საქართველოს მოქალაქეები - ლევან იზორია და დავით-მიხეილ შუბლაძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ (კონსტიტუციური სარჩელიN503, 513)

“სასამართლოს მეგობრის” წერილობითი მოსაზრების მიზანს არ წარმოადგენს იმის მტკიცება არის თუ არა პოლიციის შესახებ საქართველოს კანონით გათვალისწინებული შეჩერება რეალურად ‘დაკავება’ და ზედაპირული შემოწმება კი ‘ჩხრეკა’. ნებისმიერ შემთხვევაში აუცილებელია არსებობდეს პოლიციის თვითნებობისგან დაცვის ეფექტიანი სამართლებრივი გარანტიები, რასაც სამწუხაროდ, ქვემოთ მოყვანილი მიზეზების გამო სადავო ნორმები არ ითვალისწინებენ. უპირველეს ყოვლისა “სასამართლოს მეგობარი” სასამართლოს ყურადღებას გაამახვილებს შეჩერებული პირის გაურკვეველ, “შუალედურ” სტატუსზე თავისუფალ და დაკავებული პირს შორის, რის შემდეგაც “სასამართლოს მეგობარი” შეეცდება წარმოაჩინოს პოლიციის შესახებ საქართველოს კანონის მე-9¹ მუხლის ნაკლოვანებები პოლიციის თვითნებობისაგან დაცვის ეფექტიანი სამართლებრივი გარანტიების არ არსებობის კუთხით და მიუთითოს აღნიშნული ნაკლოვანებების გამოსწორების გზებზე.

სადავო ნორმები:

,,პოლიციის შესახებ” საქართველოს კანონის მე-9¹ პირველი პუნქტი: ,,პოლიციელი უფლებამოსილია შეაჩეროს პირი, თუ არსებობს გონივრული ეჭვი მის მიერ დანაშაულის შესაძლო ჩადენის შესახებ.”

,,პოლიციის შესახებ” საქართველოს კანონის მე-9¹ მეორე პუნქტი: ,,შეჩერების ვადა არის გონივრული ეჭვის დადასტურებისათვის ან გამორიცხვისათვის აუცილებელი გონივრული ვადა.”

,,პოლიციის შესახებ” საქართველოს კანონის მე-9¹ მუხლის მესამე პუნქტი: ,,პოლიციის თანამშრომელი ვალდებულია შეჩერებულ პირს გააცნოს თავისი ვინაობა, წარუდგინოს თავისი უფლებამოსილების დამადასტურებელი დოკუმენტი და განუმარტოს შეჩერების კანონიერებისა და დასაბუთებულობის გასაჩივრების უფლება.”

,,პოლიციის შესახებ” საქართველოს კანონის მე-9¹ მუხლის მეოთხე პუნქტის პირველი წინადადება: ,,პოლიციელი უფლებამოსილია, საკუთარი უსაფრთხოების უზრუნველსაყოფად, გონივრული ეჭვის არსებობის შემთხვევაში, შეჩერებული პირის ტანსაცმელზე აწარმოოს ზედაპირული შემოწმება.”

“შეჩერებული პირი” – საქართველოს კონსტიტუციით გაუთვალისწინებელი სტატუსი.

საქართველოს კონსტიტუცია არ იცნობს “შეჩერების ინსტიტუტს”. შესაბამისად, პირს, რომლის შეჩერებაც ხდება (და საჭიროების შემთხვევაში, რომლის ტანსაცმელსაც ზედაპირულად ამოწმებენ) არ ეძლევა დაცვის იმ კონსტიტუციური გარანტიებით სარგებლობის შესაძლებლობა, რომლითაც ისარგებლებდა დაკავებული თუ სხვაგვარად თავისუფლებაშეზღუდული პირი. (იხილეთ საქართველოს კონსტიტუციის მე-18 მუხლი).

სამწუხაროდ განმარტებითი ბარათი ვერ პასუხობს Mმთავარ კითხვას, რომელსაც “პოლიციის შესახებ” საქართველოს კანონით გათვალისწინებული სადავო დებულებები აჩენს: “შეჩერებული პირი “ არის თუ არა თავისუფალი პირი ?. განმარტებითი ბარათის მიხედვით “შეჩერება” განსხვავდება საქართველოს სისხლის სამართლოს საპროცესო კოდექსით გათვალისწინებული დაკავებისაგან, თუმცა გაურკვეველი რჩება წარმოადგენს თუ არა “შეჩერებული პირი“ სხვაგვარად თავისუფლებაშეზღუდულ პირს, რომელიც ისარგებლებს კონსტიტუციის მე-18 და 42-ე მუხლებით გათვალისწინებული გარანტიებით.

