თქვენ არ ეცნობით კონსტიტუციური სარჩელის/წარდგინების სრულ ვერსიას. სრული ვერსიის სანახავად, გთხოვთ, ვერტიკალური მენიუდან ჩამოტვირთოთ მიმაგრებული დოკუმენტი

1. სადავო ნორმატიული აქტ(ებ)ი

ა. 1. საქართველოს სასჯელაღსრულებისა და პრობაციის მინისტრის 2015 წლის 15 ივლისის ბრძანება №71 საქართველოს სასჯელაღსრულებისა და პრობაციის სამინისტროს №16 პენიტენციური დაწესებულების დებულების დამტკიცების შესახებ
2. საქართველოს სასჯელაღსრულებისა და პრობაციის მინისტრის 2015 წლის 27 აგვისტოს ბრძანება №109 საქართველოს სასჯელაღსრულებისა და პრობაციის სამინისტროს №3 პენიტენციური დაწესებულების დებულების დამტკიცების შესახებ
3. საქართველოს სასჯელაღსრულებისა და პრობაციის მინისტრის 2015 წლის 27 აგვისტოს ბრძანება №108 საქართველოს სასჯელაღსრულებისა და პრობაციის სამინისტროს №6 პენიტენციური დაწესებულების დებულების დამტკიცების შესახებ
4. საქართველოს სასჯელაღსრულებისა და პრობაციის მინისტრის 2015 წლის 27 აგვისტოს ბრძანება №107 საქართველოს სასჯელაღსრულებისა და პრობაციის სამინისტროს №7 პენიტენციური დაწესებულების დებულების დამტკიცების შესახებ
5.საქართველოს სასჯელაღსრულებისა და პრობაციის მინისტრის 2015 წლის 27 აგვისტოს ბრძანება №119 საქართველოს სასჯელაღსრულებისა და პრობაციის სამინისტროს №2 პენიტენციური დაწესებულების დებულების დამტკიცების შესახებ
6. საქართველოს სასჯელაღსრულებისა და პრობაციის მინისტრის 2015 წლის 27 აგვისტოს ბრძანება №116 საქართველოს სასჯელაღსრულებისა და პრობაციის სამინისტროს №5 პენიტენციური დაწესებულების დებულების დამტკიცების შესახებ
7. საქართველოს სასჯელაღსრულებისა და პრობაციის მინისტრის 2015 წლის 27 აგვისტოს ბრძანება №117 საქართველოს სასჯელაღსრულებისა და პრობაციის სამინისტროს №8 პენიტენციური დაწესებულების დებულების დამტკიცების შესახებ
8. საქართველოს სასჯელაღსრულებისა და პრობაციის მინისტრის 2015 წლის 27 აგვისტოს ბრძანება №120 საქართველოს სასჯელაღსრულებისა და პრობაციის სამინისტროს №9 პენიტენციური დაწესებულების დებულების დამტკიცების შესახებ
9. საქართველოს სასჯელაღსრულებისა და პრობაციის მინისტრის 2015 წლის 27 აგვისტო ბრძანება №118 საქართველოს სასჯელაღსრულებისა და პრობაციის სამინისტროს №11 პენიტენციური დაწესებულების დებულების დამტკიცების შესახებ
10. საქართველოს სასჯელაღსრულებისა და პრობაციის მინისტრის 2015 წლის 27 აგვისტო ბრძანება №115 საქართველოს სასჯელაღსრულებისა და პრობაციის სამინისტროს №12 პენიტენციური დაწესებულების დებულების დამტკიცების შესახებ
11. საქართველოს სასჯელაღსრულებისა და პრობაციის მინისტრის 2015 წლის 27 აგვისტო ს ბრძანება №112 საქართველოს სასჯელაღსრულებისა და პრობაციის სამინისტროს №14 პენიტენციური დაწესებულების დებულების დამტკიცების შესახებ
12. საქართველოს სასჯელაღსრულებისა და პრობაციის მინისტრის 2015 წლის 27 აგვისტოს ბრძანება №111 საქართველოს სასჯელაღსრულებისა და პრობაციის სამინისტროს №15 პენიტენციური დაწესებულების დებულების დამტკიცების შესახებ
13. საქართველოს სასჯელაღსრულებისა და პრობაციის მინისტრის 2015 წლის 27 აგვისტოს ბრძანება №110 საქართველოს სასჯელაღსრულებისა და პრობაციის სამინისტროს №17 პენიტენციური დაწესებულების დებულების დამტკიცების შესახებ
14. საქართველოს სასჯელაღსრულებისა და პრობაციის მინისტრის 2015 წლის 27 აგვისტოს ბრძანება №114 საქართველოს სასჯელაღსრულებისა და პრობაციის სამინისტროს №18 ბრალდებულთა და მსჯავრდებულთა სამკურნალო დაწესებულების დებულების დამტკიცების შესახებ
15. საქართველოს სასჯელაღსრულებისა და პრობაციის მინისტრის 2015 წლის 27 აგვისტოს ბრძანება №113 საქართველოს სასჯელაღსრულებისა და პრობაციის სამინისტროს №19 პენიტენციური დაწესებულების – ტუბერკულოზის სამკურნალო და სარეაბილიტაციო ცენტრის დებულების დამტკიცების შესახებ

2. სასარჩელო მოთხოვნა

3. საკონსტიტუციო სასამართლოსათვის მიმართვის სამართლებრივი საფუძვლები

საქართველოს კონსტიტუციის მე-60 მუხლის მე-4 პუქტის “ა“ „დ“ ქვეპუნქტის, "საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის მე-19 მუხლის პირველი პუნქტის "ბ" და „ე“ ქვეპუნქტები, 34-ე მუხლი და 39-ე მუხლის პირველი პუნქტის „ბ“ ქვეპუნქტი.

4. განმარტებები სადავო ნორმ(ებ)ის არსებითად განსახილველად მიღებასთან დაკავშირებით

ა) ფორმით და შინაარსით შეესაბამება ,,საკონსტიტუციო სამართალწარმოების შესახებ" კანონის 31¹-ე მუხლით დადგენილ მოთხოვნებს;

ბ) შეტანილია უფლებამოსილი სუბიექტის - საქართველოს სახალხო დამცველის მიერ.

საქართველოს კონსტიტუციის მე-60 მუხლის მე-4 პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტის მიხედვით, საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლო სახალხო დამცველის სარჩელის საფუძველზე იხილავს ნორმატიული აქტის კონსტიტუციურობას კონსტიტუციის მეორე თავით აღიარებულ ადამიანის ძირითად უფლებებთან მიმართებით.

გ) სარჩელში მითითებული საკითხი არის საკონსტიტუციო სასამართლოს განსჯადი;

დ) სარჩელში მითითებული საკითხი არ არის გადაწყვეტილი საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ.

ე) სარჩელში მითითებული საკითხი რეგულირდება კონსტიტუციის მე-12 მუხლით; მე-31 მუხლის მესამე პუნქტით.

ვ) კანონით არ არის დადგენილი სასარჩელო ხანდაზმულობის ვადა და შესაბამისად, არც მისი არასაპატიო მიზეზით გაშვების საკითხი დგება დღის წესრიგში;

ზ) სადავო კანონქვემდებარე ნორმატიულ აქტის კონსტიტუციურობაზე სრულფასოვანი მსჯელობა შესაძლებელია ნორმატიული აქტების იერარქიაში მასზე მაღლა მდგომი იმ ნორმატიული აქტის კონსტიტუციურობაზე მსჯელობის გარეშე, რომელიც კონსტიტუციური სარჩელით გასაჩივრებული არ არის;

5. მოთხოვნის არსი და დასაბუთება

1. ფაქტების აღწერა

1.1. სადავო ნორმები

პატიმრობის კოდექსის 52-ე მუხლის პირველი ნაწილის მიხედვით პენიტენციური დაწესებულების დებულებით გათვალისწინებული უნდა იყოს იმ კვების პროდუქტების, ნივთების, ნაკეთობების, ნივთიერებებისა და დოკუმენტების ჩამონათვალი, რომელთა შეძენა, შენახვა, ტარება, მოხმარება ან/და რომლით სარგებლობა ეკრძალება ბრალდებულს/მსჯავრდებულს და იწვევს სისხლის სამართლის პასუხისმგებლობას. აღნიშნული საკითხი მოწესრიგებულია საქართველოს სასჯელაღსრულებისა და პრობაციის სამინისტროს N7, N6 და N3 პენიტენციური დაწესებულებების დებულებების დამტკიცების შესახებ საქართველოს სასჯელაღსრულებისა და პრობაციის მინისტრის 2015 წლის 27 აგვისტოს N-107, N-108 და N-109 ბრძანებებით (დებულებების დანართი N1-ის მე-15 პუნქტი), საქართველოს სასჯელაღსრულებისა და პრობაციის სამინისტროს N2, N5, N8, N9, N11, N12, N14, N15, N17, N18, N19 პენიტენციური დაწესებულებების დებულებების დამტკიცების შესახებ საქართველოს სასჯელაღსრულებისა და პრობაციის მინისტრის 2015 წლის 27 აგვისტოს N-119, N-116, N-117, N-120, N-118, N-115, N-112, N-111, N-110, N113, N114 ბრძანებებითა(დებულებების დანართი N1-ის მე-16 პუნქტი) და საქართველოს სასჯელაღსრულებისა და პრობაციის სამინისტროს N16 პენიტენციური დაწესებულებების დებულებების დამტკიცების შესახებ მინისტრის 2015 წლის 15 ივლისის N-71 ბრძანებით (დანართი N1-ის მე-16 პუნქტი), რომელთა მიხედვითაც, აკრძალულ ნივთთა კატეგორიას მიეკუთვნება ნებისმიერი დოკუმენტი (სასამართლოს განაჩენებისა და გადაწყვეტილებების ასლების, შესანახად ჩაბარებული ფულის, ნივთებისა და ფასეულობების ქვითრის გარდა (ერთ ეგზემპლარად), ასევე ბრალდებულის/მსჯავრდებულის გადაწყვეტილებით სხვა ოფიციალური დოკუმენტების, არაუმეტეს 100 ფურცლის გარდა). ამგვარად, სადავო ნორმები ზღუდავენ ბრალდებულის/მსჯავრდებულის უფლებას, საკანში ინახავდეს ნებისმიერ სხვა, დოკუმენტური ხასიათის მასალას.

შესაბამისად, წარმოდგენილი კონსტიტუციური სარჩელით ვასაჩივრებთ, საქართველოს სასჯელაღსრულებისა და პრობაციის მინისტრის 2015 წლის 27 აგვისტოს N-107, N-108 და N-109 ბრძანებებით დამტკიცებული საქართველოს სასჯელაღსრულებისა და პრობაციის სამინისტროს N7, N6 და N3 პენიტენციური დაწესებულებების დებულებების დანართი N1-ის მე-15 პუნქტის, საქართველოს სასჯელაღსრულებისა და პრობაციის მინისტრის 2015 წლის 27 აგვისტოს N-119, N-116, N-117, N-120, N-118, N-115, N-112, N-111, N-110, N113, N114 ბრძანებებით დამტკიცებული, საქართველოს სასჯელაღსრულებისა და პრობაციის სამინისტროს N2, N5, N8, N9, N11, N12, N14, N15, N17, N18, N19 პენიტენციური დაწესებულებების დებულებების დანართი N1-ის მე-16 პუნქტისა და საქართველოს სასჯელაღსრულებისა და პრობაციის მინისტრის 2015 წლის 15 ივლისის N-71 ბრძანებით დამტკიცებული, საქართველოს სასჯელაღსრულებისა და პრობაციის სამინისტროს N16 პენიტენციური დაწესებულების დებულებების დანართი N1-ის მე-16 პუნქტის კონსტიტუციურობას საქართველოს კონსტიტუციის მე-12 მუხლთან და 31-ე მუხლის მე-3 პუნქტთან მიმართებით.

უნდა აღინიშნოს, რომ მინისტრის ბრძანებებით დამტკიცებული პენიტენციურ დაწესებულებათა დებულებების N-1 დანართში, რომელიც განსაზღვრავს დაწესებულებაში აკრძალულ ნივთთა ჩამონათვალს და რომელთა ფლობაც იწვევს სისხლისსამართლებრივ პასუხისმგებლობას, ზემოაღნიშნული „დოკუმენტები“ მოხსენიებულია ისეთი ნივთების/ნივთიერებების გვერდით, როგორებიცაა: სამოქალაქო ბრუნვიდან ამოღებული საგნები, ნივთები და ნივთიერებები; ცეცხლსასროლი და ცივი იარაღის ყველა სახეობა, სხვა ბასრი და მჩხვლეტავი საგნები, მათ შორის, კუსტარულად დამზადებული ან/და დაშლილი ან/და გადაკეთებული ერთჯერადი სამართებელი; სატრანსპორტო საშუალებები; ქიმიკატები, ფეთქებადი, მომწამლავი და ცეცხლსაშიში ნივთიერებები; ფული, ფასეული ნივთები, ფასიანი ქაღალდები; ოპტიკური ხელსაწყოები; საკვები პროდუქტები, რომლებიც საჭიროებს სითბურ დამუშავებას (ყავა-ჩაის გარდა), საფუარი, შაქარი; ალკოჰოლური სასმელების ყველა სახეობა, ლუდი; სუნამოები, ოდეკოლონები და სხვა სპირტზე დამზადებული ნივთიერებები; გადასამრავლებელი აპარატები; დანები, სხვა ბასრი და მჩხვლეტავი საგნები, მათ შორის კუსტარულად დამზადებული ან/და დაშლილი ან/და გადაკეთებული ერთჯერადი სამართებელი; ნაჯახები, ჩაქუჩები და სხვა ინსტრუმენტები; ბანქო; ფოტოაპარატები, ფოტომასალები, აუდიო-ვიდეო და ფიქსაციის სხვა საშუალებები; მობილური ტელეფონები; კომპასები; დაუდგენელი ნიმუშის სამხედრო და სხვა ფორმის ტანსაცმელი და ამ სახეობის ტანსაცმელს მიკუთვნებული ზედა სამოსი, ქუდები და ფეხსაცმელი; საღებავები და კოპირების ქაღალდები.

უნდა აღინიშნოს, რომ ზემოთ ჩამოთვლილი ნივთების/ნივთიერებების აკრძალვა, ობიექტურად არის განპირობებული პენიტენციურ დაწესებულებაში წესრიგისა და უსაფრთხოების დაცვის მიზნებით. კერძოდ, იგი ემსახურება ბრალდებულთა/მსჯავრდებულთა და პენიტენციური დაწესებულების თანამშრომელთა სიცოცხლისა და ჯანმრთელობის დაცვას, აზარტულ თამაშებში ბრალდებულთა/მსჯავრდებულთა ჩართვის თავიდან არიდებას, ციხის ტერიტორიაზე უკანონო ვაჭრობის აღკვეთას, პენიტენციური დაწესებულებიდან ბრალდებულთა/მსჯავრდებულთა მიერ მართლსაწინააღმდეგო გზით თავის დაღწევის მცდელობათა აღკვეთას, ბრალდებულთა/მსჯავრდებულთა ფიზიკური თუ ფსიქიკური ხელშეუხებლობის დაცვას და ა. შ.

საქართველოს სახალხო დამცველის აპარატის მიერ პენიტენციურ დაწესებულებებში მოთავსებულ პირთა განცხადებების შესწავლისა და მათთან პირადი გასაუბრების შედეგად გაირკვა, რომ სხვადასხვა პენიტენციურ დაწესებულებაში განთავსებულ ბრალდებულებს/მსჯავრდებულებს არ ეძლევათ შესაძლებლობა, ერთი მხრივ, საკანში ინახავდნენ საქართველოს საკანონმდებლო და კანონქვემდებარე ნორმატიულ აქტებს, მათ მიმართ წარმოებულ სისხლის სამართლის საქმის (გარდა განაჩენისა), დისციპლინური სამართალწარმოების მასალებს, სამოქალაქო და ადმინისტრაციული საქმის (რომელშიც ბრალდებული/მსჯავრდებული მხარეს წარმოადგენს) მასალის ასლებს (გარდა სასამართლოს განაჩენის და გადაწყვეტილების ასლისა), ადმინისტრაციული ორგანოდან გამოთხოვილ საჯარო ინფორმაციასა თუ სხვა სახის ბეჭდურ მასალას, რომელიც დაწესებულებათა ადმინისტრაციების მიერ კვალიფიცირდება დოკუმენტური ხასიათის მასალად; ხოლო, მეორე მხრივ, ნებისმიერი დოკუმენტის საკანში შენახვა და ფლობა ბრალდებულისთვის/მსჯავრდებულისთვის აკრძალულია, რადგან აღნიშნული დოკუმენტები მიეკუთვნება აკრძალულ ნივთთა კატეგორიას და მათი საკანში შენახვა იწვევს სისხლისსამართლებრივ პასუხისმგებლობას. უფრო კონკრეტულად, იმ კვების პროდუქტების, ნივთების, ნაკეთობების, ნივთიერებების და დოკუმენტების ჩამონათვალს, რომელთა შენახვა, გამოყენება ეკრძალებათ ბრალდებულებს და მსჯავრდებულებს და იწვევს სისხლის სამართლის პასუხისმგებლობას, მიეკუთვნება, ასევე, ნებისმიერი დოკუმენტი (სასამართლოს განაჩენებისა და გადაწყვეტილებების ასლების, შესანახად ჩაბარებული ფულის, ნივთებისა და ფასეულობების ქვითრის გარდა (ერთ ეგზემპლარად), ასევე მსჯავრდებულის გადაწყვეტილებით სხვა ოფიციალური დოკუმენტების, არაუმეტეს 100 ფურცლის გარდა).

