თქვენ არ ეცნობით სასამართლოს მეგობრის სააპლიკაციო ფორმის სრულ ვერსიას. სრული ვერსიის სანახავად, გთხოვთ, ვერტიკალური მენიუდან ჩამოტვირთოთ მიმაგრებული დოკუმენტი

1. საქმე/საქმეები რომლებთან დაკავშირებითაც სასამართლოს მეგობრის წერილობითი მოსაზრებაა შემოტანილი

ა. საქართველოს პარლამენტის წევრების (ირაკლი კობახიძის, შალვა პაპუაშვილის, მამუკა მდინარაძის და სხვების, სულ 80 წევრის) კონსტიტუციური წარდგინება საქართველოს პრეზიდენტის მიერ საქართველოს კონსტიტუციის სავარაუდო დარღვევის საკითხზე.

2. სასამართლოს მეგობრის მოსაზრება

„საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის 21⁴-ე მუხლის შესაბამისად, წარმოგიდგენთ მოსაზრებას კონსტიტუციურ წარდგინებასთან (N1797) დაკავშირებით, რომელიც საქართველოს პრეზიდენტის მიერ საქართველოს კონსტიტუციის დარღვევის საკითხს ეხება:

საქართველოს პრეზიდენტის წინააღმდეგ იმპიჩმენტის პროცედურის არალეგიტიმურობის შესახებ

1. იმპიჩმენტის პოლიტიკურ-სამართლებრივი მექანიზმი

საქართველოს პრეზიდენტის იმპიჩმენტის საკითხზე გადაწყვეტილებების მიღების პროცესში, მნიშვნელოვანია ამ პოლიტიკურ-სამართლებრივი ინსტიტუტის ისტორიულ და კომპარატივისტულ კონტექსტში გააზრება. იმპიჩმენტის არსი სახელმწიფოს მაღალი თანამდებობის პირთა ძალაუფლების შეზღუდვის მიმართ ქმედითი ღონისძიების არსებობაა, რაც კონსტიტუციის ფუნდამენტური, ხელისუფლების დანაწილების, აგრეთვე კონტროლისა და ბალანსის პრინციპებიდან გამომდინარეობს და მის ძირითად ფუნქციებს სანქციის, კონტროლისა და პრევენციის ფუნქციები წარმოადგენს.

იმპიჩმენტი ინგლისური პარლამენტარიზმის პირმშოა, თუმცა პრეზიდენტის იმპიჩმენტის სამართლებრივი ინსტრუმენტი ამერიკის შეერთებულ შტატებში გაჩნდა. აღნიშნული არ წარმოადგენს უბრალოდ ისტორიული ფაქტის კონსტატაციას. ამერიკის შეერთებული შტატების სახელმწიფო ორგანიზაციისა და პოლიტიკური სისტემის თავისებურებები, კერძოდ კი, საპრეზიდენტო რესპუბლიკის მმართველობითი მოდელის ლოგიკური შედეგები, განსაზღვრავს სწორედ იმპიჩმენტის, როგორც პოლიტიკურ-სამართლებრივი ინსტრუმენტის რაობას. იმპიჩმენტი, ისევე, როგორც უნდობლობის ვოტუმი, საგამონაკლისო ბერკეტებია, რომლებიც თავისი შინაარსიდან გამომდინარე, მხოლოდ განსაკუთრებული შემთხვევებისას, პოლიტიკური კრიზისის ან მაღალი ლეგიტიმაციისა და მანდატის მქონე თანამდებობის პირთა სამართლებრივი სივრციდან გასვლის შემთხვევაში გამოიყენება. ამიტომაც, იმპიჩმენტის შესახებ, პრაქტიკიდან გამომდინარე მსჯელობა, პრაქტიკულად შეუძლებელია, ვინაიდან მსოფლიოში სახელმწიფოს მეთაურთა იმპიჩმენტის მხოლოდ რამდენიმე შემთხვევაა დაფიქსირებული. განსაკუთრებით აღნიშვნის ღირსია ამერიკის შეერთებული შტატების პრეზიდენტების რიჩარდ ნიქსონისა და ბილ კლინტონის; ისრაელის პრემიერ-მინისტრის მოშე კაცავის; რუმინეთის პრეზიდენტის ტრაიან ბაცესკუსა და უკრაინის პრეზიდენტის ვიქტორ იუშჩენკოს იმპიჩმენტები; უფრო მოგვიანებით კი, სამხრეთ კორეის პრეზიდენტის, პაკ ინ ჰესა და ბრაზილიის პრეზიდენტის დილმა რუსეფის, წარმატებულად და ალბანეთის პრეზიდენტის ილირ მეტას წინააღმდეგ წარუმატებლად წარმოებული იმპიჩმენტის პროცედურები.

საქართველომ, მეორე ეროვნული კონსტიტუციის მიღებიდან არასრული 3 ათწლეულის მანძილზე მმართველობის პრაქტიკულად ყველა ტიპი გამოცადა. იმპიჩმენტი გათვალისწინებული იყო ჯერ კონსტიტუციის თავდაპირველ რედაქციაში, როდესაც ჩვენი ქვეყანა წმინდად საპრეზიდენტო მმართველობის მოდელს წარმოადგენდა. 1995 წლის რედაქციით, საქართველოს კონსტიტუციის 75-ე მუხლი განსაზღვრავდა პრეზიდენტის იმპიჩმენტის საფუძვლებს, კერძოდ კონსტიტუციის დარღვევას, სახელმწიფოს ღალატსა და სისხლის სამართლის სხვა დანაშაულის ჩადენას. დღევანდელი რედაქციით, მხოლოდ კონსტიტუციის დარღვევა და ქმედებაში სისხლის სამართლის ნიშნების არსებობა არის დარჩენილი. მიუხედავად 2017-2018 წლების საკონსტიტუციო რეფორმის ფარგლებში არსებული მცდელობებისა, რომლებითაც მოდიფიცირდა იმპიჩმენტის მანამდე არსებული სამართლებრივი რეგულირება, ჩვენ მივიღეთ იმპიჩმენტის მექანიზმის ბუნდოვანი, პრეზიდენტის არსებულ კონსტიტუციურ როლთან შეუსაბამო რეგლამენტაცია. იმპიჩმენტის ინსტრუმენტის სამართლებრივი ევოლუცია კრიტიკულად აქვს შეფასებული პროფესორ ევა გოცირიძეს 2013 წელს გამოცემულ ნაშრომში „იმპიჩმენტი ამერიკის შეერთებულ შტატებში“, სადაც ის იმპიჩმენტის ქართული მოდელის ევოლუციურ გზას რუსულს ადარებს: „“ხელისუფლების დაცვის“ საზრუნავი, რომელიც უწინარესად ნდობადაკარგულ თანამდებობის პირთა ხელისუფლებისგან ჩამოცილებას გულისხმობს, აქ ერთგვარად ფოკუსშეცვლილია და „ძლიერთა ამა ქვეყნისათათვის“ ხელისუფლების შენარჩუნებაზეა ორიენტირებული. არადა, იმ ქვეყნებში, სადაც ჯერ კიდევ ნაკლები დემოკრატიაა და სადაც დემოკრატიული ინსტიტუტების ფუნქციონირებას ავტორიტარიზმისა და ტოტალიტარიზმის ძლიერი ინერცია ისედაც მეტისმეტად აბრკოლებს, მხოლოდ მოქნილი, ეფექტიანი და მიზანზე ორიენტირებული საშუალებებით შეიძლება ფონს გასვლა, ჯანსაღი ხელისუფლების საიმედოდ დამკვიდრება... „რუსმა კონსტიტუციონალისტებმა (ქართველებისგან განსხვავებით) მოახერხეს იმპიჩმენტის მექანიზმი სამართლიანობის შედარებით მეტი გარანტიით აღეჭურვათ და შეემცირებინათ უსაფუძვლო, ფაქტებზე დაუფუძნებელი გადაყენება...“[1]