ზემოაღნიშნულ მსჯელობასთან მიმართებით საინტერესოა საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2003 წლის 29 იანვრის გადაწყვეტილება საქმეზე ფირუზ ბერიაშვილი და სხვები საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ (N 2/3/182,185)

მოცემულ საქმეში დავის საგანს, სხვა საკითხებთან ერთად, წარმოადგენდა შუალედური მდგომარეობა თავისუფალ და დაკავებულ პირს შორის, კერძოდ პირის მდგომარეობა პირველი 12 საათის განმავლობაში (სსსკ 72-ე მუხლი) რა დროსაც პირს არ ჰქონდა პროცესუალური სტატუსი (ეჭვმიტანილი) და შესაბამისად მასზე არ ვრცელდებოდა კონსტიტუციის მე-18 მუხლით გარანტირებული უფლებები. სასამართლომ არაკონსტიტუციურად ცნო სადავო ნორმა, რაც იმაზე მეტყველებს, რომ თავისუფალ და თავიდუფლებაშეზღუდულ (დაკავებულ) პირს შორის რაიმე შუალედური მდგომარების არსებობა დაუშვებელია.

სასამართლომ აღნიშნა, რომ “პირი დაკავებულად შეიძლება ჩაითვალოს იმ მომენტიდან, როდესაც დაკავებისათვის საგანგებოდ უფლებამოსილი პირი კანონით განსაზღვრულ შემთხვევებში და საფუძველზე, შეუზღუდავს ადამიანს საქართველოს კონსტიტუციით გარანტირებულ თავისუფლებას.“ ლოგიკური კითხვა რომელიც საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებიდან გამომდინარეობს არის ეზღუდება თუ არა “შეჩერებულ პირს” საქართველოს კონსტიტუციით გარანტირებულ თავისუფლება, მაგალითად გადაადგილების თავისუფლება ? (იხილეთ საქართველოს კონსტიტუციის 22-ე მუხლი). ფაქტია, დროის იმ მონაკვეთში, როდესაც პირი შეჩერებულია, მას ეზღუდება გადაადგილების შესაძლებლობა და იგი ექცევა კონკრეტული პოლიციელის კონტროლის ქვეშ. Uუფრო მეტიც, იმ შემთხვევაში თუ შეჩერებისას პირი არ დაემორჩილება პოლიციელის მოთხოვნას, მას შეიძლება დაეკისროს ადმინსიტრაციული პასუხიმგებლობა (იხილეთ ადმინისტრაციულ სამართალდარღვევატა კოდექსის 173-ე მუხლი). შესაბამისად, დამაჯერებლობას იქნება მოკლებული იმის მტკიცება, რომ “შეჩერებისას” პირს არ ეზღუდება თავისუფლება და იგი თავისუფალია. Aამავდროულად, განმარტებითი ბარათის მიხედვით “შეჩერებისას“ არ ხდება პირის დაკავება. სწორედ აღნიშნული გაურკვევლობა წარმოადგენს “სასამართლოს მეგობრის” წუხილის ობიექტს. Gგამოდის რომ “ შეჩერებული პირი” არის რაღაც გაურკვეველი, კონსტიტუციის რეგულირების სფეროს მიღმა დარჩენილი სტატუსი, შუალედური მდგომარეობა თავისუფალ და თავისუფლებაშეზღუდულ პირს შორის და ასეთი პირი ვერ სარგებლობს დაცვის შესაბამისი გარანტიებით (იხილეთ კონსტიტუციის მე-18 და 42-ე მუხლები)

იმავე საქმეში (საკონსტიტუციო სასამართლოს 2003 წლის 29 იანვრის გადაწყვეტილება ფირუზ ბერიაშვილი და სხვები საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ (N 2/3/182,185) )

საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლო აღნიშნავს, რომ საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 142-ე მუხლის მე-2 ნაწილი საკმაოდ ორაზროვნად არის ჩამოყალიბებული, კერძოდ კი – გაუგებარია ფრაზა: „…დანაშაულის ჩადენის ეჭვი იქნეს მიტანილი პირზე…“. სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 141-ე მუხლში და 142-ე მუხლის მე-2 ნაწილში, ყველგან საუბარია დანაშაულის ჩადენის მომენტზე ან უკვე ჩადენილ დანაშაულზე. ასე მაგალითად: „…თუ არსებობს საკმაო საფუძველი ეჭვი მიიტანონ პირზე იმ დანაშაულის ჩადენაში…“, „დანაშაულის ჩადენაში ეჭვმიტანილი პირის დაკავება…“, აგრეთვე „…ჩადენილი დანაშაულის აშკარა კვალი“ და ასე შემდეგ. ამდენად, გაუგებარია რას გულისხმობდა კანონმდებელი ფრაზაში – „დანაშაულის ჩადენის ეჭვი იქნეს მიტანილი პირზე“ – უკვე ჩადენილ დანაშაულს თუ დანაშაულის ჩადენის შესაძლებლობასაც. სასამართლო კოლეგია მიიჩნევს, რომ საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის დებულებები უნდა იყოს მაქსიმალურად ცალსახა და გასაგები, რათა არ იძლეოდეს მათი ორაზროვანი განმარტების შესაძლებლობას.

