საქართველოს მოქალაქეები გიორგი კეკენაძე, ნინო კვენეტაძე და ბესიკ გვენეტაძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ (კონსტიტუციური სარჩელი N618)

ადამიანის უფლებების სწავლებისა და მონიტორინგის ცენტრი (EMC) არასამთავრობო ორგანიზაციაა, რომელიც სხვა უფლებებთან ერთად, სისტემურად მუშაობს რელიგიის თავისუფლების, სეკულარიზმისა და ანტიდისკრიმინაციული პოლიტიკის საკითხებზე. ამ კუთხით ორგანიზაცია, მათ შორის, სწავლობს რელიგიური ორგანიზაციების დაფინანსების საკითხებს და მომზადებული აქვს რამდენიმე კვლევა აღნიშნულ თემაზე. [1]

შესაბამისად, ორგანიზაციას აქვს ინტერესი და შესაბამისი კვალიფიკაცია სასამართოს მეგობრის სტატუსით ჩაერთოს გიორგი კეკენაძე, ნინო კვეტენაძე, ბესიკი გვენეტაძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ საკონსტიტუციო სარჩელის განხილვაში და საკუთარი როლი შეიტანოს სასამართლო გადაწყვეტილების მიღების პროცესში. საჭიროების შემთხვევაში ორგანიზაცია გამოხატავს მზადყოფნას მონაწილეობა მიიღოს საქმის ზეპირ განხილვაში და საკონსტიტუციო სასამართლოს გაუზიაროს მისი ცოდნა, მათ შორის, ემპირიული (ფინანსური, საბიუჯეტო და სამართლებრივი) მასალა დაფინანსების მოქმედი პრაქტიკების შესახებ.

მიგვაჩნია, რომ წინამდებარე საქმეს განსაკუთრებული მნიშვნელობა აქვს საჯარო ინფორმაციის მაღალი ხარისხით დაცვის, გამჭვირვალე და სეკულარული მმართველობის განხორციელებისთვის.

საჯარო დაწესებულებასა და საჯარო ინფორმაციასთან დაკავშირებული საკანონმდებლო განმარტებების შეფასება

საქართველოს ზოგადი ადმინისტრაციული კოდექსის (შემდგომში ზაკ) მე-2 მუხლის პირველი ნაწილის “მ” ქვეპუნქტისა და 37-ე მუხლის მიხედვით, საჯარო ინფორმაციის გამოთხოვა შეიძლება საჯარო დაწესებულებიდან. ზაკ-ის 27-ე მუხლის მიხედვით, საჯარო დაწესებულებაა ადმინისტრაციული ორგანო, სახელმწიფო ან ადგილობრივი ბიუჯეტის სახსრებიდან დაფინანსებული კერძო სამართლის იურიდიული პირი ასეთი დაფინანსების ფარგლებში. ზაკ-ის მე-2 მუხლის პირველი ნაწილის „ა“ ქვეპუნქტის მიხედვით კი, რელიგიური და პოლიტიკური გაერთიანებები არ მიიჩნევიან ადმინისტრაციულ ორგანოებად, მათ შორის, არც ინფორმაციის თავისუფლების ნაწილში. შესაბამისად, საჯარო ინფორმაციის გამოთხოვა შესაძლებელია ადმინისტრაციული ორგანოებიდან, სახელმწიფო ან ადგილობრივი ბიუჯეტის სახსრებიდან დაფინანსებული კერძო სამართლის იურიდიული პირებიდან, თუმცა არა ისეთი რელიგიური ორგანიზაციებიდან და პოლიტიკური გაერთიანებიდან, რომლებიც წარმოადგენენ საჯარო სამართლის იურიდიულ პირებს. ასეთი იურიდიული პირები არ მოიაზრებიან ზაკ-ის 27-ე მუხლში, რადგან ისინი ამოღებულნი არიან ადმინისტრაციული ორგანოს ცნებიდან (ზაკ-ის მე-2 მუხლის პირველი ნაწილის „ა“ ქვეპუქნტი).

გაეროს ადამიანის უფლებათა კომისიის აზრისა და გამოხატვის თავისუფლების პრაქტიკულ განხორციელებაზე სპეციალური მომხსენებელი 1998 წლის ანგარიშში,[2] სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებათა საერთაშორისო პაქტზე დაყრდნობით, აზრისა და გამოხატვის უფლება განმარტა, როგორც ნებისმიერი ადამიანის უფლება, ეძიოს, მიიღოს და გაავრცელოს ინფორმაცია, რაც გულისხმობს სახელმწიფოთა პოზიტიურ ვალდებულებას, უზრუნველყონ ინფორმაციის ხელმისაწვდომობა. ინფორმაციის ქვეშ კი მომხსენებელმა მოიაზრა სახელმწიფო უწყებებში არსებული ინფორმაცია, მისი ფორმის მიუხედავად.

სახელმწიფოს მიერ ინფორმაციის ხელმისაწვდომობის უზრუნველყოფის ვალდებულების ეფექტურად შესასრულებლად 2000 წლის ანგარიშში, აზრისა და გამოხატვის თავისუფლების საკითხებზე გაეროს ადამიანის უფლებათა კომისრის სპეციალურმა მომხსენებელმა, კონკრეტული პრინციპები დაასახელა, როგორც საერთაშორისო სამართლის ნორმების ამსახველი და მოუწოდა ყველა სახელმწიფოს, საერთაშორისო სტანდარტებთან შესაბამისობაში მოეყვანათ ეროვნული კანონმდებლობა.[3] აღნიშნული პრინციპებიდან მნიშვნელოვანია:

მაქსიმალური ღიაობის პრინციპი, რომელიც გულისხმობს საჯარო დაწესებულებებში დაცული ინფორმაციის მიმართ მოქმედ ღიაობის პრეზუმფციას. ეს პრინციპი გულისხმობს ინფორმაციის გაცემაზე უარის შემთხვევაში, სახელმწიფოს მტკიცების ტვირთს და ინფორმაციის გაცემაზე უარის მიზეზების კანონმდებლობით დადგენილი გამონაკლისების ფარგლების ფორმით განსაზღვრას. ამასთან, იმ დაწესებულებების რიცხვიც, რომლებზეც კანონით დადგენილი ვალდებულებები ვრცელდება, მაქსიმალურად უნდა მოიცავდეს საჯარო ფუნქციის მქონე ყველა უწყებას.[4]

საჯარო დაწესებულების ცნების განმარტება ასევე მოცემულია ოფიციალური დოკუმენტების ხელმისაწვდომობის შესახებ ევროპის საბჭოს კონვენციაში. (http://conventions.coe.int/Treaty/EN/Treaties/Html/205.htm) კონვენციის პირველი მუხლის მე-2 პარაგრაფის ,,a" პუნქტის ,,ii" ქვეპუნქტის მე-3 ნაწილის მიხედვით ,, საჯარო ხელისუფლება" ნიშნავს ,,ფიზიკურ ან იურიდიულ პირს იმდენად, რამდენადაც ისინი ასრულებენ საჯარო ფუნქციებს ან ფინანსდებიან სახელმწიფო ბიუჯეტიდან ნაციონალური კანონმდებლობით." საქართველო 18.06.2009 წელს გახდა კონვენციის ხელმომწერი, რაც ნიშნავს მის ნებას და მზადყოფნას დადგენილ სტანდარტებთან შესაბამისობაში მოიყვანოს ეროვნული კანონმდებლობა.

