პირებს.

მიგვაჩნია, რომ ასეთ შემთხვევებში, სახელმწიფოს მართებს დაასაბუთოს შეზღუდვის მიზნობრიობა და მის მიერ გამოყენებული ღონისძიების აუცილებლობა. იმავეს მიუთითებს ევროპული ციხის წესები, რომლის მიხედვითაც, თავისუფლებააღკვეთილ პირთა მიმართ დაწესებული შეზღუდვები უნდა იყოს მინიმალურად აუცილებელი და იმ ლეგიტიმური ამოცანის თანაზომიერი, რომლისთვისაც ხდება მათი დაწესება.[23]

მოცემულ შემთხვევაში, სადავო ნორმებით დადგენილი შეზღუდვის მიზნებს შესაძლოა წარმოადგენდეს სახელმწიფო ხარჯების რაციონალიზაცია, სოციალური სამართლიანობის უზრუნველყოფა, სახელმწიფო ეკონომიკური კეთილდღეობის დაცვა. სადავო არ არის, რომ წარმოდგენილი მიზნები მართლაც მნიშვნელოვანი საჯარო ინტერესების მიღწევას ემსახურება. ამასთან, სადავო ნორმებით დადგენილი რეგულირება ლოგიკურ კავშირშია მისაღწევ მიზანთან და წარმოადგენს მისი მიღწევის გამოსადეგ საშუალებას. თუმცა, ამის მიუხედავად, საკითხავია, რამდენად ეფუძნება იგი გონივრულ დასაბუთებას, რამდენად არის იგი აუცილებელი და პროპორციული.

ბუნდოვანია, რა შეიძლება იყოს მსგავსი ტიპის შეზღუდვის არსებობის რეალური საფუძველი. სავარაუდოა, რომ თავისუფლებააღკვეთილ ბრალდებულთა/მსჯავრდებულთა პენსიის შეჩერების/შეწყვეტის განმაპირობებელი მიზეზი სახელმწიფო კმაყოფაზე მათი აღმოჩენის ფაქტია, რაც ცალსახად არასწორ მიდგომად უნდა შეფასდეს. პენიტენციურ დაწესებულებებში მოთავსებულ პირთა შენახვის ხარჯები გათვალისწინებულია სახელმწიფო ბიუჯეტით[24] და მოიცავს ყველა თავისუფლებააღკვეთილ ბრალდებულს/მსჯავრდებულს, მიუხედავად მისი ასაკისა თუ სოციალური სტატუსისა. ამდენად, მიუღებელია, სახელმწიფოს მხრიდან პატიმრის შენახვის ხარჯი აღქმულ იქნას ამ უკანასკნელის მიერ მიღებულ ფინანსურ სარგებლად, რომელიც მის მიერ ასაღები ასაკობრივი პენსიის/კომპენსაციის „გაქვითვას“ შეიძლება დაედოს საფუძვლად. მიუხედავად იმისა, რომ როგორც პენსიის/კომპენსაციის, ისე პენიტენციური დაწესებულების შენახვის ხარჯის წყარო სახელმწიფო ბიუჯეტია, ისინი ერთმანეთისგან აბსოლუტურად დამოუკიდებელ მიზნებს ემსახურებიან, რაც აზრს უკარგავს მათ ერთ სიბრტყეში განხილვას.