სადავო დებულებები სწორედაც რომ ბუნდოვანია და შესაბამისად ვერ აკმაყოფილებს წინასწარგანჭვრეტადობის მოთხოვნას. სადავო ნორმებით მოხსენიებული “გონივრული ეჭვის~ დეფინიცია არსად არის მოცემული, რაც თავის მხრივ ხელს უწყობს პოლიციის თვითნებობას და “შეჩერებისა” და “ზედაპირული შემოწმების” სუბიექტურ ტესტზე დაყრდნობით ჩატარებას. Uუფრო მეტიც, გაურკვეველი ტესტის (“გონივრული ეჭვი”) საფუძველზე “დანაშაულის შესაძლო ჩადენის” გამო “შეჩერებული” პირი გამოდის არც თავისუფალ პიროვნებად შეიძლება მიიჩნეოდეს (რადგან მას შეზღუდული აქვს გადაადგილების შესაძლებლობა და იმყოფება პოლიციელის კონტროლის ქვეშ) და არც დაკავებულ პირად (რადგან მისი შეჩერება არ ხდება სსსკ-ის 171-ე მუხლის საფუძველზე) შესაბამისად, შეჩერებულ პირზე ვერ გავრცელდება კონსტიტუციის მე-18 და 42-ე მუხლებით გათვალისწინებული გარანტიები.

აღნიშვნის ღირსია, ის გარემოება, რომ კონსტიტუციის მე-18 მუხლით დაცული უფლების შეზღუდვა გარდა სადავო ნორმებისა შესაძლებელია კიდევ 2 შემთხვევაში, 1. სისხლის სამართლებრივი დევნის დაწყებისას და 2. ადმინისტრაციულ სამართალდარღვევათა საქმის წარმოებისას. როგორც ერთ, ასევე მეორე შემთხვევაში კონსტიტუციის მე-18 მუხლით გარანტირებული უფლება გარკვეულწილად უზრუნველყოფილია.

საქართველოს კონსტიტუციის მე-18 მუხლის 1-ლი ნაწილის შესაბამისად, „ადამიანის თავისუფლება ხელშეუვალია და შემდგომი დათქმები პირის შუალედურ მდგომარეობას, თავისუფალ და თავისუფლება შეზღუდულ პირს პირს შორის არ ითვალისწინებს. შესაბამისად, სადავო ნორმები რომლებიც ასეთი სტატუს ქმნიან, აღნიშნული სტატუსის მატარებელ პირებს კონსტიტუციის მე-2 თავით აღიარებული ადამიანის უფლებებისა და თავისუფლებების დარვევის პოტენციურ მსვერპლებად ხდიან.

სამართალდამცავი ორგანოების უკანონო ქმედებისაგან დაცვის სამართლებრივი გარანტიები, რომელსაც უნდა შეიცავდეს “შეჩერებისა“ და “ზედაპირული შემოწმების” მარეგულირებელი კანონმდებლობა.

შეჩერებისა და ზედაპირული შემოწმების პრაქტიკა როგორც ასეთი არ ეწინააღმდეგება ადამინის უფლებათა საერთაშორისო სამართალს, თუკი კონკრეტული ქვეყნის კანონმდებლობა არის განჭვრეტადი და შეიცავს სამართალდამცავი ორგანოების უკანონო ქმედებისაგან დაცვის საკმარის სამართლებრივ გარანტიებს.

შეჩერებისა და ზედაპირული შემოწმების ინსტიტუტი არ არის უნიკალური მხოლოდ საქართველოსათვის. Mმაგ. გაერთიანებულ სამეფოში, ისევე როგორც შეერთებულ შტატებში, აღნიშნულ ინსტიტუტის გამოყენების საკმაოდ ხანგრგრძლივი გამოცდილება არსებობს.გაერთიანებული სამეფოს 1984 წლის პოლიციისა და სისხლის სამართლებრივი მტკიცებულებების აქტი (შემდგომში, პოლიციის შესახებ აქტი), რომელიც ზოგადი გამოყენებისაა, მოიცავს ,,შეჩერებისა და ჩხრეკის~ ინსტიტუტს, რომელიც დაწვრილებით არის მოწესრიგებული. პოლიციის შესახებ აქტის 1-ლი ნაწილის თანახმად, გონივრული ეჭვის საფუძველზე პოლიციელი უფლებამოსილია, შეაჩეროს და გაჩხრიკოს მოქალაქე ან ავტომობილი. განსხვავებით პოლიციის შესახებ საქართველოს კანონისგან, ,,გონივრული ეჭვი” განმარტებულია პოლიციის შესახებ აქტის ერთ-ერთ დანართში (,,კოდექსი ‘ა’ შეჩერებისა და ჩხრეკის პრაქტიკის შესახებ”): პოლიციელის რწმენას უნდა ჰქონდეს რაიმე საფუძველი, რომელიც პირდაპირ უკავშირდება შეჩერებულ ინდივიდს; მითითებული საფუძვლის აღქმა და შეფასება უნდა შეეძლოს მიუკერძოებელ მესამე პირს. პოლიციის შესახებ აქტის მეორე ნაწილში მოცემულია ორი მნიშვნელოვანი გარემოება: მოქალაქე უფლებამოსილია მიიღოს ოქმი მაშინაც, როდესაც პოლიციელი მას ჩხრეკის მიზნით შეაჩერებს, თუმცა ჩხრეკის საფუძველი გაქარწყლდება და ჩხრეკა არ ჩატარდება. ოქმის მიღების უფლება არსებობს იმ შემთხვევაშიც, თუკი საჯარო ადგილას პოლიციელი მოქალაქეს მოსთხოვს ამ უკანასკნელის ვინაობისა და მოცემულ ადგილას ყოფნის მიზეზის განმარტებას.