რელიგიური ორგანიზაციების დაფინანსების სეკულარული ბუნების მნიშვნელობა

რელიგიურ ორგანიზაციებთან მიმართებაში საჯარო ფუნქციის შესრულებას პირდაპირი კავშირი აქვს სეკულარიზმის პრინციპთან, რადგან სახელმწიფო სახსრების არასაჯარო მიზნებისათვის ხარჯვა მათი კონფესიური დანიშნულებით ხარჯვის რისკს ქმნის. სწორედ ამიტომ დაფინანსების გამჭირვალობა ორმაგ მნიშვნელობას იძენს, როგორც საჯარო ფუნქციის გაკონტროლების, ასევე კონფესიური დანიშნულებით ხარჯვის პრევენციის მიზნით.[5] ამ მიმართებით საინტერესოა აშშ-ს საკონსტიტუციო სამართალი, სადაც რელიგიის დაფუძნების კლაუზულასთან მჭიდროდ დაკავშირებულ პრინციპს წარმოადგენს კონსტიტუციის მე-14 ცვლილება, რომელიც გულისხმობს, საჯარო სახსრების მხოლოდ საჯარო საჭიროებებისათვის შეზღუდვას და მათი “კერძო » მიზნებისათვის გამოყენებას კრძალავს.[6] მნიშვნელოვანია სახელმწიფოს მხრიდან რელიგიური ორგანიზაციების დაფინანსება არ ცდებოდეს საჯარო მიზნების დადგენილ ჩარჩოებს, წინააღმდეგ შემთვევაში ის პირდაპირ დახმარებად გადაიქცევა. რელიგიის დაფუძნების აკრძალვის პრინციპის მიხედვით,[7] სახელმწიფოს მიერ რელიგიური გაერთიანების დაფინანსება მხოლოდ იმ შემთხვევაშია დასაშვები, თუ მისი ხარჯვითი ნაწილი რელიგიური გაერთიანების მიერ არაკონფესიურ და საჯარო მიზნებს ხმარდება.[8]

სახელმწიფომ შესაძლოა უზრუნველყოს პირდაპირი დახმარება იმ სეკულარული სერვისებისა და პროგრამებისათვის, რომლებიც რელიგიური ორგანიზაციების მიერ ხორცილდება, მაგრამ დაუშვებელია მათი რელიგიურ აქტივობების ან პროზელიტიზმის პირდაპირი სუბსიდირება. ამ ზოგადი პრინციპიდან გამომდინარე სასამართლომ საქმეზე Committee for Public Education v. Nyquist, არაკონსტიტუციურად ცნო პროგრამა, რომელიც უზრუნველყოფდა გრანტებს კონფესიური საშუალო სკოლების შესაკეთებლად, იმ პირობებში, როდესაც ფინანსურ დახმარებას არ ქონდა შეზღუდვები დანიშნულებით გამოყენების გასაკონტროლებლად, რაც შემდგომში უზრუნველყოფდა დაფინანსების გამოყენების გამორიცხვას ისეთი მიზნებისათვის როგორიცაა, სალოცავებისა და იმ საკლასო ოთახების შეკეთება, სადაც რელიგიის სწავლება მიმდინარეობს; ასევე კონფესიური სკოლების მოსწავლეების ველზე ვიზიტებს, რადგან საველე ვიზიტები აუცილებლად დაკავშირებული იყო სკოლის საგანმანათლებლო ფუნქციებთან. ამავე დროს რელიგიური გაერთიანებების სახელმწიფოს მიერ დაფინანსებისას კონფესიური გამოყენების დივერსიის რისკი იმდენად დიდია, რომ საჯარო ფუნქციების შესრულების პირობით მიღებული პირდაპირი დაფინანსების შემთხვევაშიც სახელმწიფოს მხრიდან ნებისმიერი ძალისხმევა რესურსების სეკულარულ სარგებლობამდე შეზღუდვის მიზნით (მაგალითად ხარჯვითი ნაწილის სახელმწიფო კონტორლი) სასამართლოს აზრით ზედმეტი დაბრკოლების/გართულების ტესტის (“entanglement test) ჭრილში სახელმწიფოს მხრიდან რელიგიური გაერთიანების კონტროლის რისკებს იწვევს. [9]

საქართველოში რელიგიური გაერთიანებების სახელმწიფო დაფინანსების სპეციფიკის განხილვა შესაძლებელია საქართველოს სამოციქულო ავტოკეფალურ მართლმადიდებელ ეკლესიისა და ასევე, „საქართველოში არსებული რელიგიური გაერთიანებებისათვის საბჭოთა ტოტალიტარული რეჟიმის დროს მიყენებული ზიანის ნაწილობრივ ანაზღაურებასთან დაკავშირებული ზოგიერთი ღონისძიების განხორციელების წესის“ დამტკიცების თაობაზე საქართველოს მთავრობის 2014 წლის 27 იანვრის #117 დადგენილების საფუძველზე ოთხი რელიგიური დენომინაციის - ისლამური, იუდეური, რომაულ–კათოლიკური და სომხური სამოციქულო აღმსარებლობის მქონე რელიგიურ გაერთიანებების დაფინანსების პრაქტიკის საფუძველზე.

სრულიად საქართველოს სამოციქულო ავტოკეფალური მართლმადიდებელი ეკლესიის დაფინანსების პრაქტიკის მიმოხილვა

სრულიად საქართველოს სამოციქულო ავტოკეფალური მართლმადიდებელი ეკლესიის (შემდგომში ეკლესიის ) დაფინანსების სამართლებრივი საფუძველი განსაზღვრულია საქართველოს სახელმწიფოსა და სრულიად საქართველოს სამოციქულო ავტოკეფალური მართლმადიდებელი ეკლესიას შორის გაფორმებული 2012 წლის კონსტიტუციური შეთანხმებით. კერძოდ, კონსტიტუციური შეთანხმების მე-11 მუხლის პირველი ნაწილის შესაბამისად, სახელმწიფო ადასტურებს XIX-XX საუკუნეებში (განსაკუთრებით 1921-90 წლებში), სახელმწიფოებრივი დამოუკიდებლობის დაკარგვის პერიოდში, ეკლესიისათვის მატერიალური და მორალური ზიანის მიყენების ფაქტს. როგორც ჩამორთმეული ქონების ნაწილის ფაქტიური ფლობელი, იღებს ვალდებულებას მატერიალური ზიანის ნაწილობრივ კომპენსაციაზე. ამავე მუხლის მეორე ნაწილი ითვალისწინებს, რომ აღნიშნული საკითხის შესწავლის, კომპენსაციის ფორმების, რაოდენობის, ვადების, ქონების ან მიწის გადაცემისა და სხვა დეტალების დასადგენად პარიტეტულ საწყისებზე იქმნება კომისია (ამ შეთანხმების ხელმოწერიდან ერთი თვის ვადაში), რომელიც მოამზადებს შესაბამისი ნორმატიული აქტების პროექტებს.

