თქვენ არ ეცნობით სასამართლოს მეგობრის სააპლიკაციო ფორმის სრულ ვერსიას. სრული ვერსიის სანახავად, გთხოვთ, ვერტიკალური მენიუდან ჩამოტვირთოთ მიმაგრებული დოკუმენტი

1. საქმე/საქმეები რომლებთან დაკავშირებითაც სასამართლოს მეგობრის წერილობითი მოსაზრებაა შემოტანილი

ა. საქართველოს პარლამენტის წევრების (ირაკლი კობახიძის, შალვა პაპუაშვილის, მამუკა მდინარაძის და სხვების, სულ 80 წევრის) კონსტიტუციური წარდგინება საქართველოს პრეზიდენტის მიერ საქართველოს კონსტიტუციის სავარაუდო დარღვევის საკითხზე

2. სასამართლოს მეგობრის მოსაზრება

„საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის 21⁴-ე მუხლის შესაბამისად, წარმოგიდგენთ მოსაზრებას ზემოაღნიშნულ კონსტიტუციურ წარდგინებასთან (N1797) დაკავშირებით, რომელიც საქართველოს მოქმედი პრეზიდენტის მიერ საქართველოს კონსტიტუციის დარღვევის საკითხს ეხება: საქართველოს პრეზიდენტის წინააღმდეგ წარმოებული იმპიჩმენტის პროცედურის არალეგიტიმურობის შესახებ

„კონსტიტუციას უწოდებენ იმ ნაირ წესს მართებლობისას, რომლით ხელმწიფის უფლება გარეშემოზღულია ხალხისაგან ამორჩეული დეპუტატებისაგან“.

ილია ჭავჭავაძე

შესავალი

მოქმედი პრეზიდენტის მიმდინარე უფლებამოსილების ვადა გამოირჩევა პოლიტიკური კრიზისებით, რომლის საფუძველი უშუალოდ საქართველოს 1995 წლის კონსტიტუციაა, ფუნდამენტურად რეფორმირებული 2017/18 წლის საკონსტიტუციო რეფორმით.

1-ელ სექტემბერს საქართველოს მმართველმა პარტიამ („ქართული ოცნება“) გაავრცელა განცხადება, რომ პარლამენტი საქართველოს ამჟამინდელი პრეზიდენტის - სალომე ზურაბიშვილის წინააღმდეგ იმპიჩმენტის პროცედურას იწყებს.

რამდენიმე დღით ადრე პრეზიდენტის ადმინისტრაციამ განაცხადა, რომ პრეზიდენტი სალომე ზურაბიშვილი გერმანიის დედაქალაქ ბერლინში 31 აგვისტოს საქართველოს ევროკავშირის წევრობის კანდიდატი ქვეყნის სტატუსის მინიჭების მხარდასაჭერად ევროპელ ლიდერებთან შეხვედრას იწყებს.

30 აგვისტოს მთავრობის ადმინისტრაციამ გაავრცელა განცხადება, რომელშიც აღნიშნულია, რომ პრეზიდენტს უარი ეთქვა ვიზიტებზე უკრაინაში, გერმანიაში, პოლონეთში, შვეიცარიაში, ბელგიაში, დანიაში, არაბთა საამიროებში, ისრაელში, ბულგარეთსა და ჩეხეთში.

მთავრობა განმარტავს, რომ საქართველოს კონსტიტუციის შესაბამისად, საგარეო პოლიტიკის განხორციელება საქართველოს მთავრობის უფლებამოსილებაა და საქართველოს პრეზიდენტი საგარეო ურთიერთობებში წარმომადგენლობით უფლებამოსილებას, მხოლოდ და მხოლოდ, საქართველოს მთავრობის თანხმობით ახორციელებს.

პრეზიდენტის პოზიციაა, რომ იგი არ არღვევს კონსტიტუციას - პირიქით, ის იცავს კონსტიტუციით დაკისრებულ ვალდებულებებს, კერძოდ, კონსტიტუციის ბოლო მუხლით - 78-ე მუხლით განსაზღვრულ ვალდებულებას: „კონსტიტუციურმა ორგანოებმა თავიანთი უფლებამოსილების ფარგლებში მიიღონ ყველა ზომა ევროპის კავშირსა და ჩრდილოატლანტიკური ხელშეკრულების ორგანიზაციაში საქართველოს სრული ინტეგრაციის უზრუნველსაყოფად.“

ამ მოკლე მიმოხილვის მიზანია გამოიკვეთოს პრეზიდენტის პოზიცია და იმპიჩმენტის საფუძველი, უფრო სწორედ, მისი უსაფუძვლობა საქართველოს მოქმედი 1995 წლის კონსტიტუციის შესაბამისად.

2017/18 წლების საკონსტიტუციო რეფორმა

საქართველოს მოქმედი კონსტიტუცია 1995 წლიდან რამდენჯერმე შეიცვალა. ყველაზე მასშტაბური საკონსტიტუციო რეფორმები განხორციელდა 2004, 2010 და 2017-2018 წლებში. ამ სამი საკონსტიტუციო რეფორმიდან ყველაზე ფუნდამენტური იყო ბოლო, 2017-2018 წლების საკონსტიტუციო რეფორმა.

2003 წლის „ვარდების რევოლუციის“ შემდეგ, 2004 წელს შეიცვალა საქართველოს 1995 წლის კონსტიტუცია - საფრანგეთის 1958 წლის კონსტიტუციის მაგალითზე - დამკვირდა ნახევრად-საპრეზიენტო მმართველობა (კონსტიტუციის თავდაპირველი ვერსია ითვალისწინებდა საპრეზიდენტო რესპუბლიკას, დაფუძნებულს აშშ-ს მოდელზე).

1995 წლის კონსტიტუცია კვლავ განახლდა 2010 წლის საკონსტიტუციო რეფორმით, რომელიც ძალაში შევიდა 2013 წლის საპრეზიდენტო არჩევნების შემდეგ. მმართველობის ფორმად კვლავ ნახევრად-საპრეზიდენტო რესპუბლიკა განისაზღვრა, რადგან პრეზიდენტი პირდაპირ აირჩეოდა. მაგრამ გაძლიერდა პრემიერ-მინისტრის უფლებამოსილებები პრეზიდენტის უფლებამოსილებების შეკვეცის ხარჯზე. არსებობს დებატი იმ საკითხთან დაკავშირებით, 2010 წლის საკონსტიტუციო რეფორმის შედეგად საპარლამენტო რესპუბლიკა მივიღეთ თუ კვლავ ნახევრად-საპრეზიდენტო. ამ დებატების მიზეზით 2014 წლის 27 ივნისს ასოცირების ხელშეკრულებას ხელი საქართველოს პრემიერ-მინისტრმა მოაწერა, სამწუხაროდ. რადგან მიჩნეულ იქნა, რომ საგარეო-პოლიტიკურ კონტექსტში მისი ფუნქციები წამყვანი იყო. უნდა მომხდარიყო პირიქით - სინამდვილეში 2014 წლისათვის საქართველო ნახევრად-საპრეზიდენტო რესპუბლიკა იყო (მცდარია მოსაზრება, რომ რადგან მთავრობა უფლებამოსილებას პარლამენტის წინაშე იხსნის - საპარლამენტო არჩევნების შემდეგ ახალი მთავრობის ჩამოყალიბება რადგან არის აუცილებელი, მმართველობის ფორმას საპარლამენტო რესპუბლიკა წარმოადგენს. გადამწყვეტი ნიშანი მმართველობის ფორმის დეფინირებისათვის პრეზიდენტის ფუნქციებია - საქართველოს პრეზიდენტი 2014 წლისათვის პირდაპირი არჩევნების საფუძველზე შეირჩა და ამ თვალსაზრისით, მის კონსტიტუციურ მანდატს მაღალი ლეგიტიმაცია გააჩნდა) და ასოცირების ხელშეკრულებაზეც ხელი საქართველოს პრეზიდენტს უნდა მოეწერა.

საქართველოს მოქმედი პრეზიდენტის – სალომე ზურაბიშვილის მიერ ფიცის დადების შედეგად, 2018 წლის 16 დეკემბერს ძალაში შევიდა 2017-2018 წლების საკონსტიტუციო ცვლილებები და შესაბამისად, საქართველოს 1995 წლის კონსტიტუციის ბოლო და მოქმედი რედაქცია. 2017-2018 წლების საკონსტიტუციო რეფორმა იყო ყველაზე ყოვლისმომცველი საკონსტიტუციო რეფორმა 1995 წელს საქართველოს კონსტიტუციის მიღების შემდეგ. საქართველო ამ კონსტიტუციური რეფორმის შესაბამისად გახდა „საპარლამენტო რესპუბლიკა“, მაგრამ 2024 წლამდე გარდამავალი ეტაპია: სრულყოფილად საპარლამენტო რესპუბლიკა საქართველო 2024 წლიდან ხდება, თუკი მოქმედი პრეზიდენტი მანამდე არ გადააყენეს ან არ გადადგა. აქტუალურ დროში საქართველოს ჰყავს პირდაპირი არჩევნების შედეგად არჩეული პრეზიდენტი, რომელიც ფუნქციონირებს საპარალენტო მოდელისათვის განკუთვნილი, არაპირდაპირ არჩეული პრეზიდენტის უფლებამოსილებრივი ჩარჩოს გათვალისწინებით - მისი კონსტიტუციური სტატუსისა და მაღალი ლეგიტიმაციისათვის შეუფერებელი, დაჩეხილი უფლებამოსილებებით. ვიდრე პრეზიდენტი სალომე ზურაბიშვილია, 2018-დან 2024 წლამდე საქართველო ჯერ კიდევ არ არის სრულყოფილი საპარლამენტო რესპუბლიკა. ეს უკანასკნელი ნახევრად-საპრეზიდენტოსა და საპარლამენტო რესპუბლიკას შორის გარდამავალი ჰიბრიდია, მმართველობის ფორმის მიხედვით.

2017-2018 წლების ბოლო საკონსტიტუციო რეფორმის შემდეგ, საქართველოს 1995 წლის კონსტიტუცია ფორმალურად, ნაწილობრივ, გაუმჯობესდა. თუმცა, ეს საკონსტიტუციო რეფორმა მწვავე კრიტიკის საგანია ლეგიტიმურობის დეფიციტის გამო. რეფორმა განხორციელდა მხოლოდ მმართველი პარტიის („ქართული ოცნების“) მხარდაჭერით, რომელსაც გააჩნდა საკონსტიტუციო უმრავლესობა. კონსტიტუციის ფუნდამენტური რეფორმა შედგა ყოველგვარი საკონსტიტუციო რეფერენდუმის გარეშე.[1] გარდა ამისა, მივიღეთ საპარლამენტო რესპუბლიკა 2024 წლისათვის, რომელშიც 2018 წლიდან უკვე ერთპალატიანი პარლამენტია წამყვანი პოლიტიკური როლის მქონე. თანამედროვე დემოკრატიებში საპარლამენტო რესპუბლიკები, არსებითად, ორპალატიანი პარლამენტის ფარგლებში ფუნქციონირებენ. საიმისოდ, რომ მმართველ პარტიას არ ჰქონდეს წვდომა ყველანაირ პოლიტიკურ ბერკეტზე ქვეყანაში.

2017/18 წლების საკონსტიტუციო რეფორმის შედეგები სრულად ამოქმედდება 2024 წლიდან (პირველი სრულად პროპორციული საპარლამენტო არჩევნები 2024 წელს გაიმართება და პირველი არაპირდაპირი არჩეული პრეზიდენტი 2024 წელს უნდა აირჩეს). მანამდე რაც შეიცვალა ამ რეფორმით, უკვე თითქმის სრულად ამოქმედდა. განსაკუთრებით შეკვეცილი უფლებამოსილებები პრეზიდენტისა, რომელიც არაპირდაპირ არჩეული პრეზიდენტის კონსტიტუციური მანდატისათვის არის შესაფერისი და არა პირდაპირ არჩეული პრეზიდენტის - სალომე ზურაბიშვილისათვის.