როგორც უკვე არაერთხელ აღინიშნა, სახელმწიფო პენსიის მიზანი ხანდაზმულ მოქალაქეთა სოციალურ-ეკონომიკური უფლებების რეალიზაციაა (კომპენსაციის შემთხვევაში კი, სახელმწიფოს წინაშე განსაკუთრებული სამსახურის გავლის გამო პირის სოციალური გარანტიებით უზრუნველყოფა). ეჭვგარეშეა, რომ პენსიის/კომპენსაციის მიმღები პირის ეს უფლება არსებობს იმისგან დამოუკიდებლად, თუ რა გარემოში უწევს მას ყოფნა. პენიტენციურ დაწესებულებაში პატიმარის სახელმწიფოს კმაყოფაზე ყოფნის ფაქტი არ ცვლის საკუთარი შემოსავლის ქონის საჭიროებას, ვინაიდან, მათ შორის პენიტენციურ დაწესებულებაში, მთელი რიგი უფლებების ეფექტურად განსახორციელებლად, აუცილებელი პირობაა გარკვეული ფინანსური შესაძლებლობის ქონა. მაგალითად, ბრალდებულის/მსჯავრდებულის პირადი ხასიათის წერილობითი კორესპონდენცია ადრესატს ბრალდებულის/მსჯავრდებულის ხარჯით ეგზავნება[25], საფასურის გადახდას საჭიროებს ხანგრძლივი პაემნის უფლებით სარგებლობაც[26], ბრალდებულის/ მსჯავრდებულის ხარჯით ხორციელდება სატელეფონო საუბარი[27], ასევე, მსჯავრდებულის მიერ იფარება განსაკუთრებულ, პირად გარემოებებთან დაკავშირებით თავისუფლების აღკვეთის დაწესებულების დროებით დატოვების ხარჯები[28], იგივე წესი ვრცელდება მსჯავრდებულის თავისუფლების აღკვეთის დაწესებულების გარეთ ხანმოკლე გასვლის ხარჯებზეც[29], გარდა ამისა, ბრალდებული/მსჯავრდებული საჭიროებს სახსრებს დაწესებულების მაღაზიაში კვების პროდუქტების, პირველადი მოხმარებისა და სხვა საგნების შესაძენად, მათ შორის, დაწესებულების დირექტორის თანხმობით, პირადი რადიომიმღების ან/და ტელევიზორის შესაძენად[30]. მაგალითად, მხედველობაშია ასევე მისაღები საქართველოს პატიმრობის კოდექსის 24-ე მუხლის პირველი ნაწილი, რომლის თანახმად, ბრალდებულს/მსჯავრდებულს უფლება აქვს, ისარგებლოს საჭირო სამედიცინო მომსახურებით. საჭიროების შემთხვევაში ბრალდებულისათვის/მსჯავრდებულისათვის ხელმისაწვდომი უნდა იყოს პენიტენციურ დაწესებულებაში ნებადართული სამკურნალო საშუალებები. მოთხოვნის შემთხვევაში ბრალდებულს/მსჯავრდებულს აქვს პენიტენციური დაწესებულების მიერ შეძენილზე მეტი ღირებულების ან ანალოგიური თვისებების მქონე სამკურნალო საშუალების საკუთარი სახსრებით შეძენის უფლება. დასაბუთებული მოთხოვნის შემთხვევაში ბრალდებულს/მსჯავრდებულს უფლება აქვს, სამსახურის გენერალური დირექტორის ნებართვით, საკუთარი სახსრებით მოიწვიოს პირადი ექიმი. ამასთან, ბრალდებული/მსჯავრდებული ფინანსურ სახსრებს შეიძლება საჭიროებდეს დაწესებულების გარეთ არსებული სერვისების (როგორც კერძო, ისე საჯარო) მისაღებად (ასეთი შეიძლება იყოს, თუნდაც, სასამართლოსადმი მიმართვის შემთხვევაში ბაჟის გადახდის ვალდებულება და სხვა). გარდა ამისა, თავისუფლებააღკვეთილ ბრალდებულს/მსჯავრდებულს შესაძლოა გააჩნდეს გარკვეული ფინანსური ვალდებულებები, რომელთა დაკმაყოფილების ერთადერთ წყაროდაც მას მისაღები სახელმწიფო პენსია/კომპენსაცია შეიძლება ესახებოდეს. აღსანიშნავია, რომ წარმოდგენილი სარჩელის მომზადების საფუძველი სწორედ ერთ-ერთი მსჯავრდებულის მიერ სახალხო დამცველის აპარატში შემოტანილი განცხადება გახდა, რომელიც სასჯელს N5 ქალთა პენიტენციურ დაწესებულებაში იხდის. განცხადების თანახმად, თავისუფლების აღკვეთის გამო მას პენსიის მიღება შეუწყდა, რომელიც მისი და მისი მეუღლის ერთადერთი შემოსავალი იყო. როგორც განმცხადებელი აღნიშნავდა, მას ასევე ჰქონდა ბანკიდან გამოტანილი სესხი, რომლის პროცენტსაც (33%) სწორედ პენსიის მეშვეობით ფარავდა. შესაბამისად, პენსიის შეწყვეტის შედეგად მან განიცადა მნიშვნელოვანი ფინანსური ზიანი.

ყოველივე ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, ნათელია, რომ პენიტენციურ დაწესებულებაში მოთავსებით პენსიის/კომპენსაციის მიმღებ პირს არათუ ერთმევა ფინანსური სარგებლის მიღების ინტერესი და საჭიროება, არამედ პირიქით, მთელ რიგ საკითხებთან მიმართებით, მისი ეს ინტერესი შესაძლოა განსაკუთრებულ ხასიათსაც კი იღებდეს, რამდენადაც პენიტენციურ დაწესებულებაში პატიმრის მიერ დამოუკიდებელად შემოსავლის მიღების წყაროთა სიმცირის ფონზე, ხშირ შემთხვევაში, პენსია/კომპენსაცია მის ერთადერთ შემოსავლის წყაროდ გვევლინება.