როგორც კონსიტუციური შეთანხმების მე-11 მუხლის იურიდიული ანალიზი აჩვენებს, მუხლის პირველი ნაწილი თვითშესრულებადი ნორმა არ არის და კონსტიტუციური შეთანხმება მის გამოყენებას/ამოქმედებას სახელმწიფოს მიერ შესაბამისი პროცედურების განხორციელებას უკავშირებს. თუმცა, შეთანხმებით გათვალისწინებულ პარიტეტულ საწყისებზე შექმნილ კომისიას, რომელსაც ეკლესიისთვის გადასაცემი კომპენსაციის ოდენობის, ფორმების, ვადების და სხვა წესები უნდა დაედგინა, რეალურად არასდროს უფუნქციონირებია და არც რელევანტური ნორმატიული აქტების პროექტები მოუმზადებია, რომელიც მათი მიღების/დამტკიცების შემდეგ, ეკლესიის დაფინანსების სამართლებრივი საფუძველი გახდებოდა .[10]

როგორც ტოლერანტობისა და მრავალფეროვნების ინსტიტუტის (TDI) მიერ ჩატარებული კვლევა აჩვენებს[11], სახელმწიფოს მიერ კონსტიტუციური შეთანხმებით შექმნილ სხვადასხვა პარიტეტულ კომისიებს მხოლოდ ნომინალური დანიშნულება გააჩნდათ და რაიმე ტიპის გადაწყვეტილება მათ არასდროს არ მიუღიათ. კერძოდ, საქართველოს პრეზიდენტის 2003 წლის 7 იანვრის №.1 ბრძანებულებით განისაზღვა საქართველოს სახელმწიფოსა და საქართველოს სამოციქულო ავტოკეფალურ მართლმადიდებელ ეკლესიას შორის კონსტიტუციური შეთანხმებით გათვალისწინებულ ღონისძიებათა უზრუნველმყოფი კომისიების შექმნა. ბრძანებულებით დადგენილი იყო, მათ შორის, სახელმწიფოებრივი დამოუკიდებლობის დაკარგვის პერიოდში ეკლესიისთვის მიყენებული მატერიალური ზიანის ნაწილობრივი კომპენსაციის საკითხებთან დაკავშირებით მოქმედი ერთობლივი კომისიის შექმნა. თუმცა, არც აღნიშნულ კომისიას რეალურად არ უმუშავია და არც შესაბამისი გადაწყვეტილება მიუღია. პრეზიდენტის 2003 წლის 7 იანვრის ბრძანებულება 2012 წლის 21 თებერვალს გაუქმდა და მის ნაცვლად საქართველოს მთავრობამ 2012 წლის 21 თებერვალს მიიღო #63 დადგენილება „საქართველოს სახელმწიფოსა და საქართველოს სამოციქულო ავტოკეფალურ მართლმადიდებელ ეკლესიას შორის კონსტიტუციური შეთანხმებით გათვალისწინებული საკითხების განმხილველი სამთავრობო კომისიის შექმნის შესახებ“, რომელმაც განსაზღვრა კომისიის დებულება და სამუშაო ჯგუფების შემადგენლობები. კომისიის მიერ შექმნილ რვა სამუშაო ჯგუფს შორის, ორ სამუშაო ჯგუფს ქონებრივი საკითხების განხილვისა და ეკლესიის ეკონომიკური საქმიანობისათვის შესაბამისი სამართლებრივი ბაზის შექმნისა და XIX და XX სს-ში (საქართველოს დამოუკიდებლობის დაკარგვის პერიოდში) ეკლესიისათვის მიყენებული ზარალის დადგენის საკითხებზე მუშაობა დაევალა. თუმცა, აღნიშნული სამუშაო ჯგუფებს ასევე არ უფუნქციონირებიათ და კომისიას არც კონკრეტული გადაწყვეტილებები მიუღია.

ამდენად, 2002 წლიდან სახელმწიფოს მიერ საბიუჯეტო სახსრებიდან ეკლესიის დაფინანსება ზიანის ანაზღაურების გაანგარიშებისა და კონსტიტუციური შეთანხმებით გათვალისწინებული მოსამზადებელი ღონისძიებების განხორციელების, მათ შორის, შესაბამისი ნორმატიული აქტების (ზიანის ანაზღაურების სამართლებრივი საფუძვლის დამდგენი ნორმატიურილი აქტების) მიღების გარეშე დაიწყო. ნიშანდობლივია, რომ სახელმიფო ბიუჯეტის კანონები, ისევე როგორც სხვა სამართლებრივი დოკუმენტები, რომელთაც საფუძველზეც ეკლესიისთვის ხორციელდება საბიუჯეტო სახსრების გადაცემა არ აკეთებს რაიმე სახის მითითებას კონსტიტუციური შეთანხმების ან სხვა სამართლებრივი აქტების პირობებზე. ამდენად, ეკლესიის დაფინანსება კონსტიტუციური შეთანხმებით დადგენილი სამართლებრივი და პოლიტიკური ჩარჩოს გარეთ/მის საწინააღმდეგო ხორციელდება და ფაქტობრივად ეკლესია სახელმწიფოსგან ყოველწლიურად არა კომპენსაციას, არამედ პირდაპირ, დოტაციულ დაფინანსებას იღებს.

ამ მიმართებით ნათელია, რომ საქართველოს ფინანსთა სამინისტროს ოფიციალური პოზიცია/შეფასება, რომ 2002 და შემდგომი წლების წლიური ბიუჯეტიდან საქართველოს საპატრიარქოსთვის თანხის გამოყოფა საბჭოთა ტოტალიტარული რეჟიმის დროს მიყენებული ზიანის ნაწილობრივ ანაზღაურებასთან დაკავშირებული ზოგიერთი ღონისძიებების დაფინანსების მიზნით ხორციელდება, სამართლებრივად დაუსაბუთებელი და კონკრეტულ ნორმატიულ საფუძველს მოკლებულია (დანართი # 1- საქართველოს ფინანსთა სამინისტროს წერილი, 17.07.2015). აღსანიშნავია, რომ საკუთარ საჯარო განცხადებებში ეკლესია ასევე უთითებს, რომ დაფინანსებას ის ზიანის ანაზღაურების/კომპენსაციის საფუძველზე იღებს. [12] თუმცა სახელმწიფოსა და ეკლესიის პოლიტიკური პოზიციონირების საპირისპიროდ, ეკლესიის დაფინანსების მოქმედი პრაქტიკის სამართლებრივი ანალიზი აჩვენებს, რომ რეალურად ეკლესიისთვის სახელმწიფო ბიუჯეტიდან და სხვა საბიუჯეტო სახსრებიდან გადაცემული დაფინანსება სამართლებრივ და ფაქტობრივ კავშირში არ არის საბჭოთა ტოტალიტარული რეჟიმის დროს მისთვის მიყენებულ ზიანთან.