პრეზიდენტი სალომე ზურაბიშვილი პირდაპირი არჩევნებით 2018 წელს აირჩიეს. მიუხედავად ამისა, 2017/18 წლების საკონსტიტუციო რეფორმის ავტორების გადაწყვეტილებით (საკონსტიტუციო კომისიის თავმჯდომარე იყო ამჟამინდელი მმართველი პარტიის თავმჯდომარე - ირაკლი კობახიძე), მასზე სრულად გავრცელდა საპარლამენტო რესპუბლიკის ატრიბუტები. რაც გულისხმობს, რომ საქართველო, ფაქტობრივად, ჯერ კიდევ დაახლოებით ნახევრად-საპრეზიდენტო რესპუბლიკაა, საპარლამენტო რესპუბლიკის პრეზიდენტისათვის იმანენტური (დამახასიათებელი) უკიდურესად შეზღუდული უფლებამოსილებებით.

2017/18 წლების საკონსტიტუციო რეფორმას, გარდა დეფიციტის ლეგიტიმაციისა, თან ახლავს ხარვეზები მაგ. კონსტიტუციის 52-ე მუხლის პირველი პუნქტი პირდაპირ განსაზღვრავს, რომ პრეზიდენტის საგარეო წარმომადგენლობა უნდა განხორციელდეს მთავრობის თანხმობით, რაც საპარლამენტო მმართველობის ფარგლებშიც კი არ შეესაბამება პრეზიდენტის, როგორც სახელმწიფოს მეთაურის ფუნქციებს (იხ. მაგალითად, გერმანიის ძირითადი კანონის შესაბამისი მუხლი 59, სადაც ასეთი თანხმობა არ არის გათვალისწინებული ქვეყნის საგარეო-პოლიტიკური წარმომადგენლობისას კონსტიტუციის ტექსტში. კოორდინირებითი პროცედურები მიმდინარეობს მთავრობასთან საგარეო-პოლიტიკის დეფინირებისას, როგორც დამკვიდრებული კონსტიტუციური პრაქტიკა, მაგრამ კონსტიტუციაში ეს არ არის აღნიშნული). ეს ფორმულირება არ არის თავსებადი სახელშეკრულებო სამართლის შესახებ ვენის კონვენციის (1969 წ.) მე-7 მუხლთან, რომლის შესაბამისად, პრეზიდენტი a priori წარმომადგენელია საკუთარი ქვეყნისა საგარეო ურთიერთობებში და თან საერთაშორისო-სამართლებრივად. კონსტიტუციის ტექსტი პრეზიდენტის საგარეო წარმომადგენლობისას მთავრობის თანხმობის აუცილებლობაზე არ უნდა რეფერირებდეს.

სწორია საქართველოს მოქმედი კონსტიტუციის 49-ე მუხლის ჩანაწერი, სადაც აღნიშნულია, რომ „საქართველოს პრეზიდენტი წარმოადგენს საქართველოს საგარეო ურთიერთობებში“. ამავე კონსტიტუციის 52-ე მუხლის პირველ პუნქტში სხვა რამ არის აღნიშნული. კერძოდ, მითითებულია, რომ: „საქართველოს პრეზიდენტი „მთავრობის თანხმობით ახორციელებს წარმომადგენლობით უფლებამოსილებებს საგარეო ურთიერთობებში“. საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ კონსტიტუციური წარდგინების განხილვისას საქართველოს კონსტიტუციის ეს ორი მუხლი ერთობლივად უნდა განიმარტოს, 49-ე მუხლის ჩანაწერის სასარგებლოდ.

გარდა ამისა, მნიშვნელოვანია, რომ პრეზიდენტმა ზურაბიშვილმა თავისი პოზიცია კონსტიტუციის 78-ე მუხლს დააფუძნა. კონსტიტუციის 78-ე მუხლი, რომელიც ქვეყნის ჩრდილოატლანტიკური და ევროპული ინტეგრაციისათვის ძალისხმევის გაწევის ვალდებულებას გულისხმობს კონსტიტუციური ორგანოებისათვის (მთავრობაც და პრეზიდენტიც კონსტიტუციური ორგანოებია), არის უკვე კონსტიტუციის დონეზე დეფინირებული საგარეო-პოლიტიკური ნება. ამ მუხლის განხორციელებისას თანხმობა და კონსენსუსი სახელისუფლებო ორგანოებსა და პრეზიდენტს შორის უკვე კონსტიტუციის დონეზე არსებობს.

და ეს ნორმა რომც არ არსებობდეს, საქართველოს პრეზიდენტი, მოქმედი კონსტიტუციური მანდატის გათვალისწინებით, უფლებამოსილია წარმოადგინოს სახელმწიფო საერთაშორისო დონეზე მთავრობის თანხმობის გარეშე (მითუმეტეს, რომ წინასწარი კონსულტაციები შედგა მთავრობასთან და პრეზიდენტმა სცადა კონსტიტუციით გათვალისწინებული ფორმალობის დაცვა), როდესაც საკითხი უკავშირდება, უბრალოდ, პოლიტიკურ ვიზიტებს ევროპის დედაქალაქებში.

პრეზიდენტის კონსტიტუციური მანდატი - გაორებული საგარეო-პოლიტიკური ფუნქციები

საქართველოში მიმდინარე პოლიტიკური პროცესები 2017/18 წლების საკონსტიტუციო რეფორმის მიღწევებიდან გამომდინარეობს, თითქოს პირდაპირ არჩეული პრეზიდენტის კონტექსტში უკვე შეიქმნა „საპარლამენტო რესპუბლიკა“.

საქართველოს მოქმედი კონსტიტუციით ჯერ კიდევ გარდამავალი ეტაპია და ის ლეგიტიმაცია, რაც პირდაპირი არჩევნებით არჩეულ საქართველოს პრეზიდენტს აქვს, ფარავს იმ უთანხმოებით პროცესს, რაც გააჩნია მას ხელისუფლებასთან საგარეო წარმომადგენლობის განხორციელებისას.

საქართველოს კონსტიტუცია არ ცნობს ხელისუფლების აბსოლუტურ დისკრეციას მსგავს საკითხებში. საგარეო წარმომადგენლობითი ფუნქცია ორმხრივი პასუხისმგებლობის საკითხია, რომლის ფარგლებშიც პრეზიდენტის პოზიცია მთავრობამ უნდა განიხილოს. მით უმეტეს, როცა პრეზიდენტი პირდაპირი წესით არჩეულია და აქვს მაღალი ლეგიტიმაცია. ამავდროულად, პრეზიდენტი ახორციელებს უკვე გაცხადებულ და დეფინირებულ პოლიტიკურ ნებას: იცავს კონსტიტუციით პირდაპირ აღიარებულ საგარეო-პოლიტიკურ კურსს (მუხ. 78, საქართველოს კონსტიტუცია).

პრეზიდენტი არის დამოუკიდებელი აქტორი, როგორც სახელმწიფოს მეთაური, აპარტიული პოლიტიკური სუბიექტი, სუვერენიტეტის გარანტი და არ შეიძლება იყოს უბრალოდ, პარტიული სატელიტი (წარმოადგენდეს პარტიული ნიშნით ჩამოყალიბებული მთავრობის პოლიტიკური ნების გამოვლენის ინსტრუმენტს). მით უმეტეს, როცა საქმე ეხება უკვე კონსტიტუციით განსაზღვრული პოლიტიკური ნების განხორციელებას და ამ კონტექსტში, საგარეო წარმომადგენლობას. მთავრობა არ ფლობს ამ სახის აბსოლუტურ სამართლებრივ ექსკლუზივს თუნდაც სხვა საპარლამენტო რესპუბლიკებში, რომ აღარაფერი ვთქვათ ქართულ რეალობაზე.

საქართველოს კონსტიტუცია ფორმალურად „დაარღვია“ პრეზიდენტმა, მაგრამ რაც დაირღვა (მთავრობის თანხმობის აუცილებლობა - კონსტიტუციის 52-ე მუხლის 1-ლი პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტი) - უშუალოდ შესაბამისი კონსტიტუციური ნორმა აღმოჩნდა საქართველოს კონსტიტუციაში 2017/18 წლების რეფორმის შედეგად. და ეს ნორმა პრობლემატურია შემდეგი მიზეზის გამო: პრეზიდენტი a priori არის წარმომადგენელი საგარეო ურთიერთობებში საკუთარი მანდატის ძალით და საერთოდ არ საჭიროებს მთავრობის თანხმობას ნებისმიერ შემთხვევაში.

ამ კონტექსტში, საქართველოს 1995 წლის კონსტიტუციაში ნათლად არ არის განსაზღვრული პრეზიდენტის საგარეო უფლებამოსილებები.

ზოგადად, ცხადია, რომ საპარლამენტო რესპუბლიკების სტანდარტი არის ის, რომ საგარეო წარმომადგენლობის პროცესში მთავრობასთან მოლაპარაკების და კოორდინირებითი პროცედურები მიმდინარეობს. მაგრამ ეს პირდაპირ კონსტიტუციაში არ უნდა ჩაიწეროს. ამ კონტექსტშიც ამ შემთხვევაში ორი ძირითადი ფაქტორია გასათვალისწინებელი: სალომე ზურაბიშვილი არის პირდაპირი წესით არჩეული პრეზიდენტი - საქართველოს ჯერ არ ჩამოუყალიბებია სრულად საპარლამენტო რესპუბლიკა. და მეორე: პრეზიდენტის ნებისმიერი საგარეო-პოლიტიკური საქმიანობა არ საჭიროებს მთავრობის თანხმობას ნებისმიერ შემთხვევაში (საპარლამენტო რესპუბლიკებში მთავრობის თანხმობა და წინასწარი კონსულტაცია სჭირდება მხოლოდ საგარეო-პოლიტიკური კურსის განსაზღვრის საკითხს და იმ აქტივობებს პრეზიდენტისას, რასაც შეიძლება მოჰყვეს სამართლებრივი შედეგები. მაგ. საერთაშორისო ხელშეკრულების დადება). მით უმეტეს, როცა ეს უკანასკნელი ახორციელებს უშუალოდ კონსტიტუციით გაცხადებულ და დეფინირებულ პოლიტიკურ ნებას (იხ. მუხ. 78).

აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ ჰანს კელზენისეული ნორმატივიზმის თეორია სადღეისოდ მოძველებულად მიიჩნევა. სამართლის ანალიტიკური თეორია აქტუალურ დროში მკაცრად პოზიტივისტური აღარ არის. აქცენტირდება უფრო მეტად ე.წ. რეფლექსიური სამართლებრივ-თეორიული კონტექსტი, რომლის მიზანია სამართლებრივ-ფილოსოფიური პერსპექტივიდან სამართლის ცნების და ზოგადად, სამართლებრივი კატეგორიების გადააზრება და შესაბამისი შედეგების პრაქტიკაში გამოყენება. ეს მცდელობა სამართლის თეორიაში იწოდება პრაქტიკული ფილოსოფიის რეაბილიტაციად და გულისხმობს სამართლიანობის ზოგადი პერსპექტივიდან მოქმედი სამართლებრივი ნორმების, პრაქტიკისა თუ დოქტრინების გადამოწმების შესაძლებლობას. ამ კონტექსტში, განსაკუთრებით პოპულარულია სამართლიანობის პროცედურული (ჯონ როულსი) და დისკურსული თეორიები (იურგენ ჰაბერმასი).

შესაბამისად, სამართალი არ არის ყოველთვის მხოლოდ ის, რაც „წერია“ კანონში. ბევრად მეტია - ღირებულებრივი კატეგორიაა, უპირველესად, და განსაკუთრებული მნიშვნელობა აქვს, ამ თვალსაზრისით, არა რაიმე სახის იურიდიულ ავტომატიზმს (მხოლოდ გრამატიკული განმარტებით ნორმის სემანტიკური მნიშვნელობის აღქმის მცდელობას), არამედ ხარისხიან სამართლებრივ-თეორიულ რეფლექსიას, კონკრეტული ნორმის შინაარსის და მისი ლეგიტიმატორული საფუძვლების გააზრების და დეფინირების კონტექსტში. სამართლებრივი ნორმა არ არის მხოლოდ სიტყვების უბრალო ჯამი, მის მიღმა სამართლის არსებითი პრინციპებია, რომელიც განმარტებას და დაზუსტებას საჭიროებს.