აქვე, საყურადღებოა ის გარემოებაც, რომ, მაგალითად, „ფსიქიკური ჯანმრთელობის შესახებ“ საქართველოს კანონის 22¹-ე მუხლით გათვალისწინებული იძულებითი ფსიქიატრიული მკურნალობის პერიოდში, რომელიც შესაძლებელია 4 წელი გაგრძელდეს[31], პაციენტს უნარჩუნდება სახელმწიფო პენსია/კომპენსაცია. აქედან გამომდინარე, თუ პატიმართათვის პენსიის/კომპენსაციის შეჩერების/შეწყვეტის საფუძველი პატიმართა სახელმწიფოს კმაყოფაზე ყოფნის ფაქტია, გაუგებარია, რა განაპირობებს იძულებითი ფსიქიატრიული მკურნალობის დროს, ასევე სახელმწიფოს კმაყოფაზე, მოთავსებულ პირთათვის პენსიის/კომპენსაციის შეუფერხებლად მიღების შესაძლებლობით უზრუნველყოფას.

ამასთან, მნიშვნელოვანია, შევაფასოთ სახელმწიფოს მიერ მიღებული ზომებით მიღწეულ შედეგსა და თავისუფლებააღკვეთილ ბრალდებულ/მსჯავრდებულ პირთათვის სადავო ნორმების მოქმედებით მიყენებულ ზიანს შორის არსებული მიმართება. მართალია, პირთა გარკვეული კატეგორიისთვის პენსიის/კომპენსაციის მიღების უფლების სრულად ჩამორთმევის საპირწონედ, სახელმწიფო ზოგავს საბიუჯეტო სახსრებს, თუმცა, საინტერესოა, რა მასშტაბის ეკონომიასთან გვაქვს საქმე. 2021 წლის სახელმწიფო ბიუჯეტში საპენსიო უზრუნველყოფაზე 2 600 მლნ. ლარი იყო მიმართული[32] (2022 წლის ბიუჯეტის პროექტის მიხედვით, საპენსიო უზრუნველყოფისთვის გათვალისწინებული ხარჯი გაზრდილია 285 მლნ. ლარით). ამასთან, საქსტატის მონაცემებით, 2020 წელს საქართველოში პენსიის (ასაკით პენსია) მიმღებ პირთა რიცხვმა 783 705-ს მიაღწია[33]. საინტერესოა, რომ საქართველოს უზენაესი სასამართლოს სისხლის სამართლის სტატისტიკის მიხედვით, 2020 წლის განმავლობაში მსჯავრდებული 12,980 ადამიანიდან მხოლოდ 66 იყო პენსიონერი[34]. ამდენად, პენიტენციურ დაწესებულებებში მოთავსებულ პენსიის/კომპენსაციის მიმღებ პირთა რაოდენობის სიმცირიდან გამომდინარე, მათთვის პენსიის/კომპენსაციის უფლების შეჩერება/შეწყვეტა ვერ იქნება განხილული საბიუჯეტო სახსრების იმგვარ დაზოგვად, რომელმაც შესაძლოა არსებითი გავლენა იქონიოს სახელმწიფოს ფისკალურ და ეკონომიკურ უსაფრთხოებაზე. შესაბამისად, უფლებაში ამ მასშტაბით ჩარევას, რაც პენსიის/კომპენსაციის მიმღებ პირთა წრიდან თავისუფლებააღკვეთილ ბრალდებულ/მსჯავრდებულთა სრულ გამორიცხვაში გამოიხატება, გამართლება არ აქვს, ვიანიდან სახელმწიფოს მიერ მიღებული ზომებით მიღწეული შედეგი საკუთარი მნიშვნელობით არ აჭარბებს თავისუფლებააღკვეთილ ბრალდებულ/მსჯავრდებულ პირთათვის სადავო ნორმების მოქმედების შედეგად მიყენებულ ზიანს.

ყოველივე ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, აშკარაა, რომ არ იკვეთება ლოგიკური ბმა პირის პენიტენციურ დაწესებულებაში მოთავსებასა და მისთვის პენსიის/კომპენსაციის შეჩერებას/შეწყვეტას შორის. სახელმწიფოს ამგვარი მიდგომა არ ემყარება გონივრულ დასაბუთებას, არ ემსახურება საჯარო ინტერესების დაცვას და შესაბამისად, ვერ აკმაყოფილებს მე-19 მუხლით დაცულ სფეროში ჩარევის გამართლების საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ დადგენილ სტანდარტს.

[1] „სახელმწიფო კომპენსაციისა და სახელმწიფო აკადემიური სტიპენდიის შესახებ“ საქართველოს კანონის 1-ლი მუხლის 1-ლი პუნქტი.

[2] Council of Europe, Recommendation Rec(2006)2 of the Committee of Ministers to member states on the European Prison Rules. ხელმისაწვდომია: < https://rm.coe.int/european-prison-rules-978-92-871-5982-3/16806ab9ae >

[3] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2016 წლის 15 აპრილის №2-3/1/654 განჩინება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე ლევან მესხი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-4-5.