სასამართლოს მეგობარს სურს საკონსტიტუციო სასამართლოს ყურადღება გაამახვილოს პოლიციის შესახებ საქართველოს კანონის მე-91 მუხლის ნაკლოვანებებზე და იმ გარანტიებზე, რომელიც უზრუნველყოფილი უნდა იყოს კონკრეტული ქვეყნის კანონმდებლობით, რათა შეჩერებისა და ზედაპირული შემოწმების ინსტიტუმა და მისმა პრაქტიკულმა გამოყენებამ არ დაარღვიოს ადამინის საყოველთაოდ აღიარებული უფლებები და თავისუფლებები.

აღნიშნული ნაკლოვანებების წარმოჩენამდე და შესაბამისი გარანტიების ფორმულირებამდე, სასამართლოს მეგობარს სურს მოკლედ მიმოიხილოს გილანი და ქვინტონი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ საქმე , ისევე როგორც მოკლედ შეეხოს ტერი ოჰაიოს წინააღმდეგ საქმეს და ქვემოთ მოცემული დასკვნები აღნიშნული საქმეების გათვალისწინებით გააკეთოს.

გილანი და ქვინტონი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ საქმე ეხებოდა ორი განმცხადებლის შეჩერებასა და ჩხრეკას იმ ნივთების აღმოჩენის მიზნით, რომელიც შესაძლოა კავშირში ყოფილიყო ტერორიზმთან. აღნიშნულ უფლებამოსილებას პოლიციელებს გაერთიანებულ სამეფოში სადავო პერიოდსათვის მოქმედი კანონმდებლობა ანიჭებდა.

პოლიციის უფლებამოსილება შეეჩერებინა და გაეჩხრიკა მოქალაქეები თვითნებურად (ყოველგვარი საფუძვლიანი ეჭვის გარეშე) თავდაპირველად განისაზღვრა ტერორიზმის პრევენციის შესახებ 1989 წლის აქტის გარდამავალი დებულებებით, კერძოდ ამ უკანასკნელის მე-13 ა სექციით როგორც ლონდონსა და მის გარეთ 1992-94 წლებში განხორციელებული ტერორისტული აქტების საპასუხი რეაქცია. 1995 წელს, ტერორისტული აქტების შემცირების ფონზე, მთავრობამ სთხოვა ლორდ ლოიდ Bბერვიკს (ლორდთა პალატის მოსამართლე) გამოეძიებინა სპეციალური კონტრ-ტერორიზმის კანონმდებლობის შენარჩუნების საჭიროებისა. Lლორდი ბერვიკის მოსაზრებით და რეკომენდაციით კვლავ არსებობდა კონტ-ტერორიზმის კანონმდებლობის არსებობის საჭიროება. 2000 წლის ტერორიზმის აქტის 44-47-ე სექციის მიხედვით, იმისათვის რომ სამართალდამცავი ორგანოს წარმომადგენელს შეეჩერებინა და გაეჩხრიკა მოქალაქე არ იყო სავალდებულო დასაბუთებული ეჭვის არსებობა.

შეჩერებისა და ჩხრეკის უფლებამოსილების განხორციელების 3 საფეხურიანი პროცედურა არსებობდა.

• ნებართვის გაცემა (რომელიც Eნებართვის გაცემის შესახებ დოკუმენტით განსაზღვრულ ტერიტორიაზე მოსიარულე ნებისმიერი პირის გაჩერებასა და ჩხრეკას ითვალისწინებდა. (მუხლი 44.2) ნებართვის გაცემა თავის მხრივ ხდებოდა მხოლოდ იმ შემთხვევაში თუ შეჩერება და ჩხრეკა მიზანშეწონილი იყო ტერორისტული აქტების პრევენციისათვის. (მუხლი 44.3) ნებართვთვის ზეპირად გაცემის შემთხვევაში აღნიშნულის დადასტურება შეძლებისდაგვარად სწრაფად უნდა მომხდარიყო წერილობითაც (მუხლი 44.5)

• ნებართვის დადასტურება (48 საათის განმავლობაში სახელმწიფო მდივანის მიერ) ( მუხლი 46.3-7)

• მინიჭებული უფლებამოსილების განხორციელება სამართალდამცავი ორგანოს წარმომადგენლის მიერ (მხოლოდ იმ ობიექტების აღმოჩენის მიზნით, რომელიც შეიძლება გამოყენებული იქნას ტერორიზმათან მიმართებით (მუხლი 45.ა), აღნიშნული უფლებამოსილების განხორციელება ნებადართული იყო მიუხედავად გონივრული ეჭვის არსებობისა (მუხლი 45.ბ), აკრძალული იყო საჯაროდ ტანსაცმის გახდის მოთხოვნა გარდა თავსაბურავისა, ფეხსაცმლისა, ქურთუკისა და ხელთათმანებისა. (მუხლი 45. 3) პირის შეჩერბა შესაძლებელი იყო ჩხრეკის ჩატარებისათვის საჭირო გონივრული ვადით ( მუხლი 45.4).