კონსტიტუციის არსებითი პრინციპების განმარტება - გასათვალისწინებელი გარემოებები (კონსტიტუცია ბევრად მეტია, ვიდრე მისი ცალკეული სიტყვები კონტექსტისაგან მოწყვეტილად)

ზოგადად, საპარლამენტო რესპუბლიკას ახასიათებს შემდეგი ნიშნები: პარლამენტი, რომელიც არსებითად ორპალატიანია არის პოლიტიკური გადაწყვეტილებების მიმღები ცენტრი სახელმწიფოში; მთავრობა ყალიბდება პარტიული ნიშნით, ე.წ. კაბინეტური მოდელის პირობებში და უფლებამოსილებას იხსნის (ანგარიშვალდებული და პასუხისმგებელია) მხოლოდ პარლამენტის (და არა პრეზიდენტის) წინაშე და ახორციელებს აღმასრულებელი ხელისუფლებას; მთავრობის ლეგიტიმაცია დამოკიდებულია პარლამენტის ნდობაზე; პრეზიდენტი წარმოადგენს აპარტიულ მეთაურს სახელმწიფოსას, აირჩევა როგორც წესი არაპირდაპირ და ასრულებს ერთგვარ პოლიტიკურად დამაბალანსებელ ფუნქციებს სახელისუფლებო შტოებსა და ზოგადად, მიმდინარე პოლიტიკურ პროცესებში, როგორც pouvoir neutre (არსებობს საპარლამენტო დემოკრატიის ორი ქვე-მოდელი - ვესტმინსტერის სისტემა და კონსენსუსის სისტემა. საქართველოში ეს უკანასკნელი ფუნქციონირებს).

საქართველოში საპარლამენტო მმართველობის ფორმა სრულფასოვნად ჯერ არ გვაქვს: პრეზიდენტი ზურაბიშვილი პირდაპირი არჩევნებით არჩეული აპარტიული პრეზიდენტია და ძლიერი ლეგიტიმაცია აქვს. შეიძლება უფრო მეტიც, ვიდრე მთავრობას, რომელსაც პარლამენტი აყალიბებს უკვე პარტიული ნიშნით და რომლის ლეგიტიმაცია საპარლამენტო ნდობით განისაზღვრება.

გარდა მითითებულისა, საქართველოში პარლამენტი ერთპალატიანია და ამავდროულად, მთელი ატრიბუტიკა საპარლამენტო რესპუბლიკისა ამოქმედებულია მისი ძლიერი უფლებამოსილებების გათვალისწინებით, რაც მმართველი პარტიის (საპარლამენტო უმრავლესობის) ავტოკრატიულ მმართველობას უწყობს ხელს (დაუბალანსებელი პოლიტიკური პროცესები).

მცირე ექსკურსი ერთპალატიანი „საპარლამენტო რესპუბლიკის“ პრობლემურობის შესახებ:

პარლამენტარიზმის (ვიწრო გაგებით, პოლიტიკური სისტემა, რომელშიც პოლიტიკური გადაწყვეტილებების ცენტრს უმაღლესი წარმომადგენლობით ორგანო - პარლამენტი წარმოადგენს. ფართო გაგებით, პოლიტიკური სისტემა, რომელიც პარლამენტის, როგორც საკანონმდებლო ორგანოს არსებობას, ზოგადად, მოიაზრებს) სამშობლოდ დიდი ბრიტანეთი მიიჩნევა, რომელიც საპარლამენტო მონარქიის კლასიკურ მოდელს დღემდე ითავისებს. საპარლამენტო მმართველობის, იგივე პარლამენტარიზმის (ვიწრო გაგებით) მეორე სტანდარტულ მოდელს საპარლამენტო რესპუბლიკა ქმნის. საპარლამენტო რესპუბლიკის ალტერნატიული მოდელებია საპრეზიდენტო და ნახევრადსაპრეზიდენტო (შერეული) რესპუბლიკა. საქართველო 2017-2018 წლის საკონსტიტუციო რეფორმის შემდეგ კიდევ უფრო დაუახლოვდა საპარლამენტო რესპუბლიკის ნიშნულებს, მაგრამ აკლია ერთი მნიშვნელოვანი სტანდარტი - ორპალატიანი პარლამენტი.

პარლამენტარიზმი ეფუძნება სახალხო წარმომადგენლობის იდეას, თავის მხრივ რომელიც საზოგადოებრივი პლურალიზმის ასახვას და საზოგადოებრივი დისკურსის სახელისუფლებო დონეზე რეპრეზენტირებას ემსახურება.

საპარლამენტო რესპუბლიკის არსებითი ნიშნებია:

ა) საპარლამენტო მანდატის და სამთავრობო სავარძლის შეთავსებადობა (მთავრობის წევრი, არ არის სავალდებულო, მაგრამ იმავდროულად შესაძლოა იყოს, პარლამენტის წევრი);

ბ) სამთავრობო კაბინეტი, როგორც წესი აირჩევა პარლამენტის მიერ და დამოკიდებულია მხოლოდ მასზე;

გ) პრეზიდენტი, როგორც სახელმწიფოს მეთაური აირჩევა არაპირდაპირ პარლამენტის ან სპეციალური წარმომადგენლობითი კრების მიერ;

დ) პარლამენტს აქვს შესაძლებლობა გადააყენოს მთავრობა (გამოუცხადოს უნდობლობა სამთავრობო შემადგენლობას);

ე) მთავრობას (ძირითადად, ნომინალურად პრეზიდენტს) აქვს შესაძლებლობა დაითხოვოს პარლამენტი; ამასთან, აღმასრულებელი ხელისუფლება არის კოლეგიალური და ითვალისწინებს მთავრობის მეთაურის შედარებით ნაკლებად დომინანტურ ფუნქციებს, ვიდრე ეს სახეზეა მონოკრატიულ საპრეზიდენტო რესპუბლიკებში etc.

მონოკამერალური ანუ ერთპალატიანი პარლამენტის კლასიკური ფუქნცია, ქართული გამოცდილების საფუძველზე, ასე თუ ისე ნაცნობია. ამიტომ აქ მხოლოდ ორპალატიანი ანუ ბიკამერალური პარლამენტის ძირითადი ფუნქციებს განვიხილავთ (პარლამენტარიზმის ისტორიას ახსოვს სამპალატიანი პარლამენტებიც. მაგ. პოლონეთის პირველი რესპუბლიკის პარლამენტი, სამხრეთ აფრიკის რესპუბლიკის პარლამენტი აპარტეიდის გვიანდელ ფაზაში 1993 წლამდე).

როგორც წესი, ერთპალატიანი პარლამენტი დამახასიათებელია უნიტარული სახელმწიფოებისთვის. ნებისმიერი ფედერაცია, რომელიც მეტ-ნაკლებად სუვერენული რეგიონული ერთეულებისგან შედგება ორპალატიან პარლამენტს ფლობს. თუმცა, არსებობს გამონაკლისები: მაგ., მიუხედავად იმისა, რომ საფრანგეთი უნიტარული რესპუბლიკაა, ფრანგული პარლამენტი შედგება ორი პალატისაგან. საინტერესოა ისიც, რომ საფრანგეთი ნახევრადსაპრეზიდენტო მმართველობის ფორმის მქონე რესპუბლიკაა, რომელსაც ქართველი ექსპერტები ხშირად ადარებენ 2004-2010 წლის ქართულ მოდელს (მიუხედავად იმისა, რომ საქართველოს შემთხვევაში საპრეზიდენტო უფლებამოსილებები სცდებაოდა ნახევრადსაპრეზიდენტო რესპუბლიკის სტანდარტებს და გაცილებით ძლიერი იყო).

ორპალატიანი პარლამენტის (ბიკამერალიზმი)წინა ფორმები მოიძებნება ბერძნულ და ანტიკური ხანის რომაულ წარსულშიც. კლასიკური გაგებით, ბიკამერალური პარლამენტი მოიცავს მოსახლეობის ოდენობის მიხედვით პროპორციული წესით არჩეული დელეგატებისგან დაკომპლექტებულ წარმომადგენლობით ორგანოს (პირველი, ე.წ. ქვედა პალატა) და დამოუკიდებელ სტრუქტურულ რგოლს (მეორე, ე.წ. ზედა პალატა) რომელიც პირველი პალატისგან არსებითად განსხვავებული წესით ყალიბდება. პალატების ლეგისლატურის ხანგრძლივობის პერიოდი, როგორც წესი, არ ემთხვევა ერთმანეთს. ამასთან, ზედა პალატის წევრი არ შეიძლება იყოს, იმავდროულად, ქვედა პალატის წევრი და ა.შ.

არსებობს ზედა პალატის დაკომპლექტების სამი ალტერნატიული ფორმა (ოდესღაც არსებობდა მემკვიდრეობითი მოდელიც, რომელიც ბრიტანული ზედა პალატის რეფორმის შედეგად გაუქმდა და, ამ ეტაპზე, აღარ არსებობს):

ა) პირდაპირი არჩევნები: მეორე პალატების უმრავლესობა იქმნება პირდაპირი არჩევნების საფუძველზე. ამ შემთხვევაში, საარჩევნო სისტემა შეიძლება იყოს პირველი პალატის დაკომპლექტების წესისგან განსხვავებული. ამასთან, ორივე პალატის ლეგისლატურის ხანგრძლივობის პერიოდი არ უნდა ემთხვეოდეს ერთმანეთს. ამ მოდელის საილუსტრაციო მაგალითებია: აშშ-ის სენატი, შვეიცარიის პარლამენტის მეორე პალატა და სხვ.

ბ) არაპირდაპირი არჩევნები: ზედა პალატა ყალიბდება ფედერალური ერთეულების პარლამენტების (წარმომადგენლობითი ორგანოების) ან რეგიონების წარმომადგენლობითი კრებების მიერ არჩეული წევრებისგან ან სხვა სახის საგანგებო წარმომადგენლობითი კრების (ძირითადად, რეგიონულ დონეზე) მიერ არჩეული წევრებისგან (არაპირდაპირი ლეგიტიმაცია). მაგ. ავტსრიის პარლამენტის ზედა პალატა, ფრანგული და ესპანური სენატი.

გ) დასახელება: ზედა პალატის წევრები სახელდება ფედერალური ერთეულების ან რეგიონების აღმასრულებელი რგოლების მიერ ან ფედერალურ/ცენტრალურ დონეზე მოქმედი ორგანოს მიერ. ნაწილობრივ, გერმანიის პარლამენტის ზედა პალატა და რუსეთის ფედერალური საბჭო.

არსებობს შერეული მოდელებიც, რომლებიც დაკომპლექტების წესის შერეულ ფორმას ითვალისწინებს. მაგ. სენატი ბელგიის სამეფოში.

ზედა პალატაში მანდატების გადანაწილება ხდება ორი ალტერნატიული პრინციპის საფუძველზე:

ა) ე.წ. „სენატის პრინციპი“ - მოსახლეობის რიცხოვნობის მიუხედავად, ყველა რეგიონი ზედა პალატაში წარმოდგენილია თანაბარი ხარისხით და სიძლიერით. მაგ., აშშ, შვეიცარია, რუსეთი და ა.შ. ბიკამერალური პარლამენტების თითქმის ერთი მესამედი კომპლექტდება ამ პრინციპის მიხედვით.

ბ) ე.წ. „ბუნდესრათის პრინციპი“ - თითოეული რეგიონის წარმომადგენლის რაოდენობა დამოკიდებულია ამავე რეგიონის მოსახლეობის ოდენობაზე. მაგ., გერმანიის დეფერაციული რესპუბლიკა, ავსტრია, ბელგიის სამეფო და ა.შ.