აღსანიშნავია, რომ ნორმატიული ბაზა ერთგვაროვან მიდგომას ამკვიდრებს ნებისმიერი ტიპის პენიტენციურ დაწესებულებასთან მიმართებით, კერძოდ, ზემოაღნიშნული აკრძალვა ერთნაირად არის გათვალისწინებული როგორც განსაკუთრებული რისკისა^[1] და დახურული ტიპის თავისუფლების აღკვეთის დაწესებულებებში^[2], ისე ნახევრად ღია, დახურული ტიპის^[3] და დაბალი რისკის თავისუფლების აღკვეთის დაწესებულებებში^[4]. ამასთან, იგივე შინაარსის აკრძალვას აწესებს №11 არასრულწლოვანთა სარეაბილიტაციო დაწესებულების დებულების დანართი N-1.^[5]

აღნიშნულ საკითხთან დაკავშირებით, 2015 წლის 6 აგვისტოს სახალხო დამცველმა წინადადებით მიმართა საქართველოს სასჯელაღსრულებისა და პრობაციის მინისტრს, იმ დროს მოქმედი „საქართველოს სასჯელაღსრულებისა და პრობაციის მინისტრის 2011 წლის 30 მაისის #97 ბრძანებაში” ცვლილების განხორციელების თაობაზე, რათა ბრალდებულებს/მსჯავრდებულებს უფლება მისცემოდა შეენახათ და გამოეყენებინათ არა მხოლოდ სასამართლოს განაჩენებისა და გადაწყვეტილებების ასლები, არამედ, მათ მიმართ წარმოებული სისხლის სამართლის საქმის, დისციპლინური სამართალწარმოების საქმის მასალების ასლები, ასევე ადმინისტრაციული და სამოქალაქო სამართალწარმოების საქმეთა მასალები, ისევე, როგორც საქართველოს საკანონმდებლო და კანონქვემდებარე ნორმატიული აქტების ასლები.

ზემოაღნიშნული ბრძანებით დამტკიცებულ დებულებათა პირველი დანართის შესაბამისი ნორმის მიხედვით, თავისუფლების აღკვეთის დაწესებულებაში განთავსებულ მსჯავრდებულს ეკრძალებოდა ნებისმიერი დოკუმენტის (გარდა სასამართლო განაჩენების და გადაწყვეტილების ასლების, შესანახად ჩაბარებული ფულის, ნივთების და ფასეულობების ქვითრისა) შენახვა და გამოყენება. საქართველოს სასჯელაღსრულებისა და პრობაციის მინისტრის მიერ 2015 წლის 15 ივლისსა და 27 აგვისტოს გამოცემულ, ზემოთ ჩამოთვლილ ბრძანებებში აღნიშნული მუხლი უკვე სახეცვლილი ფორმითაა წარმოდგენილი, კერძოდ, აკრძალულ ნივთთა კატეგორიაში მოქცეულია ნებისმიერი დოკუმენტი (სასამართლოს განაჩენებისა და გადაწყვეტილებების ასლების, შესანახად ჩაბარებული ფულის, ნივთებისა და ფასეულობების ქვითრის (ერთ ეგზემპლარად), ასევე ბრალდებულის/მსჯავრდებულის გადაწყვეტილებით სხვა ოფიციალური დოკუმენტები, არაუმეტეს 100 ფურცლის გარდა). მიუხედავად ამ დადებითი ცვლილებისა, მიგვაჩნია, რომ ეს საკმარისი მაინც არ არის და კვლავ გრძელდება პატიმრის კონსტიტუციურ უფლებებში გაუმართლებელი ჩარევა.

როგორც აღინიშნა, თავად პატიმრობის კოდექსი და სარჩელის ფარგლებში განსახილველი ბრძანებები არ განსაზღვრავენ დოკუმენტის ცნებას. თუმცა საკანონმდებლო დონეზე დოკუმენტის ცნების განმარტებას ვხვდებით სხვა აქტებში. მაგალითად, საქართველოს ზოგად ადმინისტრაციულ კოდექსში „საჯარო ინფორმაციად“ აღქმულია როგორც „ოფიციალური დოკუმენტი (მათ შორის, ნახაზი, მაკეტი, გეგმა, სქემა, ფოტოსურათი, ელექტრონული ინფორმაცია, ვიდეო და აუდიოჩანაწერები), ანუ საჯარო დაწესებულებაში დაცული, აგრეთვე საჯარო დაწესებულების ან მოსამსახურის მიერ სამსახურებრივ საქმიანობასთან დაკავშირებით მიღებული, დამუშავებული, შექმნილი ან გაგზავნილი ინფორმაცია, ასევე საჯარო დაწესებულების მიერ პროაქტიულად გამოქვეყნებული ინფორმაცია“.^[6]ამ მხრივ საინტერესოა „ელექტრონული დოკუმენტისა და ელექტრონული სანდო მომსახურების შესახებ“ საქართველოს კანონი, რომლის მიხედვით, მატერიალურ დოკუმენტს წარმოადგენს ქაღალდის ან სხვა მატერიალური ფორმით წარდგენილი ინფორმაციის ან/და მონაცემთა ერთობლიობა.^[7]

პენიტენციურ დაწესებულებებში დამკვიდრებული პრაქტიკის მიხედვით, დაწესებულებათა ადმინისტრაციების მიერ “დოკუმენტის” ცნებაში, ფაქტობრივად, ხდება ნებისმიერი სახის ბეჭდური მასალის მოაზრება (გარდა წიგნისა და ჟურნალ-გაზეთებისა), მიუხედავად მისი ოფიციალური თუ არაოფიციალური ხასიათისა. კერძოდ, დოკუმენტურ მასალად განიხილება საქართველოს საკანონმდებლო და კანონქვემდებარე ნორმატიული აქტები, ასევე, ბრალდებულთა/მსჯავრდებულთა მიმართ წარმოებული სისხლის სამართლის საქმის, დისციპლინური სამართალწარმოების მასალები, სამოქალაქო და ადმინისტრაციული საქმის (რომელშიც ბრალდებული/მსჯავრდებული მხარეს წარმოადგენს) მასალის ასლები, ადმინისტრაციული ორგანოდან გამოთხოვილი საჯარო ინფორმაცია, ამა თუ იმ დაწესებულების მიერ მომზადებული ანგარიშები (მათ შორის, სახალხო დამცველის ყოველწლიური და სპეციალური ანგარიშები), ამა თუ იმ საერთაშორისო სასამართლოს (მათ შორის, ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს) მიერ მიღებული გადაწყვეტილებები, სამეცნიერო, ლიტერატურულ თუ საინფორმაციო წყაროთა ბეჭდური ვერსიები, რომელიც არ არის წარმოდგენილი წიგნის ან ჟურნალ-გაზეთის სახით და ა. შ. შესაბამისად, პატიმრებს, ფაქტობრივად, ეკრძალებათ ნებისმიერი სახის ბეჭდური მასალის,^[8] დებულებებით დადგენილზე მეტი ოდენობით შენახვა/სარგებლობა. ამდენად, „დოკუმენტის“ ცნება, ციხეების ადმინისტრაციის მიერ, განიმარტება საკმაოდ ფართოდ, რაც, თავის მხრივ, არ გამორიცხავს თვითნებობის შესაძლებლობას.

ნორმატიულ დონეზე „დოკუმენტის“ ცნების განუსაზღვრელობის პირობებში, როგორც უკვე აღინიშნა, მისი განმარტება ხდება თავად პენიტენციურ დაწესებულებათა ადმინისტრაციების მიერ. მათთვის დოკუმენტის ცნების თვითნებურად განმარტების შესაძლებლობის მიცემა ქმნის პენიტენციურ დაწესებულებაში მოთავსებულ პირთა მიმართ განსხვავებული, შერჩევითი მოპყრობის რისკებს, რაც ასევე დასტურდება შესაბამისი პრაქტიკის შესწავლის საფუძველზე. ამდენად, აღნიშნული გარემოება კიდევ უფრო პრობლემურს ხდის განსახილველ საკითხს.

ამასთან, აღსანიშნავია, რომ თავად გასაჩივრებული ნორმა ერთმანეთისგან მიჯნავს „დოკუმენტისა“ და „ოფიციალური დოკუმენტის“ ცნებებს. კერძოდ, ზოგადად, იგი აკრძალულად აცხადებს ნებისმიერი დოკუმენტის ფლობას, თუმცა გამონაკლისად მიიჩნევს ბრალდებულის/მსჯავრდებულის გადაწყვეტილებით შერჩეულ ოფიციალურ დოკუმენტს, არაუმეტეს 100 გვერდისა. შესაბამისად, პატიმრისათვის შესანახად ნებადართულ დოკუმენტთა 100 გვერდიან ლიმიტში დებულება მოიაზრებს მხოლოდ ოფიციალურ დოკუმენტს (სახელმწიფო ორგანოს მიერ გამოცემულ აქტს) და აღნიშნული გამონაკლისი არ ვრცელდება სხვა, არაოფიციალური ხასიათის დოკუმენტურ მასალაზე. შესაბამისად, პატიმარს, ყველანაირი გამონაკლისის გარეშე, საკანში ეკრძალება არაოფიციალური ხასიათის ნებისმიერი ბეჭდური მასალის (გარდა წიგნისა და ჟურნალ-გაზეთებისა) ფლობა. ამდენად, სარჩელის ფარგლებში სიტყვა „ოფიციალური დოკუმენტების“ გასაჩივრება სწორედ იმ მიზანს ემსახურება, რომ მოხდეს ბრალდებულთა/მსჯავრდებულთა წვდომის უზრუნველყოფა ნებისმიერ, მათ შორის, არაოფიციალური ხასიათის მასალაზე.

„დოკუმენტის“ ცნების პრაქტიკაში დამკვიდრებული ფართო გაგება იძლევა იმის თქმის შესაძლებლობას, რომ, ერთი მხრივ, დოკუმენტთა გარკვეული კატეგორიის, კერძოდ, წერილობითი დოკუმენტის სახით სისხლის სამართლის საქმის, ადმინისტრაციული, სამოქალაქო და დისციპლინური სამართალწარმოების მასალების ასლების, ასევე, საქართველოს საკანონმდებლო და კანონქვემდებარე აქტებისა თუ სხვა ოფიციალური დოკუმენტური მასალის საკანში შენახვის აკრძალვით ბრალდებულს/მსჯავრდებულს ერთმევა მათი სათანადოდ გაცნობის, დამუშავების, გაანალიზების, საკუთარი პოზიციისა და არგუმენტაციის ჩამოყალიბებისა და ამდენად, საკუთარი საპროცესო უფლებების (სასამართლოსათვის მიმართვის, დაცვის უფლების, მხარეთა თანასწორობის, შეჯიბრებითობის) რეალიზაციისა და კანონიერი ინტერესების დაცვის საშუალება. მეორე მხრივ, ზემოაღნიშნულ დოკუმენტებთან ერთად, ბრალდებულის/მსჯავრდებულისთვის ნებისმიერი სხვა, მათ შორის, არაოფიციალური ხასიათის დოკუმენტების საკანში ფლობის აკრძალვით, პენიტენციურ დაწესებულებაში მოთავსებულ პირებს გაუმართლებლად ეზღუდებათ მოქმედების თავისუფლების ფარგლები, რაც, თავის მხრივ, ნეგატიურად აისახება პატიმრის პიროვნების თავისუფალი განვითარების, კონსტიტუციით გარანტირებული უფლების სათანადო რეალიზებაზე.

2. გასაჩივრებული ნორმების შეუსაბამობა საქართველოს კონსტიტუციის 31-ე მუხლის მე-3 პუნქტთან

საქართველოს სახალხო დამცველის აპარატში შემოსული განცხადებების შესწავლისა და პენიტენციურ დაწესებულებებში მოთავსებულ პირებთან უშუალო კომუნიკაციის შედეგად გამოირკვა, რომ პენიტენციური დეპარტამენტის სხვადასხვა დაწესებულებაში განთავსებულ ბრალდებულებს/მსჯავრდებულებს არ ეძლევათ შესაძლებლობა, საკანში იქონიონ საქართველოს საკანონმდებლო და კანონქვემდებარე ნორმატიული აქტები, ასევე, მათ მიმართ წარმოებული სისხლის სამართლის საქმის, დისციპლინური სამართალწარმოების, სამოქალაქო და ადმინისტრაციული საქმის (რომელშიც ბრალდებული/მსჯავრდებული მხარეს წარმოადგენს) მასალის ასლები (გარდა სასამართლოს განაჩენებისა და გადაწყვეტილებების ასლების, ასევე მსჯავრდებულის გადაწყვეტილებით სხვა ოფიციალური დოკუმენტებს, არაუმეტეს 100 ფურცლისა). ნებისმიერი მოცემული დოკუმენტი განეკუთვნება აკრძალულ ნივთთა კატეგორიას და მათი საკანში შენახვა იწვევს სისხლისსამართლებრივ პასუხისმგებლობას.

საქართველოს კონსტიტუციის 31–ე მუხლის მე-3 პუნქტის თანახმად, „დაცვის უფლება გარანტირებულია. ყველას აქვს უფლება სასამართლოში დაიცვას თავისი უფლებები პირადად ან ადვოკატის მეშვეობით“. კონსტიტუციის 62–ე მუხლის მე–5 პუნქტის თანახმად კი, სამართალწარმოება ხორციელდება მხარეთა თანასწორობისა და შეჯიბრებითობის საფუძველზე.

საკონსტიტუციო სასამართლომ არაერთგზის აღნიშნა, იმისათვის, რომ სამართლიანი სასამართლოს უფლებამ უზრუნველყოს ადამიანის სრულყოფილი სამართლიანი დაცვა, ის უნდა მოიცავდეს შესაძლებლობათა შემდეგ მინიმუმს: „პირის უფლებას, მიმართოს სასამართლოს, მოითხოვოს მისი საქმის სამართლიანი საჯარო მოსმენა, გამოთქვას თავისი მოსაზრებები და დაიცვას თავი პირადად ან დამცველის მეშვეობით, სასამართლო განხილვა მოხდეს გონივრულ, შემჭიდროებულ ვადებში და საქმე განიხილოს დამოუკიდებელმა, მიუკერძოებელმა სასამართლომ".^[9]

ამავე საქმეზე საკონსტიტუციო სასამართლომ მიუთითა ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს პოზიციაზე: "კონვენცია მოწოდებულია უზრუნველყოს არა თეორიული ან ილუზორული უფლებები, არამედ მათი პრაქტიკული და ეფექტური განხორციელება. ეს განსაკუთრებით აქტუალურია დაცვის უფლებასთან მიმართებით, "რომელსაც განსაკუთრებული ადგილი უკავია დემოკრატიულ საზოგადოებაში, ისევე როგორც თავად უფლებას სამართლიან სასამართლოზე, რომლიდანაც ის გამომდინარეობს" (1980 წლის 13 მაისის გადაწყვეტილება საქმეზე "არტიკო იტალიის წინააღმდეგ", 33-ე პუნქტი)". ამასთან, „დაცვის უფლების არსი იმაში მდგომარეობს, რომ პირს, რომლის მიმართაც გარკვეული პროცესუალური ზომები ტარდება, უნდა გააჩნდეს შესაბამის პროცედურასა და მის შედეგზე ეფექტური ზეგავლენის მოხდენის შესაძლებლობა".^[10] საკონსტიტუციო სასამართლოს პრაქტიკის თანახმად, „სამართლიანი სასამართლოს უფლების თითოეული უფლებრივი კომპონენტის, როგორც ფორმალური, ისე მატერიალური შინაარსით საკმარისი პროცედურული უზრუნველყოფა სახელმწიფოს კონსტიტუციური ვალდებულებაა“.^[11]

მხარეთა თანასწორობისა და შეჯიბრებითობის კონსტიტუციური პრინციპი გაზიარებულია საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის მე–9 მუხლშიც, რომლის პირველი ნაწილი სისხლისსამართლებრივი დევნის დაწყებისთანავე სისხლის სამართლის პროცესის მხარეთა თანასწორობისა და შეჯიბრებითობის საფუძველზე განხორციელების იმპერატიულობაზე მიუთითებს. ამავე მუხლის მე–2 ნაწილის შესაბამისად, მხარეს უფლება აქვს ამ კოდექსით დადგენილი წესით დააყენოს შუამდგომლობა, მოიპოვოს, სასამართლოს მეშვეობით გამოითხოვოს, წარადგინოს და გამოიკვლიოს ყველა შესაბამისი მტკიცებულება.