ბოლო წლებში ეკლესიის ყოველწლიური დაფინანსება სახელმწიფო ბიუჯეტიდან სტაბილურად 25 000 000 ლარს შეადგენს. არასამთავრობო ორგანიზაციის „საერთაშორისო გამჭვირვალობა – საქართველოს“ კვლევის თანახმად, „2002-2013 წლებში ფინანსთა სამინისტროს მიერ საქართველოს საპატრიარქოსათვის გამოყოფილმა პირდაპირმა დაფინანსებამ 160 672 200 ლარი შეადგინა“. სახელმწიფო ბიუჯეტში საპატრიარქოსთვის გამოყოფილი დახმარების ოდენობა, ძირითადად, ზრდის ტენდენციით ხასიათდება. ამასთან ეკლესია (მისი ეპარქიების, ცალკეული ეკლესიების, სასულიერო პირების სახით) ყოველწლიურად საკმაოდ დიდი ოდენობის დაფინანსებას იღებს ადგილობრივი მუნიციპალიტეტების ბიუჯეტებიდან. 2002 წლიდან 2013 წლამდე ადგილობრივი მუნიციპალიტეტების მიერ საქართველოს საპატრიარქოსათვის გამოყოფილი თანხა 16 მილიონამდე ლარს შეადგენს.[13] ამავდროულად ეკლესია სახელმწიფოსგან საკმაოდ დიდი ოდენობის ფინანსურ მხარდაჭერას იღებს პრეზიდენტისა და მთავრობის სარეზერვო ფონდებიდან. [14]

სახელმწიფო ბიუჯეტიდან, მთავრობისა და პრეზიდენტის სარეზერვო ფონდებიდან, ადგილობრივი მუნიციპალიტეტის ბიუჯეტებიდან თანხების გადარიცხვა ხორციელდება უშუალოდ სსიპ საქართველოს საპატრიარქოსთვის[15] (საიდენტიფიკაციო კოდი: 204395537) და ასევე, საპატრიარქოს ეპარქიებისთვის, რომელთა ნაწილი საერთოდ არ არის რეგისტრირებულო რაიმე ორგანიზაციულ-სამართლებრივი ფორმით ან დამოუკიდებლად არის რეგისტრირებული არაკომერციული არასამეწარმეო იურიდიული პირის (ააიპ) სტატუსით[16], ან საპატრიარქოს მიერ დაფუძნებული სხვადასხვა ააიპ-ებისთვის (მაგალითისთვის, EMC წარმოგიდგენთ, მიმდინარე წელს რამდენიმე მუნიციპალიტეტის მიერ ბიუჯეტიდან სსიპ საპატრიარქოსთვის ფინანსების გადარიცხვის დამადასტურებელ დოკუმენტებს (დანართები # 2-3).

ყოველწლიურად სახელმწიფოს მიერ ეკლესიისთვის სახელმწიფო ბიუჯეტიდან გადახდილი დაფინანსების ოდენობა არ ეფუძნება რაიმე ობიექტურ, განჭვრეტად და ზიანის ანაზღაურებასთან დაკავშირებულ კრიტერიუმებს. ამავდროულად არ ხორციელდება მისი ოდენობის განსაზღვრა ეკლესიის საჭიროებების შემოწმებისა და კონკრეტული თანხების ადეკვატურობის დადგენის პროცუდურებით. ამ პირობებში, ეკლესიისთვის გადასაცემი თანხების ოდენობა ხელისუფლების შიშველ პოლიტიკურ ნებაზეა დამოკიდებული, რაც სეკულარიზმის კონსტიტუციურ პრინციპთან მოდის წინააღმდეგობაში. ამ პირობებში ეკლესიის დაფინანსების ანალიზი აჩვენებს, რომ ეკლესიისთვის სახელმწიფო ბიუჯეტიდან, ასევე სარეზერვო ფონდებიდან გადასარიცხი თანხების ოდენობა მიმდინარე პოლიტიკურ პროცესებთან პირდაპირ კორელაციაში იმყოფება და წინა საარჩევნო პერიოდებში ან/და ხელისუფლების წინაშე მდგარი პოლიტიკური და სოციალური კრიზისების დროს განსაკუთრებით იზრდება. [17]

სახელმწიფო არ ახდენს რაიმე ფორმით/მექანიზმებით ეკლესიისთვის გადასაცემი თანხების მიზნობრიობას შემოწმებას და არ ითვალისწინებს ანგარიშვალდებულების პროცედურებს. ბიუჯეტის შესახებ კანონში მითითებულია საპატრიარქოს დაქვემდებარებაში არსებული ის რამდენიმე დაწესებულება, რომელთაც ბიუჯეტიდან გადაცემული ტრანსფერის ნაწილი გადაეცემა. თუმცა, ამ თანხების საჭიროების, მიზნობრიობისა და ხარჯვის კონტროლის მექანიზმები არ არსებობს. მათ შორის, ბიუჯეტის შესახებ კანონში არ არის გაწერილი მართლმადიდებელი ეკლესიისთვის გადაცემული საბიუჯეტო ტრანსფერის ძირითადი ნაწილი (14. 592.2 ათასი ლარის ოდენობით), რომლის მიზნობრიობა კანონში განსაზღვულია, როგორც სასულიერო განათლების მხარდაჭერის გრანტი, კონკრეტულად რა მიზნებისა და ხარჯებისთვის გაიცემა. [18]

სახელმწიფო აუდიტის სამსახურის შესახებ კანონის მე-17 მუხლის მე-2 ნაწილის „ზ“ ქვეპუნქტის შესაბამისად, აუდიტის სამსახურის მანდატი არ ვრცელდება საქართველოს კონსტიტუციური შეთანხმებით გათვალისწინებულ საჯარო სამართლის იურიდიული პირის საქმიანობაზე.

მართლმადიდებელი ეკლესიისთვის ბიუჯეტიდან გაცემული თანხების ხარჯვის პრაქტიკის ანალიზი ასევე ადასტურებს, რომ ის კონფესიური მიზნებისთვის იხარჯება.[19]

ამდენად, მიუხედავად იმისა, რომ კონსტიტუციურმა შეთანხმებამ ეკლესიის დაფინანსების კომპენსაციური/რესტიტუციური მოდელი განსაზღვრა, რეალურად/ფაქტობრივად ეკლესია სახელმწიფოსგან პირდაპირ დაფინანსებას იღებს, რაც არღვევს ეკლესიისა და სახელმწიფოს სეპარაციის/სეკულარიზმის პრინციპს, რომელიც სამართლებრივი სახელმწიფოს კონსტიტუციური პრინციპიდან, ასევე საქართველოს კონსტიტუციის მე-9 მუხლისა და კონსტიტუციური შეთანხმების 1-ლი მუხლიდან გამომდინარეობს.