პარლამენტის ზედა პალატის არსებითი ფუნქცია „განსხვავებული მოსაზრების ინსტიტუციონალიზაციის“ („institutionalized second opinion“) იდეას მოიცავს: ბიკამერალიზმი ქმნის ერთგვარ ინსტიტუციონალურ ფორმატს ალტერნატიული პოლიტიკური მოსაზრებების განსახორციელებლად. ზედა პალატა წარმოადგენს დამატებით სტრუქტურულ რგოლს ქვედა პალატის განაწყვეტილებების აღსრულების პროცესში, რითაც ხდება ქვედა პალატის პარტიული ინტერესების ერთგვარი „კონტროლი“/დაბალანსება, მაგრამ მისი საქმიანობის სპეციფიკის მხოლოდ შევსების/დახვეწის და არა დუპლიცირების მიზნით.

რამდენიმე გამონაკლისის გარდა (ისლანდიის საპარლამენტო რესპუბლიკა, შვედეთის საპარლამენტო მონარქია, ახალი ზელანდიის კონსტიტუციური მონარქია და სხვ.), საპარლამენტო რესპუბლიკები და მონარქიები (რომლებშიც წამყვანი სახელისუფლებო რგოლი პარლამენტია) ფუნქციონირებენ, მხოლოდ და მხოლოდ, ბიკამერალური პარლამენტის პირობებში, ხელისუფლების ვერტიკალური და ჰორიზონტალური დანაწილების მაქსიმალურად დაბალანსებულ სტანდარტებზე დაყრდნობით.

საქართველოს კონსტიტუციის 2017-2018 წლის რეფორმამდელი ვერსიის მეორე მუხლში მითითებული იყო, რომ „საქართველოს ტერიტორიული სახელმწიფოებრივი მოწყობა განისაზღვრება კონსტიტუციური კანონით, უფლებამოსილებათა გამიჯვნის პრინციპის საფუძველზე, ქვეყნის მთელ ტერიტორიაზე საქართველოს იურისდიქციის სრულად აღდგენის შემდეგ.“ იქვე მეოთხე მუხლი განსაზღვრავდა: „საქართველოს მთელ ტერიტორიაზე შესაბამისი პირობების შექმნისა და ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოების ფორმირების შემდეგ საქართველოს პარლამენტის შემადგენლობაში იქნება ორი პალატა: რესპუბლიკის საბჭო და სენატი. რესპუბლიკის საბჭო შედგება პროპორციული წესით არჩეული წევრებისაგან. სენატი შედგება აფხაზეთის ავტონომიურ რესპუბლიკაში, აჭარის ავტონომიურ რესპუბლიკაში და საქართველოს სხვა ტერიტორიულ ერთეულებში არჩეული წევრებისა და საქართველოს პრეზიდენტის მიერ დანიშნული 5 წევრისაგან.“

2017-2018 წლის საკონსტიტუციო რეფორმის შედეგად მე-7 მუხლის მე-3 პუნქტში გაჩნდა ჩანაწერი: „საქართველოს ტერიტორიული სახელმწიფოებრივი მოწყობა გადაისინჯება საქართველოს კონსტიტუციური კანონით, უფლებამოსილებათა გამიჯვნის პრინციპის საფუძველზე, ქვეყნის მთელ ტერიტორიაზე საქართველოს იურისდიქციის სრულად აღდგენის შემდეგ.“

ამასთან, მოქმედი კონსტიტუციის 37-ე მუხლის 1-ლი პუნქტი ადგენს შემდეგს: „საქართველოს მთელ ტერიტორიაზე საქართველოს იურისდიქციის სრულად აღდგენის შემდეგ პარლამენტის შემადგენლობაში იქნება ორი პალატა: რესპუბლიკის საბჭო და სენატი. რესპუბლიკის საბჭო შედგება პროპორციული წესით არჩეული წევრებისაგან. სენატი შედგება აფხაზეთის ავტონომიურ რესპუბლიკაში, აჭარის ავტონომიურ რესპუბლიკასა და საქართველოს სხვა ტერიტორიულ ერთეულებში არჩეული წევრებისა და საქართველოს პრეზიდენტის მიერ დანიშნული 5 წევრისაგან. პალატების შემადგენლობას, უფლებამოსილებასა და არჩევის წესს განსაზღვრავს ორგანული კანონი.“

ყოველივე ზემოაღნიშნულის გათვალისწინებით, ხაზგასასმელია, რომ 2017-2018 წლების საკონსტიტუციო რეფორმის შედეგად, ტერმინი - „შესაბამისი პირობები“ ჩანაცვლდა ტერმინით - „ქვეყნის მთელ ტერიტორიაზე საქართველოს იურისდიქციის სრულად აღდგენის შემდეგ“, რაც პრობლემურია. ამ ჩანაწერით ხაზი გაესვა, რომ ტერიტორიული მთლიანობის აღდგენა, რეალურად, არ წარმოადგენს შეუსრულებელ ამოცანას. პრობლემატურია ის ფაქტი, რომ საქართველოს პარლამენტი, მიუხედავად კლასიკური საპარლამენტო რესპუბლიკისათვის ფუდამენტური პრინციპების ამოქმედებისა, კვლავ ერთპალატიანი დარჩა და კონფლიქტურ ტერიტორიუებში იურისდიქციის სრულ აღდგენამდე ასე იქნება.

სკ-ის ამ ჩანაწერის საფუძველზე, რამდენადაც აფხაზეთის ავტონომიურ რესპუბლიკაში და შიდა ქართლში (ე.წ. სამხრეთ ოსეთში) საქართველოს იურიდიქცია, ამ ეტაპზე, de facto ვერ ვრცელდება, საქართველოს პარლამენტი ერთპალატიანია. ამავე მიზეზით, სახელმწიფო ტერიტორიული მოწყობის საბოლოო ქართული მოდელი შეუმუშავებელია. ზოგადად, ტერიტორიული მოწყობის არსებული სტრუქტურა წარმოადგენს საბჭოთა ხელისუფლების დროინდელი ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული დაყოფის თითქმის გადაუმუშავებელ ვერსიას. ამასთან, მიუხედავად იმისა, რომ ადგილობრივი თვითმმართველობის რეფორმა რამდენჯერმე ჩატარდა, ხელისუფლების დეცენტრალიზაციის ხარისხი საქართველოში ძალიან დაბალია.

ბოლო ოცწლეულია, საპარლამენტო რესპუბლიკის სტანდარტებზე გადასვლის თემატიკამ განსაკუთრებული აქტუალობა შეიძინა. გასათვალისწინებელია, რომ საპარლამენტო რესპუბლიკის მხოლოდ ცალკეული ინსტიტუტების ამოქმედება (პრეზიდენტის არაპირდაპირი წესით არჩევის ჩათვლით), სკ-ით გათვალისწინებული ერთპალატიანი პარლამენტის არსებული მოდელის პირობებში), ვერ ქმნის შესაბამის კონსტიტუციურ პლატფორმას საპარლამენტო უმრავლესობის მიერ ხელისუფლების უზურპაციის საფრთხის პრევენციისათვის.

საპარლამენტო რესპუბლიკის მოდელის სრულფასოვნად ასამოქმედებლად აუცილებელია ხელისუფლების ვერტიკალური დანაწილების და ტერიტორიული მოწყობის პრინციპების გადასინჯვა, მაგ. რეგიონალიზმის ან ფედერალიზმის მინიმალურ სტანდარტებზე გადასვლა. და ეს ყველაფერი საიმისოდ, რომ შეიქმნას პარლამენტის ზედა პალატა. ზოგადად, უშუალოდ ფედერაციის დაფუძნება არც არის აუცილებელი. ბიკამერალური პარლამენტი უნიტარულ რესპუბლიკებშიც წარმატებით ფუნქციონირებს. შესაძლებელია შუალედური ფორმის გამონახვა ფედერაციასა და უნიტარიზმს შორის. რაც შეეხება აფხაზეთს და შიდა ქართლს (ე.წ. სამხრეთ ოსეთს), პარლამენტის ზედა პალატაში ამ რეგიონების წარმომადგენლობის უზრუნველყოფა შესაძლებელია მოხერხებულიყო ნომინალურად - შესაბამისი წარმომადგენლების დასახელების მეშვეობით, საამისოდ უფლებამოსილი ლეგიტიმური რგოლის მიერ. ეს ყველაფერი საჭიროებდა კონსტიტუციის ფუნდამენტურ რეფორმას და ხანგრძლივ სამუშაო პროცესს.

ყოველივე ზემოაღნიშნულის გაუთვალისწინებლად, უკვე განხორციელებული საკონსტიტუციო რეფორმის შემდეგ, შესაძლოა მივიღოთ ხელახალი პოლიტიკური პრობლემები, ძალაუფლების გამიჯვნის პრინციპის კონტექსტში, ამჯერად, ერთპალატიანი საპარლამენტო რესპუბლიკის პირობებში. კერძოდ: 2024 წლიდან ამოქმედებადი თუნდაც სრულყოფილად პროპორციული საპარლამენტო არჩევნების შემთხვევაშიც, რომელიც ერთპარტიულ მმართველობას და ერთი პარტიისათვის საკონსტიტუციო უმრავლესობის მიღების შესაძლებლობის რისკებს მნიშვნელოვნად ამცირებს, ზედა პალატის, როგორც „ინსტიტუციონალიზირებული განსხვავებული აზრის“ არარსებობა ქმნის ძალაუფლების მოხვეჭის საფრთხეს, რომელიც არსაიდან არის ბალანსირებული.

რაც შეეხება საპრეზიდენტო რესპუბლიკას, ამ შემთხვევაში, პრეზიდენტი პირდაპირი არჩევნების საფუძველზე აირჩევა, პარტიულია და წარმოადგენს აღმასრულებელი ხელისუფლების მეთაურს, ასევე, სახელმწიფოს მეთაურს. პარლამენტის ქვედა პალატაში ან ზოგადად, ერთპალატიან პარლამენტში საპარლამენტო უმრავლესობას, როგორც წესი ფლობს პარტია, რომელსაც პრეზიდენტიც განეკუთვნება. ეს მოდელი (აშშ-ის მოდელი) ფუნქციონირებდა საქარეთველოში (გავრცელებულია ცენტრალურ აზიასა და დასავლეთ აფრიკაში. ევროპაში ამ მოდელს ითავისებს კვიპროსი, ბელარუსი და თურქეთი) 1995 წლის კონსტიტუციის მიღების შედეგად 2004 წლამდე (2004 წლის საკონსტიტუციო რეფორმამდე).

რაც შეეხება ნახევრად-საპრეზიდენტო რესპუბლიკას (semi-presidentialism), ამ შემთხვევაში, პრეზიდენტი აირჩევა პირდაპირ გარკვეული ვადით, ფლობს მნიშვნელოვან უფლებამოსილებებს, პარტიულია, არ წარმოადგენს აღმასრულებელი ხელისუფლების მეთაურს და არის მხოლოდ სახელმწიფოს მეთაური. მთავრობა ახორციელებს აღმასრულებელ ხელისუფლებას ე.წ. კაბინეტური მოდელის პირობებში და უფლებამოსილებას იხსნის პარლამენტის წინაშე. თუკი საპარლამენტო უმრავლესობა და პრეზიდენტი სხვადასხვა პარტიებს განეკუთვნებიან, ადგილი აქვს ე.წ. თანაცხოვრებას (Cohabitation). ამ მმართველობის ფორმის საწყისი ვერსიაა ფრანგული დე გოლისეული 1958 წლის კონსტიტუცია.

არსებობს ნახევრად-საპრეზიენტო რესპუბლიკის ორი ქვე-სახეობა: პრემიერი პრეზიდენტთან ერთად და პრეზიდენტი პარლამენტთან ერთად.