მხარეთა თანასწორობა და შეჯიბრებითობა სამართლიანი სასამართლოს უფლების ფუძემდებლური ელემენტია, რომლის არსებობის გარეშე სამართლიანი სასამართლო განხილვა წარმოუდგენელი და შეუძლებელია. საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის მე–8 მუხლის პირველი ნაწილის თანახმად, ბრალდებულს აქვს სამართლიანი პროცესის უფლება. ამასთან, სისხლის სამართლის საპროცესო კანონმდებლობა მხარეთა თანასწორობისა და შეჯიბრებითობის პრინციპის რეალიზაციისთვის არაერთ გარანტიას აწესებს.

თანასწორობის პრინციპის საფუძველზე, ბრალდების მხარესთან მიმართებით ბრალდებულის დაცვის მიზნით, საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 38-ე მუხლის მე–13 ნაწილი განსაზღვრავს, რომ ბრალდებულს და მის ადვოკატს უფლება აქვთ, ამ კოდექსით დადგენილ ფარგლებში და დადგენილი წესით გაეცნონ ბრალდების მხარის მტკიცებულებებს, მიიღონ მტკიცებულებისა და სისხლის სამართლის საქმის მასალების ასლები.^[12] ბრალდებულს უფლება აქვს; დამოუკიდებლად ან ადვოკატის მეშვეობით ჩაატაროს გამოძიება, კანონიერად მოიპოვოს და წარადგინოს მტკიცებულება ამ კოდექსით დადგენილი წესით; მოითხოვოს საგამოძიებო მოქმედების ჩატარება და გამოითხოვოს მტკიცებულება, რომელიც საჭიროა ბრალდების უარსაყოფად ან პასუხისმგებლობის შესამსუბუქებლად;^[13] გაეცნოს მხარის მიერ შეტანილ საჩივარს და მასზე გამოთქვას მოსაზრება; გაეცნოს სასამართლო სხდომის ოქმს და მასზე გამოთქვას შენიშვნა;^[14]ბრალდებულს უფლება აქვს, ამ კოდექსით გათვალისწინებულ შემთხვევებში და დადგენილი წესით გაასაჩივროს გამომძიებლის მოქმედება პროკურორთან, პროკურორის მოქმედება და გადაწყვეტილება – ზემდგომ პროკურორთან, ხოლო ამ კოდექსით გათვალისწინებულ შემთხვევებში – სასამართლოში.^[15]

მხარეთა თანასწორობის პრინციპი მხოლოდ კანონის ფორმალური მოთხოვნის შესრულებას არ გულისხმობს. იგი არა ილუზორულად, არამედ რეალურად უნდა განხორციელდეს. ბრალდებული, რომელსაც აღკვეთის ღონისძიების სახით შეფარდებული აქვს პატიმრობა და იმყოფება პენიტენციურ დაწესებულებაში, უნდა იქნეს უზრუნველყოფილი საქმის მასალებზე ხელმისაწვდომობით, რაც არა მხოლოდ ბრალდების მხარის მიერ დაცვის მხარისთვის მასალების გადაცემას, არამედ, ასევე, ბრალდებულის მიერ მათ გაცნობას, წაკითხვას და საპასუხო არგუმენტაციის მომზადებასაც გულისხმობს, რაც, თავის მხრივ, შეუძლებელია ამ დოკუმენტებზე სათანადოდ წვდომისა და მათი დამუშავების გარეშე. სადავო ნორმების მიხედვით კი ბრალდებულს აკრძალული აქვს ნებისმიერი დოკუმენტის (გარდა სასამართლოს განაჩენებისა და გადაწყვეტილებების ასლების, ასევე მსჯავრდებულის გადაწყვეტილებით სხვა ოფიციალური დოკუმენტების, არაუმეტეს 100 ფურცლისა) საკანში ქონა (ფლობა).

მართალია, ბრალდებულის ადვოკატს გადაეცემა ინფორმაცია (დოკუმენტის ასლის სახით), თუმცა საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 38–ე მუხლის მე–6 ნაწილის თანახმად, ბრალდებულს უფლება აქვს, უარი თქვას ადვოკატის მომსახურებაზე (თუ არ არსებობს ამ კოდექსით დადგენილი სავალდებულო დაცვის შემთხვევა) და დამოუკიდებლად დაიცვას თავი, რისთვისაც მას უნდა მიეცეს საკმარისი დრო და საშუალება.

ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა დაცვის კონვენციის მე-6 მუხლის მე-3 პუნქტის “c” ქვეპუნქტის ნაწილი, რომელიც ნაკლებად ექვემდებარება შეზღუდვას, არის ბრალდებულის უფლება, პირადად იმოქმედოს თავის დასაცავად. გარანტიის ამ ასპექტზე გავლენას არ ახდენს ის ფაქტი, რომ დამცველი შეიძლება დაენიშნოს პირს მისი ნების საწინააღმდეგოდ. ბრალდებულს მაინც აქვს პერსონალურად მოქმედების საშუალება.^[16]

მხარეთა თანასწორობისა და შეჯიბრებითობის პრინციპი, პირველ ყოვლისა, ბრალდებულს ანიჭებს გარანტიას, იცნობდეს მის წინააღმდეგ არსებულ მტკიცებულებებს, გამოიკვლიოს ისინი ბრალდების მხარის თანაბარ პირობებში, ჰქონდეს საკმარისი დრო და საშუალება მოემზადოს დაცვისთვის, იყოს რეალურად თანასწორ პირობებში ბრალდების მხარესთან, მიუწვდებოდეს ხელი სისხლის სამართლის საქმის მასალებზე, წარმოადგინოს საწინააღმდეგო პოზიციის არგუმენტები და მტკიცებულებები. ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო მიუთითებს, რომ „როდესაც ბრალდებულს აქვს სასამართლოში საკუთარი თავის პირადად დაცვის უფლება, მისთვის საქმის მასალებზე წვდომის შეზღუდვა აღიქმება დაცვის უფლების დარღვევად“.^[17]

მოცემულ შემთხვევაში ბრალდებულს შესაძლებლობა უნდა ჰქონდეს დეტალურად გაეცნოს მტკიცებულებას (მათ შორის, წერილობითი დოკუმენტის სახით), რომლის მტკიცებულებად გამოყენებასაც ბრალდების მხარე აპირებს სასამართლოში და აღნიშნული დოკუმენტაციის საკანში ფლობა (შენახვა) არ უნდა შეფასდეს როგორც აკრძალული ნივთის ქონა. წინააღმდეგ შემთხვევაში, მტკიცებულებათა გადაცემა მხოლოდ ფორმალური ხასიათის მატარებელი იქნება.

ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა დაცვის კონვენციის მე–6 მუხლი უზრუნველყოფს ადამიანის უფლებას სამართლიან სასამართლო განხილვაზე. უფრო კონკრეტულად, მე-6 მუხლის მე-3 პუნქტის მიხედვით, ყოველ პირს, ვისაც ბრალად ედება სისხლის სამართლის დანაშაულის ჩადენა, აქვს, სულ მცირე, შემდეგი უფლებები: b) ჰქონდეს საკმარისი დრო და შესაძლებლობანი საკუთარი დაცვის მოსამზადებლად, ასევე c) დაიცვას თავი პირადად ან მის მიერ არჩეული დამცველის მეშვეობით.

ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართლის თანახმად, სამართლებრივ საშუალებათა თანასწორობის დაცვა წარმოადგენს სამართლიანი სასამართლოს უფლების ერთ–ერთ უმნიშვნელოვანეს კომპონენტს. სამართლებრივ საშუალებათა თანასწორობის პრინციპის თანახმად, სამართალწარმოების თითოეულ მხარეს უნდა მიეცეს გონივრული შესაძლებლობა, რათა საქმესთან დაკავშირებით თავისი არგუმენტაცია წარმოადგინოს სასამართლოს წინაშე ისე, რომ არსებითი უთანასწორობა არ განიცადოს მეორე მხარესთან მიმართებით.

ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ საქმეში ,,Jespers v. Belgium“ დაადგინა, რომ თანასწორობის პრინციპი ,,ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა დაცვის კონვენციის“ მე–6 მუხლის მე–3 პუნქტთან ერთად, საგამოძიებო ორგანოებს აკისრებს ვალდებულებას, ბრალდებულს გააცნონ ნებისმიერი მასალა, რომელიც მათ ხელთ აქვთ, ან რომელზეც მათ შეიძლება ხელი მიუწვდებოდეთ – იმის გათვალისწინებით, რომ ამ მასალის ან ინფორმაციის მეშვეობით ბრალდებულს შეეძლება თავის გამართლება ან მისთვის დაკისრებული სასჯელის შემსუბუქება.

ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ მხარეთა შეჯიბრებითობის პრინციპთან დაკავშირებით, საქმეში ,,Vermelen v. Belgium“ განმარტა: ,,შეჯიბრებითობის პრინციპი ნიშნავს იმას, რომ სამართალწარმოების მხარეებს ჰქონდეთ შანსი იცნობდნენ და ჰქონდეთ კომენტარების გაკეთების საშუალება საქმესთან დაკავშირებულ ყველა მტკიცებულებასთან დაკავშირებით.“

საქმეში ,,კრემცოვი ავსტრიის წინააღმდეგ“ კომისიამ დაადგინა, რომ კონვენციის მე–6 მუხლის მე–3 პუნქტის „ბ“ ქვეპუნქტი იცავს ბრალდებული პირის უფლებას, გაეცნოს ყველა იმ მასალას, რომელიც არსებობს მის წინააღმდეგ აღძრულ საქმეში, იმისათვის, რომ მოემზადოს გასათავისუფლებლად თუ სასჯელის შემსუბუქებისათვის.

აქვე, საყურადღებოა ევროპის საბჭოს მინისტრთა კომიტეტის 2006 წლის 11 იანვრის რეკომენდაციის - (Rec(2006)2 წევრი სახელმწიფოებისადმი ევროპულ ციხის წესებთან დაკავშირებით (შემდეგში - „ევროპული ციხის წესები“))^[18] - 57-ე წესი, რომლის მიხედვითაც, ეროვნული კანონმდებლობა უნდა განსაზღვრავდეს, რომ, ერთი მხრივ, პატიმარი იყოს უფლებამოსილი დაიცვას თავი თვითონ ან ადვოკატის მეშვეობით, როდესაც სამართლიანობის ინტერესები ამას მოითხოვს და ამასთან, პატიმარს გააჩნდეს ადეკვატური დრო და შესაძლებლობა რათა მოემზადოს დასაცავად.^[19]

გარდა ამისა, ერთ-ერთ საქმეზე საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ დაცვის უფლების განხორციელებაზე საუბრისას აღნიშნა, „საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის მე-3 პუნქტის დებულებიდან – „დაცვის უფლება გარანტირებულია“ – გამოდინარე, საკონსტიტუციო სასამართლოს ... კოლეგია მიიჩნევს, რომ დაკავებულ ან დაპატიმრებულ პირს უნდა ჰქონდეს გონივრული, საკმარისი დრო და შესაძლებლობა, რათა მოემზადოს თავის დასაცავად“.^[20] შესაბამისად, „საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს ... კოლეგია აღნიშნავს, რომ საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის მე-3 ნაწილის შინაარსიდან გამომდინარე, დაცვის მხარეს უნდა ჰქონდეს არა მარტო გონივრული დრო, არამედ აგრეთვე შესაძლებლობაც, განახორციელოს სრულფასოვანი დაცვა.“^[21]

ამასთან დაკავშირებით საინტერესოა ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს პოზიციაც. კერძოდ, როგორც მან თავის არაერთ გადაწყვეტილებაში აღნიშნა: „როდესაც ბრალდებული პირი დაკავებულია, „შესაძლებლობის“ ცნება შეიძლება გულისხმობდეს დაკავებულისთვის ისეთი პირობების შექმნას, სადაც მას კონცენტრაციის გონივრული ხარისხით ექნება კითხვისა და წერის შესაძლებლობა“.^[22]

იმ ფონზე, როცა ბრალდებულს/მსჯავრდებულს არ აქვს დოკუმენტური მასალის საკანში ფლობის უფლება, საინტერესოა, აღნიშნულ დოკუმენტებზე წვდომის სხვა რა შესაძლებლობებს სთავაზობს პირს პენიტენციური დაწესებულება. მაგალითად, რამდენად შეიძლება იქნას აღქმული პენიტენციურ დაწესებულებაში არსებული ბიბლიოთეკა ამ დაწესებულებაში მოთავსებული ბრალდებულის/მსჯავრდებულის მიერ საპროცესო დოკუმენტებზე სამუშაოდ გამოსადეგ სივრცედ, სადაც მას ექნება ადეკვატური დრო და შესაძლებლობა, მოემზადოს საკუთარი თავის დასაცავად.

მართალია, საქართველოში დღეს მოქმედ ყველა პენიტენციური დაწესებულების დებულებით გათვალისწინებულია დაწესებულების შენობაში ბიბლიოთეკის არსებობა, თუმცა საინტერესოა, რამდენად იძლევიან (ან საერთოდ იძლევიან თუ არა) არსებული ბიბლიოთეკები ზემოაღნიშნული დოკუმენტური მასალის ბრალდებულის/მსჯავრდებულის მიერ სათანადოდ გაცნობის, დამუშავების, გაანალიზების, საკუთარი პოზიციისა და არგუმენტაციის ჩამოყალიბებისა და, ამდენად, ბრალდებულის/მსჯავრდებულის უფლებების (სასამართლოსათვის მიმართვის, დაცვის უფლების, მხარეთა თანასწორობის, შეჯიბრებითობის) რეალიზაციისა და კანონიერი ინტერესების დაცვის საშუალებას.

პენიტენციურ დაწესებულებათა დებულებების ანალიზი საშუალებას გვაძლევს გამოვარჩიოთ ბიბლიოთეკით სარგებლობის ორი მოდელი. ერთ შემთხვევაში, ბრალდებულებს/მსჯავრდებულებს ეძლევათ შესაძლებლობა, უშუალოდ ისარგებლონ საბიბლიოთეკო სივრცით^[23], რამდენადაც დებულებები დაწესებულების სოციალური განყოფილების ერთ-ერთ ფუნქციად განიხილავენ ბრალდებულისთვის/მსჯავრდებულისთვის საბიბლიოთეკო მომსახურების გაწევას.^[24] თუმცა, ბუნებრივია, დაწესებულებაში მოთავსებული პირები არ სარგებლობენ საბიბლიოთეკო სივრცეზე შეუზღუდავი წვდომის უფლებით. თითოეული პატიმრის დღის წესრიგი გაწერილია დაწესებულების „დღის განრიგით“. მაგალითად, დაბალი რისკისა და გათავისუფლებისათვის მომზადების თავისუფლების აღკვეთის დაწესებულების დებულების მიხედვით, მსჯავრდებულებს შეუძლიათ დღის განრიგით გათვალისწინებული ვალდებულებებისაგან თავისუფალ დროს გადაადგილდნენ დაწესებულების ტერიტორიის სხვა ნაწილებში – დაწესებულების წარმომადგენლის თანხმობით ან/და ზედამხედველობით.^[25] ამასთან, ბრალდებულის/მსჯავრდებულის „თავისუფალი დროის“ ხანგრძლივობა განისაზღვრება დაწესებულების დღის განრიგით.