ის, რაც ჯერ კიდევ ცოტა ხნის წინ არარეალისტურად მიაჩნდათ, მაინც მოხდა: 2023 წელს პრეზიდენტის იმპიჩმენტი დღის წესრიგში დადგა. საქართველოში განხორციელებული საკონსტიტუციო რეფორმების სვადასხვა ეტაპზე, იმპიჩმენტის სამართლებრივმა საფუძვლებმა ცვლილება განიცადა. იმპიჩირებადი პრეზიდენტის მიერ ფიცის დადების მომენტიდან, 2018 წლის 16 დეკემბრიდან, საქართველო, პრაქტიკულად საპარლამენტო რესპუბლიკაა (ან ნახევრად საპარლამენტო, სანამ ქვეყნის პრეზიდენტი ახალი, არაპირდაპირი წესით არ აირჩევა). შესაბამისად, მნიშვნელოვანია იმის გააზრება, თუ რა ფუნქცია და მიზანი შეიძლება იმპიჩმენტის ინსტრუმენტს საპარლამენტო რესპუბლიკაში ჰქონდეს. ამისათვის, მნიშვნელოვანია მმართველობითი მოდელით მსგავსი ქვეყნების, გერმანიის ფედერაციული რესპუბლიკის, ავსტრიისა და ისრაელის, აგრეთვე ალბანეთის გამოცდილებაზე შედარებით-სამართლებრივ ჭრილში მსჯელობა.

საპარლამენტო რესპუბლიკაში, სადაც რეალური პოლიტიკური ძალაუფლება მთავრობის ხელშია, ხოლო პრეზიდენტი, საკონსტიტუციო მონარქიებში მონარქის მსგავსად, უფრო მეტად წარმომადგენლობით ფუნქციებს ასრულებს, პრეზიდენტის იმპიჩმენტი კონსტიტუციონალიზმის რელიქტადაც მიიჩნევა. საგარეო წარმომადგენლობითი სტატუსის ქონა კი, როგორც სიმბოლოსი (მსგავსად მონარქისა), პრეზიდენტის ინსტიტუტის, ამ თანამდებობაზე ყოფნის, იმანენტურია.

ავსტრიაში, რომელიც საპარლამენტო რესპუბლიკაა, ფედერალური პრეზიდენტი პირდაპირი წესით აირჩევა. ამ თვალსაზრისით, ავსტრიის მმართველობითი მოდელი ჰგავს მოდელს საქართველოს საპარლამენტო რესპუბლიკად ტრანსფორმაციის იმ გარდამავალი ეტაპისა, რომელშიც ქართული სახელმწიფო 2018 წლის 16 დეკემბრიდან იმყოფება. ეს არის მდგომარეობა, როდესაც საპარლამენტო რესპუბლიკის მაკონსტიტუირებელი ნორმები უკვე ამოქმედებულია, ხოლო პრეზიდენტი ერთჯერადად, უშუალოდ ხალხის მიერ არის არჩეული, თანაც, ავსტრიის მსგავსად, 6 წლის ვადით. ავსტრიის ფედერალური პრეზიდენტის იმპიჩმენტის საკითხის აღძვრისთვის შემდეგი პროცედურაა გათვალისწინებული: ფედერალურ კრებას, რომელიც ეროვნული საბჭოსა და ფედერალური საბჭოსგან შედგება, შეუძლია საკონსტიტუციო სასამართლოს წინაშე აღძრას ბრალდება პრეზიდენტის მიერ ფედერალური კონსტიტუციის დარღვევასთან დაკავშირებით, თუ გადაწყვეტილების მიღებას ორივე წარმომადგენლობითი ორგანოს ნახევარზე მეტი ესწრება და გადაწყვეტილებას მხარს 2/3-ის უმრავლესობა დაუჭერს. საკონსტიტუციო სასამართლოს შეუძლია თანამდებობიდან გაათავისუფლოს ფედერალური პრეზიდენტი.

ისრაელში, პრეზიდენტი უშუალოდ მონოკამერალური პარლამენტის, ქნესეთის მიერ აირჩევა. ისრაელის პრეზიდენტის იმპიჩმენტი შესაძლებელია, თუ ქნესეთის რეზოლუციით, ის „არ შეესაბამება თანამდებობას“. ქნესეთის არანაკლებ 20 წევრს შეუძლია საკითხის ინიციირება, რასაც ქნესეთის პალატის კომიტეტის წევრთა არანაკლებ ¾-მა უნდა დაუჭიროს მხარი. ისრაელში პრეზიდენტის იმპიჩმენტის პროცედურაა მთლიანად საპარლამენტო ხასიათისაა და მისი განხორციელებისთვის ქნესეთის წევრთა ¾-ის მხარდაჭერაა საჭირო.