სახელმწიფოს არ გააჩნია საპატრიარქოსთვის გადაცემული ფინანსური რესურსების მიზნობრიობისა და ხარჯვის მონიტორინგის/ანგარიშგების რაიმე მექანიზმი. იმ პირობებში, როცა ეკლესიაზე ასევე არ ვრცელდება საჯარო ინფორმაციის თავისუფლების სტანდარტები მის სასარგებლოდ გაცემული საბიუჯეტო სახსრები საჯარო კონტროლის მიღმა რჩება.

სხვა რელიგიური ორგანიზაციების დაფინანსების პრაქტიკის მიმოხილვა

2014 წლის 27 იანვარს საქართველოს მთავრობამ მიიღო #117 დადგენილება „საქართველოში არსებული რელიგიური გაერთიანებებისათვის საბჭოთა ტოტალიტარული რეჟიმის დროს მიყენებული ზიანის ნაწილობრივ ანაზღაურებასთან დაკავშირებული ზოგიერთი ღონისძიების განხორციელების წესის.“ დადგენილებით საქართველოს მთავრობამ აღიარა საქართველოში არსებული რელიგიური გაერთიანებებისთვის საბჭოთა ტოტალიტარული რეჟიმის დროს მიყენებული ზიანი და იკისრა ვალდებულება აანაზღაუროს ის მატერიალური და მორალური ზიანი, რომელიც მათ განსახილველ პერიოდში მიადგათ. დადგენილების შესაბამისად, აღნიშნული წესი ვრცელდება დადგენილების მიღებამდე საჯარო სამართლის იურიდიული პირის სამართლებრივი ფორმით რეგისტრირებულ ისლამური, იუდეური, რომაულ-კათოლიკური და სომხური სამოციქულო აღმსარებლობის მქონე რელიგიურ გაერთიანებებზე. დადგენილების შესაბამისად, სახელმწიფოს მიერ ზიანის ანაზღაურება განხორციელდება სიმბოლურად და ნაწილობრივ. დადგენილებით განისაზღვრა, რომ თანხის გაცემის წესი და პირობები დარეგულირდება რელიგიურ გაერთიანებებთან ან/და წარმომადგენლობით საბჭოებთან სახელმწიფოს მიერ გაფორმებული ინდივიდუალური ხელშეკრულებებით, რომელსაც სახელმწიფოს სახელით დებს სსიპ - რელიგიის საკითხთა სახელმწიფო სააგენტო. გამოყოფილი თანხის განაწილების პირობების შემუშავება დაევალა რელიგიის საკითხთა სახელმწიფო სააგენტოს, საქართველოს ფინანსთა სამინისტროსთან შეთანხმებით.

#117 დადგენილების საფუძველზე ოთხ რელიგიურ გაერთიანებასთან რელიგიის საკითხთა სახელმწიფო სააგენტომ დადო ხელშეკრულებები, რომელიც გადარიცხული თანხების ხარჯვის მიზნობრიობასა და სახელმწიფოს წინაშე ანგარიშვალდებულების საკითხებს მოიცავს. მაგალითისთვის ზიანის ანაზღაურების მიზნით, 2014 წელს, საქართველოს მუსლიმი თემისთვის გადარიცხული თანხა შეადგენს 1 100 000 ლარს, იუდეური თემისთვის – 150 000 ლარს, რომაულ-კათოლიკური თემისთვის 200 000 ლარს, ხოლო სომეხთა სამოციქულო ქრისტიანული თემისთვის 300 000 ლარს.

რელიგიის საკითხთა სახელმწიფო სააგენტოს ინფორმაციით, რელიგიური გაერთიანებებისთვის გასანაწილებელი თანხის დაყოფისას, გათვალისწინებული იყო ისეთი ობიექტური მონაცემები, როგორიცაა: მრევლის, სასულიერო პირების რაოდენობა, ასევე საკულტო შენობა-ნაგებობების რაოდენობა და მათი დღევანდელი მდგომარეობა, მიმდინარე საჭიროებები და ა.შ.

რელიგიურ ორგანიზაციებთან დადებულ სტანდარტულ ხელშეკრულებებში დეტალურად არის მოწესრიგებული გაცემული თანხების ხარჯვის მიზნობრიობა (იხ. დანართები # 4-7 - შესაბამის რელიგიურ ორგანიზაციებთან გაფორმებული ხელშეკრულებების ასლები). კერძოდ, ღვთისმსახურთა სახელფასო და რელიგიური საქმიანობის განხორციელების ანაზღაურება; საკულტო და რელიგიური შენობა-ნაგებობების რესტავრაცია და მოვლა-პატრონობა; რელიგიურ-საგანმანათლებლო საქმიანობა; რელიგიური გაერთიანების მიმდინარე საყოფაცხოვრებო ხარჯები; კულტურული და საქველმოქმედო საქმიანობა. მხოლოდ მუსლიმ თემთან დადებულ ხელშეკრულებაშია დაზუსტებული, რომ თანხის 75% ღვთისმსახურთა სახელფასო და რელიგიური საქმიანობის განხორციელების ანაზღაურებას, დანარჩენი თანხა კი ხელშეკრულებით გათვალისწინებულ სხვა მიზნებს უნდა მოხმარდეს.

რელიგიური ორგანიზაციებისთვის განსაზღვრული წლიური თანხა იყოფა და შესაბამის გაერთიანებებს ერიცხებათ პერიოდულად, რომლის ზუსტ თარიღსა და ოდენობას განსაზღვრავს სააგენტო. თანხის მიღებისთვის ყველა რელიგიური გაერთიანება ვალდებულია, სააგენტოს წარუდგინოს ხელშეკრულებით გათვალისწინებული მიზნების შესაბამისი ხარჯთაღრიცხვის პროგრამა, რომელიც უნდა შეიცავდეს ხარჯვის დეტალურ მონაცემებს. ამასთან, რელიგიურ ორგანიზაციებს აქვთ ვალდებულება სააგენტოს მხრიდან მოთხოვნის შემთხვევაში, წარადგინონ ხარჯთაღრიცხვის პროგრამის შესაბამისი თანხის ხარჯვის შუალედური და საბოლოო ანგარიშები. სააგენტო ასევე უფლებამოსილია ჩაატაროს წარმოდგენილი ანგარიშების აუდიტორული შემოწმება. ხელშეკრულების პირობების დარღვევით ხარჯვის შემთხვევაში, ხელშეკრულება მიმდინარე წლის დაფინანსების შეწყვეტას ითვალისწინებს.