ამისგან განსხვავებით, განსაკუთრებული რისკის თავისუფლების აღკვეთის დაწესებულებებში სოციალური განყოფილების ფუნქციას წარმოადგენს ბრალდებულთა/მსჯავრდებულთა საბიბლიოთეკო მომსახურებით უზრუნველყოფის ხელშეწყობა^[26], რაც გამოიხატება იმაში, რომ დაწესებულებაში მოთავსებულ პირს უფლება აქვს გონივრული ოდენობით ბიბლიოთეკიდან გამოიწეროს ჟურნალ-გაზეთები, სამეცნიერო, სამეცნიერო-პოპულარული, რელიგიური და მხატვრული ლიტერატურა.^[27] ამასთან, ბრალდებულს/მსჯავრდებულს ბიბლიოთეკით სარგებლობაში ეხმარება/ხელს უწყობს სოციალური მუშაკი.^[28] შესაბამისად, მათ არ აქვთ უშუალოდ საბიბლიოთეკო სივრცით პირადად სარგებლობის უფლება.

აღსანიშნავია ისიც, რომ სარჩელის ფარგლებში განსახილველი ფაქტობრივად ყველა დებულება აწესრიგებს ბრალდებულის/მსჯავრდებულის განათლების საკითხებს. დებულებათა შესაბამის მუხლში აღნიშნულია, რომ დაწესებულებაში ფუნქციონირებს ბიბლიოთეკა, რომელშიც უნდა იყოს როგორც საგანმანათლებლო ლიტერატურა (მათ შორის მხატვრული), აგრეთვე ბრალდებულისათვის/მსჯავრდებულთათვის გასაგებ ენაზე პატიმრობისა და თავისუფლების აღკვეთის აღსრულების შესახებ საქართველოს და საერთაშორისო კანონმდებლობა.^[29] თუმცა დებულებაში არაფერია ნათქვამი სხვა საკანონმდებლო თუ კანონქვემდებარე აქტების ბიბლიოთეკაში არსებობის საჭიროებაზე. შესაბამისად, თუკი ბიბლიოთეკაში ისედაც არ არის წარმოდგენილი ნორმატიული აქტები, ესა თუ ის საჯარო ინფორმაცია თუ ნებისმიერი სხვა დოკუმენტური (როგორც ფართო, ისე, ვიწრო გაგებით) ხასიათის მასალა, სარჩელის მიზნებისათვის საერთოდ მეორეხარისხოვანი ხდება პენიტენციურ დაწესებულებებში საბიბლიოთეკო სივრცის არსებობის საკითხი.

ამდენად, დოკუმენტების საკანში ფლობის აკრძალვის გასამართლებლად სახელმწიფოს მიერ დაწესებულებებში ბიბლიოთეკების არსებობასა და პატიმრებისთვის მათი სერვისით სარგებლობის ხელმისაწვდომობაზე მითითება ვერ გამოდგება ამგვარი შეზღუდვის ალტერნატივად, ვინაიდან, თუკი ბიბლიოთეკებში არ არის დაცული (ბუნებრივია, რომ ვერც იქნება) საქართველოს საკანონმდებლო და კანონქვემდებარე ნორმატიულ აქტები, ბრალდებულთა/მსჯავრდებულთა მიმართ წარმოებული სისხლის სამართლის საქმის, დისციპლინური სამართალწარმოების მასალები, სამოქალაქო და ადმინისტრაციული საქმის (რომელშიც ბრალდებული/მსჯავრდებული მხარეს წარმოადგენს) მასალის ასლები (გარდა სასამართლოს განაჩენის და გადაწყვეტილების ასლისა), ადმინისტრაციული ორგანოდან გამოთხოვილი საჯარო ინფორმაცია თუ სხვა სახის ბეჭდური მასალა, რომელიც დაწესებულებათა ადმინისტრაციების მიერ კვალიფიცირდება დოკუმენტური ხასიათის მასალად, მაშინ, ბიბლიოთეკების ხელმისაწვდომობის პირობებშიც კი, პატიმარს არ ექნება საშუალება, ერთად თუ ცალ-ცალკე, გაეცნოს, გაანალიზოს და დაამუშაოს ზემოაღნიშნული დოკუმენტური ხასიათის მასალა, ანუ, ფაქტობრივად, ნებისმიერი ტიპის ბეჭდური მასალა - გარდა წიგნისა და ჟურნალ-გაზეთებისა.

დებულებათა სადავო ნორმებით, ბრალდებულის მსგავსად, მსჯავრდებულებსაც აკრძალული აქვს ნებისმიერი დოკუმენტის (სასამართლოს განაჩენებისა და გადაწყვეტილებების ასლების, შესანახად ჩაბარებული ფულის, ნივთებისა და ფასეულობების ქვითრის გარდა (ერთ ეგზემპლარად), ასევე მსჯავრდებულის გადაწყვეტილებით სხვა ოფიციალური დოკუმენტების, არაუმეტეს 100 ფურცლის გარდა) საკანში ქონა (ფლობა, შენახვა).

საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის მე–3 მუხლის მე–8 ნაწილის შესაბამისად, მსჯავრდებული არის პირი, რომლის მიმართ გამოტანილია სასამართლოს გამამტყუნებელი განაჩენი. ამავე კოდექსის 279–ე მუხლის პირველი ნაწილის თანახმად, განაჩენი კანონიერ ძალაში შედის და აღსასრულებლად მიიქცევა სასამართლოს მიერ მისი საჯაროდ გამოცხადებისთანავე. ამდენად, პირველი ინსტანციის სასამართლოს გამამტყუნებელი განაჩენის გამოცხადებისთანავე პირი მსჯავრდებულის სტატუსს იძენს. მსჯავრდებულს უფლება აქვს პირველი ინსტანციის სასამართლოს განაჩენი გაასაჩივროს ზემდგომ სასამართლო ინსტანციაში.

საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 292–ე მუხლის მე–2 ნაწილის შესაბამისად, სააპელაციო საჩივრის შეტანის უფლება აქვს ბრალმდებელს, ზემდგომ პროკურორს, მსჯავრდებულს ან/და მის ადვოკატს. ამავე კოდექსის 293–ე მუხლის მე–4 ნაწილის თანახმად, სააპელაციო საჩივარში მიეთითება, თუ რა ნაწილში საჩივრდება განაჩენი, და საჩივრის დამადასტურებელი არგუმენტები. ამასთან, საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 293–ე მუხლის მე–2 ნაწილის შესაბამისად, სააპელაციო საჩივარში აღინიშნება: განაჩენის გასაჩივრებული დებულებანი; გასაჩივრებულ დებულებათა უკანონობის ან/და დაუსაბუთებლობის არსი; მომჩივნის პოზიციის დამადასტურებელი მტკიცებულებანი; მტკიცებულება, მათ შორის, ახალი, რომელიც უნდა გამოიკვლიოს სააპელაციო სასამართლომ; დამატებით წარმოდგენილი მასალები (ასეთის არსებობის შემთხვევაში).

რაც შეეხება საკასაციო საჩივრით მიმართვის უფლებას, საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის მე–300 მუხლის მე–2 ნაწილის თანახმად, საკასაციო საჩივრის შეტანის უფლება აქვს ბრალმდებელს, ზემდგომ პროკურორს, მსჯავრდებულს ან/და მის ადვოკატს. ამავე კოდექსის 301–ე მუხლის პირველი ნაწილის თანახმად, საკასაციო საჩივარში კასატორმა უნდა განმარტოს, რა მოცულობით ასაჩივრებს განაჩენს და მის რა მოცულობით გაუქმებას ან შეცვლას ითხოვს, ასევე უნდა დაასაბუთოს თავისი მოთხოვნა. საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 301–ე მუხლის მე–2 ნაწილის თანახმად, საკასაციო საჩივარში აღინიშნება: მომჩივნის აზრით, რომელი სამართლებრივი საკითხი გადაწყდა უკანონოდ და რა ადასტურებს ამას; დამატებით წარმოდგენილი მასალები.

მოცემულ შემთხვევაში, სააპელაციო სასამართლოსთვის და საქართველოს უზენაესი სასამართლოსთვის საჩივრით მიმართვისთვის მსჯავრდებულისთვის მნიშვნელოვანია სისხლის სამართლის საქმის მასალის სრულყოფილად გაცნობა, რათა მან შეძლოს ჩამოაყალიბოს სააპელაციო/საკასაციო საჩივრის მოთხოვნის ფარგლები და დაასაბუთოს მისი პოზიცია. ბუნებრივია, აღნიშნული ვერ განხორციელდება იმ შემთხვევაში, როცა ნებისმიერი დოკუმენტის (გარდა სასამართლოს განაჩენისა და გადაწყვეტილების ასლისა და მსჯავრდებულის გადაწყვეტილებით სხვა ოფიციალური დოკუმენტების, არაუმეტეს 100 ფურცლისა) საკანში ქონა მსჯავრდებულს აკრძალული აქვს, რაც გამორიცხავს საქმის მასალის სრულყოფილად გაცნობის, შესწავლის და საკუთარი არგუმენტაციის წარდგენის შესაძლებლობას. აქვე, ასევე გასათვალისწინებელია გასაჩივრების შეზღუდული ვადები, რომელიც, თავის მხრივ, მსჯავრდებულისგან შესაძლებელია მოითხოვდეს უფრო ინტენსიურ წვდომას საკუთარი სისხლის სამართლის საქმის მასალებზე.

გარდა ამისა, საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 312–ე მუხლის მე–2 ნაწილის შესაბამისად, ახლად გამოვლენილ გარემოებათა გამო განაჩენის გადასინჯვის თაობაზე შუამდგომლობის დაყენების უფლება აქვს პროკურორს, მსჯავრდებულს ან/და მის ადვოკატს, ხოლო მსჯავრდებულის გარდაცვალების შემთხვევაში – მის კანონიერ მემკვიდრეს ან/და მის ადვოკატს.

ამდენად, იმ შემთხვევაშიც, როცა არსებობს საქართველოს საერთო სასამართლოების (სამივე ინსტანციის სასამართლო) მიერ მიღებული, კანონიერ ძალაში შესული განაჩენი ან არ მომხდარა პირველი ინსტანციის/სააპელაციო სასამართლოს განაჩენის გასაჩივრება კანონით დადგენილ ვადაში, მსჯავრდებულის მიერ განაჩენის გადასინჯვის თაობაზე სააპელაციო სასამართლოსთვის შუამდგომლობით მიმართვის შემთხვევაშიც, არსებობს მსჯავრდებულისათვის მის მიმართ წარმოებული სისხლის სამართლის საქმის მასალაზე ან სხვა დოკუმენტაციაზე ხელმისაწვდომობის საჭიროება.

საქართველოს კონსტიტუციის 31–ე მუხლის პირველი პუნქტის შესაბამისად, ყოველ ადამიანს უფლება აქვს თავის უფლებათა და თავისუფლებათა დასაცავად მიმართოს სასამართლოს. ამასთან, იმავე მუხლის მე-3 პუნქტის მიხედვით ყველას აქვს უფლება სასამართლოში დაიცვას თავისი უფლებები პირადად ან ადვოკატის მეშვეობით.

საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით, საქართველოს კონსტიტუციით გარანტირებული ეს ,,უფლება არა მხოლოდ სასამართლოსადმი მიმართვის (სარჩელის შეტანის) შესაძლებლობას გულისხმობს, არამედ უზრუნველყოფს ადამიანის სრულყოფილ სამართლებრივ დაცვას. სამართლიანი სასამართლოს უფლება, პირველ რიგში, ნიშნავს სახელმწიფო ხელისუფლების ყველა იმ გადაწყვეტილების (ქმედების) სასამართლოში გასაჩივრებას და სამართლებრივ შეფასებას, რომელიც არღვევს ადამიანის უფლებებს. ამასთან, იმისათვის, რომ შედგეს კონკრეტული დავის სამართლიანი განხილვა და მიღებულ იქნეს ობიექტური გადაწყვეტილება, ეს უფლება მოიცავს შესაძლებლობათა შემდეგ მინიმუმს: პირის უფლებას, მიმართოს სასამართლოს, მოითხოვოს მისი საქმის სამართლიანი საჯარო მოსმენა, გამოთქვას თავისი მოსაზრებები და დაიცვას თავი პირადად ან დამცველის მეშვეობით, სასამართლო განხილვა მოხდეს გონივრულ, შემჭიდროებულ ვადებში და საქმე განიხილოს დამოუკიდებელმა, მიუკერძოებელმა სასამართლომ.“^[30]

ამავდროულად, ბრალდებულს/მსჯავრდებულს უფლება აქვს საკუთარ უფლებათა და თავისუფლებათა დასაცავად მიმართოს სასამართლოს^[31] და იყოს მხარე სამოქალაქო ან ადმინისტრაციული სამართალწარმოების პროცესში. ამასთან, დაცვის უფლება ვრცელდება როგორც სამოქალაქო, ისე ადმინისტრაციულ სამართალწარმოებაზე.^[32] საკონსტიტუციო სასამართლოს პრაქტიკაში ვხვდებით ისეთ მაგალითებს, სადაც მან განიხილა დაცვის უფლების მიმართება სამოქალაქო სამართლებრივ კონტექსტში და დაადგინა დარღვევა.^[33] საკონსტიტუციო სასამართლოს დაცვის უფლება ასევე განხილული აქვს ადმინისტრაციული კანონმდებლობის კონტექსტშიც.^[34] შესაბამისად, ბრალდებულს/მსჯავრდებულს, რომელიც სამოქალაქო ან ადმინისტრაციული სამართალწარმოების საქმეში მონაწილეობს მოსარჩელის ან მოპასუხის სტატუსით, არ უნდა შეეზღუდოს მტკიცებულებების კანონით დადგენილი წესით მოპოვების, დოკუმენტაციის საკანში შენახვის შესაძლებლობა, რომელიც მას საკუთარი პოზიციის დასაბუთებისთვის ესაჭიროება.

ამ კუთხით, საინტერესოა ევროპული ციხის წესები, რომლის მიხედვითაც, პატიმრებს უნდა ჰქონდეთ წვდომა მათ ირგვლივ მიმდინარე სამართალწარმოებასთან დაკავშირებულ დოკუმენტაციაზე, ან უნდა ჰქონდეთ უფლება, იქონიონ აღნიშნული დოკუმენტები მათ მფლობელობაში.^[35] როგორც ამავე რეკომენდაციის კომენტარშია განმარტებული, აღნიშნული მუხლის მიზანი არის პატიმრების უზრუნველყოფა მათთან დაკავშირებულ სამართლებრივ დოკუმენტებზე წვდომის უფლებით. ისეთ შემთხვევებში, როცა უსაფრთხოებისა და წესრიგის შენარჩუნების მიზნიდან გამომდინარე მიუღებელია პატიმრებისათვის აღნიშნული დოკუმენტების საკანში შენახვის უფლების მიცემა, უნდა გადაიდგას ნაბიჯები იმის უზრუნველსაყოფად, რომ პატიმრებს სამუშაო საათებში მაინც ჰქონდეთ მათზე სათანადო წვდომა.^[36]

შესაბამისად, აღნიშნული რეკომენდაციითა და მისი კომენტარით მითითება კეთდება ზოგად წესზე - რომ პატიმარს უნდა ჰქონდეს მასთან დაკავშირებული სამართლებრივი დოკუმენტების საკანში შენახვის უფლება, თუმცა, გამონაკლის შემთხვევებში, დაწესებულებაში უსაფრთხოებისა და წესრიგის დაცვის საჭიროებიდან გამომდინარე, ზემოაღნიშნული ნორმა დასაშვებად მიიჩნევს დოკუმენტებზე პატიმართა მხოლოდ წვდომის უფლებით უზრუნველყოფას და ამდენად, მათთვის დოკუმენტების საკანში შენახვის უფლების შეზღუდვას.

ამ მხრივ, მხედველობაშია მისაღები, რომ სადავო ნორმები, ყველანაირი დამატებითი დათქმის გარეშე უარყოფენ ზემოაღნიშნულ ზოგად წესს და საკანში დოკუმენტების ფლობის შეზღუდვას ადგენენ ბლანკეტურად, ყოველგვარი წინაპირობის არსებობის საჭიროების გარეშე. სადავო რეგულაციით 100 გვერდზე მეტი ოდენობის დოკუმენტი თავისთავად მიჩნეულია აკრძალულ ნივთად, მიუხედავად იმისა, თუ რა ტიპის პენიტენციურ დაწესებულებაში მოთავსებულ და რა კატეგორიის პატიმარს ეხება საქმე. მსგავსი მიდგომა წინააღმდეგობაში მოდის ზემოაღნიშნული რეკომენდაციის სულისკვეთებასთან, ვინაიდან ნორმის გამომცემი ორგანოს მიერ იმის შეფასებაც კი არ ხდება, თუ სადავო ნორმებით დადგენილ ზღვარზე მეტი ოდენობის დოკუმენტის საკანში შენახვა უქმნის თუ არა რაიმენაირ საფრთხეს დაწესებულების უსაფრთხოებასა და მასში არსებულ წესრიგს.