საპარლამენტო რესპუბლიკათა გამოცდილების გაზიარების თვალსაზრისით საინტერესოა ალბანეთის შემთხვევა, სადაც 2021 წელს დაიწყეს პრეზიდენტის წინააღმდეგ იმპიჩმენტის პროცედურა[2]. ალბანეთის კონსტიტუციით, რესპუბლიკის პრეზიდენტი შეიძლება გათავისუფლდეს თანამდებობიდან კონსტიტუციის სერიოზული დარღვევის ან მძიმე დანაშაულის ჩადენისთვის. ამ შემთხვევაში პრეზიდენტის გადაყენების შესახებ წინადადება შეიძლება შეტანილ იქნეს კუვენდის (ალბანეთის პარლამენტი) წევრთა არანაკლებ ერთი მეოთხედის მიერ, რომელსაც მხარი უნდა დაუჭიროს კუვენდის წევრთა არანაკლებ ორმა მესამედმა. კუვენდის გადაწყვეტილება საკონსტიტუციო სასამართლოს ეგზავნება, რომელიც თუ დაადასტურებს რესპუბლიკის პრეზიდენტის ბრალეულობას, აცხადებს მისი თანამდებობიდან გადაყენების შესახებ. 2021 წელს, ალბანეთის პრეზიდენტის, ილირ მეტას წინააღმდეგ იმპიჩმენტის პროცედურა აღიძრა. ილირ მეტას იმპიჩმენტს რამდენიმე საფუძვლით ითხოვდნენ, რომელთა დიდი ნაწილი არჩევნების თარიღის დანიშვნასა და შეცვლას უკავშირდებოდა, თუმცა საკონსტიტუციო სასამართლომ არ მიიღო პრეზიდენტის თანამდებობიდან გადაყენების გადაწყვეტილება.

საპარლამენტო რესპუბლიკის საქართველოში დღეს მოქმედი მოდელი ყველაზე მეტ მსგავსებას ავლენს გერმანულ პარლამენტარიზმთან. საქართველოს პრეზიდენტის უფლებამოსილებანი და სტატუსი მსგავსია გერმანიის ფედერალური პრეზიდენტის სტატუსისა. ამიტომ, საინტერესო იქნებოდა პრეზიდენტის იმპიჩმენტის გერმანული გზის გაანალიზება და მხედველობაში მიღება იმდენად, რამდენადაც ის შინაარსობრივად არის ქართულ მოდელთან შედარებადი. გერმანიაში პრეზიდენტის იმპიჩმენტისთვის გათვალისწინებულია პოლიტიკური კომპონენტი, რომელიც გულისხმობს საკითხის აღძვრვას ბუნდესტაგის ან ბუდენსრატის (ფედერალური საბჭოს) წევრთა ერთი მეოთხედის ინიციატივით. პრეზიდენტის მხრიდან კონსტიტუციის დარღვევისა თუ დანაშაულის ჩადენის დასადგენად კი ფედერალური საკონსტიტუციო სასამართლოს დასკვნაა მნიშვნელოვანი, რომელიც იწვევს შედეგს: პრეზიდენტის უფლებამოსილების შეჩერებას. აღსანიშნავია, რომ საქართველოსაგან განსხვავებით, გერმანიაში იმპიჩმენტის წესით არაა შესაძლებელი მთავრობის ხელმძღვანელის−კანცლერისა და მთავრობის წევრების−მინისტრების, იმპიჩმენტი.

მართალია, განსხვავებით გერმანიის კონსტიტუციური დანაწესისგან, საქართველოს პრეზიდენტის იმპიჩმენტის საკონსტიტუციო საფუძველში კონსტიტუციური თუ სისხლისსამართლებრივი დელიქტის სუბიექტური კომპონენტი−განზრახვა, ექსპლიციტურად არ არის მოხსენიებული, თუმცა იმპიჩირებადი პირის ქმედების კონსტიტუციურობის შეფასებისას, საკონსტიტუციო სასამართლო უნდა დაეყრდნოს კონსტიტუციური დელიქტისთვის დამახასიათებელი ნიშნების (სუბიექტი, ობიექტი, სუბიექტური შემადგენლობა, ობიექტური შემადგენლობა) შემოწმების შედეგებს და მხოლოდ შემდეგ გააკეთოს დასკვნა, გვაქვს თუ არა სახეზე კონსტიტუციის დარღვევა.[3] თუმცა, უმნიშვნელო დარღვევებისთვის იმპიჩმენტის პროცედურის აღძვრა ეწინააღმდეგება მთელს საკონსტიტუციო სამართალში აღიარებულ თანაზომიერების პრინციპს. როგორც პროპორციულობის პრინციპზე მეტაფორულად თქმულა, დაუშვებელია „ბეღურებისთვის ჭურვების სროლა“[4].

ამიტომ, სანამ საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლო პრეცედენტულ და ისტორიულ დასკვნას დადებს, მნიშვნელოვანია ყველა შესაძლო ასპექტის გააზრება.