ოთხო რელიგიური ორგანიზაციის დაფინანსების პრაქტიკის ანალიზი აჩვენებს, რომ ის რელიგიური გაერთიანებებისთვის მიყენებული ზიანის ანაზღაურების/კომპენსაციის მოდელში არ თავსდება და ფაქტობრივად პირდაპირ საბიუჯეტო დაფინანსებას წარმოადგენს. 2014 წლის 27 იანვრის დადგენილება არ ითვალისწინებს გონივრულ, სამართლიან და ობიექტურად გაზომვად კრიტერიუმებს, რომელსაც მთავრობა ეყრდნობა კომპენსაციის ოდენობის დადგენის დროს. კანონით გათვალისწინებული კრიტერიუმების არარსებობის პირობებში, პრაქტიკაში, სააგენტოს მიერ გამოყენებული ზიანის ანაზღაურების დაანგარიშების კრიტერიუმების შეფასება ასევე ადასტურებს, რომ ის არ არის რაიმე ფორმით დაკავშირებული ადრესატი რელიგიური გაერთიანებებისთვის წარსულში მიყენებული ზიანის მოცულობასა და მის შედეგთან.

ამ მხრივ, 4 რელიგიური გაერთიანების დაფინანსების პრაქტიკა ჰგავს საქართველოს მართლმადიდებელი ავტოკეფალური ეკლესიის დაფინანსების პრაქტიკას, რომელიც რეალურად არ დაიანგარიშება ზიანთან დაკავშირებული კრიტერიუმებით.

ზიანის ანაზღაურების/კომპენსაციის მოდელში, ბენეფიციარებს გააჩნიათ მიღებული კომპენსაციის თავისუფალი განკარგვის შესაძლებლობა, რადგან ზიანის ანაზღაურება საკუთრების უფლების შემადგენელ ნაწილად განიხილება და მის საფუძველზე თანხების გაცემა დარღვეული უფლებრივი მდგომარეობის აღდგენის ლეგიტიმური ინტერესით არის გამართლებული. თუმცა, დაფინანსების ზიანის ანაზღაურების სისტემები წინასწარ დაანგარიშებულ და დადგენილ მოცულობებს ეფუძნება და ამოწურვადია დაფინანსების ფორმაა.

საქართველოში რელიგიური ორგანიზაციების დაფინანსების მოქმედი პრაქტიკების ანალიზი აჩვენებს, რომ სახეზე გვაქვს სახელმწიფოსგან რელიგიური გაერთიანებების პირდაპირი საბიუჯეტო დაფინანსების მოდელი. დაფინანსების მოქმედი წესი და ბენეფიციარებისთვის გადაცემული საბიუჯეტო თანხების კონფესიური მიზნებისთვის გამოყენების პრაქტიკა არღვევს სეკულარიზმის პრინციპს. აღნიშნული პრინციპი რელიგიური გაერთიანებებისთვის საბიუჯეტო სახსრების არასაერო, რელიგიური მიზნებისთვის გადაცემას კრძალავს და ეკლესიასა და სახელმწიფოს შორის ურთიერთდამოკიდებულების გაღრმავების მაქსიმალურ პრევენციას ითხოვს. ოთხ რელიგიურ გაერთიანებასთან დადებული ხელშეკრულებებიდან ცალსახად ჩანს, რომ გაცემული თანხების მიზნობრიობა სახელმწიფოს მიერ ზედმიწევნით კონფესიური საქმიანობისათვის არის განკუთვნილი.

ოთხი რელიგიური ორგანიზაციის დაფინანსების მოქმედი წესი სახელმწიფოს რელიგიური ორგანიზაციების კონტროლისა და მათი ლოიალობის მოპოვების შესაძლებლობას აძლევს. ოთხი რელიგიური ორგანიზაციის დაფინანსების პრაქტიკა აჩვენებს, რომ მათთვის წლიურად გადასაცემი თანხების ოდენობასა და პერიოდს მთლიანად სააგენტო განსაზღვრავს. ხარჯვის მიზნობრიობის თაობაზე სახელშეკრულებო პირობების დარღვევის შემთხვევაში კი, სახელმწიფო დაფინანსების შეწყვეტის უფლებას იტოვებს. ეს კი ზიანის ანაზღაურების პრინციპთან ცალსახა წინააღმდეგობაში მოდის.

ოთხი რელიგიური ორგანიზაციის დაფინანსების არსებული მოდელი სახელმწიფოს მხრიდან რელიგიური გაერთიანებებისთვის გადაცემული თანხების ხარჯვის შემაშფოთებლად ინტენსიურ კონტროლს ითვალისწინებს, რაც რელიგიური გაერთიანებების დამოუკიდებლობასა და ავტონომიაში ჩარევის მაღალ რისკებს შეიცავს. იმ პირობებში, როცა მთავრობა ფორმალურად ოთხი რელიგიური ორგანიზაციის დაფინანსებას საბჭოთა პერიოდში მიყენებული ზიანის ანაზღაურებას უკავშირებს, დეკლარირებულ კომპენსაციის მოდელში ბენეფიციარების, როგორც მესაკუთრეების თავისუფლებაში ჩარევა და ხარჯვის კონტროლის დაწესება განსაკუთრებით გაუგებარია.

აღსანიშნავია, რომ საქართველოს მართლმადიდებელი ავტოკეფალური ეკლესიის დაფინანსებისას, რომელიც ფაქტობრივად ასევე პირდაპირ საბიუჯეტო დაფინანსების მოდელში თავსდება, სახელმწიფო არ ითვალისწინებს ანგარიშვალდებულებისა და ხარჯვის კონტროლის რაიმე მექანიზმს. შესაბამისად, გაუგებარია რატომ იყენებს სახელმწიფო განსხვავებულ მიდგომას ფაქტობრივად მსგავს ურთიერთობებში მყოფი სუბიექტების მიმართ და ავლენს ლოიალობას დომინანტი ეკლესიის მიმართ.

უფლებაში ლეგიტიმური ჩარევისა და გამონაკლისების შეზღუდვის წესები

სადაო ნორმა სახელმწიფო და ადგილობრივი თვითმმართველობის დაფინანსების ფარგლებში საჯარო ფუნქციის განმახორციელებელ რელიგიურ გაერთიანებებს ბლანკეტურად გამორიცხავს ინფორმაციის გამცემთა წრიდან. რელიგიური და პოლიტიკური ორგანიზაციების ადმინისტრაციული ორგანოს, შესაბამისად საჯარო დაწესებულების ცნებიდან ამოღება წარმოადგენს გამონაკლისების წრის დადგენას არა მხოლოდ ინფორმაციის გამცემი სუბიექტის არამედ თავად ინფორმაციის სახის ნიშნითაც, რადგან რელიგიური გაერთიანებების ინფორმაციის გამცემთა წრიდან გამორიცხვა გარკვეული ტიპის «უნიკალურ» ინფორმაციაზე წვდომას გამორიცხავს. არამხოლოდ საჯარო დაწესებულება ასევე ინფორმაციაც ფართოდ უნდა იქნას განმარტებული. ინფორმაცია გულისხმობს ყველა ჩანაწერს რომელიც განხორციელებულია საჯარო უწყების მიერ, მიუხედავად მისი წყაროსი (წარმოებულია საჯარო დაწესებულებისა თუ სხვა უწყებების მიერ).