სანამ კონკრეტულ კონსტიტუციურ უფლებაში ჩარევის გამართლება/გაუმართლებლობაზე მსჯელობაზე გადავიდოდეთ, მართებულად მიგვაჩნია პენიტენციურ დაწესებულებაში მოთავსებულ პირთა სამართლებრივი მდგომარეობის განსაზღვრაც.

საქართველოს კანონის „პატიმრობის კოდექსის“ მე–13 მუხლი ადგენს ბრალდებულისა და მსჯავრდებულის სამართლებრივი მდგომარეობის საფუძვლებს. მოცემული მუხლის პირველი ნაწილის თანახმად, სახელმწიფო უზრუნველყოფს ბრალდებულისა და მსჯავრდებულის კანონიერი უფლებებისა და თავისუფლებების, ასევე, მათი სამართლებრივი, სოციალური და პირადი უსაფრთხოების დაცვას, პატიმრობისა და თავისუფლების აღკვეთის აღსრულებას. გარდა ამისა, აღნიშნული მუხლის მე–2 ნაწილი აცხადებს: ,,ბრალდებულს პატიმრობის, ხოლო მსჯავრდებულს თავისუფლების აღკვეთის აღსრულებისას გარანტირებული აქვს საქართველოს კონსტიტუციით, საქართველოს საერთაშორისო ხელშეკრულებებითა და შეთანხმებებით, ამ კოდექსით, სხვა საკანონმდებლო და კანონქვემდებარე ნორმატიული აქტებით აღიარებული უფლებები და თავისუფლებები.“

„ევროპული ციხის წესების“ მიხედვით, ,,თავისუფლებააღკვეთილი პირები ინარჩუნებენ ყველა უფლებას, რომელიც კანონიერად არ ერთმევათ იმ გადაწყვეტილების საფუძველზე, რომლითაც მათ უსჯიან სასჯელს ან უფარდებენ პატიმრობას (2). ამასთან, თავისუფლებააღკვეთილ პირთა მიმართ დაწესებული შეზღუდვები უნდა იყოს მინიმალურად აუცილებელი და იმ ლეგიტიმური ამოცანის თანაზომიერი, რომლისთვისაც ხდება მათი დაწესება (3).“

ამდენად, ადამიანისთვის თავისუფლების აღკვეთა არ ნიშნავს, რომ მას ავტომატურად ერთმევა ყველა უფლება. ვინაიდან, თავისუფლების აღკვეთა, თავისთავად, უკვე წარმოადგენს სასჯელის უმკაცრეს და თვითკმარ ფორმას, შესაბამისად, პენიტენციურ დაწესებულებაში მოთავსების დროს, უფლების ნებისმიერი სხვა, დამატებითი შეზღუდვა უნდა ეფუძნებოდეს კანონს და გამოიყენებოდეს მხოლოდ დაწესებულებაში წესრიგისა და უსაფრთხოების უზრუნველყოფის მიზნით.^[37]

სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებათა პაქტის მე-10 მუხლთან (დაკავებულ პირთა უფლებები) დაკავშირებულ ზოგად კომენტარში, გაეროს ადამიანის უფლებათა კომიტეტი მიუთითებს, რომ “თავისუფლება შეზღუდული პირები სარგებლობენ ყველა უფლებით, რაც გათვალისწინებულია პაქტში, იმ შეზღუდვების გათვალისწინებით, რაც გარდაუვალია ჩაკეტილ გარემოში” (General Comment 21/44, par.3)“.^[38]

საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით, პატიმრობაში მყოფი პირი განაგრძობს ყველა კონსტიტუციური უფლებით სარგებლობას, გარდა იმ უფლებებისა, რომელთა აბსოლუტურ შეზღუდვას თავად კონსტიტუცია ითვალისწინებს, თუმცა, სასამართლოს აზრით, განსხვავებულია ამ უფლებებით სარგებლობის ხარისხი. ასე, მაგალითად, პატიმარი უზრუნველყოფილია უფლებით შექმნას ოჯახი, მაგრამ, შეზღუდულია ოჯახის წევრებთან შეხვედრის შესაძლებლობაში. ამასთან, სასამართლოს განცხადებით, ნებისმიერი შეზღუდვა გამართლებული იქნება, თუ ის პროპორციულობის ტესტს დააკმაყოფილებს.^[39]

იგივე გადაწყვეტილებაში, საკონსტიტუციო სასამართლომ მიუთითა ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს პრაქტიკაზეც, რომლის თანახმად, “პატიმრები ზოგადად აგრძელებენ კონვენციით გარანტირებული ყველა ფუნდამენტური უფლებით სარგებლობას, გარდა თავისუფლებისა, სადაც კანონიერი დაკავება ხდება კონვენციის მე-5 მუხლის მოთხოვნების შესაბამისად. ... რაიმე შეზღუდვა ამ უფლებების უნდა იქნეს დასაბუთებული, თუმცა გამართლების პოვნა ნამდვილად შესაძლებელია უსაფრთხოების, დანაშაულისა და არეულობის აღკვეთის მიზნებიდან გამომდინარე, რაც გარდაუვლად უკავშირდება პატიმრობის გარემოებებს.”^[40]

ამასთან, საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს დადგენილი პრაქტიკით, „სამართლებრივ სახელმწიფოში ხელისუფლება შეზღუდულია უპირობო ვალდებულებით, ადამიანის თავისუფლებაში (მის ნებისმიერ უფლებაში) ჩაერიოს მხოლოდ მაშინ, როდესაც ეს გარდაუვალია და მხოლოდ იმდენად, რამდენადაც ეს ობიექტურად აუცილებელია. ასეთია ნებისმიერი სამართლებრივი სახელმწიფოს კონსტიტუციური წესრიგი. ბუნებრივია, რომ სახელმწიფო ამ ვალდებულებით განსაკუთრებით შეზღუდულია პასუხისმგებლობის მომწესრიგებელი კანონმდებლობის შექმნისას და გამოყენებისას. ასეთი კანონმდებლობა თავისთავად ხასიათდება ადამიანის თავისუფლებაში ინტენსიური ჩარევის კანონზომიერებით. ამიტომ ასევე კანონზომიერია ამ პროცესში სახელმწიფოს მომეტებული სიფრთხილის აუცილებლობა, რადგან სამართალი დაკარგავს თავის ფუნქციას, თუ ადამიანები დაისჯებიან ამისათვის შესაბამისი და აუცილებელი საფუძვლის გარეშე“.^[41]

შესაბამისად, პენიტენციურ დაწესებულებაში მოთავსებული პირის უფლებაში ჩარევის კანონიერება-უკანონობის განსაზღვრა უნდა მოხდეს სწორედ ზემოთ განხილულ სტანდარტთა გათვალისწინებით.

ბუნებრივია, „სასამართლოსადმი მიმართვის უფლება არ არის აბსოლუტური. ამასთან დაკავშირებით, ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ დაადგინა, რომ სასამართლოს ხელმისაწვდომობაზე უფლება საჭიროებს სახელმწიფოს მხრიდან რეგლამენტაციას, რომელიც შეიძლება განსხვავდებოდეს დროისა და ადგილის, საზოგადოებისა და პირის მოთხოვნილებებისა და რესურსების მიხედვით. ამასთან, inter alia, 1985 წლის 28 მაისის გადაწყვეტილებით, საქმეზე “აშინგდეინი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ” ევროპულმა სასამართლომ განსაზღვრა უფლების შეზღუდვის ზოგადი ფარგლები: შეზღუდვები შეესაბამება მე-6 მუხლს იმ შემთხვევაში, თუ ა) ემსახურება კანონიერ მიზანს, ბ) დაცულია გონივრული თანაბარზომიერება დაწესებულ შეზღუდვასა და დასახულ მიზანს შორის (57-ე პუნქტი). ამ პირობების დაცვა აუცილებელია, რადგან შეზღუდვები არ უნდა ამცირებდეს პირისათვის ნებადართულ ხელმისაწვდომობას იმ ზღვრამდე, რომ თავად უფლების არსი შეილახოს“.^[42]

ამასთან, ერთ-ერთ საქმეზე საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ წარმოადგინა ტესტი, რომლითაც უნდა შეფასდეს კონსტიტუციის განსახილველი მუხლით დაცული უფლების ყველა შეზღუდვა: „[შეზღუდვა] უნდა ემსახურებოდეს კანონიერ მიზანს და დაცული უნდა იქნეს გონივრული თანაზომიერება შეზღუდვის გამოყენებულ საშუალებებსა და აღნიშნული შეზღუდვის კანონიერ მიზანს შორის“.^[43] შესაბამისად, მართებული იქნება თუკი სადავო ნორმების შეფასება მოხდება სწორედ თანაზომიერების ტესტის მიხედვით.

რაც შეეხება თანაზომიერების პრინციპს, როგორც საკონსტიტუციო სასამართლომ დაადგინა - „თანაზომიერების პრინციპის მოთხოვნაა, რომ უფლების მზღუდავი საკანონმდებლო რეგულირება წარმოადგენდეს ღირებული საჯარო (ლეგიტიმური) მიზნის მიღწევის გამოსადეგ და აუცილებელ საშუალებას. ამავე დროს, უფლების შეზღუდვის ინტენსივობა მისაღწევი საჯარო მიზნის პროპორციული, მისი თანაზომიერი უნდა იყოს. დაუშვებელია ლეგიტიმური მიზნის მიღწევა განხორციელდეს ადამიანის უფლების მომეტებული შეზღუდვის ხარჯზე“.^[44]

როგორც უკვე არაერთხელ აღინიშნა, სადავო ნორმები კრძალავს ბრალდებულისთვის/ მსჯავრდებულისთვის ნებისმიერი დოკუმენტის (გარდა სასამართლოს განაჩენებისა და გადაწყვეტილებების ასლების, შესანახად ჩაბარებული ფულის, ნივთებისა და ფასეულობების ქვითრის (ერთ ეგზემპლარად), ასევე მსჯავრდებულის გადაწყვეტილებით სხვა ოფიციალური დოკუმენტების, არაუმეტეს 100 ფურცლისა) შენახვას/გამოყენებას.

როგორც აღინიშნა, საკანში დოკუმენტების ფლობის აკრძალვის ზოგად მიზანს შესაძლოა წარმოადგენდეს პენიტენციურ დაწესებულებაში წესრიგისა და უსაფრთხოების უზრუნველყოფა, უფრო კონკრეტულად კი, ერთი მხრივ, არასასურველი, ციხის გარემოსთვის შეუთავსებელი, საფრთხის მატარებელი შინაარსის წერილობითი მასალის, მეორე მხრივ კი დოკუმენტის, როგორც საფრთხის შემცველი ნივთის (ერთგვარი სუბსტანციის) პატიმრის ხელში მოხვედრის აღკვეთა. საფრთხის მატარებელ შინაარსად შესაძლოა მოვიაზროთ იმავე დებულებების N2 და 4 დანართების შესაბამის პუნქტებში მოცემული ჩამონათვალი, რომლებშიც ამანათით მისაღებ და შესანახად ნებადართულ ნივთთა კატეგორიაში მოაზრებულია ზოგადად წიგნები, თუმცა გარდა იმ წიგნებისა, რომლებიც შეიცავენ შემდეგ შინაარსს: პორნოგრაფიას; მშენებლობის ინსტრუქციებს; ცეცხლსასროლი იარაღისა და ასაფეთქებელი ნივთიერებების აწყობის ინსტრუქციებს; მასალებს, რომლებიც მოიცავს რასობრივ, რელიგიურ და ეროვნულ სიძულვილს; სხვა მასალებს, რომლებიც შესაძლებელია საფრთხეს უქმნიდეს ბრალდებულის/მსჯავრდებულის უსაფრთხოებას.

ამდენად, შეიძლება ჩაითვალოს, რომ, ერთი მხრივ, დღეს მოქმედი რეგულაციით, შეზღუდვის შესაძლო საფუძველს წარმოადგენს პატიმრის ხელში საფრთხის შემცველი შინაარსის დოკუმენტური მასალის მოხვედრის აღკვეთა, თუმცა, მეორე მხრივ, ნათელია, რომ ამგვარი შინაარსის მასალის პენიტენციურ დაწესებულებაში მოთავსებული პირის ხელში მოხვედრის ალბათობა მინიმალურია (ან, სულაც, არ არსებობს).

საერთო ფონი არ იცვლება არც იმ შემთხვევაში, თუკი საფრთხის წყაროდ აღქმულია არა დოკუმენტის შინაარსი, არამედ მისი ფიზიკური მახასიათებლები, რადგანაც საეჭვოა, რამდენად შეიძლება დოკუმენტი, როგორც ნივთი, განხილულ იქნას დაწესებულების უსაფრთხოებისა და წესრიგისთვის იმ ხარისხის რისკის შემცველ ნივთად, ერთგვარ სუბსტანციად, რომ აუცილებელი იყოს დაწესებულებათა დებულებით ამ კატეგორიის ნივთზე ბრალდებულთა/მსჯავრდებულთა წვდომის თითქმის აბსოლუტური შეზღუდვის დაწესება (გარდა რამდენიმე, მსუბუქი გამონაკლისისა). ასე, მაგალითად, თუკი მისი, როგორც ნივთის საფრთხის შემცველობა განპირობებულია ქაღალდის მარტივად აალებადი ბუნებით, საინტერესოა, რატომ აწესებს ნორმატიული აქტის მიმღები ორგანო დოკუმენტური მასალის ფლობაზე გაცილებით მკაცრ შეზღუდვებს, ვიდრე სხვა იმ ნივთებზე, რომელიც ანალოგიურად შეიძლება ჩაითვალოს მარტივად აალებადად, ასეთად კი შესაძლოა განხილულ იქნას წიგნები, რვეულები, ჟურნალ-გაზეთები, ტანსაცმელი და სხვა.

ამასთან, აღსანიშნავია ის გარემოებაც, რომ, როგორც ზემოთ ითქვა, საქართველოს სასჯელაღსრულებისა და პრობაციის მინისტრის 2011 წლის 30 მაისის N97 ბრძანება, რომელიც სადავო ბრძანებების გამოცემამდე, განსაზღვრავდა პენიტენციურ დაწესებულებათა დებულებებს, არ იცნობდა დათქმას ნებისმიერი დოკუმენტის საკანში ფლობისა და გამოყენების ზოგადი აკრძალვიდან გამონაკლისის სახით პატიმრის მიერ შერჩეული, არაუმეტეს 100 ფურცლის ოდენობით დოკუმენტის ფლობის შესახებ. შესაბამისად, სახელმწიფოს აზრით, თუ დოკუმენტური მასალისგან მომავალი საფრთხე თავიდანვე მისი ფიზიკური მახასიათებლები იყო, გაუგებარია, რა შეიცვალა 2015 წლის შემდეგ, რომ ბრძანების გამომცემი ორგანოს მიერ მოხდა 100 ფურცლის ოდენობით დოკუმენტური მასალის საკანში შენახვის დაშვება. თუკი საფრთხის წყაროა ქაღალდი, საინტერესოა, რომ დოკუმენტური მასალის ფლობის ზოგადი აკრძალვის მიუხედავად, ბრალდებულს/მსჯავრდებულს მაინც მიუწვდება ხელი ქაღალდზე, რამდენადაც, მას უფლება აქვს ფლობდეს წიგნებს, რვეულს, ჟურნალ-გაზეთებს, სასამართლოს განაჩენებსა და გადაწყვეტილებების ასლებს, რომელთა ზომა, და შესაბამისად, ფურცლების რაოდენობა, შესაძლოა საკმაოდ მოცულობითი იყოს. ყოველივე ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, დოკუმენტური მასალის ფიზიკური მახასიათებლების გამო მისი გამორჩეულ საფრთხედ აღქმა არასწორია.

შესაბამისად, თუკი შეზღუდვის სავარაუდო ლეგიტიმურ მიზანს წარმოადგენს პენიტენციური დაწესებულების უსაფრთხოების დაცვა და ამასთანავე, თუ დოკუმენტური მასალა, რომელიც შეიძლება მოხვდეს ბრალდებულის/მსჯავრდებულის ხელში, არ წარმოადგენს „საფრთხის შემცველ“ ნივთს, ბუნებრივია, არასწორი იქნება მოცემული სარჩელის ფარგლებში განსახილველი, უფლების მზღუდავი საკანონმდებლო რეგულირების მიჩნევა, ზემოაღნიშნული ღირებული საჯარო (ლეგიტიმური) მიზნის მიღწევის გამოსადეგ საშუალებად. აქედან გამომდინარე, ჩარევის კონსტიტუციურ-სამართლებრივ გამართლებაზე, ჩვენი აზრით, მსჯელობაც კი ზედმეტია.