პირველის ფარგლებში (პრემიერი პრეზიდენტთან ერთად) პრემიერ-მინისტრი და მთავრობა ექსკლუზიურად პასუხისმგებელია მხოლოდ პარლამენტის წინაშე. პრეზიდენტს ძალუძს პრემიერის და სამთავრობო კაბინეტის შერჩევა, მაგრამ აუცილებელია პარლამენტის ნდობა მთავრობის ჩამოსაყალიბებლად. მთავრობის გადაყენება მხოლოდ პარლამენტს ძალუძს (ეს მოდელი ფუნქციონირებს საფრანგეთში, ლიეტუვაში, უკრაინაში 2014 წლიდან და de facto პოლონეთში, თუმცა, პოლონეთის კონსტიტუციის მიხედვით, პოლონეთი საპარლამენტო რესპუბლიკაა). მმართველობის ეს ფორმა ფუნქციონირებდა საქართველოში 2013-2018 წლებში, 2010 წლის საკონსტიტუციო ცვლილებების შედეგად, რომელიც ძალაში შევიდა 2013 წლის 27 ოქტომბრის საპრეზიდენტო არჩევნების შედეგად არჩეული პრეზიდენტის მიერ ფიცის დადების მომენტიდან.

რაც შეეხება მეორე ნაირსახეობას ნახევრად-საპრეზიდენტო მმართველობისას (პრეზიდენტი პარლამენტთან ერთად), პრემიერ-მინისტრი და მთავრობა დუალისტურად ანგარიშვალდებულია პრეზიდენტისა და პარლამენტის წინაშე. პრეზიდენტს შეუძლია პრემიერის და მთავრობის შერჩევა, მაგრამ საჭიროებს საპარლამენტო უმრავლესობის ნდობას. პრემიერ-მინისტრის ან მთელი მინისტრთა კაბინეტის გადაყენება შეუძლია პრეზიდენტს ან პარლამენტს უნდობლობის გამოცხადებით (ეს მოდელი ფუნქციონირებს რუსეთში, ტაივანში, ფუნქციონირებდა გერმანიაში ვაიმარის რესპუბლიკის დროს და საქართველოში, 2004-2013 წლებში).

შესაბამისად, ნახევრად-საპრეზიდენტო მმართველობის ფორმა გარკვეული მოდიფიკაციებით ფუნქციონირებდა საქართველოში 2004 წლის და 2010 წლის საკონსტიტუციო რეფორმების საფუძველზე, 2017/18 წლების საკონსტიტუციო რეფორმის შედეგების ამოქმედებამდე.

ფრანგი სამართლის მეცნიერის - მორის დიუვერჟეს თეორიას თუ გავითვალისწინებთ, ნახევრად-საპრეზიდენტო მოდელი ერთმნიშვნელოვნად ფუნქციონირებდა საქართველოში 2013-2018 წლებში, რადგან პრეზიდენტი პირდაპირ აირჩეოდა და ფლობდა, ასე თუ ისე, მნიშვნელოვან უფლებამოსილებებს. ამასთან, აღმასრულებელ ხელისუფლებას ახორციელებდა მხოლოდ მთავრობა, რომელიც უფლებამოსილებას იხსნიდა პარლამენტის წინაშე. მხოლოდ ეს უკანასკნელი (პარლამენტის წინაშე უფლებამოსილების მოხსნა და პარლამენტის ნდობა) არ წარმოადგენს 2013-2018 წლების მმართველობის მოდელის „საპარლამენტო მოდელად“ იდენტიფიცირების საფუძველს, როგორც ეს კონსტიტუციურ წარდგინებაშია ხაზგასმული.

იმ შემთხვევებში, როდესაც პრეზიდენტი პირდაპირ აირჩევა, მას იმდენად მაღალი ლეგიტიმაცია აქვს, რომ მმართველობოს ფორმის საპარლამენტო რესპუბლიკად განხილვა, მხოლოდ იმის გამო, რომ მთავრობა პარლამენტის წინაშეა ანგარიშვალდებული და პასუხისმგებელი, კონსტიტუციურ თეორიაში პრობლემატურია. საქართველოში დღევანდელი პერსპექტივის გათვალისწინებით, 2018-2024 წლის მმართველობის მოდელის კლასიფიცირებისას პრობლემაა ის, რომ საპარალმენტო რესპუბლიკის ფარგლებში განხორციელებადი პრეზიდენტის მანდატი მოარგეს პირდაპირი არჩევნებით არჩეულ სალომე ზურაბიშვილს, როგორც პრეზიდენტს.

შესაბამისად, საქართველოში 2018 წლიდან 2024 წლამდე გვაქვს ე.წ. ჰიბრიდული მმართველობის ფორმა: „საპარლამენტო რესპუბლიკა“, მაგრამ გარდამავალ ეტაპზე - პირდაპირი არჩევნებით არჩეული პრეზიდენტით (ძლიერი ლეგიტიმაცია), რაც ლოგიკურია, ახალისებს პოლიტიკურ კრიზისებს.

რაც შეეხება დუბლირებულ უფლებამოსილებებს საგარეო წარმომადგენლობისას, 2017/18 საკონსტიტუციო რეფორმის საფუძველზე შექმნილი კონსტიტუციის 49-ე და 52-ე მუხლები ურთიერთშეუსაბამო რეალობას ქმნის. პირდაპირი არჩევნებით არჩეულ და შესაბამისად, ძლიერი ლეგიტიმაციის მქონე პრეზიდენტზე მთავრობის თანხმობა ასე ერთმნიშვნელოვნად საგარეო წარმომადგენლობისას არ უნდა ვრცელდებოდეს.

52-ე მუხლის 1-ლი პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტის ჩანაწერი განკუთვნილია საპარლამენტო მოდელის ფარგლებში მოქმედი არაპირდაპირი გზით არჩეული პრეზიდენტისათვის.

განსახილველი კონსტიტუციური წარდგინების შემთხვევაში, საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ უნდა შეაფასოს საქართველოს კონსტიტუციის 49-ე მუხლის მიმართება 52-ე მუხლის 1-ლი პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტის იმ სიტყვებთან, რომელიც მთავრობის თანხმობით საგარეო წარმომადგენლობითი ფუნქციის განხორციელებას გულისხმობს. და ყოველივე ეს უნდა მოახერხოს ხელისუფლების დანაწილების (ძალაუფლების გამიჯვნის) პრინციპის განმარტებით, მთავრობის პარტიული მანდატისა და აპარტიული სახელმწიფოს მეთაურის კონსტიტუციური მანდატის, ასევე, მათი ურთიერთმიმართების გათვალისწინებით.

ხაზგასასმელია, რომ საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს დამკვიდრებული მართლმსაჯულებით: [2]

„კონკრეტული დავების გადაწყვეტისას საკონსტიტუციო სასამართლო ვალდებულია,როგორც კონსტიტუციის შესაბამისი დებულება, ისე სადავო ნორმა გააანალიზოს და შეაფასოს კონსტიტუციის ძირითადი პრინციპების კონტექსტში, რათა ეს ნორმები, განმარტების შედეგად, არ დასცილდნენ მთლიანად კონსტიტუციაში გათვალისწინებულ ღირებულებათა წესრიგს. მხოლოდ ასე მიიღწევა კონსტიტუციის ნორმის სრული განმარტება, რაც, თავის მხრივ,ხელს უწყობს კონკრეტული სადავო ნორმის კონსტიტუციურობის სწორ შეფასებას“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2007 წლის 26 დეკემბრის N1/3/407 გადაწყვეტილება საქმეზე საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაცია და საქართველოს მოქალაქე ეკატერინე ლომთათიძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ). საკონსტიტუციო სასამართლომ მსგავსი მიდგომა გამოხატა საქმის − საქართველოს მოქალაქე მაია ნათაძე და სხვები საქართველოს პარლამენტისა და საქართველოს პრეზიდენტის წინააღმდეგ (2007წლის 26 ოქტომბრის N2/2-389 გადაწყვეტილება). „საკონსტიტუციო სასამართლო, სადავო ნორმების კონსტიტუციურობის შემოწმებისას არ არის შეზღუდული მხოლოდ კონსტიტუციის კონკრეტული ნორმებით. მართალია, კონსტიტუციური პრინციპები არ აყალიბებს ძირითად უფლებებს, მაგრამ გასაჩივრებული ნორმატიული აქტი ასევე ექვემდებარება გადამოწმებას კონსტიტუციის ფუძემდებლურ პრინციპებთან მიმართებით, კონსტიტუციის ცალკეულ ნორმებთან კავშირში და ამ თვალსაზრისით, მსჯელობა უნდა წარიმართოს ერთიან კონტექსტში. საკონსტიტუციო სასამართლომ უნდა დაადგინოს, რამდენად თავსდება გასაჩივრებული აქტი იმ კონსტიტუციურ-სამართლებრივ წესრიგში, რომელსაც კონსტიტუცია ადგენს“.

გასაგებია პრინციპი - in claris non fit interpretatio, მაგრამ მიუხედავად ამისა, კონსტიტუცია თავისთავად ნათლად აღქმადი ფენომენი არ არის, ის ინტერპრეტირებას საჭიროებს.[3]

კონსტიტუცია არის სახელმწიფოს საქმიანობის საფუძველიც და ზღვარიც (მასშტაბი). კონსტიტუციის განმარტებისას გასათვალისწინებელია კონსტიტუციის უზენაესობის პრინციპი. იმის დასადგენად, თუ როგორ დეტერმინირდება კონსტიტუციით სახელმწიფოს საქმიანობა, აუცილებელია შესაბამისი კონსტიტუციური ნორმის არსის იდენტიფიცრება.

კონსტიტუციის ცნებასთან უშუალოდ არის დაკავშირებული კონსტიტუციის განმარტების იდეა.[4] ძირითადი უფლებებით სახელმწიფო ხელისუფლების ბოჭვის იდეა არის კონსტიტუციის ნორმატიულობის წინაპირობა. ეს წინაპირობები საჭიროებს დაწვრილებით იდენტიფიცირებას, რაც კონსტიტუციის ტექსტის აბსტრაჰირებული ბუნებიდან გამომდინარე, განმარტების პრობლემას წარმოშობს. კონსტიტუცია არის როგორც საფუძველი, ასევე ზღვარი სახელმწიფო ხელისუფლების საქმიანობისა. კონსტიტუციები განსაზღვრავენ სახელმწიფო ხელისუფლების მოქმედების მასშტაბებს და წარმოადგენენ ხელისუფლებისვე ლეგიტიმაციის წინაპირობას.

ბოლო ათწლეულებია ევროპის კონტინენტი მნიშვნელოვან პოლიტიკურ ცვლილებებს განიცდის. კონსტიტუციური განვითარების განმსაზღვრელია პოლიტიკური განვითარება. ამ ტიპის მნიშვნელოვანი მოვლენაა მაგ., ბალტიის ქვეყნების „დაბრუნება ევროპისკენ“, აგრეთვე, ევროპულატლანტიკური კონსტიტუციური გამოცდილების რეცეფცია პოსტსაბჭოთა ქვეყნებში, საერთო ევროპული ბაზრის ჩამოყალიბება, „რკინის ფარდის“ გარღვევა და ბერლინის კედლის დანგრევა, მარქსიზმ-ლენინიზმის დასასრული (1989 წ.)[5] და ევროპული კავშირის სუპრანაციონალური, მრავალსაფეხუროვანი სამართლებრივი სივრცის ჩამოყალიბება.

ცივი ომის დასრულების შემდეგ შედარებითი სამართლის მკვლევარებმა და პოლიტიკური მეცნიერების სპეციალისტებმა დაიწყეს ევროპული გამოცდილების ჩრდ. ატლანტიკის რეგიონთან შედარება.[6] სადღეისოდ ზოგი საერთოდ „ევროპულ-ატლანტიკურ კონსტიტუციურ სახელმწიფოზეც საუბრობს.[7] ამ ორი სივრცის შედარება ლოგიკურია, რადგან მათ ბევრი საერთო აქვთ მე-18 საუკუნიდან დღემდე მიმდინარე პოლიტიკური და სამართლებრივი პროცესების გათვალისწინებით. იგივე პროცესებმა, მაგ., სოციალიზმის დასრულებამ ევროპაში ბევრი სიახლე წარმოშვა, რასაც განსხვავებული სამართლებრივი კატეგორიების წარმოქმნაც მოჰყვა ევროპულ კონტექსტში.