გასაჩივრებული ნორმები ქმნიან ისეთ საკანონმდებლო გარემოს, რომელიც არ აძლევს მოსარჩელეებს უფლებას ასეთი დაწესებულებიდან მიიღონ საჯარო ინფორმაცია სახელმწიფო და ბიუჯეტიდან დაფინანსების ფარგლებში.

შეზღუდვა უნდა შემოწმდეს ინფომრაციის თავისუფლების გამონაკლისების შეზღუდული წრის პრინციპზე,[20] რომლის მიხედვით ადმინისტრაციული ორგანო უფლებამოსილია გაასაიდუმლოოს მასთან დაცული ინფორმაცია, თუმცა ასეთი შემთხვევები მკაცრად უნდა იყოს რეგლამენტირებული და აკმაყოფილებდეს შემდეგ კრიტერიუმებს:

ინფორმაციის გამჟღავნება არსებით ზიანს უნდა აყენებდეს კანონით დაცულ ინტერესს;

ინფორმაციის გამჟღავნებით მოსალოდნელი ზიანი გადაწონის საზოგადოებრივი ინტერესს. ყველა გამონაკლისი უნდა დაექვემდებაროს ე.წ. „საზოგადოებრივი ინტერესის“ ტესტს.

შესაბამისად უფლებაში ჩარევის ლეგიტიმაციისას მნიშვნელოვანია, რომ რელიგიური გაერთიანებების მიერ საჯარო დაფინანსების ფარგლებში ინფორმაციის გაცემის შედეგად ზიანი ადგებოდეს კანონით დაცულ ინტერესს და თუ ასეთი ზიანი დგება, მისმა მნიშვნელობამ უნდა გადაწონოს ინფორმაციის თავისუფლების შეზღუდვით გამოწვეული საზოგადოებრივი ინტერესების რისკები.

სამართლებრივი ნორმები, რომლებიც ინფორმაციაზე წვდომას არეგულირებენ არ ადგენენ ინფორმაციის მიღების თავისუფლების საზღვრებს, არამედ ძირითადი უფლების შემზღუდავი ნორმებს წარმოადგენენ, რომელთა კონსტიტუციასთან შესაბამისობის დადგენა უნდა მოხდეს. შესაბამისად ინფორმაციის გაცემის შეზღუდვა სახელმწიფოს ბიუჯეტიდან დაფინანსებული რელიგიური გაერთიანებების შემთხვევაში კონსტიტუციით განსაზღვრულ გამონაკლისებს უნდა შეესაბამებოდეს. საქართველოს კონსტიტუციის 41-ე მუხლის თანახმად საქართველოს ყოველ მოქალაქეს აქვს უფლება კანონით დადგენილი წესით გაეცნოს სახელმწიფო დაწესებულებებში მასზე არსებულ ინფორმაციას, აგრეთვე იქ არსებულ ოფიცილაურ დოკუმენტებს, თუ ისინი არ შეიცავენ სახელმწიფო, პროფესიულ ან კომერციულ საიდუმლოებას. ამავე მუხლის მეორე აბზაცში უფლებაში ჩარევის ლეგიტიმურ მიზნებად ჩამოთვლილია სიკეთეები, როგორიცაა სახელმწიფო უშიშროების ან საზოგადოებრივი უსაფრთხოების უზრუნველსაყოფა, ჯანმრთელობის, სხვათა უფლებებისა და თავისუფლებების დაცვა.

ბუნდოვანია რამდენად ადგება რელიგიური გაერთიანებების მიერ საჯარო დაფინანსების ფარგლებში ინფორმაციის გაცემით კონსტიტუციის 41-ე მუხლით განსაზღვრულ სიკეთეებს. მეტიც, ასეთის არსებობის შემთხვევაშიც ინფორმაციის მაქსიმალური ღიაობის პრიორიტეტის[21] მიხედვით ინფორმაციის გასაიდუმლოებისა და ხელმისაწვდომობის უზრუნველმყოფ ნორმებს შორის კონფლიქტის არსებობის შემთხვევაში, კანონმდებლობის ინტერპრეტაცია საჯაროობის სასარგებლოდ უნდა მოხდეს.

[1] იხ. ადამიანის უფლებების სწავლებისა და მონიტორინგის ცენტრისა (EMC) და ტოლერანტობისა და მრავალფეროვნების ინსტიტუტის (TDI) ერთობლივი კვლევა - ცენტრალური და ადგილობრივი ხელისუფლების მიერ რელიგიური ორგანიზაციების დაფინანსების პრაქტიკა, ხელმისაწვდომია: http://emc.org.ge/2014/10/10/%E1%83%AA%E1%83%94%E1%83%9C%E1%83%A2%E1%83%A0%E1%83%90%E1%83%9A%E1%83%A3%E1%83%A0%E1%83%98-%E1%83%93%E1%83%90-%E1%83%90%E1%83%93%E1%83%92%E1%83%98%E1%83%9A%E1%83%9D%E1%83%91%E1%83%A0%E1%83%98%E1%83%95/

ასევე იხილეთ EMC-ის მიერ მომზადებული სამართლებრივი შეფასება ოთხი რელიგიური ორგანიზაციის დაფინანსების პრაქტიკაზე, ხელმისაწვდომია: http://bit.ly/1wTcDRq

[2]http://www.unhchr.ch/Huridocda/Huridoca.nsf/TestFrame/7599319f02ece82dc12566080045b296?Opendocument

[3] CIVIL AND POLITICAL RIGHTS INCLUDING THE QUESTION OF: FREEDOM OF EXPRESSION Report of the Special Rapporteur on the promotion and protection of the right to freedom of opinion and expression, Mr. Abid Hussain, submitted in accordance with Commission resolution 1999/36

Annexes :The public’s right to know: Principles on Freedom of Information Legislation

[4] მაგალითად ესტონეთის „საჯარო ინფორმაციის აქტი“ არ იყენებს ისეთ ტერმინებს, როგორიცაა საჯარო დაწესებულება ან ადმინისტრაციული ორგანო. ამის ნაცვლად, აქტში ჩამოთვლილია „ინფორმაციის მფლობელი“ დაწესებულებები, რომელთაც გააჩნიათ საჯარო ინფორმაციის გაცემის ვალდებულება. მათ რიცხვს მიეკუთვნებიან ცენტრალური და ადგილობრივი ხელისუფლების ორგანოები, საჯარო სამართლის იურიდიული პირები და სხვ. (ესტონეთის საჯარო ინფორმაციის აქტი, მუხლი 5(1).)

[5] The only contention here is that the state statute and the resolution, insofar as they authorized reimbursement to parents of children attending parochial schools, violate the Federal Constitution in these two respects, which to some extent overlap. First. They authorize the State to take by taxation the private property of some and bestow it upon others to be used for their own private purposes. This, it is alleged, violates the due process clause of the Fourteenth Amendment. Second. The statute and the resolution forced inhabitants to pay taxes to help support and maintain schools which are dedicated to, and which regularly teach, the Catholic Faith. This is alleged to be a use of state power to support church schools contrary to the prohibition of the First Amendment which the Fourteenth Amendment made applicable to the states.