•

აღნიშვნას იმსახურებს ასევე ის გარემოებაც, რომ 2003 წლის 1 აპრილს სახელმწიფო მდივნის მიერ შემუშავებული იქნა ქცევის კოდექსი, რომლითაც პოლიციელებს უნდა ეხელმძღვანელათ შეჩერებისა და ჩხრეკის უფლებამოსილების განხორციელებისას. აღნიშნული კოდექსის მიხედვით, ტერორიზმის აქტის 44-ე სექციით მინიჭებული უფლებამოსილების გამოყენება არ უნა მომხდარიყო ტერორიზმთან კავშირის არმქონე მიზეზით და უფლებამოსილების გამოყენების მიზეზი მხოლოდ ტერორიზმთან კავშირის მქონე ნივთების აღმოჩენა უნდა ყოფილიყო. ასევე აღსანიშნავია, რომ თუ პიროვნება არ შეჩერდებოდა როცა მას აღნიშნულს პოლიციელი მოსთხოვდა ან შეუშლიდა ამ უკანასკნელს ხელს მისი უფელბამოსილების განხორციელებაში, მას დაეკისრებოდა სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობა.

ევროპის სასამართლომ მოცემულ საქმეზე აღნიშნა, რომ “მიუხედავად იმისა, რომ დროს, რომლის განმავლობაშიც განმცხადებლები შეაჩერეს, არ გადაუმეტებია ნახევარი საათისთვის, მოცემული დროის განმავლობაში განმცხადებლებს სრულად ქონდათ წართმეული გადაადგილების შესაძლებლობა. ისინი იძულებულნი იყვნენ დარჩენილიყვნენ იქ სადაც იყვნენ და დამორჩილებოდნენ პოლიციელის მოთხოვნას. თუკი, განმცხადებლები უარს იტყოდნენ პოლიციელის მოთხოვნის დამორჩილებაზე, მათ დააკავებდნენ პოლიციის განყოფილებაში და წაუყენებდნენ ბრალს. იძულების მოცემული ზომა მიუთითებს თავისუფლების აღკვეთაზე კონვენციის მე-5 მუხლის პირველი პარაგრაპის გაგებით “ მიუხედავად აღნიშნულისა, ევროპის სასამართლომ საქმე კონვენციის მე-8 მუხლის ქვეშ განიხილა (პირადი და ოჯახური თავისუფლების პატივისცემის უფლება).

ევროპის სასამართლომ მიიჩნია, რომ შეჩერების და ჩხრეკის ჩატარებაზე ნებართვის გაცემის, ისევე როგორც აღნიშნული უფლებამოსილების განხორციელების პროცესი არც საკმარისად დეტალურად განსაზღვრული იყო და არც უკანონო ქმედებისაგან დაცვის საკმარის სამართლებრივ გარანტიებს უზრუნველყოფდა. აღნიშნულის გამო მოცემული ინსტიტუტი არ აკმაყოფილებდა “გათვალისწინებულია კანონით” მოთხოვნას და ეწინააღმდეგებოდა კონვენციის მე-8 მუხლს.

მართალია ევროპის სასამართლომ გილანისა და ქვინტონის საქმე კონვენციის მე-8 მუხლის ჭრილში განიხილა, მაგრამ ეს გარემოება არაფერს ცვლის, რადგან სასამართლომ გამოთქვა მოსაზრება უშუალოდ კანონმდებლობის ნაკლოვანებებზე, რაც რელევანტურია პოლიციის შესახებ საქართველოს კანონთან მიმართებით.

შეჩერებისა და ზედაპირული შემოწმების პრაქტიკის ანალიზისათვის ასევე საინტერესოა ა.შ.შ-ს უზენაესი სასამართლოს გადაწყვეტილება საქმეზე ტერი ოჰაიოს წინააღმდეგ. აღნიშნულ საქმეში სასამართლომ შეერთებულ შტატებში მოქმედი შეჩერებისა და ზედაპირული შემოწმების პრაქტიკა კონსტიტუციის მე-4 შესწორების (თვითნებური ჩხრეკისა და დაკავებისაგან დაცვის უფლება) კონტექსტში განიხილა. სასამართლომ მიიჩნია, რომ პიროვნების შეჩერება დანაშაულთან ამ უკანასკნელის კავშირის ეჭვის გამო და მისი ზედაპირული შემოწმება იარაღის აღმოჩენის მიზნით იყო კონსტიტუციის მე-4 შესწორებით გათვალისწინებული დაკავებისა და ჩხრეკის ტოლფასი. Mმოცემულ საქმეში, სასამართლომ ასევე იმსჯელა თუ რამდენად შეიძლება იქნეს შეჩერებისა და ზედაპირული შემოწმების დროს აღმოჩენილი იარაღი დაშვებული როგორც მტკიცებულება პიროვნების წინააღმდეგ. სასამართლომ აღნიშნა : “ლოგიკის საშიშროება, რომლითაც ცდილობენ ერთმანეთისაგან ერთის მხრივ განასხვავონ “შეჩერება” და “დაკავება“ და მეორეს მხრივ “ზედაპრული შემოწმება” და “ჩხრეკა“ ის არის, რომ იგი ცდილობს პოლიციისა და მოქალაქის თავდაპირველი კონტაქტი დატოვოს კონსტიტუციური კონტროლის მიღმა.