კონსტიტუციის არსებითი პრინციპების გააზრება ამ შედარებით-სამართლებრივი კონტექსტის ანალიზის გარეშე წარმოუდგენელია.

სამართალი არეგულირებს ურთიერთობებს ხალხთა შორის და რეფლექსიას ახდენს მათსავე ღირებულებებზე.[8] მოსამართლის ფუნქციაა სამართლის სოციალური მიზნის აღქმა და ამ მიზნის მიღწევის პროცესში დამხმარე როლის შეთავსება.

კონსტიტუციის უფლებამოსილებრივი, ორგანიზაციული და პროცედურული ნორმების განმარტების შემთხვევაშიც მოქმედებს ნორმის განმარტების კლასიკური მეთოდები. უფლებამოსილებრივი ნორმების განმარტებისას განსაკუთრებული ყურადღება ეთმობა კონსტიტუციური ნორმის წარმოშობის პრეისტორიას.

იურიდიული ჰერმენევტიკის კონტექსტში, ჯაკ დერიდაც (1930 - 2004) ხაზს უსვამს ისტორიული კონტინუიტეტის მნიშვნელობას ენობრივი სტრუქტურების მნიშვნელობათა ურთიერთკავშირის აღქმისას. ენობრივი სემანტიკა დერიდასთვის წარმოადგენს პერფორმაციული აქტების პროდუქტს, ისტორიულ-ფაქტობრივი წინაპირობებით დეტერმინირებულს, რომელიც სოციალურ ტრადიციებს ქმნიან და სხვ.

დერიდასეული დეკონსტრუქტივიზმი გულისხმობს შემდეგს: ნიშანთა და სიტყვათა სისტემას აქვს მნიშვნელობა მხოლოდ ამ ნიშნებს შორის კონტრასტის გამო. შედეგად, მნიშვნელობა არასოდეს არის ერთმნიშვნელოვნად დამოუკიდებლად მოხელთებადი, არამედ გადადის სხვა ნიშნებზეც. ეფექტური რომ იყოს, დეკონსტრუქცია საჭიროებს ახალი ტერმინების შექმნას, ცნებების განსხვავებისა და მარადიული ურთიერთქმედების აღსანიშნავად. დეკონსტრუქტივიზმი განსხვავდება პლატონისეული სწავლებისაგან, რომ ყოველ იდეას გააჩნია ფორმა, რომელიც აღწერადია შესაბამისი ერთმნიშვნელოვანი ცნებით. დერიდასთვის სემიოტიკა წარმოადგენს თავად სამყაროს, რომელიც ისევე აღიქმება, როგორც ტექსტი.

ფილოსოფიური ჰერმენევტიკის კონტექსტში, მიშელ ფუკოც (1926 - 1984) აანალიზირებს ენის ისტორიულ და კულტურულ წინაპირობებს, ასევე, თეზას - ენის, როგორც სამყაროს აღქმის ინდივიდუალური ვერსიის შესახებ. ფუკოს მოსაზრებით, ამ კონტექსტში, ცენტრალურია იდეათა დისკურსული ფორმაციები, რომლებიც უკავშირდება ერთმანეთს და ურთიერთგანაპირობებს. ეს დისკურსული ფორმაციები წარმოადგენენ ანალიტიკურ ღერძს ცნებებისას მეცნიერებაში, თეორიაში, იდეოლოგიებში და სხვ. და ექვემდებარებიან შესაბამის ფორმაციულ წესებს.

შესაბამისად, კონსტიტუციის 52-ე მუხლის 1-ელი ნაწილით განსაზღვრული სიტყვა „მთავრობის თანხმობით“, არ უნდა იქნეს განმარტებული კონსტიტუციის 49-ე მუხლისაგან და კონსტიტუციის სტრუქტურული პრინციპებისაგან მოწყვეტილად. წინააღმდეგ შემთხვევაში მივიღებთ პრიმიტიულ ნარატივს, რომელიც არაფერს აღწერს, გარდა მმართველო პარტიის სურვილისა, გახდეს აპარტიული სახელმწიფოს მეთაური პარტიული ინსტრუმენტი და იმოქმედოს ამპუტირებულად ყოველგვარისაგარეო-პოლიტიკური თუ საერთოდ რაიმე სახის ფუნქციისა, როგორც ასეთი. გარდა ამისა, გასათვალისწინებელია კონსტიტუციის 78-ე მუხლით დეფინირებული პოლიტიკური ნება და ის რეალობა, რომელიც არის დღეს საქართველოში: მმართველი პარტია გამუდმებით ცდილობს პრეზიდენტის ინსტიტუტის დაკნინებას (პრეზიდენტის დამცირებას),[9] პრეზიდენტის ინსტიტუტის დაკნინებით და მის პარტიულ სატელიტად ქცევის დავალდებულებით.

ამ პროცესში, საკონსტიტუციო სასამართლომ ერთვარი არაორიგინალისტური განმარტების მეთოდებითაც (ე.წ. ცოცხალი კონსტიტუციის იდეა - living constitutionalism) უნდა იხელმძღვანელოს კონსტიტუციის შესაბამისი ტექსტის განმარტებისას.

არაორიგინალიზმი ორიგინალიზმის უარყოფაა. ორიგინალიზმი მოიცავს კონსტიტუციის ინტერპრეტაციის თეორიებს, რომლებიც უპირატესობას ანიჭებენ კონსტიტუციის შინაარსობირვ ასპექტებს, რომელიც გააჩნდა ამ უკანასკნელს მისი მიღების ან რატიფიცირებისას. ეს ორიგინალური შინაარსობრივი ასპექტი კონსტიტუციისა სხვადასხვაგვარად აღიქმება: როგორც კონსტიტუციის შემოქმედთა ან რატიფიკატორების განზრახვები, ტექსტის მნიშვნელობა, ტექსტი აღქმული კონსტიტუციის რატიფიკატორების მიერ, ან იმ დროისთვის კარგად დამკვიდრებული პრაქტიკა. ამრიგად, ორიგინალიზმი მოიცავს ინტერპრეტაციის ინტენციონალისტურ და არაინტენციალისტურ თეორიებს. ორიგინალიზმის სხვადასხვა ფორმებს საერთო აქვთ შემდეგი: კონსტიტუციის ინტერპრეტაცია ხდება მისი მიღების ან რატიფიკაციისას დაფიქსირებული კონკრეტული მახასიათებლით.

არაორიგინალისტების უმრავლესობა კონსტიტუციის თავდაპირველ მნიშვნელობას განიხილავს, როგორც ამოსავალ წერტილს ინტერპრეტაციის პროცესში, მაგრამ მზად არის სხვა ფაქტორებიც გაითვალისწინოს კონსტიტუციის მნიშვნელობის აღსაქმელად - ისტორია, პრეცედენტი, სტრუქტურა და პოლიტიკა. არაორიგინალისტების მოსაზრებით, კონსტიტუციური ნორმების სწორი გამოყენება შეიძლება განსხვავდებოდეს კონსტიტუციის თავდაპირველი მიზნისა და მოსალოდნელი გამოყენებისგან. კონსტიტუციის სწორი გამოყენების პრაქტიკა დროთა განმავლობაში იცვლება გარემოებათა ცვლილების შედეგად.

გარდა ამისა სინამდვილის შესატყვისი მეცნიერული ინტერპრეტაციისას ხდება ისეთი არანორმატიული ფაქტორების გათვალისწინება, როგორიცაა: კონსტიტუციის სოციალური ფუნქცია, მოქალაქეთა მართლშეგნება, სოციალური გარდაქმნები და ა.შ. ამ კონტექსტში კონსტიტუციის ინტერპრეტირებისას ხდება კონსტიტუციის განმარტების ნორმატიული ფაქტორების დაძლევა თანადროული ეპოქალური ძვრების გათვალისწინებით. სწორედ ამ დროს ხდება კონსტიტუციის ელასტიურობაზე ხაზგასმა, საიმისოდ, რომ ეს უკანასკნელი თანადროულ რეალობას შეესაბამებოდეს. ეს მცდელობა უკავშირდება კონსტიტუციის ყოვლისმომცველ ცნებას, რომელიც მოქნილი უნდა იყოს.

ინტერპრეტატორული თეორია კლასიფიცირება, როგორც არაორიგინალისტური, თუ ის შესაძლებლობას იძლევა, რომ კონსტიტუციის გამოყენება ხდებოდეს ხელმისაწვდომთაგან საუკეთესო აღქმით (ვერსიით), განსაკუთრებით მაშინ, როდესაც კონსტიტუციის ენა შეიცავს მორალურ ტერმინებს.

სწორედ ასეთი „მორალური ტერმინია“ კონსტიტუციის 78-ე მუხლი მთლიანად, რომელიც ქვეყნისათვის ერთმნიშვნელოვნად დეფინირებულ საგარეო-პოლიტიკურ ნებას განსაზღვრავს.

იურისტები არგუმენტირებენ.[10] მოსამართლე ვალდებულია დაასაბუთოს გადაწყვეტილება. მხარეებიც სასამართლო პროცესზე არგუმენტირებენ, საიმისოდ რომ სასამართლო დაარწმუნონ საკუთარი პოზიციის სისწორეში. რაციონალურად დასაბუთებულია გადაწყვეტილება მხოლოდ მაშინ, რომელიც ეყრდნობა ზოგად წესებს, თავის მხრივ რომლის ფარგლებში ყველა მსგავსი დავა იდენტურად დასრულდებოდა. სამართლებრივი არგუმენტაციის მიზანია მიღებული გადაწყვეტილების დასაბუტება იმ ხარისხით და ფორმით, რომ მის სისწორესა და სამართლიანობასთან დაკავშირებით კითხვები არ გაჩნდეს. ამ თვალსაზრისით, კონსტიტუციური წარდგინების არსი გაურკვეველია და არგუმენტები არ მოიპოვება იმ საკითხის საილუსტრაციოდ, რომ პრეზიდენტმა ერთმნიშვნელოვნად დაარღვია კონსტიტუცია.

გარდა ყოველივე ზემოაღნიშნულისა, სამართლებრივი სახელმწიფოს მნიშვნელოვანი მოთხოვნაა, მოქმედი კანონმდებლობა, მათი განმარტება, განმარტების შედეგები, სახელისუფლებო შტოების საქმიანობა და შესაბამისად, სამართლის ეს აღსრულების პროცესი შეესაბამებოდეს სამართლიანობის პრინციპს (სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპის მატერიალური გაგება). თუკი კონსტიტუციური წარდგინების ავტორთა მოსაზრებას გავითვალისწინებთ, ისინი სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპის მხოლოდ ფორმალურ გაგებას ეყრდნობიან - მოქმედებს ის, რაც კანონმდებლობით განისაზღვრა. რაც მიუღებელია შემდეგი მიზეზით: კანონმდებლობა და მათ შორის კონსტიტიციური ჩანაწერები ავტონომიურად შეიძლება ასცდნენ სამართლიანობის მასშტაბებს. საკონსტიტუციო სასამართლოს მიზანი, სწორედ ამ მასშტაბების დეფინირებაა კონსტიტუციის ფარგლებში და შესაბამისად, განსახილველი საკითხი კომპლექსურად, მთელი კონსტიტუციის არსებითი პრინციპების გააზრებითა და მათი ურთიერთქმედითი მნიშვნელობის დეფინირებით, განმარტებით უნდა გადაწყდეს (კონსტიტუციის ამ ფორმით განმარტებას კონსტიტუციონალიზმში სამართლებრივ ნორმათა სქემატურ განმარტებას უწოდებენ).

ვინ არღვევს კონსტიტუციას?