[6] Everson v. Board of Education: კერძო სკოლებში არარელიგიური ცოდნის მიღების ხელშეწყობა ემსახურება საჯარო მიზნებს და ამიტომ ის წარმოადგენს საჯარო ფუნქციის (public function) შესრულებას, ანუ იქამდე სანამ კერძო სკოლები სეკულარულ განათლებას ახორციელებენ public function-ს ასრულებენ.

[7] ეკლესიის დაფუძნების აკრძალვის კლაუზულას, რომელიც აშშ-ს უზენაესმა სასამართლომ საკუთარ გადაწყვეტილებაში Everson v. Board of Education ჩამოაყალიბა

[8] იქვე

[9] See, e.g., Lemon v. Kurtzman, 403 U.S. 602 (1971) (subsidies for teachers of secular subjects) and Aguilar v. Felton, 473 U.S. 402(1985) (provision of remedial and enrichment services by public school teachers to eligible children attending sectarian elementary and secondary schools on the premises of those schools).

5 Committee for Public Education v. Nyquist, 413 U.S. 756 (1973) (grants for the maintenance and repair of sectarian school facilities); Meek v. Pittenger, 421 U.S. 349 (1975) (loan of secular instructional materials and equipment); Grand Rapids School Dist. v. Ball, 473 U.S. 373 (1985) (hiring of parochial school teachers to provide after-school instruction to the students attending such schools). Lemon v. Kurtzman, 403 U.S. 602 (1971) (subsidies for teachers of secular subjects) and Aguilar v. Felton, 473 U.S. 402(1985) (provision of remedial and enrichment services by public school teachers to eligible children attending sectarian elementary and secondary schools on the premises of those schools).

[10] ამ მიმართებით იხილეთ ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს 2010 წლის 2 თებერვლის გადაწყვეტილება საქმეზე კლაუს და იური კილაძეები საქართველოს წინააღმდეგ.

[11] იხ. ტოლერანტობისა და მრავალფეროვნების ინსტიტუტის (TDI) მიერ მომზადებული ანგარიში - რელიგიური დისკრიმინაციისა და კონსტიტუციური სეკულარიზმის კვლევა, გვ.21-23, ხელმისაწვდომია:

http://www.tdi.ge/sites/default/files/religiuri-diskriminaciisa-da-konstituciuri-sekularizmis-kvleva.pdf

[12] იხ. http://www.netgazeti.ge/GE/105/News/18191/

[13] http://transparency.ge/blog/mokle-mimokhilva-sakartvelos-sapatriarkos-dapinansebis-shesakheb

[14] იხ. იხ. ადამიანის უფლებების სწავლებისა და მონიტორინგის ცენტრისა (EMC) და ტოლერანტობისა და მრავალფეროვნების ინსტიტუტის (TDI) ერთობლივი კვლევა - ცენტრალური და ადგილობრივი ხელისუფლების მიერ რელიგიური ორგანიზაციების დაფინანსების პრაქტიკა, ხელმისაწვდომია: http://emc.org.ge/2014/10/10/%E1%83%AA%E1%83%94%E1%83%9C%E1%83%A2%E1%83%A0%E1%83%90%E1%83%9A%E1%83%A3%E1%83%A0%E1%83%98-%E1%83%93%E1%83%90-%E1%83%90%E1%83%93%E1%83%92%E1%83%98%E1%83%9A%E1%83%9D%E1%83%91%E1%83%A0%E1%83%98%E1%83%95/

[15] შენიშვნა: აღსანიშნავია, რომ საჯარო რეესტრის ეროვნული სააგენტოს მონაცემებში სარეგისტრაციო მონაცემები სსიპ საქართველოს საპატრიარქოს (სრულიად საქართველოს სამოციქულო ავტოკეფალური მართლმადიდებელი ეკლესიის) სახელზე ან მითითებული საიდენტიფიკაციო კოდით საერთოდ არ იძებნება. შესაბამისად, რთულია მისი ზუსტი

[16] შენიშვნა: საჯარო რეესტრის ეროვნული სააგენტოს მონაცემების შესაბამისად, ააიპ სტატუსით რეგისტრირებულია მხოლოდ ოთხი მოქმედი ეპარქია: ბორჯომისა და ბაკურიანის ეპარქია, ნეკრესის ეპარქია, ქუთაისა და გაენათის ეპარქია, ჭიათურისა და საჩხერის ეპარქია.

[17] იხ. ადამიანის უფლებების სწავლებისა და მონიტორინგის ცენტრისა (EMC) და ტოლერანტობისა და მრავალფეროვნების ინსტიტუტის (TDI) ერთობლივი კვლევა - ცენტრალური და ადგილობრივი ხელისუფლების მიერ რელიგიური ორგანიზაციების დაფინანსების პრაქტიკა, ხელმისაწვდომია: http://emc.org.ge/2014/10/10/%E1%83%AA%E1%83%94%E1%83%9C%E1%83%A2%E1%83%A0%E1%83%90%E1%83%9A%E1%83%A3%E1%83%A0%E1%83%98-%E1%83%93%E1%83%90-%E1%83%90%E1%83%93%E1%83%92%E1%83%98%E1%83%9A%E1%83%9D%E1%83%91%E1%83%A0%E1%83%98%E1%83%95/

[18] მიმდინარე წლის ბიუჯეტი, ხელმისაწვდომია: http://napr.gov.ge/source/%E1%83%A1%E1%83%90%E1%83%AF%E1%83%90%E1%83%A0%E1%83%9D%20%E1%83%98%E1%83%9C%E1%83%A4%E1%83%9D%E1%83%A0%E1%83%9B%E1%83%90%E1%83%AA%E1%83%98%E1%83%90/stat_budget_2015.pdf

[19] იხ. ადამიანის უფლებების სწავლებისა და მონიტორინგის ცენტრისა (EMC) და ტოლერანტობისა და მრავალფეროვნების ინსტიტუტის (TDI) ერთობლივი კვლევა - ცენტრალური და ადგილობრივი ხელისუფლების მიერ რელიგიური ორგანიზაციების დაფინანსების პრაქტიკა, ხელმისაწვდომია: http://emc.org.ge/2014/10/10/%E1%83%AA%E1%83%94%E1%83%9C%E1%83%A2%E1%83%A0%E1%83%90%E1%83%9A%E1%83%A3%E1%83%A0%E1%83%98-%E1%83%93%E1%83%90-%E1%83%90%E1%83%93%E1%83%92%E1%83%98%E1%83%9A%E1%83%9D%E1%83%91%E1%83%A0%E1%83%98%E1%83%95/

[20] CIVIL AND POLITICAL RIGHTS INCLUDING THE QUESTION OF: FREEDOM OF EXPRESSION Report of the Special Rapporteur on the promotion and protection of the right to freedom of opinion and expression, Mr. Abid Hussain, submitted in accordance with Commission resolution 1999/36

[21] იქვე