2. წარმომადგენლობითი უფლებამოსილების განხორციელების პრობლემატიკა

სადავო ქმედება, რომელსაც წარდგინების ავტორები საქართველოს პრეზიდენტს ედავებიან, მის მიერ საქართველოს კონსტიტუციის 52-ე მუხლის პირველი პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტით გათვალისწინებული, საგარეო ურთიერთობებში წარმომადგენლობითი უფლებამოსილების განხორციელების ფარგლების დარღვევაა. თუმცა იმაზე სამსჯელოდ, თუ რამდენად გასცდა პრეზიდენტი თავის კონსტიტუციურ უფლებამოსილებას, მნიშვნელოვანია დასახელებული ნორმის კონსტიტუციის სხვა ნორმასთან, კერძოდ 49-ე მუხლის მესამე პუნქტთან მიმართებაში წარმოჩენა, რომლის თანახმადაც, პრეზიდენტი საქართველოს საგარეო ურთიერთობებში წარმოადგენს[5]. კონსტიტუციის დანაწესები, როგორც წესი, ტექსტის ლაკონიურობითა და აბსტრაქციის მაღალი დონით გამოირჩევა. ეს ხშირად განაპირობებს ხოლმე ცალკეული ცნებებისა თუ წინადადებების განმარტების საჭიროებას. ასეთი განმარტებანი კი კონსტიტუციის ნორმატიული ქსოვილის სისტემური გააზრების გარეშე შეუძლებელია. კონსტიტუციის ნორმათა ინტერპრეტაცია თავისებურებებით გამოირჩევა[6]. პრეზიდენტის უფლებამოსილებათა დიდი ნაწილი ცერემონიული ხასიათისაა[7], თუმცა სიტყვები „წარმოადგენს საქართველოს საგარეო ურთიერთობებში“ არ არის სკ-ის 52-ე მუხლის პირველი პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტით ადეკვატურად დაკომპენსირებული. პრეზიდენტის, როგორც სახელმწიფოს მეთაურის და სიმბოლოს[8] ორგანული, მისი თანამდებობის იმანენტური ფუნქცია არის სახელმწიფოს წარმომადგენლობა. ბუნებრივია, საკითხის ხისტი გაგებითა და მშრალი, პოზიტივისტური განმარტებით ჩვენ სკ-ის 54-ე მუხლის პირველ პუნქტთან მივალთ, რომლის თანახმადაც ქვეყნის საგარეო პოლიტიკას მთავრობა ახორციელებს. კონსტიტუციაში წინააღმდეგობების გამოვლენის შემთხვევაში, მნიშვნელოვანია ამ წინააღმდეგობათა კონსტიტუციის, როგორც ერთიანი ღირებულებითი სისტემის პროდუქტის, „პროკონსტიტუციური“გზით გადაჭრა. კონსტიტუციას საერთო „სული“ აქვს, ღირებულებათა სისტემა, რომლითაც შეკრულია მისი ნორმატიული ქსოვილი. გერმანიის ფედერალური საკონსტიტუციო სასამართლო ერთ-ერთ გადაწყვეტილებაში აღნიშნავს: „კონსტიტუციის ერთიანობა ლოგიკურ-ტელეოლოგიური აზრობრივი სტრუქტურის თვალსაზრისით ინტერპრეტაციის უპირატესი პრინციპია“[9]. კონსტიტუციის ნორმების განმარტებისას მნიშვნელობა არ აქვს მისი ტექსტის ავტორების თავდაპირველ შეხედულებებს[10]. „კანონი შეიძლება იყოს უფრო გონივრული, ვიდრე მისი ავტორები და ის ვალდებულიც კია იყოს თავის ავტორზე გონიერი“.[11] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლო უკვე საკმაო ხანია დამკვიდრებული აქვს ეს სტანდარტი: „...საკონსტიტუციო სასამართლო ვალდებულია, როგორც კონსტიტუციის შესაბამისი დებულება, ისე სადავო ნორმა გაანალიზოს და შეაფასოს კონსტიტუციის ძირითადი პრინციპების კონტექსტში, რათა ეს ნორმები განმარტების შედეგად არ დასცილდნენ მთლიანად კონსტიტუციაში გათვალისწინებულ ღირებულებათა წესრიგს. მხოლოდ ასე მიიღწევა კონსტიტუციის ნორმის სრული განმარტება...“.[12] ამიტომ, კონსტიტუციის 49-ე მუხლის მესამე პუნქტის დანაწესი ისე უნდა იქნას ინტერპრეტირებული, რომ ორი ნორმის კოლიზიური გაგების შედეგები აღმოიფხვრას. აღნიშნული ნორმა არ შეიძლება მივიჩნიოთ 52-ე მუხლის პირველი პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტის შინაარსობრივ კორელაციად. პრეზიდენტი ვერ მოაწერს ხელს კონკრეტულ საერთაშორისო ხელშეკრულებებს და ვერ განახორციელებს მთავრობის 54-ე მუხლით გათვალისწინებული საგარეო პოლიტიკას. როგორც აღინიშნა, პრეზიდენტი წარმოადგენს საქართველოს საგარეო ურთიერთობებში და ეს პრეზიდენტის ინსტიტუტის იმანენტური ფუნქციას წარმოადგენს, რომლის მოქმედება მთავრობის თანხმობისგან აბსტრაჰირებული ხდომილებაა. პრეზიდენტი, თავისი საპრეზიდენტო ვადის ნებისმიერ მომენტში, აღჭურვილია სკ-ის 49-ე მუხლით გათვალისწინებული ფუნქციით. მთავრობას არ შეუძლია პრეზიდენტს აუკრძალოს სხვა ქვეყნისა თუ საერთაშორისო ორგანიზაციების წარმომადგენლებთან კომუნიკაცია. შედეგობრივი თვალსაზრისით, რა განსხვავებაა, პრეზიდენტი საგარეო ვიზიტის დროს ხვდება სხვა ქვეყნის ოფიციალურ პირს თუ ტექნიკური საშუალებით, მაგალითად ტელეფონის მეშვეობით ესაუბრება ასეთ პირებს? ამ ლოგიკით, პრეზიდენტმა, ყოველი საერთაშორისო ზარის მიღების დროს თანხმობა უნდა აიღოს მთავრობისგან. ამდენად, პრეზიდენტის მიერ წარმომადგენლობითი უფლებამოსილებების შესრულებად არ შეიძლება ჩაითვალოს პრეზიდენტის მიერ ნებისმიერი მოქმედების განხორციელება, რომელიც სხვა ქვეყნის ოფიციალურ პირებთან კომუნიკაციას გულისხმობს. უფრო მეტად, პრეზიდენტის ვიზიტების ფორმალური მხარე უნდა იყოს მხედველობაში მისაღები კრიტერიუმი პრეზიდენტის მიერ წარმომადგენლობითი უფლებამოსილების განხორციელებად დაკვალიფიცირებისთვის. თუ პრეზიდენტი ვერ იღებს ფორმალურ ვიზიტზე თანხმობას, მის მიერ თავისი ხარჯით ვიზიტის განხორციელება ვიზიტის ფორმალურ სტატუსს ცვლის და ეს შეგნებული მოქმედება არა პრეზიდენტის მიერ კონსტიტუციის დარღვევის განზრახვის ინდიკატორი, არამედ სწორედ კონსტიტუციურ სივრცეში დარჩენის განმსაზღვრელია.

3. ევროინტეგრაციის მიზანი- საქართველოს კონსტიტუციის 78-ე მუხლის დანიშნულება ამ პროცესში

საქართველოში საგარეო პოლიტიკის ძირითად მიმართულებებს პარლამენტი შეიმუშავებს (სკ-ის 37-ე მუხლი), ხოლო ახორციელებს მას მთავრობა. თუმცა, საქართველოს საგარეო პოლიტიკის მთავარი მიმართულება, მისი საგარეო ვექტორი, განსაზღვრულია არა დაფუძნებული, კონსტიტუციისმიერი (pouvoir constitué) ხელისუფლების მიერ, არამედ ხალხის სადამფუძნებლო[13] ძალაუფლების (pouvoir constituant)[14] მიერ საქართველოს კონსტიტუციის დეკლარაციული შინაარსის დასკვნით მუხლში. შესაბამისად, არც პარლამენტს აქვს უფლება, განსაზღვროს ამ ვექტორისგან განსხვავებული საგარეო პოლიტიკის მიმართულება და არც მთავრობას სწვდება მანდატი საქართველოს საგარეო პოლიტიკის სკ-ის 78-ე მუხლის მიზნებისგან განსხვავებულად განხორციელებისათვის.