სასამართლომ ასევე ჩამოაყალიბა ეჭვის შესაბამისი სტანდარტი, რომელიც სახეზე უნდა იყოს იმისათვის, რომ პოლიციის თანამშრომლის მიერ შეჩერება და ზედაპირული შემოწმება გამართლებული იყოს. სასამართლომ აღნიშნა: “პოლიციის თანამშრომელს უნდა შეეძლოს კონკრეტულ და მკაფიოდ გამოხატულ ფაქტებზე მითითება, რომელიც აღნიშნული ფაქტების საფუძველზე გაკეთებულ დასკვნებთან ერთობლიობით უნდა წარმოქმნიდნენ ჩარევის გონივრულ აუცილებლობას. ჩარევის გამართლებულობაზე მსჯელობისას აუცილებელია ფაქტები შეფასდეს ობიექტური შეფასების კრიტერიუმზე დაყრდნობით: მიცემდა თუ არა კონკრეტული ფაქტები, რომელიც შეჩერებისა და ზედაპირული შემოწმებისას კონკრეტული ოფიცერისათვის იყო ცნობილი “რაციონალურად მოაზროვნე ადმიანს” დასკვნის გაკეთების საშუალებას, რომ მიღებული ზომა იყო მიზანშეწონილი. ნებისმიერი სხვა (უფრო დაბალი) ტესტი გამოიწვევდა კონსტიტუციით გარანტირებულ უფლებებში ჩარევას, რომელიც სხვა არაფრით იქნებოდა ახსნილი თუ არა წინათგრძნობით (ინტუიციით), რაც სასამართლოს შეხედულებით ყოვლად დაუშვებელია. უფრო მეტიც “პოლიციელის გულწრფელი რწმენა, მხოლოდ აღნიშნული სუბიექტური ტესტი არსებობის შემთხვევაში აზრს დაუკარგავდა კონსტიტუციის მე-4 შესწორებით უზრუნველყოფილ დაცვას და ამ უკანასკნელს მხოლოდ პოლიციის დისკრეციაზე გახდიდა დამოკიდებულს”

რაც შეეხება შეჩერებისა და ზედაპირული შემოწმების შედეგად აღმოჩენილი იარაღის მტკიცებულებად გამოყენებას კონკრეტული პირის წინააღმდეგ, სასამართლომ აღნიშნა, რომ აღნიშნული დასაშვები იყო მხოლოდ იმ შემთხვევაში თუ თვით შეჩერება და ზედაპირული შემოწმება აკმაყოფილებლდა იმ მოთხოვნებს რომელზედაც ზემოთ იყო საუბარი.

ზემოთ განხილული საქმეების ფონზე სასამართლოს მეგობარი შეეცდება წარმოაჩინოს პოლიციის შესახებ საქართველოს კანონის მე-91 მუხლის ნაკლოვანებები და მიუთითოს აღნიშნული ნაკლოვანებების გამოსწორების გზებზე.

უპირველეს ყოვლისა სასამართლოს მეგობარი აღნიშნავს, რომ გაერთიანებულ სამეფოში ტერორისტული აქტების რეალური საფრთხის თავიდან აცილებისა და ზოგადად ტერორიზმთან ბრძოლის მიზანმაც კი ვერ გაამართლა იმ ზომების მიღება (შეჩერება და ჩხრეკა), რომელიც არ შეიცავდა სამართალდამცავი ორგანოს წარმომადგენელთა თვითნებობისაგან დაცვის საკმარის სამართლებრივ გარანტიებს. შესაბამისად, თვით ტერორიზმთნ ბრძოლაც კი არ შეიძლება იქცეს ამა თუ იმ ხელშემკვრელი მხარის მიერ საერთაშორისო ხელშეკრულებით (ევროპის კონვენცია) ნაკისრი ვალდებულებების შესრულებისათვის თავის არიდების საფუძველი.

განმარტებითი ბარათის მიხედვით მოცემული ინსტიტუტი არსებითად განსხვავდება დაკავებისა და ჩხრეკისაგან, თუმცა გარდა ტერმინოლოგიური განსხვავებისა (როგორიცაა მაგალითად გონივრული ეჭვი, სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსით გათვალისწინებული დასაბუთებული ვარაუდის ნაცვლად), არსებითი განსხვავების დანახვა პოლიციის შესახებ საქართველოს კანონით განსაზღვრულ შეჩერებისა და ზედაპირული შემოწმბის ინსტიტუტსა და სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსით გათვალისიწინებულ დაკავებისა და ჩხრეკის ინსტიტუტს შორის, საკონსტიტუციო სარჩელით გასაჩივრებულიG სადავო ნორმების ბუნდოვანებიდან გამომდინარე რთულია.