თანაზომიერების პრინციპის გამოსადეგობის ელემენტთან სადავო ნორმების შეუსაბამობის დადგენის მიუხედავად, მათი ხარვეზიანობის საილუსტრაციოდ მართებულად მიგვაჩნია ტესტის დანარჩენ ელემენტებთან რეგულაციის შესაბამისობის განხილვა. ამ კუთხით, საინტერესოა, ხომ არ არსებობს პირის უფლების ნაკლებად მზღუდავი საშუალება, რომლითაც შესაძლებელი იქნებოდა იგივე მიზნის მიღწევა.

აღსანიშნავია,რომ დაწესებულებათა დებულებებით ცალ-ცალკეა განსაზღვრული აკრძალულ და ნებადართულ ნივთთა ჩამონათვალი. ერთი მხრივ, პირველ დანართში წარმოდგენილია აკრძალული ნივთები (მათ შორის დოკუმენტი), მეორე მხრივ, მე-2 და მე-4 დანართებში მოცემულია ნივთთა/ნივთიერებათა კატეგორია, რომლის საკანში ფლობის უფლებაც პატიმარს აქვს, მათ შორისაა წიგნი. ამასთან, დანართივე ადგენს, რომ ბრალდებულმა/მსჯავრდებულმა ერთდროულად შეიძლება იქონიოს არა უმეტეს 3 წიგნისა, გარდა იმ წიგნებისა, რომლებიც შეიცავენ შემდეგ შინაარსს: პორნოგრაფიას; მშენებლობის ინსტრუქციებს; ცეცხლსასროლი იარაღისა და ასაფეთქებელი ნივთიერებების აწყობის ინსტრუქციებს; მასალებს, რომლებიც მოიცავს რასობრივ, რელიგიურ და ეროვნულ სიძულვილს; სხვა მასალებს, რომლებიც შესაძლებელია საფრთხეს უქმნიდეს ბრალდებულის/მსჯავრდებულის უსაფრთხოებას.

ამდენად, ნათელია, რომ წიგნი, როგორც ბეჭდური სახის მასალა, ზოგადად, წარმოადგენს ნებადართულ ნივთს, თუმცა მისი ფლობის ნებადართულობას და არა ნებადართულობას შორის ზღვარი გადის წიგნის შინაარსზე. კერძოდ, პატიმარს შეიძლება შეეზღუდოს იმ წიგნის საკანში ფლობის უფლება, რომელიც შეიცავს პენიტენციურ დაწესებულების წესრიგისა და უსაფრთხოებისათვის საფრთხის მატარებელ შინაარსს. სწორედ ამიტომ, აქტის მიმღებმა ორგანომ მართებულად ჩათვალა, ზოგადად, წიგნის უსაფრთხო და ნებადართულ ნივთთა კატეგორიაში მოქცევა, თუმცა ცალკეული წიგნების შინაარსიდან მომდინარე, კონკრეტული, ობიექტური საფრთხის თავიდან ასაცილებლად აღნიშნულ აღმჭურველ დათქმას თან დაურთო საგამონაკლისო წესით მისი შეზღუდვის საფუძვლებიც.

მეტად სავარაუდოა, რომ წიგნიდან და დოკუმენტიდან მომავალი თეორიული „საფრთხე“ ერთი და იგივეა, კერძოდ, საფრთხის წყაროდ აღქმულია წიგნისა და დოკუმენტის კონკრეტული შინაარსი, რომელიც შესაძლოა პატიმრის მიერ გამოყენებულ იქნას დაწესებულებაში მოქმედი წესების საწინააღმდეგო მიზნით. აქედან გამომდინარე, მიუხედავად იმისა, რომ წიგნებთან მიმართებითაც, ფაქტობრივად, არსებობს ანალოგიური საფრთხე, დებულებით არ მომხდარა წიგნის აკრძალულ ნივთთა კატეგორიაში შეყვანა, არამედ დადგინდა, რომ ნებადართულია პატიმრის მიერ წიგნის მიღება/შენახვა, გარდა ცალკეული (ზემოთ ჩამოთვლილი) შინაარსის მქონე წიგნებისა.

თუკი აკრძალვის უკან მდგარი მიზანი იგივეა დოკუმენტურ მასალებთან მიმართებითაც, კანონმდებელს თავისუფლად შეეძლო დოკუმენტი მოეხსენიებინა არა აკრძალულ, არამედ ნებადართულ ნივთთა კატეგორიაში, ხოლო მიუღებელი შინაარსის დოკუმენტების პატიმრის ხელში მოხვედრის აღკვეთის მიზნით შესაბამისი მუხლისთვის დაერთო წიგნთან დაკავშირებით არსებულის მსგავსი დათქმა, ვინაიდან აშკარაა, რომ დოკუმენტისგან მომავალი პოტენციური „საფრთხე“ მსგავსია წიგნის შინაარსიდან მომავალი საფრთხისა (კერძოდ, მასალის შინაარსი), რომლის თავიდან ასარიდებლად საკმარისი აღმოჩნდა წიგნის არა აკრძალულ (და შესაბამისად სისხლისსამართლებრივად დასჯად), არამედ ნებადართულ ნივთთა კატეგორიაში შეტანა (ცალკეული გამონაკლისების შესახებ თანდართული დათქმით). ამას ემატება ისიც, რომ, როგორც ზემოთ განვითარებული მსჯელობიდანაც გამოჩნდა, წიგნისგან განსხვავებით, მინიმუმამდეა დაყვანილი ზემოაღნიშნული შინაარსის მქონე დოკუმენტური მასალის ბრალდებულის/მსჯავრდებულის ხელში მოხვედრის რისკი, შესაბამისად, ამ მხრივ, დოკუმენტური მასალა კიდევ უფრო ნაკლები თეორიული საფრთხის შემცველი შეიძლება იყოს, ვიდრე წიგნი. შესაბამისად, თავად დაწესებულებათა დებულებებითვეა გაწერილი პატიმრის უფლების ნაკლებად მზღუდავი საშუალება, რომელიც თავისუფლად შეიძლება იქნას გამოყენებული დოკუმენტებთან მიმართებითაც.

გარდა ამისა, „გამოსადეგობის“ ნაწილში განვითარებულმა მსჯელობამ ცხადყო, რომ არასწორია დოკუმენტის, როგორც ნივთის (მისი ფიზიკური მახასიათებლებიდან გამომდინარე) განხილვა დაწესებულების უსაფრთხოებისა და წესრიგისთვის იმ ხარისხის რისკის შემცველ სუბსტანციად, რომ აუცილებელი იყოს დებულებით ამ კატეგორიის ნივთზე პატიმართა წვდომის თითქმის აბსოლუტური შეზღუდვის დაწესება (გარდა რამდენიმე, მსუბუქი გამონაკლისისა). ამასთან აღსანიშნავია ისიც, რომ, რეალურად, ჩვენ არ მოვითხოვთ აბსოლუტურად შეუზღუდავი რაოდენობის დოკუმენტური მასალის საკანში ფლობის უფლების მიცემას. რა თქმა უნდა იგი შეიძლება დაექვემდებაროს იმგვარ რაციონალურ შეზღუდვას, რომელიც გამორიცხავდა მისი, როგორც, თუნდაც, ადვილად აალებადი სუბსტანციიდან მომავალ რეალურ საფრთხეს.

გარდა ამისა, მხედველობაშია მისაღები ის გარემოებაც, რომ პენიტენციურ დაწესებულებაში მოთავსებული პატიმარი უზრუნველყოფილია გარკვეული ოდენობის საცხოვრებელი ფართით. შესაბამისად, მიგვაჩნია, რომ, მათ შორის, დოკუმენტური მასალის, ისევე, როგორც პატიმრის საკუთრებაში არსებული სხვა ნივთების რაოდენობა არ შეიძლება არღვევდეს სხვა პატიმრების საცხოვრებელ სივრცეს. მაშასადამე, შეზღუდვა შესაძლებელია გამართლებული იქნეს, ასევე, ამ მიზნით. თუმცა, მიგვაჩნია, რომ დოკუმენტური მასალის ფლობის ამგვარი ბლანკეტური შეზღუდვა 100 ფურცლის რაოდენობით, უდავოდ გადამეტებულია.

აქედან გამომდინარე, თუკი საკუთრივ დოკუმენტი არც მისი შინაარსის და არც მისი ფიზიკური მახასიათებლების გათვალისწინებით a priori არ წარმოადგენს საფრთხეს დაწესებულების უსაფრთხოებისა და წესრიგისთვის, ასევე, გარშემომყოფთა სიცოცხლისა და ჯანმრთელობისთვის გამორჩეულ საფრთხის წყაროს, გაურკვეველია, რატომ ხდება მისი მოქცევა აკრძალულ ნივთთა კატეგორიაში, ისეთი ნივთების/ნივთიერებების გვერდით, როგორიც, მაგალითად, ბასრი საგანია.

ამდენად, დებულებით დადგენილი ინტენსივობით პატიმრის კონსტიტუციურ უფლებაში ჩარევა არ წარმოადგენს ზემოთ დასახელებული მიზნის მიღწევის აუცილებელ საშუალებას, რამდენადაც არსებობს უფლების ნაკლებად მზღუდავი საშუალება რომელიც იგივე მიზნის მიღწევას შესაძლებელს ხდის. აღნიშნულის გათვალისწინებით, გარდა გამოსადეგობისა, სადავო ნორმა ასევე ვერ გადის თანაზომიერების პრინციპით განსაზღვრულ აუცილებლობის ეტაპს, ვინაიდან იგი არ წარმოადგენს დასახელებული მიზნის მიღწევის ყველაზე ნაკლებად მზღუდავ საშუალებას.

დასკვნა

დასკვნისთვის, უნდა აღინიშნოს, რომ წერილობითი დოკუმენტის სახით სისხლის სამართლის საქმის, ადმინისტრაციული, სამოქალაქო და დისციპლინური სამართალწარმოების მასალების ასლების, ასევე, საქართველოს საკანონმდებლო და კანონქვემდებარე აქტების დანაშაულის საგნად ან იარაღად გამოყენება ფაქტობრივად შეუძლებელია. შესაბამისად, არამართებულია მოცემული სარჩელის ფარგლებში განსახილველი უფლების მზღუდავი საკანონმდებლო რეგულირების მიჩნევა ზემოთ დასახელებული ღირებული საჯარო (ლეგიტიმური) მიზნის - პენიტენციურ დაწესებულებაში წესრიგისა და უსაფრთხოების დაცვის მიღწევის გამოსადეგ საშუალებად. დოკუმენტების იმ კატეგორიის ნივთთა სიაში შეყვანა, რომელთა ფლობაც აკრძალულია - სამოქალაქო ბრუნვიდან ამოღებულ საგნებთან, ნივთებთან და ნივთიერებებთან, ასევე, ცეცხლსასროლი და ცივი იარაღის ყველა სახეობასთან და ქიმიკატებთან, ფეთქებად, მომწამლავ და ცეცხლსაშიშ ნივთიერებებთან ერთად, არ წარმოადგენს აუცილებლობას. ბრალდებულის/მსჯავრდებულის მიერ დოკუმენტის საკანში შენახვა და ქონა, განსხვავებით ზემოაღნიშნული ნივთებისა და ნივთიერებებისგან, საფრთხეს ვერ შეუქმნის წესრიგს და უსაფრთხოებას. რაც ყველაზე მნიშვნელოვანია, მოცემული დოკუმენტების საკანში შენახვის აკრძალვით ბრალდებულს/მსჯავრდებულს ერთმევა მათი სათანადოდ გაცნობის, დამუშავების, გაანალიზების, საკუთარი პოზიციისა და არგუმენტაციის ჩამოყალიბებისა და ამდენად, საკუთარი უფლებების (სასამართლოსათვის მიმართვის, დაცვის უფლების, მხარეთა თანასწორობის, შეჯიბრებითობის,) რეალიზაციისა და კანონიერი ინტერესების დაცვის საშუალება, რაც ბრალდებულის/მსჯავრდებულის ძირითად უფლებას წარმოადგენს და დაცულია კონსტიტუციის 31-ე მუხლის მე-3 პუნქტით.

შესაბამისად, სადავო ნორმები არაკონსტიტუციურია საქართველოს კონსტიტუციის 31-ე მუხლის მე-3 პუნქტის პირველ და მე-2 წინადადებებთან მიმართებით.

3. გასაჩივრებული ნორმების შეუსაბამობა საქართველოს კონსტიტუციის მე-12 მუხლთან

საქართველოს კონსტიტუციის მე-12 მუხლში მითითებული უფლების დეკლარირებისას ყურადღება გამახვილებულია პიროვნებაზე. აქ არ არის აღნიშნული ისეთი ცნებები, რომლებიც გვხვდება სხვა მუხლებში (ადამიანი, მოქალაქე, პირი). ეს მუხლი განამტკიცებს დემოკრატიული საზოგადოების მთავარ მონაპოვარს, რომ ადამიანის პიროვნულობა უზენაესი ღირებულებაა. პიროვნულობა განსაზღვრავს ინდივიდის არსს, მიუთითებს ადამიანის ყველაზე მკაფიო და ტიპურ მახასიათებლებზე, რომლებიც მას სხვა ადამიანებისაგან განასხვავებს. ადამიანის პიროვნება მუდმივად იზრდება და ვითარდება, შესაბამისად, საკუთარი პიროვნების განვითარებისათვის მას ჭირდება თავისუფლება, თავისუფლების უფლების გარანტირებულობა. ინდივიდს სახელმწიფომ უნდა მისცეს ქცევის თავისუფლება, თანაც ეს უნდა განხორციელდეს იმგვარად, რომ არ მოხდეს სხვათა კონსტიტუციური უფლებებისა და თავისუფლებების არათანაზომადი და არასათანადო შეზღუდვა, კონსტიტუციური წესრიგის დარღვევა.^[45]

როგორც საკონსტიტუციო სასამართლომ თავის ერთ-ერთ გადაწყვეტილებაში აღნიშნა - „საქართველოს კონსტიტუციის (თავდაპირველი რედაქციის) მე-16 მუხლის მიხედვით, ყველას აქვს საკუთარი პიროვნების თავისუფალი განვითარების უფლება, რაც, პირველ რიგში, გულისხმობს ადამიანის პიროვნული თვითგამორკვევისა და ავტონომიურობის უფლებას. სწორედ პიროვნულობა განსაზღვრავს ადამიანის არსს, მიუთითებს მის ინდივიდუალურ და სხვებისგან განმასხვავებელ მახასიათებლებზე.

საკუთარი პიროვნების თავისუფალი განვითარების უფლება, უპირველეს ყოვლისა, გულისხმობს პიროვნების მოქმედების ზოგად თავისუფლებას. .... კონსტიტუციის მე-16 მუხლი უზრუნველყოფს პირის უფლებას, თავისუფლად მოახდინოს თვითიდენტიფიცირება, დამოუკიდებლად განსაზღვროს საკუთარი იდენტობა, ცხოვრების წესი და სტილი, ინდივიდუალური განვითარების და სხვა პირებთან ურთიერთობის გზები და ფორმები, თავისი მორალური, სოციალური, ინტელექტუალური თუ სხვა მოთხოვნილებების და ინტერესების დაკმაყოფილების საშუალებები.“^[46]

საკონსტიტუციო სასამართლოს დადგენილი პრაქტიკის თანახმად, „პიროვნების თავისუფალი განვითარების უფლება, თავისი არსით, წარმოადგენს ადამიანის უფლებათა და თავისუფლებათა განხორციელების ფუნდამენტურ გარანტიას, რომელიც იცავს ადამიანის მიერ საკუთარი ცხოვრების საკუთარივე შეხედულებისამებრ წარმართვის თავისუფლებას“.^[47] ამასთან, „პიროვნების ავტონომიურობის, მისი თავისუფალი და სრულყოფილი განვითარებისათვის განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭება როგორც გარე სამყაროსთან ურთიერთობის დამოუკიდებლად განსაზღვრის თავისუფლებას, ასევე ინდივიდის ფიზიკურ და სოციალურ იდენტობას...“.^[48]

სადავო ნორმები პატიმარს უზღუდავს 100 გვერდზე მეტი ოდენობით ოფიციალური დოკუმენტების საკანში ერთდროულად ფლობის უფლებას, „არაოფიციალური დოკუმენტების“ ფლობას კი ნებისმიერი გამონაკლისის გარეშე, აბსოლუტურად კრძალავს, რაც წარმოადგენს ერთგვარ ხელოვნურ დაბრკოლებას, რომელიც პატიმარს, მინიმუმ, ურთულებს, ან მისთვის საერთოდ შეუძლებელს ხდის, საკუთარი ინტერესის სფეროში შემავალი კონკრეტული სამართლებრივი, პროფესიული თუ ზოგადსაგანმანათლებლო შინაარსის მასალის საფუძვლიანად გაცნობას, სათანადოდ დამუშავებას და ამდენად, საკუთარი მორალური, სოციალური, ინტელექტუალური მოთხოვნილებების და ინტერესების დაკმაყოფილებას.