მთავარი კითხვა არის თუ რის საფუძველზე ეთქვა პრეზიდენტს უარი სადავო საგარეო ვიზიტების განხორციელებისას? ცნობილია, რომ სახელმწიფო ორგანოების აღჭურვა კონკრეტული უფლებამოსილებებით, მიუხედავად აღმჭურავი თუ მავალდებულებელი ნორმების მიერ გამოყენებული მსგავსი დეონტური ოპერატორებისა, არ შეიძლება განვიხილოთ სხვა სუბიექტური უფლებების, უპირატესად, საქართველოს კონსტიტუციის მეორე თავით გათვალისწინებული ძირითადი უფლებების, ეკვივალენტურად. კომპეტენციების განხორციელება ყოველთვის უნდა იყოს შებოჭილი ისეთი დაწერილი თუ წარმოებული პრინციპებით, როგორიცაა ლეგალურობა, თანაზომიერება, განჭვრეტადობა. სახელმწიფო ორგანოს მიერ უფლებამოსილების განხორციელება უნდა მოხდეს კეთილსინდისიერად, სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპის დაცვით, რათა თავიდან იქნეს აცილებული სახელმწიფო ძალაუფლებით აღჭურვილი პირისა თუ ორგანოს თვითნებობა. თუ ადმინისტრაციულ სამართალში დისკრეციული უფლებამოსილების განხორციელება შებოჭილია ამ პრინციპებით, კონსტიტუციური ორგანო მით უმეტეს უნდა იყოს თავისი კონსტიტუციური ფუნქციების განხორციელებისას ამ ფუნქციებით შებოჭილი (argumentum a maiore ad minus). სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპი აგრეთვე გულისხმობს დისკრეციული გადაწყვეტილების დასაბუთებულობას, განსაკუთრებით მაშინ, როდესაც ამ გადაწყვეტილებას შემზღუდველი ხასიათი აქვს. პრეზიდენტისათვის საგარეო ვიზიტებზე უარის თქმა მთავრობის განკარგულებებით არ არის დასაბუთებული. არც შემდგომ გაკეთებული პოლიტიკური განცხადებები, რომ პრეზიდენტი თავისი საქმიანობით ხელს უშლიდა საქართველოს კანდიდატის სტატუსის მიღების პროცესს[15], გვარწმუნებს ამ სიტყვების ჭეშმარიტებაში: ჯერ ერთი, პრეზიდენტის გაცხადებული კურსი სწორედ კონსტიტუციის 78-ე მუხლის მიზნის მიღწევაა[16]. საპირისპიროს მტკიცების ვალდებულება სწორედ „ბრალმდებელი მხარის“ ტვირთია. ობიექტური დამკვირვებლისთვის კი ცხადი ხდება, რომ მთავრობის მიერ პრეზიდენტისთვის ვიზიტებზე თანხმობის არმიცემა, სულ სხვა მოტივით არის ნაკარნახევი: 2023 წლის აგვისტოს პერიოდში პრეზიდენტს უარი ეთქვა ისეთ ვიზიტებზე, რომელიც უკავშირდებოდა შვეიცარიაში, ქ. ბაზელში ფიროსმანის გამოფენაზე ჩასვლას (იხ. დანართი N1) და არაბთა გაერთიანებულ საემიროებში მსოფლიო კლიმატის ცვლილებასთან დაკავშირებულ სამიტში მონაწილეობას (იხ. დანართი N2). ეს ყოველივე ემთხვევა პრეზიდენტის მიერ მთავრობის საჯარო გაკრიტიკების შემდგომ პერიოდს, რაც გვაფიქრებინებს, რომ მთავრობა პრეზიდენტზე პირადი ანგარიშსწორების მიზნით ცდილობს მის ხელთ არსებული ბერკეტების და ფორმალობების გამოყენებას. პრეზიდენტი, როგორც ზეპარტიული ფიგურა, მართალია, არ არის პარტიული პოლიტიკოსი, თუმცა ის პოლიტიკოსია. შესაბამისად, მას აქვს თავისი პოლიტიკური აზრის გამოხატვის უფლება და იმ შემთხვევაში, თუ არ ეთანხმება მთავრობისა და მმართველი პოლიტიკური ძალის კურსს, შეუძლია გააკრიტიკოს კიდეც ის. სიტუაციურად, როდესაც პრეზიდენტი აკრიტიკებს მთავრობას, ხოლო მთავრობა ამას მის მიერ განხორციელებულ საგარეო-პოლიტიკურ კურსზე იერიშად აცხადებს, გამოდის, რომ პრეზიდენტის მიერ სკ-ის 52-ე მუხლის მე-3 პუნქტით გარანტირებული ხალხისთვის მიმართვის უფლებამოსილებით სარგებლობისას, პრეზიდენტს ყოველთვის შეიძლება მთავრობის კურსის ხელის შეშლა დააბრალონ. პრეზიდენტის პოლიტიკური ავტონომიის ამგვარ შეზღუდვას კი შეიძლება უარყოფითი შედეგები მოჰყვეს როგორც ქვეყნის შიგნით, ასევე ქვეყნის გარეთ.

ყოველივე ზემოთქმულიდან გამომდინარე, შეგვიძლია მივიჩნიოთ, რომ მთელს ამ პოლიტიკურ-სამართლებრივ დრამატურგიაში, მთავრობის მიერ პრეზიდენტისთვის დელიქტად შერაცხული ქმედება ერთიანი პროცესის ნაწილია, რომელშიც მთავრობა ფორმალისტურად მიუდგა თავის პოლიტიკურ დისკრეციას და მისით სარგებლობისას განახორციელა თვითნებობის აქტი, რომელიც არათუ ეფუძნებოდა რეალურ სამართლებრივ საფუძველს, არამედ ეწინააღმდეგებოდა სკ-ის 78-ე მუხლს, რომლის დაცვაც ყველა სახელმწიფო ორგანოს, მათ შორის და უპირატესად საქართველოს პრეზიდენტს ავალია.

4. იმპიჩმენტის პროცედურისა და კომპეტენციური დავის ურთიერთმიმართება

სასამართლოს მეგობრის წინამდებარე მოსაზრების მეორე და მესამე პუნქტებში მოყვანილი არგუმენტების და წარმოჩენილი პრობლემის ნორმატიულ შეფასებას შეიძლება არც კი ჰქონდეს სასამართლოს გადაწყვეტილების მიღების პროცესში გადამწყვეტი მნიშვნელობა, თუკი კონსტიტუციური წარდგინების ავტორთა მიერ იმპიჩმენტისთვის განსაზღვრული საფუძვლით პრეზიდენტის ქმედების არაკონსტიტუციურობის დამტკიცება სხვა მიზეზით არის უპერსპექტივო.