2017/18 წლების საკონსტიტუციო რეფორმის შედეგად განახლდა სახელმწიფო მმართველობის ფორმა საპარლამენტო მოდელის სასარგებლოდ, შეიზღუდა პრეზიდენტის უფლებამოსილებები და გაჩნდა ჩანაწერი კონსტიტუციაში - 52 -ე მუხლის პირველი პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტი, სადაც აღნიშნულია, რომ: „მთავრობის თანხმობით [საქართველოს პრეზიდენტი] ახორციელებს წარმომადგენლობით უფლებამოსილებებს საგარეო ურთიერთობებში“. სწორედ ეს სიტყვებია პრობლემატური არჩეული საპარლამენტო მოდელის ფარგლებში, მაშინ როდესაც ეს მოდელი ჯერ არც გვაქვს 2024 წლამდე და გვყავს პირდაპირი არჩევნებით არჩეული პრეზიდენტი. ეს მუხლი საკონსტიტუციო სასამართლომ უნდა აღწეროს და დააზუსტოს პრეზიდენტის პოლიტიკური მანდატის სასარგებლოდ, მოქმედი კონსტიტუციური ნორმატივების ფარეგლებში.

პრეზიდენტი არ შეიძლება იყოს მარადიული „lame duck“ (ეს ამერიკული გამოთქმა რომ გამოვიყენო), რომელსაც თუ მთავრობა მხარს არ დაუჭერს, ვერაფერს მოიმოქმედებს. გვახსოვდეს, რომ პრეზიდენტი აპარტიულია, მთავრობა პარტიული ხაზით ყალიბდება. ხოლო პოლიტიკური საქმიანობის განხორციელებისას პრეზიდენტი არ შეიძლება იყოს ამ უკანასკნელის პოლიტიკური სატელიტი. პრეზიდენტის კონსტიტუციური მანდატი ამას საპარლამენტო რესპუბლიკის ფარგლებშიც კრძალავს.

ამიტომ, ის, რაც პრეზიდენტმა დაარღვია (52-ე მუხლის პირველი პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტი), საერთოდ არ უნდა ეწეროს კონსტიტუციაში.

ზოგადად, 2017/18 წლების ცვლილებების ნაკლი არის ის, რომ საპარლამენტო მოდელის ფარგლებში მოქმედი საპრეზიდენტო უფლებამოსილებები პირდაპირი არჩევნებით არჩეულ პრეზიდენტს, მაღალი ლეგიტიმაციის მქონე - სალომე ზურაბიშვილს განუსაზღვრა. საპარლამენტო რესპუბლიკა სრული სახით 2024 წლიდან ამოქმედდება (პრეზიდენტს 2024 წლიდან არაპირდაპირ აირჩევენ, თუ არ გადააყენეს ან გადადგა - ამას კონსტიტუცია ითვალისწინებს) და ჯერჯერობით, კვლავ ნახევრად-საპრეზიდენტო მოდელი გვაქვს, უფრო სწორედ ამ მოდელის ჰიბრიდული ვერსია საპარლამენტო რესპუბლიკის ატრიბუტებით (სრული გაუგებრობა). ლოგიკური იყო, ეს ხელს შეუწყობდა პოლიტიკურ კრიზისებს ქვეყანაში.

შესაბამისად, პრეზიდენტი არ არღვევს კონსტიტუციას - თავად კონსტიტუცია არღვევს კონსტიტუციასთან შესაბამის არსებით პრინციპებს. დაირღვა მხოლოდ ის კონსტიტუციური ნორმა, რომელიც 2017/18 წლებში დაიწერა.

დაირღვა პოლიტიკური კულტურის სტანდარტი (ხელისუფლებასთან პოლიტიკური კონტრაქტი ანუ თანხმობა არ შემდგარა) და არა კონსტიტუცია (პრეზიდენტი ამბობს, რომ კონსტიტუციას იცავს, პირიქით). თან იმდენად ნათლად და ცალსახად, რომ იმპიჩმენტი ლეგიტიმურად იქნეს მიჩნეული კონსტიტუციის დარღვევის ხარისხობრივი კრიტერიუმების შესაბამისად.

საქართველოს 2017/18 წლის რეფორმით სრულიად განახლებულ კონსტიტუციაში არც ის არის აღნიშნული, რომ კონსტიტუციის მხოლოდ განზრახი დარღვევა შეიძლება გახდეს იმპიჩმენტის საფუძველი.

სამართალში ბრალის ფენომენი დამუშავებულია და მისი განვრცობა შეიძლება კონსტიტუციურ-სამართლებრივ გამოწვევებზე - მისი დარღვევა-არდარღვევის საკითხის განხილვისას.

კონსტიტუციის de iure დარღვევის განხილვისას შემდეგი პრობლემებია: ორი პრიმატი და პრინციპია, რომელიც ერთმანეთს უპირისპირდება - კონსტიტუციის დაცვის ზოგადი ვალდებულება (შეუთანხმოს ვიზიტები მთავრობას) და 78-ე მუხლით ნაკისრი ვალდებულება. პრეზიდენტი ცდილობს ახსნას საკუთარი პოზიციონირებები 78-ე მუხლით (ჩრდილო-ატლანტიკურ და ევროპული კავშირის სუპრანაციონალურ სამართლებრივ სივრცეში ინტეგრაციის პროცესისკენ სწრაფვა). საინტერესოა, რომ კონსტიტუციის ეს ნორმა მისსავე პირველ მუხლთან მოდის წინააღმდეგობაში - სრული სუვერენიტეტის კონცეფციასთან (EU შეზღუდული სუვერენიტეტის კონცეფციას აღიარებს). კონსტიტუციის შემუშავებისას ეს ორი მუხლი უნდა განვრცობილიყო და დაზუსტებულიყო, რა სტანდარტია 78-ე მუხლით აღიარებული სწრაფვა სუპრანაციონალიზმისაკენ სრული სუვერენიტეტის პარალელური აღიარების კონტექსტში.

გარდა ამისა, სწორედ კონსტიტუციის დაცვის ზოგადი ვალდებულება ასაზრდოებს პრეზიდენტის მრწამსს, განახორციელოს 78-ე მუხლით ნაკისრი ვალდებულებები. პრობლემა ისაა, რომ ამ ნორმათა კორელაცია არ არის ინტერპრეტირებული საერთოდ სადმე და პრეზიდენტიც არ არის იურისტი, ყოველივე ეს თავად განმარტოს და სწორად აღიქვას.

შესაბამისად, რაც შეეხება კონსტიტუციის de facto დარღვევას (რაც მოიმოქმედა) და de iure კონსტიტუციურ მანდატს (რაც უნდა მოემოქმედებინა) - ორივე მიმართულებით ბრალის თეორია (რომელიც ზოგიერთს საქართველოში მხოლოდ სისხლის სამართალში რელევანტური ჰგონია) ორ პრობლემას უსვამს ხაზს:

1. პრეზიდენტმა ვერ აღიქვა, რას არღვევს და საერთოდ არღვევს თუ არა;

2. ბრალის სუბიექტურ თეორიაში (რომელიც მხოლოდ სისხლის სამართლის კონტექსტში რელევანტური ჰგონიათ) - პირდაპირი განზრახვა კონსტიტუციის დარღვევისაკენ არ არის წარმართული. პირდაპირი განზრახვის დროსაც შეიძლება დამრღვევს არ ჰქონდეს შედეგის დადგომის მკვეთრად გამოხატული სურვილი, მაგრამ იგი უნდა ითვალისწინებდეს შედეგის დადგომის გარდაუვალობას, მაშინ, როცა ევენტუალური განზრახვის დროს, შედეგის დადგომის მხოლოდ შესაძლებლობას უშვებს. ევენტუალური გულისხმობს შემდეგს - დარღვევა არ უნდა და მაინც არღვევს.

შესაბამისად - de facto კონსტიტუცია დაირღვა, მაგრამ de iure - სადავოა კონსტიტუციური დარღვევის სუბიექტური მხარე - შეცდომა და არასწორი ინტერპრეტაცია რამდენად უნდა იქნეს აღქმული დარღვევად.

მაგრამ ე. წ. ჯონ როულზისეული სამართლიანობის პერსპექტივიდან (სამართლებრივი სახელმწიფოს მატერიალური აღქმა) - სხვა კითხვები იბადება - დარღვევის ფაქტი რამდენად არის დამრღვევის სუბიექტური ნების გათვალისწინებით - შეცდომაში შემყვანი ბუნდოვანი კონსტიტუციური ნორმების არასწორი აღქმისას - დარღვევა.

იმპიჩმენტის უშუალო საფუძველი, ჩემი მოსაზრებით, თუ იმპიჩმენტის შესახებ კონსტიტუციის ნორმებს კომპლექსურად, არ არსებობს და ამავდროულად, ხარისხობრივად რამდენად გასწვდება ეს „დარღვევა“ იმპიჩმენტისათვის აუცილებელ კრიტერიუმს, სადავოა. იმპიჩმენტი სამართლებრივთან ერთად პოლიტიკური პროცესია.

ბრალის თეორიის კონტექსტში თუ აღვიქვამთ პრეზიდენტის ქმედებებს, ნათელია რომ პრეზიდენტი იცავს უმნიშვნელოვანეს პრინციპს, რა პროცესშიც მეორე „პრინციპს“ არღვევს…

კონსტიტუციის 78-ე მუხლის და 1-ლი მუხლის ურთიერთწინააღმდეგობრივი ხასიათის ბრალია ეს ყველაფერი.

ამასთან, მთავრობასთან შეთანხმების გარეშე წარმართვა მოლაპარაკებებისა, მისი მიზნის და კონსტიტუციური ინტენციის განმარტების გარეშე და ამ ყველაფრის ასე მარტივად შეფასება, რომ რადგან არ შეუთანხმა, ე. ი. კონტიტუცია დაარღვია - ერთი შეხედვით, მყარი დასაბუთების დეფიციტის ელფერს იძენს. ბევრად სიღრმისეული ანალიზია საჭირო და ნაღმი კონსტიტუციური ნორმების ბუნდოვანებაა, რაც სასამართლომ უნდა დააზუსტოს.

ჩემი აზრით, სასამართლოსადმი მიმართვის საფუძველი არ არსებობს. ასევე, რამდენად არის კონსტიტუციურ წარდგინებაში აღწერილი „დარღვევა“ იმპიჩმენტის ასეთი უშუალო საფუძველი ხარისხობრივი კრიტერიუმებით?

საშუალო კვალიფიკაციის იურისტი, მხოლოდ ამ მიზეზით საკონსტიტუციო სასამართლოს არ მიმართვადა. ზოგადად, საინტერესო პრეცედენტია იმ თვალსაზრისით, რომ სასამართლოს მიერ განმარტებული კონსტიტუციის ხმას გავიგებთ.

რადგან დაირღვა უფრო პოლიტიკური კულტურის სტანდარტი (არ შედგა პოლიტიკური კონტრაქტი მთავრობასთან), ვიდრე რაიმე უხეშად სამართლებრივად რელევანტური (პრეზიდენტი ამბობს, რომ კონსტიტუციას იცავს), იმდენად ცალსახად და ნათლად, რომ დარღვევის ხარისხობრივი კრიტერიუმებით იმპიჩმენტი ასე ერთმნიშვნელოვნად ლეგიტიმურად იქნეს მიჩნეული.

იმპიჩმენტის საფუძველი იმდენად ნათელი და ცალსახა უნდა იყოს, რომ არავის გაუჩნდეს კითხვა მის საფუძვლებთან დაკავშირებით.

ხელისუფლებისადმი ნდობის კრიზისი (public trust) სამართლებრივი სახელმწიფოს კრიზისია (არმინ ფონ ბოგდანდი). ნუ გავაღრმავებთ ამ კრიზისს.

დიდი იმედი მაქვს, რომ საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლო ზემოხსენებულ მსჯელობებს გაითვალისწინებს.

საქართველოს კონსტიტუციის ბოლო, 78-ე მუხლი ავალდებულებს ყველა კონსტიტუციურ ორგანოს, „თავიანთი უფლებამოსილების ფარგლებში მოიცავს ევროპის ყველა ზომას და ჩრდილოატლანტიკური ხელშეკრულების ორგანიზაციაში საქართველოს სრული დაცვის უზრუნველსაყოფად”.