საკითხი ორმხრივად პრობლემურია, რამდენადაც, ერთი მხრივ, დაწესებულებაში მოთავსებულ პირს ეზღუდება უფლება, საკანში ფლობდეს 100 გვერდზე მეტი ოდენობით ოფიციალურ დოკუმენტებს (სახელმწიფო ორგანოს მიერ გამოცემულ, იურიდიული ძალის მქონე აქტებს, კერძოდ, საქართველოს საკანონმდებლო და კანონქვემდებარე ნორმატიულ აქტებს, ასევე, ბრალდებულთა/მსჯავრდებულთა მიმართ წარმოებულ სისხლის სამართლის საქმის, დისციპლინური სამართალწარმოების მასალებს, სამოქალაქო და ადმინისტრაციული საქმის (რომელშიც ბრალდებული/მსჯავრდებული მხარეს წარმოადგენს) მასალის ასლებს, ადმინისტრაციული ორგანოდან გამოთხოვილი საჯარო ინფორმაციას). მეორე მხრივ კი, როგორც სარჩელის პირველ ნაწილში აღინიშნა, თავად გასაჩივრებული ნორმა ერთმანეთისგან მიჯნავს „დოკუმენტისა“ და „ოფიციალური დოკუმენტის“ ცნებებს. კერძოდ, ზოგადად, იგი აკრძალულად აცხადებს ნებისმიერი დოკუმენტის ფლობას, თუმცა გამონაკლისად მიიჩნევს ბრალდებულის/მსჯავრდებულის გადაწყვეტილებით შერჩეულ ოფიციალურ დოკუმენტს, არაუმეტეს 100 გვერდისა. შესაბამისად, პატიმრისათვის შესანახად ნებადართულ დოკუმენტთა 100 გვერდიან ლიმიტში დებულება მოიაზრებს მხოლოდ ოფიციალურ დოკუმენტს (სახელმწიფო ორგანოს მიერ გამოცემულ, იურიდიული ძალის მქონე აქტს) და აღნიშნული გამონაკლისი არ ვრცელდება სხვა, არაოფიციალური ხასიათის დოკუმენტურ მასალაზე. შესაბამისად, პატიმარს, ყველანაირი გამონაკლისის გარეშე, აკრძალული აქვს არაოფიციალური ხასიათის ნებისმიერი დოკუმენტური მასალის საკანში შენახვა, რაც მნიშვნელოვნად ამძიმებს დაწესებულებაში მოთავსებული პირის მდგომარეობას.

საკითხი განსაკუთრებით პრობლემურია ისეთ დროს, როცა საქმე ეხება პატიმრის მიერ სამეცნიერო/აკადემიურ ნაშრომზე, კვლევაზე, ლიტერატურულ ნაწარმოებსა და სხვა ისეთი ტიპის მასალის შექმნაზე მუშაობას, რომლის სრულყოფილად განხორციელებაც საჭიროებს გამოსაყენებელი დოკუმენტების დეტალურად გაცნობას, მათ სიღრმისეულ, ერთიან, კომპლექსურ დამუშავებას. პრობლემას დამატებით სიმწვავეს სძენს ის გარემოებაც, რომ, როგორც სარჩელის პირველ ნაწილში განვითარებული მსჯელობიდან გამოჩნდა, პენიტენციური დაწესებულების ბიბლიოთეკა ვერ უზრუნველყოფს ბრალდებულის/მსჯავრდებულის აღნიშნული მოთხოვნილებების დაკმაყოფილებას.

აქვე, მიგვაჩნია, რომ მოცემული სარჩელის მიზნებისათვის მნიშვნელოვანია პენიტენციურ დაწესებულებაში მოთავსებული პირის რესოციალიზაციის საკითხის წინ წამოწევა და მის, როგორც კონსტიტუციის მე-12 მუხლზე მჭიდროდ გადაჯაჭვული ინსტიტუტის, მიზანსა და მნიშვნელობაზე დამატებითი მსჯელობის განვითარება, რამდენადაც, თუ პიროვნების თავისუფალი განვითრების უფლებას განვიხილავთ როგორც პირის თავისუფლებას, დამოუკიდებლად განსაზღვროს მისი პიროვნების განვითარების მიმართულება, ანუ, მარტივად რომ ვთქვათ, თავად გადაწყვიტოს თუ ვინ სურს რომ იყოს, მის ერთ-ერთ ამგვარ გადაწყვეტილებად უნდა ჩავთვალოთ ბრალდებულის/მსჯავრდებულის არჩევანი, განივითაროს იმგვარი პიროვნული მახასიათებლები, თვისებები თუ უნარ-ჩვევები, რომელიც მას დაეხმარება რესოციალიზაციაში და ამდენად, საზოგადოების სრულფასოვან წევრად ჩამოყალიბებაში.

აღნიშნულ საკითხს ყურადსაღებს ხდის ის გარემოებაც, რომ სასჯელის ერთ-ერთ უმთავრეს მიზნად სახელმწიფო თავადვე აცხადებს პატიმრის რესოციალიზაციას, რითაც იგი ხაზს უსვამს აღნიშნული საკითხის განსაკუთრებულ მნიშვნელობას. საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის მიხედვით სასჯელის მიზანია სამართლიანობის აღდგენა, ახალი დანაშაულის თავიდან აცილება და დამნაშავის რესოციალიზაცია.^[49] ზოგადად, „რესოციალიზაცია კრიმინოლოგიაში განიმარტება, როგორც გამოსწორება, აღზრდა, სოციალიზაცია, რეაბილიტაცია, მკურნალობა, (სოციალური) ინტეგრაცია“.^[50]

სისხლის სამართლის კოდექსის გარდა, მსჯავრდებულის რესოციალიზაციის საჭიროებაზე ყურადღებაა გამახვილებული პატიმრობის კოდექსშიც. პატიმრობის კოდექსის მე-14 მუხლის მე-2 ნაწილის თანახმად, მსჯავრდებულს, საქართველოს კანონმდებლობით დადგენილი წესით, დამატებით, გააჩნია სარეაბილიტაციო პროგრამებით სარგებლობის უფლებაც. კოდექსის 116-ე მუხლი კი მსჯავრდებულის რეაბილიტაციას პირდაპირ უკავშირებს მის რესოციალიზაციას, რომელიც იგივე მუხლის პირველი ნაწილის შესაბამისად, არის მსჯავრდებულში საზოგადოების, სხვა ადამიანების, ზნეობის ნორმებისა და ადამიანთა თანაცხოვრების დამკვიდრებული წესებისადმი პატივისცემისა და პასუხისმგებლობის გრძნობის ჩამოყალიბება.

ამასთან, როგორც ზემოთ უკვე აღინიშნა, სადავო რეგულაცია იდენტური ფორმითაა წარმოდგენილი №11 არასრულწლოვანთა სარეაბილიტაციო დაწესებულების დებულების პირველ დანართში.^[51] არასრულწლოვანთა მართლმსაჯულების კოდექსი (შემდეგში ამკ) მართლმსაჯულების პროცესში არასრულწლოვნის საუკეთესო ინტერესების დაცვასთან ერთად, სასჯელის ერთ-ერთ უპირველეს მიზნად ასახელებს კანონთან კონფლიქტში მყოფი არასრულწლოვნის რესოციალიზაცია-რეაბილიტაციას.^[52] ამასთან, ამკ-ს მიხედვით რესოციალიზაცია-რეაბილიტაცია განიმარტება, როგორც არასრულწლოვანში პასუხისმგებლობის გრძნობის, სხვა ადამიანთა უფლებების პატივისცემის გრძნობის ჩამოყალიბება და განვითარება, არასრულწლოვნის ფიზიკური, გონებრივი, სულიერი, ზნეობრივი და სოციალური განვითარების ხელშეწყობა და მისი მომზადება საზოგადოებაში ადგილის დასამკვიდრებლად.^[53]

ვინაიდან არასრულწლოვანთა მართლმსაჯულების პროცესში აშკარაა ბრალდებული/მსჯავრდებული არასრულწლოვნის რესოციალიზაცია-რეაბილიტაციის განსაკუთრებული მნიშვნელობა, „სარეაბილიტაციო დაწესებულებაში მყოფი არასრულწლოვნისათვის გარანტირებული უნდა იყოს შინაარსობრივი ქმედებებითა და პროგრამებით სარგებლობა, რომლის მიზანიც იქნება მისი პასუხისმგებლობის გრძნობის გაზრდა და იმ დამოკიდებულებებისა და შესაძლებლობების გაუმჯობესება, რაც მას დაეხმარება საზოგადოების სრულფასოვან წევრად ჩამოყალიბებაში. თავისუფლებააღკვეთილ არასრულწლოვნებს მათ სტატუსთან დაკავშირებით არანაირი საფუძვლით არ შეიძლება უარი ეთქვათ სამოქალაქო, პოლიტიკურ, ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებებზე, რომლებიც ეროვნული კანონმდებლობისა ან/და საერთაშორისო ხელშეკრულებების საფუძველზე მათ განუყოფელ ნაწილს წარმოადგენს“.^[54] შესაბამისად, ეჭვგარეშეა არასრულწლოვანთა პროცესში რესოციალიზაციის მიზნის განსაკუთრებული დატვირთვა.

რესოციალიზაციის საკითხზე საუბრისას, საინტერესოა ევროპის ადამიანის უფლებათა სასამართლოს ერთ-ერთ გადაწყვეტილებაზე თანდართულ თანმხვედრ აზრში ჩამოყალიბებული მოსაზრებები. კერძოდ, მოსამართლეებმა აღნიშნეს, რომ ხანგრძლივი მოთავსების საპატიმრო დაწესებულებები მყისიერი და ქმედითი საშუალებებით უნდა ცდილობდნენ პატიმრობაში მყოფი ადამიანების დე-სოციალიზაციით გამოწვეული ეფექტების კომპენსირებას. ^[55]

ასევე საგულისხმოა, რომ საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით, „რესოციალიზაციის მიზანი გულისხმობს სასჯელის მეშვეობით დამნაშავის საზოგადოებაში საყოველთაოდ აღიარებული თანაცხოვრების წესებისადმი შეგუებას, სასჯელის მოხდის შედეგად საზოგადოებაში ჩამოყალიბებული მართლზომიერი ქცევის წესებისა და პირობებისადმი პირის ადაპტაციას. თუმცა სასჯელის მეშვეობით ამ მიზნის მიღწევის შესაძლებლობა საეჭვო იქნება საამისოდ შესაბამისი პირობების გარანტირების გარეშე. შესაძლოა, სწორედაც რომ საწინააღმდეგო შედეგი დადგეს: პატიმრობის შედეგად პირის საზოგადოებაში ნორმალური ცხოვრების წესისა და უნარისგან კიდევ უფრო მეტი დისტანცირება მოხდეს. სწორედ ამიტომ ზემოაღნიშნული მიზნის მიღწევის და ამ მიზნით სასჯელის გამართლებისთვის სახელმწიფოს პასუხისმგებლობის ტვირთი ძალიან მაღალია ყოველ ჯერზე, როგორც სასჯელის სახეობის, მისი სამართლიანად შეფარდების, ასევე მსჯავრდებულის იმ სამართლებრივ თუ საყოფაცხოვრებო პირობებში მოთავსების თვალსაზრისით (პირველ რიგში იგულისხმება საპატიმროში საამისოდ შესაბამისი გარემოს შექმნა), რამაც საბოლოო ჯამში ობიექტურად შესაძლებელი უნდა გახადოს სასჯელით მსჯავრდებულის რესოციალიზაციის მიზნის უზრუნველყოფა.“^[56]

ამდენად, როგორც საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესაბამისი გადაწყვეტილებიდან ირკვევა, მსჯავრდებულის რესოციალიზაციისათვის ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი ფაქტორია, საპატიმრო დაწესებულებაში მისი იმ სამართლებრივი (უფლებრივი) და საყოფაცხოვრებო პირობების სათანადო უზრუნველყოფა, რომლებიც, თავის მხრივ, სწორედ, საქართველოს კონსტიტუციის მე-2 და საქართველოს პატიმრობის კოდექსის III თავებითაა განსაზღვრული. ამგვარად, ჩვენი აზრით, არ არის შემთხვევითი ის გარემოება, რომ საკონსტიტუციო სასამართლომ, დამნაშავის რესოციალიზაციის ერთ-ერთ მთავარ ფაქტორად, სწორედ, მსჯავრდებულის სამართლებრივი (უფლებრივი) მდგომარეობა და საყოფაცხოვრებო^[57] პირობები, მაშასადამე, სათანადო დონეზე უზრუნველყოფილი მისი უფლებრივი და პიროვნული კეთილდღეობა მიიჩნია.

საკანში დოკუმენტების (ანუ, ფაქტობრივად, ნებისმიერი ბეჭდური მასალის, როგორიცაა, მათ შორის, თუნდაც, ინტერნეტით ხელმისაწვდომი სტატიების, თუ სხვა ინფორმაციის ბეჭვდური სახით (გარდა წიგნისა და ჟურნალ-გაზეთებისა)) ფლობის ბლანკეტური აკრძალვით, სახელმწიფო ბრალდებულს/მსჯავრდებულს უზღუდავს თვითგანვითარების შესაძლებლობას და ამდენად, მნიშვნელოვნად აბრკოლებს მისი რესოციალიზაციის პროცესს. თუ რესოციალიზაცია მართლაც გულისხმობს მსჯავრდებულში საზოგადოების, სხვა ადამიანების, ზნეობის ნორმებისა და ადამიანთა თანაცხოვრების დამკვიდრებული წესებისადმი პატივისცემისა და პასუხისმგებლობის გრძნობის ჩამოყალიბებას, გაუგებარია, რატომ უზღუდავს მას თავად სახელმწიფო დოკუმენტური ხასიათის მასალაზე, მათ შორის - სამართლებრივ აქტებზე, საჯარო ინფორმაციაზე, სხვადასხვა სამთავრობო თუ არასამთავრობო ორგანიზაციების ანგარიშებზე, სამეცნიერო თუ ლიტერატურული ხასიათის მასალაზე (რომელიც არ არის წარმოდგენილი წიგნის სახით და შესაბამისად, რომელიც არ ექცევა ნებადართულ ნივთთა კატეგორიაში) და სხვა წყაროებზე წვდომის, მათი სრულფასოვნად გაცნობისა და სურვილის შესაბამისად დამუშავების უფლებას, მაშინ, როცა ზემოაღნიშნული მიზნის მიღწევის გზა სწორედ დაწესებულებაში მოთავსებული პირის პიროვნების განვითარებაზე გადის.

ზოგადად, პიროვნების თავისუფალი განვითარების უფლება შესაძლოა გამოხატულ იქნას სასურველი ცოდნის მიღებაში, პროფესიულ განვითარებაში, ქვეყანაში მოქმედი ნორმატიული აქტების, ადმინისტრაციულ ორგანოებში დაცული საჯარო ინფორმაციისა თუ სხვა დოკუმენტური ხასიათის ან ინტერნეტით მოძიებული ინფორმაციის ბეჭდური მასალის, ერთი მხრივ, გაცნობაში, მეორე მხრივ კი, მათ დამუშავებასა და გააზრებაში. შესაბამისად, თუკი ვამბობთ, რომ პენიტენციურ დაწესებულებაში მოთავსებული პირიც კონსტიტუციის მეორე თავით აღიარებული ადამიანის ძირითადი უფლებებისა და თავისუფლებების მატარებელი სუბიექტია, უნდა ვაღიაროთ ისიც, რომ თავისუფლებაში მყოფი ადამიანის მსგავსად, ბრალდებულს/მსჯავრდებულსაც, როგორც პიროვნებას აქვს ზემოაღნიშნულ სიკეთეებზე წვდომის მოთხოვნილება, იგი ისევე შეიძლება იყოს მეცნიერი, სტუდენტი, მკვლევარი, ამა თუ იმ პროფესიის წარმომადგენელი ან უბრალოდ ქვეყანაში მოქმედი სამართლებრივი აქტების შესწავლა-გაგებისა და საზოგადოების ღირსეულ წევრად ჩამოყალიბების (სოციალიზაციის) სურვილით აღვსილი მოქალაქე, როგორც ნებისმიერი სხვა ადამიანი. შესაბამისად, მისი პიროვნების განვითარებასაც იგივენაირად შეიძლება სჭირდებოდეს ნორმატიული აქტების, მის მიმართ გამოცემული ინდივიდუალურ ადმინისტრაციულ-სამართლებრივი აქტების, საჯარო ინფორმაციისა თუ სხვა ტიპის დოკუმენტური წყაროების საჭირო, გონივრული რაოდენობით მიღება, სრულფასოვნად გაცნობა და დამუშავება, როგორც ნებისმიერ სხვა პირს. საკითხი განსაკუთრებით პრობლემურია იმ ფონზე, რომ, როგორც ზემოთ აღინიშნა, პრაქტიკაში „დოკუმენტური მასალის“ ცნება განიმარტება საკმაოდ ფართოდ, შესაბამისად, ბრალდებულს/მსჯავრდებულს წვდომა შეზღუდული აქვს თითქმის ნებისმიერი სახის ბეჭდურ მასალაზე, რაც, ბუნებრივია, აბრკოლებს, რიგ შემთხვევებში კი, საერთოდ აზრს უკარგავს, თვითგანვითარებისკენ პირის სწრაფვას.