როგორც აღინიშნა, კონსტიტუციის ტექსტი პრეზიდენტის იმპიჩმენტის პროცედურის აღწერისას მწირია. იმპიჩმენტის საფუძვლად კონსტიტუციის დარღვევა და ქმედებაში დანაშაულის ნიშნების არსებობაა განსაზღვრული. სიტყვები „კონსტიტუციის დარღვევა“, მისი მკაცრად გრამატიკული მნიშვნელობით კონსტიტუციის ნებისმიერი მუხლის, ნებისმიერი ხარისხის დარღვევას შეიძლება მოიცავდეს. კონსტიტუციის ნორმები, ნორმატიული აქტების ფორმალურ-იერარქიულ სისტემაში თანაბარი იურიდიული ძალისაა. თუმცა არსებობს კონსტიტუციის კონკრეტული დანაწესები და აგრეთვე ნაგულისხმევი პრინციპები, რომლებიც ქმნიან ერთი მხრივ, კონსტიტუციის გონს, მის სულს, ხოლო მეორე მხრივ, უზრუნველყოფენ კონსტიტუციური წესრიგის მდგრადობასა და მედეგობას. ასე მაგალითად, საქართველოს კონსტიტუციის მე-3 მუხლის მე-2 პუნქტის მეორე წინადადების მიხედვით, საყოველთაო არჩევნებში არჩეული ორგანოს მიმდინარე უფლებამოსილების ვადის კონსტიტუციით ან კანონით შემცირება ან გაზრდა დაუშვებელია. შესაბამისად, თავად სკ-ის მე-3 მუხლის მე-2 პუნქტის მეორე წინადადების შეცვლაც არ შეიძლება გახდეს, სკ-ის 77-ე მუხლით გათვალისწინებული, კონსტიტუციის გადასინჯვის ობიექტი. ამგვარი „მუდმივობის დათქმა“ კონსტიტუციის დანაწესთა შინაგანი რანგირების ლოგიკური არსებობის მტკიცებულებას წარმოადგენს[17].

ზემოთქმულიდან გამომდინარე, კონსტიტუციას ახასიათებს შინაგანი სისტემურობა[18], რომელიც კონსტიტუციის დანაწესების სხვადასხვა ნიშნით კატეგორიზების შესაძლებლობას იძლევა და რომელიც კონსტიტუციის ფორმულირებათა ტექსტობრივ-გრამატიკული ჩარჩოთი ვერ იქნება ჩაკეტილი. კონსტიტუციის ნორმებში შეიძლება გამოვყოთ რამდენიმე კატეგორია, რომელთა დარღვევა შეუძლებელია პრეზიდენტს „კონსტიტუციური დელიქტად“ შეერაცხოს.

Ø ერთ-ერთი ასეთი კატეგორია კონსტიტუციის მეორე თავით გათვალისწინებული ადამიანის ძირითადი უფლებებია. უფლების დარღვევა არ შეიძლება ჩაითვალოს კონსტიტუციურ დელიქტად. პრეზიდენტის ნორმატიული აქტი, ისევე როგორც სახელმწიფო ხელისუფლების ნებისმიერი აქტი, ლოგიკურად ზღუდავს ამა თუ იმ უფლებას. თუკი უფლების შეზღუდვა საკონსტიტუციოსამართლებრივად გამართლებული არ არის, სახეზე გვაქვს ძირითადი უფლების, ანუ კონსტიტუციის მეორე თავის „დარღვევა“, თუმცა, როგორც წესი, ასეთ დარღვევებს ნორმატიული აქტის ავტორთა განზრახვა არ უდევს ხოლმე საფუძვლად. ამ ტიპის დარღვევისათვის ჩვენი სამართლებრივი სისტემა იცნობს კონსტიტუციური სარჩელის სამართლებრივ მექანიზმს (სკ-ის მე-60 მუხლის მე-4 პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტი). ძირითადი უფლების დარღვევის, შესაბამისად, კონსტიტუციის დარღვევის ფაქტი, საპროცესო დავის საგანია და მის შესახებ გადაწყვეტილების მიღება საკონსტიტუციო სასამართლოს ექსკლუზიურ პრეროგატივას განეკუთვნება. ამ ლოგიკით, საკონსტიტუციო სასამართლოს ნებისმიერი გადაწყვეტილება ნორმატიული აქტების სკ-ის მეორე თავთან წინააღმდეგობის შესახებ, ავტომატურად უნდა გახდეს ხოლმე შესაბამისი პირების იმპიჩმენტის საფუძველი.

Ø მეორე კატეგორია კონსტიტუციის ნორმებისა, პრეზიდენტის მიერ ისეთი აქტების გამოცემის უფლებამოსილებას ეხება, რომლებიც თანახელმოწერას საჭიროებს და რომლებზე პასუხისმგებლობაც საქართველოს მთავრობას ეკისრება, მაგალითად დეკრეტის გამოცემისას. იმ შემთხვევაში, თუ პრეზიდენტი არ მოაწერს ასეთ ჰიპოთეზურად არაკონსტიტუციურ აქტს ხელს, მაშინ სახეზე გვექნება ჭეშმარიტი დარღვევა. პრეზიდენტის მსგავს აქტებზე პასუხისმგებლობა ეკისრება მთავრობას (53-ე მუხლი). თუკი ასეთი აქტი შემდგომში იქცევა არაკონსტიტუციურად, უნდა შეერაცხოს თუ არა ის პრეზიდენტს კონსტიტუციის დარღვევად? თანახელმოწერა კონსტიტუციის მიერ მიჩნეულია პრეზიდენტის კონსტიტუციურ-სამართლებრივი პასუხისმგებლობის გამომრიცხველ გარემოებად.[19]

Ø მესამე კატეგორია, კონსტიტუციის ისეთი დანაწესებია, რომელთა დარღვევის შესახებაც საკონსტიტუციო კონტროლის სპეციფიკური მექანიზმებია გათვალისწინებული. ამის კლასიკურ მაგალითად შეიძლება კომპეტენციური დავა [20] (საქართველოს კონსტიტუციის მე-60 მუხლის მე-4 პუნქტის „დ“ ქვეპუნქტი) ჩაითვალოს.