• შეჩერებულ პირს არ განემარტება შეჩერების საფუძველი, მას მხოლოდ შეჩერების კანონიერების გასაჩივრების უფლება განემარტება. იმ გარემოების გათვალისწინებით, რომ შეჩერებისას სამართალდამცავი ორგანოს წარმოამდგენელს არ ეკისრება შეჩერების ოქმის შედგენის ვალდებულება, პოლიციის შესახებ საქართველოს კანონის მე-91 მუხლის მე-5 პუნქტით გათვალისწინებული მექანიზმი, კერძოდ შეჩერების კანონიერებისა და დასაბუთებულობის (პოსტ ფაცტუმ) სასამართლოში გასაჩივრების შესაძლებლობა და ფულადი კომპენსაციის მოთხოვნა, ვერ ჩაითვლება სამართალდამცავი ორგანოს წარმომადგენლის თვითნებური საქციელის პრევენციის, ისევე როგორც სასამართლო კონტროლის ეფექტიან მექანიზმად, რადგან მოსარჩელისათვის ფაქტობრივად შეუძლებელი იქნება შეჩერების დაუსაბუთებლობისა და უკანონო ხასიათის მტკიცება. მოსარჩელე ვერ დაეყრდნობა პროცესუალურ დოკუმენტს (ოქმს) და ვერც დამსწრეების დაკითხვას მოითხოვს ამ უკანასკნელთა შეჩერებისა და ზედაპირული შემოწმების პროცესში მონაწილეობის გამორიცხვის გათვალისწინებით. შეჩერებისა და ზედაპირული შემოწმების კანონიერებისა და დასაბუთებულობის ეხ პოსტ ფაცტო სასამართლო კონტროლი წარმატების შემთხვევაშიც კი (რაც ზემოთაღწერილი მიზეზების გათვალისწინებით რთული მისაღწევია) დაზარალებულ პირს მხოლოდ კომპენსაციით უზრუნველყოფს და შესაბამისად აღნიშნული მექნიზმი ვერ მოახდენს იმ უკანონობისა და თვითნებობის პრევენციას, რაც მოცემული უფლებამოსილების განუჭვრეტელმა ხასიათმა შეიძლება გამოიწვიოს.

• პოლიციელი უფლებამოსილია შეაჩეროს პირი “გონივრული ეჭვის“ საფუძველზე. განმარტებითი ბარათის მიხედვით, აღნიშნული პროცესი განსხვავდება საქართველოს სისხლის სამართლოს საპროცესო კოდექსით გათვალისწინებული დაკავებისაგან, რომელიც ეჭვის უფრო მაღალ სტანდარტის არსებობას “დასაბუთებულ ვარაუდს” მოითხოვს. იმის გათვალსიწინებით, რომ პოლიციის შესახებ საქართველოს კანონის სადავო დებულებები არ განმარტავენ “გონივრულ ეჭვს”, ამა თუ იმ პირისათვის პრაქტიკულად შეუძლებელია იმის განჭვრეტა, თუ კონკრეტულად რა გარემოებების არსებობისას შეიძლება დაექვემდებარონ ისინი შეჩერებასა თუ ზედაპირული შემოწმებას.Eვროპის სასამართლოს პრეცედენტული სამართალი ცხადყოფს, რომ “კანონი უნდა იყოს სათანადოდ ხელმისაწვდომი და განჭვრეტადი, რაც ნიშნავს, რომ იგი უნდა იყოს საკმარისი სიზუსტით ფორმულირებული, რათა პიროვნებას მიეცეს საკუთარი საქციელის დარეგულირების საშუალება“ , “იმისათვის, რომ ეროვნულმა კანონმდებლობამ დააკმაყოფილოს ხელმისაწვდომობისა და განჭვრეტადობის მოთხოვნა, კანონმდებლობამ უნდა უზრუნველყოს საჯარო ხელისუფლების წარმომადგენელთა მხრიდან კონვენციით გათვალისწინებულ უფლებებში თვითნებური ჩარევისაგან დაცვის სამართლებრივი გარანტიები. შესაბამისად, ეროვნულმა კანონმდებლობამ სათანადო სიზუსტით უნდა განსაზღვროს ხელისუფლების წარმომადგენლთათვის მინიჭებული დისკრეცია და აღნიშნული დისკრეციის განხორციელების საშუალებები”

შეჩერებისა და ზედაპირული შემოწმების საფუძვლის - “გონივრული ეჭვის” დეფინიციის არ არსებობა, ქმნის სამართალდამცავი ორგანოს წარმომადგენელთა თვითნებური საქციელისადმი ნებისმიერი მოქალაქის დაქვემდებარების რისკს. იქმნება რეალური საშიშროება იმისა, რომ გადაწყვეტილების მიღებისას პოლიციელი იხელმძღვანელებს სუბიექტური მოსაზრებებით და მოახდენს ობიექტური გარემოებების იგნორირებას. შეჩერებისა და ზედაპირული შემოწმების ნათლად ფორმულირებული საფუძვლის დეფინიციის არარსებობის პირობებში მოქალაქე პრაქტიკულად კონკრეტული პოლიციელის კეთილსინდისიერების იმედად რჩება.