ამდენად, ბრალდებულის/მსჯავრდებულის რესოციალიზაცია, რაც, თავის მხრივ, სასჯელის ერთ-ერთი უმთავრესი მიზანია, ჩვენი აზრით, შეუძლებელია დამნაშავის პიროვნების თავისუფალი განვითარების გარეშე, პიროვნული განვითარება კი შესაბამის ინფორმაციაზე სათანადო წვდომის არქონის პირობებში, ხშირად, ფაქტობრივად მიუღწევადია. შესაბამისად, პენიტენციური დაწესებულებაში მოთავსებულ პირებს ზემოაღნიშნული მიზნის მიღწევის პროცესში სახელმწიფო მაქსიმალურად უნდა უწყობდეს ხელს, ხოლო ისეთ დროს, როცა სახელმწიფო არათუ ხელს უწყობს, არამედ გაუმართლებლად აბრკოლებს პენიტენციურ დაწესებულებაში მოთავსებული პირის აღნიშნული უფლებით სარგებლობას, დღის წესრიგში დგება სახელმწიფოს მიერ მიღებული მზღუდავი აქტის კონსტიტუციურობის გადახედვის საკითხი.

რაც შეეხება უშუალოდ კონსტიტუციის მე-12 მუხლით დაცულ უფლებაში ჩარევის კონსტიტუციურ-სამართლებრივ გამართლებას, საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს დადგენილი პრაქტიკით, „პიროვნების თავისუფალი განვითარების უფლების შეზღუდვის გასამართლებლად აუცილებელია თანაზომიერების პრინციპის დაცვა.“^[58] თავის მხრივ, „თანაზომიერების პრინციპის მოთხოვნაა, რომ უფლების მზღუდავი საკანონმდებლო რეგულირება წარმოადგენდეს ღირებული საჯარო (ლეგიტიმური) მიზნის მიღწევის გამოსადეგ და აუცილებელ საშუალებას. ამავე დროს, უფლების შეზღუდვის ინტენსივობა მისაღწევი საჯარო მიზნის პროპორციული, მისი თანაზომიერი უნდა იყოს. დაუშვებელია ლეგიტიმური მიზნის მიღწევა განხორციელდეს ადამიანის უფლების მომეტებული შეზღუდვის ხარჯზე“.^[59]

წინა თავში განვითარებულმა მსჯელობამ ცხადყო, რომ სადავო ნორმები ვერ გადიან თანაზომიერების ტესტს და შესაბამისად, ქმნიან გასაჩივრებულ ნორმათა არაკონსტიტუციურად ცნობის მყარ საფუძველს. შესაბამისად, მიგვაჩნია, რომ ამ უფლების შეზღუდვის კონსტიტუციურ მართლზომიერებაზე მსჯელობის თვალსაზრისით, წინა თავში მოყვანილი მსჯელობა არის რელევანტური.

ყოველივე ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, მიგვაჩნია, რომ სადავო ნორმები არაკონსტიტუციურია საქართველოს კონსტიტუციის მე-12 მუხლთან მიმართებით.

[1] მაგ. საქართველოს სასჯელაღსრულებისა და პრობაციის მინისტრის 2015 წლის 27 აგვისტოს N109 ბრძანება საქართველოს სასჯელაღსრულებისა და პრობაციის სამინისტროს N-3 პენიტენციური დაწესებულების დებულების დამტკიცების შესახებ, დანართი N-1 - პ.15;

[2] მაგ. საქართველოს სასჯელაღსრულებისა და პრობაციის მინისტრის 2015 წლის 27 აგვისტოს N-119 ბრძანება საქართველოს სასჯელაღსრულებისა და პრობაციის სამინისტროს N-2 პენიტენციური დაწესებულების დებულების დამტკიცების შესახებ, დანართი N-1 - პ.16;

[3] მაგ. საქართველოს სასჯელაღსრულებისა და პრობაციის მინისტრის 2015 წლის 27 აგვისტოს N-112 ბრძანება საქართველოს სასჯელაღსრულებისა და პრობაციის სამინისტროს N-14 პენიტენციური დაწესებულების დებულების დამტკიცების შესახებ, დანართი N-1 - პ.16;

[4] მაგ. საქართველოს სასჯელაღსრულებისა და პრობაციის მინისტრის 2015 წლის 15 ივლისის ბრძანება N-71 საქართველოს სასჯელაღსრულებისა და პრობაციის სამინისტროს №16 პენიტენციური დაწესებულების დებულების დამტკიცების შესახებ, დანართი N-1 - პ.16;

[5] საქართველოს სასჯელაღსრულებისა და პრობაციის მინისტრის 2015 წლის 27 აგვისტოს N-118 ბრძანება საქართველოს სასჯელაღსრულებისა და პრობაციის სამინისტროს N-11 პენიტენციური დაწესებულების დებულების დამტკიცების შესახებ, დანართი N-1 - პ.16;

[6] საქართველოს ზოგადი ადმინისტრაციული კოდექსის მე-2 მუხლის პირველი პუნქტის „მ“ ქვეპუნქტი;

[7] „ელექტრონული დოკუმენტისა და ელექტრონული სანდო მომსახურების შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-2 მუხლის „ბ“ პუნქტი;

[8] გარდა წიგნისა და ჟურნალ-გაზეთებისა;

[9] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2006 წლის 15 დეკემბრის გადაწყვეტილება #1/3/393,397 საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები ონისე მებონია და ვახტანგ მასურაშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ", II, 1;

[10] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2013 წლის 11 აპრილისN#1/2/503,513 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები - ლევან იზორია და დავით-მიხეილი შუბლაძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ", II-55;

[11] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2014 წლის 23 მაისის 3/2/574 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე გიორგი უგულავა საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-59;

[12] საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 38–ე მუხლის მე–13 ნაწილი;

[13] საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 38–ე მუხლის მე–7 ნაწილი;

[14] საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 38–ე მუხლის მე–14 ნაწილი;

[15] საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 38–ე მუხლის მე–15 ნაწილი;

[16] შტეფან ტრექსელი ,,ადამიანის უფლებები სისხლის სამართლის პროცესში“ თბილისი, 2009 წ. გვ. 270

[17] Guide on Article 6 of the European Convention on Human Rights, Updated on 30 April, 2019, § 390;

[18] ევროპის საბჭოს მინისტრთა კომიტეტის რეკომენდაცია Rec(2006)2 წევრი სახელმწიფოებისადმი ევროპულ ციხის წესებთან დაკავშირებით (მიღებულია მინისტრთა კომიტეტის მიერ 2006 წლის 11 იანვარს მინისტრთა კომიტეტის მოადგილეების 952-ე შეხვედრაზე). შემდეგში - „ევროპული ციხის წესები“;

[19] ევროპული ციხის წესების 57-ე წესის მე-2 პუნქტის „ბ-გ“ ქვეპუნქტები;

[20] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2003 წლის 29 იანვრის #2/3/182,185,191 გადაწყვეტილება, პ.2;

[21] იქვე;

[22] Mayzit v. Russia, § 81; Moiseyev v. Russia, § 221

[23] მაგ. N2,N5,N8,N9,N11,N16,N18 პენიტენციურ დაწესებულებებში;

[24] მაგ. საქართველოს სასჯელაღსრულებისა და პრობაციის მინისტრის 2015 წლის 27 აგვისტოს N-118 ბრძანების საქართველოს სასჯელაღსრულებისა და პრობაციის სამინისტროს N-11 პენიტენციური დაწესებულების დებულების დამტკიცების შესახებ - დებულების მე-10 მუხლის „ო“ პუნქტი;

[25] საქართველოს სასჯელაღსრულებისა და პრობაციის მინისტრის 2015 წლის 15 ივლისის N-71 ბრძანების საქართველოს სასჯელაღსრულებისა და პრობაციის სამინისტროს N-16 პენიტენციური დაწესებულების დებულების დამტკიცების შესახებ - დებულების მე-18 მუხლის მე-2 პუნქტი;

[26] მაგ. საქართველოს სასჯელაღსრულებისა და პრობაციის მინისტრის 2015 წლის 27 აგვისტოს N-109 ბრძანების საქართველოს სასჯელაღსრულებისა და პრობაციის სამინისტროს N-3 პენიტენციური დაწესებულების დებულების დამტკიცების შესახებ - დებულების მე-11 მუხლის „ე“ პუნქტი;

[27] იქვე, 50-ე მუხლის პირველი პუნქტი;

[28] იქვე, 53-ე მუხლის მე-2 პუნქტი;

[29] მაგ. საქართველოს სასჯელაღსრულებისა და პრობაციის მინისტრის 2015 წლის 27 აგვისტოს N-115 ბრძანების საქართველოს სასჯელაღსრულებისა და პრობაციის სამინისტროს N-12 პენიტენციური დაწესებულების დებულების დამტკიცების შესახებ - დებულების 49-ე მუხლის მე-2 პუნქტი;

[30] იხ. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2006 წლის 15 დეკემბრის გადაწყვეტილება საქმეზე ,,საქართველოს მოქალაქეები: ვახტანგ მასურაშვილი და ონისე მებონია საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“;

[31] საქართველოს კონსტიტუციის 31–ე მუხლის პირველი პუნქტი;

[32] თ.ტუღუში, გ.ბურჯანაძე, გ.მშვენიერაძე, გ.გოცირიძე, ვ.მენაბდე, „ადამიანის უფლებები და საქართვლოს საკონსტიტუციო სასამართლოს სამართალწარმოების პრაქტიკა“, თბილისი, 2013წ., გვ.656;

[33] მაგ. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2004 წლის 16 თებერვლის #1/1/186 გადაწყვეტილება საქმეზე საქართველოს მოქალაქე გიორგი წაქაძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ;

[34] მაგ. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 1996 წლის 30 დეკემბრის #1/2–14/19 გადაწყვეტილება საქმეზე მოქალაქე ალექსანდრე დანელია და მოქალაქე გიორგი ცომაია საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ;

[35] Recommendation Rec(2006)2 of the Committee of Ministers to member states on the European Prison Rules, Adopted by the Committee of Ministers on 11 January 2006 at the 952nd meeting of the Ministers' Deputies, Art. 23.6

[36] Commentary on Recommendation Rec(2006)2 of the Committee of Ministers to member states on the European Prison Rules, pg. 52;

[37] იხ.: „ევროპული ციხის წესების“ მე-2 წესის კომენტარი, ხელმისაწვდომია: https://rm.coe.int/european-prison-rules-978-92-871-5982-3/16806ab9ae (13.11.2018).

[38] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2009 წლის 10 ივნისის #1/2/458 განჩინება, II.პ.9;

[39] იქვე, II.პ.10;

[40] იქვე, II.პ.11;

[41] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2014 წლის 13 ნოემბრის გადაწყვეტილება №1/6/557,571,576 საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები - ვალერიან გელბახიანი, მამუკა ნიკოლაიშვილი და ალექსანდრე სილაგაძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-62-64;

[42] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2006 წლის 15 დეკემბრის #1/3/393,397 გადაწყვეტილება საქმეზე საქართველოს მოქალაქეები – ვახტანგ მასურაშვილი და ონისე მებონია საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ, I.პ.1;

[43] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2004 წლის 21 დეკემბრის #2/6/264 გადაწყვეტილება, II.პ.2;

[44] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2012 წლის 26 ივნისის №3/1/512 გადაწყვეტილება საქმეზე „დანიის მოქალაქე ჰეიკე ქრონქვისტი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-60;

[45] თ.ტუღუში, გ.ბურჯანაძე, გ.მშვენიერაძე, გ.გოცირიძე, ვ.მენაბდე, „ადამიანის უფლებები და საქართვლოს საკონსტიტუციო სასამართლოს სამართალწარმოების პრაქტიკა“, თბილისი, 2013წ., გვ.75;

[46] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2014 წლის 4 თებერვლის N-2/1/536 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები – ლევან ასათიანი, ირაკლი ვაჭარაძე, ბექა ბუჩაშვილი და გოჩა გაბოძე საქართველოს შრომის, ჯანმრთელობისა და სოციალური დაცვის მინისტრის წინააღმდეგ“, § 54-56;

[47] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2017 წლის 29 დეკემბრის №3/7/679 გადაწყვეტილება საქმეზე „“შპს სამაუწყებლო კომპანია რუსთავი 2“ და „შპს ტელეკომპანია საქართველო“ საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-2;

[48] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2014 წლის 8 ოქტომბრის №2/4/532,533 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები - ირაკლი ქემოკლიძე და დავით ხარაძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-3;

[49] საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის 39-ე მუხლის პირველი ნაწილი;

[50] მ.შალიკაშვილი, გ.მიქანაძე, „არასრულწლოვანთა მართლმსაჯულება(სახელმძღვანელო)" - მეორე გამოცემა, თბილისი/ფრაიბურგი/სტრასბურგი, 2016წ., გვ. 204;

[51] საქართველოს სასჯელაღსრულებისა და პრობაციის მინისტრის 2015 წლის 27 აგვისტოს N-118 ბრძანება საქართველოს სასჯელაღსრულებისა და პრობაციის სამინისტროს N-11 პენიტენციური დაწესებულების დებულების დამტკიცების შესახებ, დანართი N-1 - პ.16;

[52] საქართველოს კანონის „არასრულწლოვანთა მართლმსაჯულების კოდექსის“ პირველი მუხლის მე-2 ნაწილი;

[53] არასრულწლოვანთა მართლმსაჯულების კოდექსის მე-3 მუხლის მე-18 ნაწილი;

[54] მ.შალიკაშვილი, გ.მიქანაძე, „არასრულწლოვანთა მართლმსაჯულება(სახელმძღვანელო)" - მეორე გამოცემა, თბილისი/ფრაიბურგი/სტრასბურგი, 2016წ. გვ. 218;

[55] ECHR, KHOROSHENKO v. RUSSIA, Application no. 41418/04, JOINT CONCURRING OPINION OF JUDGES PINTO DE ALBUQUERQUE AND TURKOVIĆ, 30 June 2015, §15

[56] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2015 წლის 24 ოქტომბრის №1/4/592 გადაწყვეტილება საქმეზე საქართველოს მოქალაქე ბექა წიქარიშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ, II.პ.47;

[57] ნიშანდობლივია ის, რომ საქართველოს პატიმრობის კოდექსის III თავს ეწოდება „ბრალდებულის და მსჯავრდებულის სამართლებრივი მდგომარეობა“;

[58] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2018 წლის 30 ივლისის გადაწყვეტილება N1/3/1282საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები - ზურაბ ჯაფარიძე და ვახტანგ მეგრელიშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-8;

[59] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2012 წლის 26 ივნისის №3/1/512 გადაწყვეტილება საქმეზე „დანიის მოქალაქე ჰეიკე ქრონქვისტი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-60;

6. კონსტიტუციური სარჩელით/წარდგინებით დაყენებული შუამდგომლობები

შუამდგომლობა სადავო ნორმის მოქმედების შეჩერების თაობაზე: არა

შუამდგომლობა პერსონალური მონაცემების დაფარვაზე: არა

შუამდგომლობა მოწმის/ექსპერტის/სპეციალისტის მოწვევაზე: არა

შუამდგომლობა/მოთხოვნა საქმის ზეპირი მოსმენის გარეშე განხილვის თაობაზე: არა

კანონმდებლობით გათვალისწინებული სხვა სახის შუამდგომლობა: არა