კომპეტენციური დავის მიზანი და არსი კონსტიტუციით განმტკიცებული ხელისუფლების დანაწილებისა და checks and ballances პრინციპების უზრუნველყოფაა. აღსანიშნავია, რომ დასახელებული მექანიზმი ერთ-ერთი ძირითადი კონსტიტუციურ-სამართლებრივი გარანტიაა უმაღლესი სახელმწიფო ხელისუფლების ორგანოთა შორის ხელისუფლების ჰორიზონტალური დანაწილების უზრუნველსაყოფად. ამდენად, შესაბამისი ორგანოს უფლებამოსილების შესახებ დავა კონსტიტუციონალიზმის ძირითადი იდეის განმტკიცებას ემსახურება[21]. თქმულთან დაკავშირებით საინტერესოა პროფ. ჯონი ხეცურიანის მოსაზრება:

„თანამდებობის პირის სამართლებრივი აქტის კონსტიტუციურობის შემოწმება და თანამდებობის პირის ქმედების კონსტიტუციურობის შესახებ დასკვნის შედგენა საკონსტიტუციო სამართალწარმოების სრულიად განსხვავებული წესებით ხდება. მხედველობაში გვაქვს საკონსტიტუციო სასამართლოსადმი მიმართვის სუბიექტები, მიმართვის ფორმა, საქმის განხილვის პროცედურები, გადაწყვეტილების ფორმა, მისი იურიდიული შედეგები და ა.შ. თუ რამდენად მნიშვნელოვანია ეს განსხვავებები, ამას მოწმობს თუნდაც ის ფაქტი, რომ საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ, მაგალითად ნორმათა კონტროლი ხორციელდება სასარჩელო ფორმით, მხარეთა შეჯიბრებითობის პრინციპის დაცვით, ხოლო იმპიჩმენტის თაობაზე დასკვნა-წარდგინების ფორმით, მხარეებისა და შეჯიბრებითობის პრინციპის გარეშე. ამიტომ, დაუშვებელია საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ იმპიჩმენტთან დაკავშირებული უფლებამოსილების ფარგლებში თანამდებობის პირის სამართლებრივი აქტის კონსტიტუციურობის საკითხის გადაწყვეტა, თუ ამისთვის არსებობს საკონსტიტუციო სასამართლოს სპეციალური უფლებამოსილება“[22].

ყურადღებას იმსახურებს ის შეცვლილი სამართლებრივი რეალობა, რომელიც კომპეტენციური დავების ახლებური რეგლამენტაციის შედეგად შეიქმნა: 2022 წლამდე, კომპეტენციური დავის საგანი შეიძლება მხოლოდ მხარის ნორმატიული აქტი ყოფილიყო. ინდივიდუალური აქტების და მით უმეტეს, კონსტიტუციით განსაზღვრულ პირთა ქმედებების საფუძველზე, კომპეტენციური დავის წარმოება შეუძლებელი იყო[23]. თუმცა, 2022 წელს განხორციელებული რეფორმით, კომპეტენციურ დავათა აღძვრის საფუძველი გაფართოვდა და მან ლოგიკურად მოიცვა როგორც ინდივიდუალური აქტები, აგრეთვე ქმედებებიც კი. ამის დასტურია 2022 წელს საქართველოს პარლამენტის წევრების მიერ საქართველოს პრეზიდენტის წინააღმდეგ აღძრული კომპეტენციური დავა, რომელიც, ამ სარჩელის მიხედვით, ზუსტად ემთხვევა საიმპიჩმენტო კაზუსის ფაბულას: დიახ, ელჩების დანიშვნის საკითხი არ წარმოადგენს პრეზიდენტის „რეალურ დისკრეციას“. ამ საკითხზე კონსტიტუციის მოთხოვნათა დაუცველობა სწორედაც რომ კომპეტენციური დავის საგანია, ისევე როგორც მიმდინარე საიმპიჩმენტო საქმე. შეუძლებელია, კონსტიტუციის მიზანი იყოს, ერთსა და იმავე საკითხზე ორი სხვადასხვა დავის დასაშვებობა, რაც არა მხოლოდ შედეგობრივად, არამედ პროცესშიც განსხვავებულია: თუ ერთი კონტრადიქტორულ პროცესს წარმოადგენს, მეორეში შეჯიბრებითობის პრინციპი ნორმატიულად არ გვაქვს დადგენილი. შესაბამისად, იმპიჩირებადი პირი მოკლებულია შესაძლებლობას, ამტკიცოს თავისი სიმართლე. კონსტიტუციური კონტროლის მექანიზმების−საკონსტიტუციო სასამართლოსთვის მიმართვის ცალკეული საფუძვლების − კონსტიტუციით ამომწურავად განსაზღვრული რაოდენობა ხალხის სადამფუძნებლო ძალაუფლების (pouvoir constituant) ნაყოფია, შესაბამისად, დაუშვებელია მათი ამოქმედება იმაზე იყოს დამოკიდებული, თუ რომელ გზას აირჩევს პოლიტიკური ჯგუფი, რადგან ეს სამართლებრივი მექანიზმების თავის თავზე მორგების შესაძლებლობასა და მანიპულირების სივრცეს შეიცავს. თუ კომპეტენციურ დავაში გამოვლინდება, რომ რომელიმე მხარე გასცდა თავისი უფლებამოსილების ფარგლებს და იმოქმედა სხვა ორგანოს უფლებამოსილებათა არეალში, ანუ დაარღვია კონსტიტუციის კომპეტენციური შინაარსის დანაწესი, ამას მოჰყვება სათანადო შედეგი. მაშინ, ამ ლოგიკით, ის დარღვევა, რომელიც საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ უკვე არის დადგენილი, შეიძლება და უნდა გახდეს იმპიჩმენტის საფუძველი. იმპიჩმენტის პროცედურა კი კონსტიტუციით პირდაპირაა გაწერილი, რაც იმას ნიშნავს, რომ წარდგინებაზე პირველ რიგში საკონსტიტუციო სასამართლომ უნდა მიიღოს სავალდებულო დასკვნა. ლეგიტიმურად ჩნდება კითხვა: თუკი დარღვევა უკვე აქვს გამოვლენილი, მაშინ გაუგებარია, რა დასკვნა უნდა დადოს საკონსტიტუციო სასამართლომ და რამდენად უნდა ჰქონდეს უინსტანციო საკონსტიტუციო სამართალწარმოების ფარგლებში თავდაპირველ გადაწყვეტილებას პრეიუდიციული ძალა. ამ ნორმატიული მსჯელობის ლოგიკური განვითარების შედეგი აბსურდული შედეგია. ასეთი შედეგები კი ვერ იქნება სადამფუძნებლო ძალაუფლების ნებით ლეგიტიმირებული. მხედველობაში მისაღებ ნორმათა ურთიერთის შუქზე განმარტებამ გონივრული შედეგი უნდა მოგვცეს სხვა, ფიქციურ შემთხვევაშიც და არა აბსურდული შედეგი[24].