[4] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2012 წლის 26 ივნისის №3/1/512 გადაწყვეტილება საქმეზე „დანიის მოქალაქე ჰეიკე ქრონქვისტი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-32.

[5] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2010 წლის 30 ივლისის №1/5/489-498 განჩინება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები – ოთარ კვენეტაძე და იზოლდა რჩეულიშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-2, საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2013 წლის 27 დეკემბრის №2/3/522,553 გადაწყვეტილება საქმეზე „სპს „გრიშა აშორდია“ საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-39.

[6] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2020 წლის 29 დეკემბრის №3/4/648, 1315, 1369, 1370, 1371, 1372, 1373, 1374, 1375, 1379, 1385, 1386, 1388, 1391, 1397, 1398, 1405, 1406, 1407, 1411, 1413, 1414, 1415 გადაწყვეტილება საქმეზე "ლევან მესხი, ნესტან კირთაძე, თამაზ ბოლქვაძე და სხვები (სულ 50 მოსარჩელე) საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ", II-6.

[7] იქვე, II-7.

[8] იქვე, II-9-10.

[9] იქვე, II-12.

[10] იქვე, II-14-15.

[11] იქვე, II-16.

[12] იქვე, II-18.

[13] საქართველოს კონსტიტუციის მე-5 მუხლი 1-ლი და მე-2 პუნქტები.

[14] სახელმწიფო პენსიის შესახებ საქართველოს კანონის მე-3 მუხლი.

[15] იქვე, მე-5 მუხლი.

[16] „სახელმწიფო კომპენსაციისა და სახელმწიფო აკადემიური სტიპენდიის შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-3 მუხლი.

[17] საქართველოს 2012 წლის 24 აპრილის კანონი №6061.

[18] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2020 წლის 29 დეკემბრის №3/4/648, 1315, 1369, 1370, 1371, 1372, 1373, 1374, 1375, 1379, 1385, 1386, 1388, 1391, 1397, 1398, 1405, 1406, 1407, 1411, 1413, 1414, 1415 გადაწყვეტილება საქმეზე "ლევან მესხი, ნესტან კირთაძე, თამაზ ბოლქვაძე და სხვები (სულ 50 მოსარჩელე) საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ", II-11.

[19] იქვე, II-25.

[20] იქვე, II-29.

[21] იქვე, II-33.

[22] იქვე, II-34.

[23] ევროპული ციხის წესების მე-3 წესი.

[24] საქართველოს პატიმრობის კოდექსის მე-7¹ მუხლის მე-4 ნაწილის მიხედვით: „[პენიტენციური] სამსახური ფინანსდება საქართველოს სახელმწიფო ბიუჯეტის ასიგნებებით. სამსახურის ხარჯები საქართველოს სახელმწიფო ბიუჯეტში გათვალისწინებული უნდა იქნეს ცალკე პროგრამული კოდით (კოდებით), რომლის (რომელთა) განმახორციელებელი იქნება სამსახური საქართველოს კანონმდებლობით დადგენილი წესის შესაბამისად.“

[25] საქართველოს პატიმრობის კოდექსის მე-16 მუხლის მე-2 ნაწილი.

[26] იქვე, მე-17² მუხლის 1-ლი ნაწილი.

[27] იქვე, მე-19 მუხლის მე-2 ნაწილი.

[28] იქვე, 26-ე მუხლის მე-6 ნაწილი.

[29] იქვე, 27-ე მუხლის მე-12 ნაწილი.

[30] იქვე, მე-20 მუხლის მე-2¹ ნაწილი.

[31] საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 191-ე მუხლის მე-2¹ ნაწილი.

[32] საქართველოს კანონი საქართველოს 2021 წლის სახელმწიფო ბიუჯეტის შესახებ. იხ.:

< https://matsne.gov.ge/ka/document/view/5071216?publication=1 >

[33] ხელმისაწვდომია: < https://www.geostat.ge/ka/modules/categories/55/sotsialuri-uzrunvelqofa >

[34] ხელმისაწვდომია: < http://www.supremecourt.ge/files/upload-file/pdf/2020-weli-wigni-sisxli.pdf >

6. კონსტიტუციური სარჩელით/წარდგინებით დაყენებული შუამდგომლობები

შუამდგომლობა სადავო ნორმის მოქმედების შეჩერების თაობაზე: არა

შუამდგომლობა პერსონალური მონაცემების დაფარვაზე: არა

შუამდგომლობა მოწმის/ექსპერტის/სპეციალისტის მოწვევაზე: არა

შუამდგომლობა/მოთხოვნა საქმის ზეპირი მოსმენის გარეშე განხილვის თაობაზე: არა

კანონმდებლობით გათვალისწინებული სხვა სახის შუამდგომლობა: არა