• “გონივრული ეჭვის” დეფინიციის არარსებობის პირობებში, ადვილი მოსალოდნელია, რომ აღნიშნული ეჭვის დადასტურებისა თუ გამორიცხვისათვის გათვალისწინებულმა აუცილებელმა გონივრულმა ვადამ გასტანოს განუსაზღვრელი დროის განმავლობაშიც. იგივე მიზეზის გათვალისწინებით, პოლიციელის გადაწყვეტილება აწარმოოს ზედაპირული შემოწმება შეჩერებული პირის ტანსაცმელზე შესაძლებელია განპირობებული იყოს მხოლოდ აღნიშნული პოლიციელის სუბიექტური მოსაზრებით (პროფესიული ინტუიციითა თუ წინათგრძნობით), რომ ამ უკანასკნელის უსაფრთხოებას საფრთხე ემუქრება.

• თუკი გილანის და ქვინტონის სამეში ეროვნულმა სასამართლოებმა შეჩერების და ჩხრეკის პრაქტიკა და შესაბამისად ის მოპყრობა, რასაც განმცხადებლები დაექვემდებარნენ პროპორციულად მიიჩნიეს ლონდონზე ტერორისტული აქტების განხორციელების რეალური რისკების გათვალისწინებით, და იმ გარანტიებზე (იხილეთ ზემოთ პარაგრაფები) მითითებით, რაც მათი მოსაზრებით იცავდა მოქალაქეს პოლიციელის თვითნებობისაგან, იგივე არგუმენტის მოხმობა საქართველოს პოლიციის შესახებ კანონის მე-91 მუხლზე დაყრდნობით საფუძველს მოკლებული იქნება, რადგან მთელი პროცესის ამოსავალი წერტილი “გონივრული ეჭვის” არსებობაა, რომელიც არსად არის განსაზღვრული. შესაბამისად პოლიციის შესახებ საქართველოს კანონის საფუძველზე განხორციელებული შეჩერება და ზედაპირული შემოწმება არ შეიძლება ჩაითავალოს “ კანონის შესაბამისად” განხორციელებულ ქმედებად, რომელიც გაამართლებდა დემოკრატიულ საზოგადოებაში კონკრეტული ლეგიტიმური მიზნის მიღწევის საბაბით (როგორიიცა მაგალითად დანაშაულის პრევენცია) კნსტიტუციიტა და კონვენციით გარანტირებული უფლებების შეზღუდვას.

• უფრო მეტი, ასეთი ბუნდოვანი ნორმების საფუძველზე ზედაპირული შემოწმების შედეგად აღმოჩენილი ნივთი, ისევე როგორც შეჩერებისას შეჩერებული პირის მიერ მიწოდებული ინფორმაცია შესაძლებელია გამოყენებული იქნას როგორც მტკიცებულება პირის წინააღმდეგ, რაც ყოვლად დაუშვებელია.

სასამართლოს მეგობრის აზრით, გილანის და ქვინტონის საქმეში ევროპის სასამართლოს მიერ გამოთქმული მოსაზრება, კერძოდ, რომ “პოლიციელისათვის ასეთი ფართო დისკრეციის მინიჭება (როგორც ეს მას სადავო კანონმდებლობით ქონდა მინიჭებული) წარმოშობდა უკანონობის რეალურ რისკს ისევე როგორც კონკრეტული რასობრივი თუ ეთნიკური ჯგუფების მიმართ დისკრიმინაციული მოპყრობის საშიშროებას“ აბსოლუტურად რელევანტურია პოლიციის შესახებ საქართველოს კანონის მე-91 მუხლთან მიმართებით. იგივე ითქმის ევროპის სასამართლოს მოსაზრებაზე, რომ “ასეთი ფართო ძალაუფლება თავისუფლად შეიძლება გამოყენებულიყო დემონსტრაციებისა და პროტესტების ჩატარებისათვის ხელის შესაშლელად კონვენციის მე-10-11 მუხლების საწინააღმდეგოდ.”

დასკვნა

“პოლიციის შესახებ” საქართველოს კანონის სადავო ნორმების ანალიზი ცხადყოფს, რომ აღნიშნული ნორმები არ შეიცავს სამართალდამცავი ორგანოების უკანონო ქმედებისაგან დაცვის საკმარის სამართლებრივ გარანტიებს. მოცემული ნორმები არ აკმაყოფილებს კანონის წინასწარგანჭვრეტადობის მოთხოვნას. სადავო ნორმების ფორმულირება, ზემოაღნიშნული არგუმენტების გათვალისწინებით, არ აძლევს საშუალებას პიროვნებას გონივრულობის ფარგლებში შეაფასოს მის მიერ გახორციელებული ქმედების თუ უმოქმედობის შესაძლო სამართლებრივი შედეგი. “სასამართლოს მეგობარი” თვლის, რომ მის მოსაზრებაში განხილული საქმეები და შესაბამისი სასამართლოების მიერ გაკეთებული დასკვნები აღნიშნულ საქმეებთან მიმართებით, საშუალებას მისცემს საკონსტიტუციო სასამართლოს დაინახოს სადავო ნორმების ნაკლოვანებები, რომლებიც კონსტიტუციით გარანტირებული ფუნდამენტური უფლებებისა და თავისუფლებების დარღვევის რეალურ რისკებს ქმნიან.