საგულისხმოა აგრეთვე, რომ მიუხედავად იმისა, რომ პრინციპი ne bis in idem ,ვიწრო გაგებით, უფრო სისხლისსამართლებრივი პროცესისთვისაა ფუნდამენტური, ვიდრე სახელმწიფო ორგანოებთან დაკავშირებულ საკონსტიტუციო სამართალწარმოებისათვის, მხედველობაში უნდა გვქონდეს, რომ კომპეტენციური დავისა და იმპიჩმენტის პროცედურებით გათვალისწინებული სანქცია, შესაბამისი ორგანოს მიერ კონსტიტუციის დარღვევის დადგენას (ხშირად თანმდევს რეპუტაციული ზიანით), სამართლებრივი აქტების მოქმედების შეჩერებას, კონკრეტული ქმედებებისგან თავის შეკავების ვალდებულებას და უკიდურეს შემთხვევაში, თანამდებობრივი უფლებამოსილების შეწყვეტას გულისხმობს, რაც დამსჯელობითი სამართლებრივი ბუნების სანქციებია. შესაბამისად, ორმაგი დასჯის აკრძალვის პრინციპის სამართლებრივი დიაპაზონი დასახელებულ შემთხვევებშიც სხივდება.

ზემოაღნიშნულის გათვალისწინებით, მივმართავთ სასამართლოს თხოვნით, მიიღოს მხედველობაში სასამართლოს მეგობრის ამ მოსაზრებაში მოყვანილი არგუმენტები და გაითვალისწინოს ისინი პრეზიდენტის იმპიჩემნტთან დაკავშირებული კონსტიტუციური წარდგინების შესახებ დასკვნის შემუშავების პროცესში.

[1] გოცირიძე ე., იმპიჩმენტი ამერიკის შეერთებულ შტატებში, თბილისი, 2013, გვ. 194.

[2] საინტერესოა ალბანეთის პრეზიდენტის იმპიჩმენტის სამართლებრივი შესაძლებლობების შეფასება ვენეციის კომისიისგან, იხ. ვენეციის კომისიის 2019 წლის 14 ოქტომბრის მოსაზრებები, CDL-AD(2019)019.

[3] კახიანი გ., საკონსტიტუციო კონტროლი საქართველოში. თეორია და კანონმდებლობის ანალიზი, „მერიდიანი“, თბილისი, 2011 წ., გვ. 247-248.

[4] Herzog in: Maunz/Durrig, Grundgesetzkommentar, Art. 61, Rn. 20.

[5] თავის დროზე, საკითხზე იმსჯელა ვენეციის კომისიამ, იხ. ვენეციის კომისიის საბოლოო დასკვნა, 15-16 ოქტომბერი, 2010, CDL-AD(2010)028, 10, თუმცა ვერც ბოლო მასშტაბურმა საკონსტიტუციო რეფორმამ შემოიტანა ამ საკითხთან მიმართებაში მეტი სიცხადე, მეტისთვის იხ. სიორიძე, ავტორთა კოლექტივის წიგნში შესავალი საქართველოს საკონსტიტუციო სამართალში, დ. გეგენავას რედაქტორობით, 2020, გვ. 203.

[6] Stern K., Staatsrecht der Bundesrepublik Deutschland, Bd 1, Muenchen, 1980, 102 ff.

[7] სიორიძე გ., ავტორთა კოლექტივის წიგნში „შესავალი საქართველოს საკონსტიტუციო სამართალში“, დ. გეგენავას რედაქტორობით, თბილისი, 2020, გვ. 198.

[8] იქვე, გვ. 192.

[9] BVerfGE 19, 206 (220).

[10] გოგიაშვილი გ., შედარებითი კონსტიტუციური სამართალი, თბილისი, 2014, გვ. 100.

[11] Radbruch G., Rechtsphilosophie, Stuttgart, 1950, S. 370.

[12] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2007 წლის 26 დეკემბრის N1/3/407 გადაწყვეტილება საქმეზე საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაცია და საქართველოს მოქალაქე ეკატერინე ლომთათიძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ, II, 1.

[13] “საკონსტიტუციისმდებლო ძალაუფლება” უფრო კარგად გამოხატავს ჟოზეფ ემანუელ სიიესის მიერ დამკვიდრებულ ტერმინს pouvoir constituant.

[14] Stern K., Staatsrecht der Bundesrepublik Deutschland, Bd. 1., München 1977, S. 118 ff.

[15] https://netgazeti.ge/life/686078/

[16]https://www.interpressnews.ge/ka/article/750874-salome-zurabishvili-sakartvelom-unda-miigos-evrokavshiris-cevrobis-kandidatis-statusi-es-ikneba-chveni-ertoblivi-gamarjveba-es-ikneba-evropis-sizlierisa-da-ertobis-kidev-erti-dadastureba/

[17] „მუდმივობის დათქმის“ (Ewigkeitsklausel) კლასიკური მაგალითია გერმანიის ფედერელური რესპუბლიკის ძირითადი კანონის 79-ე მუხლის მესამე აბზაცი, რომელიც შინაარსობრივად უფრო ფართო დიაპაზონისაა, იხ. Maunz T., in Maunz/Dürrig, Grundgesetzkommentar, Art. 79, Rn. 21 ff.

[18] Ph. Heck, Begriffsbildung und Interessenjurisprundenz, Tübingen, 1932, S. 159 ff.,; Rüthes B, Fischer C., Birk A., Rechtstheorie und juristische Methodenlehre, 22. Aufl., München, 2022, 462.

[19] ხეცურიანი ჯ., დასახელებული ნაშრომი, გვ. 175.

[20] Stern, Staatsrecht der Bundesrepublik Deutschland, Bd. 2, Muenchen, 1980, S.65.

[21] კახიანი გ., საკონსტიტუციო კონტროლის ინსტიტუტი და მისი პრობლემები საქართველოში, კანონმდებლობისა და პრაქტიკის ანალიზი, თბილისი, 2008, გვ. 24

[22] ხეცურიანი ჯ., საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს უფლებამოსილება, თბილისი, 2020, გვ. 149.

[23] იხ. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 1998 წლის 29 იანვრის გადაწყვეტილება N1/1/72-73 საქმეზე „საქართველოს პარლამენტის წევრთა ჯგუფი საქართველოს განათლების სამინისტროს წინააღმდეგ“.

[24] Argumentum ad absurdum შესახებ იხ. ხუბუა გ., სამართლის თეორია, თბილისი, 2015, გვ, 174.