გარდა პრეზიდენტისა, სახალხო დამცველის კონსტიტუციური ორგანო და მისი დუმილი მიმდინარე კონსტიტუციური კრიზისებისას (მაგ. პრეზიდენტის იმპიჩმენტი) სახალხო დამცველის მანდატის დაკნინების და არაკონსტიტუციური პრაქტიკის ჩამოყალიბების საფუძველია.

სინამდვილეში სახალხო დამცველს ახლა საკუთარი პოზიცია მზად უნდა ჰქონდეს პრეზიდენტის წინააღმდეგ წარმოებულ არალეგიტიმურ იმპიჩმენტის პროცედურასთან დაკავშირებით და მინიმუმ amicus curiae-ის (ე.წ. “სასამართლოს მეგობრის” მოსაზრება) მოსაზრების ფორმით უნდა შეჰქონდეს საკონსტიტუციო სასამართლოში (ასევე, უნდა განმარტავდეს - სამართლებრივი დასკვნა უნდა დადოს, თუ ვინ მოიაზრება მაგ. პოლიტპატიმრის ცნებაში და საქართველოს სრულიად უდანაშაულო ექს-პრეზიდენტის - მიხეილ სააკაშვილის გათავისუფლებას ითხოვდეს. აქვე ხაზს ვუსვამ, რომ იურისტი და ჟურნალისტი ნიკა გვარამია პოლიტპატიმარი იყო. და საქართველოს ექს-პრეზიდენტი მიხეილ სააკაშვილიც პოლიტპატიმარია).

სახალხო დამცველი საერთოდ ყველაფერს უნდა აკეთებდეს, რომ გადაარჩინოს პროამერიკული და ზოგადად, დასავლური განწყობები ქვეყანაში.

დასკვნის ნაცვლად

საქართველოს გაცხადებული პოლიტიკური ნება არის ევროპული და ჩრდილო-ატლანტიკური ინტეგრაცია და ამას ხაზს უსვამს საქართველოს მოქმედი კონსტიტუციის უკანასკნელი, 78-ე მუხლი.

პრეზიდენტი არ არის ვალდებული ყველაფერში ეთანხმებოდეს მთავრობას; საპარლამენტო რესპუბლიკებშიც კი ეს ეწინააღმდეგება პრეზიდენტის პოლიტიკურ და კონსტიტუციურ მანდატს. პრეზიდენტი არ შეიძლება იყოს ხელისუფლების პოლიტიკური სატელიტი, მით უმეტეს, თუ ის არის პირდაპირ არჩეული და პოლიტიკური პარტიებისგან სრულიად დამოუკიდებელი (აპარტიული პოლიტიკური სუბიექტი).

პრეზიდენტმა დაარღვია მხოლოდ ის ნორმა, რაც კონსტიტუციაში არასწორად აღმოჩნდა 2017/18 წლების საკონსტიტუციო რეფორმის შედეგად.

ამ კონტექსტში, საქართველოს პრეზიდენტის წინააღმდეგ იმპიჩმენტის წარმოებას არ აქვს ერთმნიშვნელოვანი კონსტიტუციური საფუძველი.

საქართველოს საგარეო-პოლიტიკური პოზიციონირების და მისი პოლიტიკური იმიჯისათვის რეგიონში (და არა მხოლოდ) უმნიშვნელოვანესი და არსებითია, რომ საქართველოს პრეზიდენტის იმპიჩმენტის პროცესი არ წარიმართოს იმ მოტივით, რომ ის, უბრალოდ, საქართველოს ევროპულ კავშირსა და ჩრდილო-ატლანტიკური ხელშეკრულების ორგანიზაციაში ინტეგრაციის სასარგებლოდ საუბრობდა ევროპის დედაქალაქებში.

სწორედ ეს არის არაკონსტიტუციური და არა საქართველოს პრეზიდენტის - სალომე ზურაბიშვილის სრულიად ლეგიტიმური და მისსავე კონსტიტუციურ მანდატთან შესაბამისი საგარეო-პოლიტიკური აქტივობები.

ყოველივე ზემოაღნიშნულის გათვალისწინებით, საქართველოს მოქმედი პრეზიდენტის წინააღმდეგ წამოწყებული იმპიჩმენტის პროცედურა არალეგოტიმურია, რადგან ეფუძნება კონსტიტუციის თვითნებურ განმარტებას.

და საბოლოოდ: საქართველოს კონსტიტუციაზე ძალადობა უნდა დასრულდეს. ეს მოხერხებადია საყოველთაო რეფერენდუმის ფარგლებში მიღებული ახალი კონსტიტუციით, რომელიც კონსტიტუციონალიზმის არსებით პრინციპებს გაითავისებს და საყოველთაო პოლიტიკური ნების ერთმნიშვნელოვნად ამსახველ ნორმატიულ აქტად ჩამოყალიბდება.

თინათინ ერქვანია

საქართველოს საზოგადოებრივ საქმეთა ინსტიტუტის (GIPA) სამართლისა და პოლიტის სკოლის სრული პროფესორი.

საერთაშორისო სამართლისა და შედარებითი საჯარო სამართლის ჰაიდელბერგის მაქს-პლანკის ინსტიტუტის (MPIL Heidelberg) მიწვეული მკვლევარი.

პარიზის პოლიტიკურ მეცნიერებათა ინსტიტუტის (SciencesPo) სამართლის სკოლის (École de droit) მიწვეული მკვლევარი.

[1] ეს არის ჟან-ჟაკ რუსოს ერთ-ერთი ყველაზე ცნობილი ციტატა, რომელიც საერთო პოლიტიკურ ნებას (volonté générale) განმარტავს ყველაზე ავთენტურად: "La souveraineté ne peut être représentée, par la même raison qu'elle ne peut être aliénée ; elle consiste essentiellement dans la volonté générale, et la volonté ne se représente point : elle est la même, ou elle est autre ; il n'y a point de milieu. Les députés du peuple ne sont donc ni ne peuvent être ses représentants, ils ne sont que ses commissaires ; ils ne peuvent rien conclure définitivement. Toute loi que le peuple en personne n'a pas ratifiée est nulle; ce n'est point une loi." Jean-Jacques Rousseau, Du Contrat Social III,15, 1762. რუსო დემოკრატიის პრინციპის თეორიული გააზრებისას ერთმანეთისაგან მიჯნავს ინდივიდუალურ ინტერესთა (volonté particulière), უბრალოდ, ჯამს (volonté de tous) და უმრავლესობის ნებას (volonté de la majorité). ხაზს უსვამს საერთო პოლიტიკური ნების (volonté générale) მნიშვნელობას, რომელიც ლეგიტიმატორული საფუძველია სახელმწიფო მმართველობისა. საერთო პოლიტიკური ნება (volonté générale) გულისხმობს იმ საერთო იდეალზე (ღირებულებებზე) კონცენტრირებას, რომელსაც სახელმწიფო მმართველობა და თავად სახელმწიფო ემსახურება. თუ მმართველობა ამ იდეალებს ღალატობს, რევოლუციის უფლებაც გამართლებულად მიიჩნევა. რაც შეხება წარმომადგენლობით დემოკრატიას, კონსტიტუციის დამფუძნებელი ხელისუფლება იმ დროებითი წარმომადგენლობითი მანდატის მქონე დეპუტაციისაგან განსხვავდება, რომელიც საპარლამენტო არჩევნების შედეგად პერიოდულად აირჩევა. კონსტიტუცია მუდმივმოქმედი ინსტრუმენტია. ამიტომ, რუსო ხაზს უსვამს, რომ სუვერენიტეტის პრინციპი ირღვევა, თუკი კონსტიტუციის დამფუძნებელი ხელისუფლება იმ დროებით მანდატთან გაიგივდება, რომელიც აირჩია კონკრეტული ვადით. ამიტომ, ყოველი ახალი კონსტიტუცია რეფერენდუმით უნდა მტკიცდებოდეს (წარმომადგენლობითი დემოკრატია გულისხმობს ინტერესთა რეპრეზენტირებას დამკვიდრებული პოლიტიკური წესრიგის ფარგლებში და არა ხალხის პოლიტიკური ნების ჩანაცვლებას, ამავე პოლიტიკური წესრიგის ფუნდამენტური ცვლილებების კონტექსტში). ეს საიმისოდ, რომ ის საერთო პოლიტიკური ნების (volonté générale) განხორციელებად იქნეს აღქმული და არა კლიენტელიზმად. შესაბამისად, 2017-18 წლების კონსტიტუციური რეფორმა შერეული დემოკრატიის (mixed democracy) და ავტოკრატიის კლასიკური ნიმუშია - საყოველთაო რეფერენდუმით არ დამტკიცებულა, მასზე საერთო პოლიტიკური კონსესუსი არ შემდგარა და ამ კონტექსტში, ლეგიტიმაცია არ გააჩნია. ზოგადად, 1995 წლის კონსტიტუციის ის ვერსია, რომელიც გამოიყენებოდა 2017/18 წლის რეფორმისას, საყოველთაო რეფერენდუმის ჩატარებას არ ითვალისწინებდა საკონსტიტუციო ცვლილებებისათვის (საქართველოს მოქმედი 1995 წლის კონსტიტუცია ამ სტანდარტს დღემდე არ ითვალისწინებს), რაც კიდევ ერთი ხარვეზია შევარდნაძისეული 1995 წლის კონსტიტუციის.

[2]საკონსტიტუციო სასამართლოს 2010 წლის 28 ივნისის გადაწყვეტილება (466-ე კონსტიტუციური სარჩელი) −საქართველოს სახალხო დამცველი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ, II-4.

[3]Hillgruber Chr., Verfassungsinterpretation, in: Depenhauer O., Grabenwarter Chr., (Hrsg.), Verfassungstheorie, 506 ff.

[4]Starck Chr., Maximen der Verfassungsauslegung, in: Isensee J., Kirchhof P., Handbuch des Staatsrechts, B. XII, Normativität und Schutz der Verfassung, 3. Völlig neubearbeitete und erweiterte Aufl., 2014, 614.

[5]Häberle P. in: Battis U., Mahrenholz E.G., Tsatsos D. (Hrsg.), Das Grundgesetz im internationalen Wirkungszusammenhang der Verfassungen – 40 Jahre Grundgesetz, Berlin 1990, გვ. 19-დან.

[6]Nolte G., European and US constitutionalism: Comparing essential elements, in: Nolte G. (ed.), European and US Constitutionalism, Cambridge 2005, 3-20.

[7]იქვე.

[8]Barak A., The Judge in a Democracy, 2006, 3 et seq.

[9] გერმანიის ფედერაციულ რესპუბლიკაში არსებობს ასეთი კანონი - “Das Gesetz über die Ruhebezüge des Bundespräsidenten (BPräsRuhebezG)”, იგივე - “ფედერალური პრეზიდენტის საპენსიო კანონი (BPräsRuhebezG)”. არეგულირებს გერმანიის ფედერაციული რესპუბლიკის ფედერალური პრეზიდენტის ანაზღაურებას მის მიერ თანამდებობის დატოვების შემდეგ. მიღებულია 1952 წელს და ძალაშია 2009 წელს განახლებული ვერსიით. ყოფილი პრეზიდენტები ფლობენ და იღებენ მნიშვნელოვან ბენეფიტებს. ანალოგიური სტანდარტისაა აშშ-ის ფედერალური კანონი - “The Former Presidents Act”, მიღებული 1958 წელს. ამ უკანასკნელის თანახმად, ყოფილ პრეზიდენტებს უფლება აქვთ მიიღონ პენსია, პერსონალი, საოფისე ხარჯები, სამედიცინო მომსახურება, ჯანმრთელობის დაზღვევა და სადაზვერვო სამსახურის დაცვა. მსგავსი კანონები არსებობს თანამდროვე დემოკრატიებში თუნდაც კლასიკურ საპარლამენტო სისტემებში. საქართველოში ამ ტიპის გარანტიები ყოფილ პრეზიდენტებს არ გააჩნიათ.

[10] Hassemer/Neumann/Saliger (Hg.), Einführung in die Rechtstheorie und Rechtsphilosophie der Gegenwart, 9. Aufl., 2016, გვ. 303.