„შპს სამაუწყებლო კომპანია რუსთავი 2“ და „შპს ტელეკომპანია საქართველოს“ საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“ (N719 კონსტიტუციური სარჩელი)

საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ განსახილველ ამ კონსტიტუციურ სარჩელში რამდენიმე მნიშვნელოვანი ნორმის კონსტიტუციურობის საკითხი დგას. კერძოდ, საქმე ეხება „საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის სამი ნორმის (მ. 20, მ. 23 პ.1, პ.10) კონკრეტული ნორმატიული შინაარსის შესაბამისობას კონსტიტუციის 42-ე მუხლის პირველ პუნქტთან - „ყოველ ადამიანს უფლება აქვს თავის უფლებათა და თავისუფლებათა დასაცავად მიმართოს სასამართლოს“. აღნიშნული ნორმების შესაბამისი ნორმატიული შინაარსის არაკონსტიტუციურობის დადასტურების და კონსტიტუციური სარჩელის დაკმაყოფილების შემთხვევაში საკონსტიტუციო სასამართლოს გადაწყვეტილებით, თანაზომიერების პრინციპზე დაყრდნობით, საჯარო და კერძო ინტერესების გონივრული შეფასების შედეგად შეიძლება გაუქმდეს (ან არ გაუქმდეს) საერთო სასამართლოს გადაწყვეტილება. საკითხი ეხება აგრეთვე საკონსტიტუციო სასამართლოს გადაწყვეტილების სამართლებრივ შედეგებს. წარმოგიდგენთ ჩემს მოსაზრებას აღნიშნულ საკითხებზე: 

1. საკონსტიტუციო სასამართლოს სტატუსი ნათლად და არაორაზროვნად არის განსაზღვრული კონსტიტუციის მეხუთე თავში „სასამართლო ხელისუფლება“. 82-ე მუხლის პირველი პუნქტის მიხედვით „სასამართლო ხელისუფლება ხორციელდება საკონსტიტუციო კონტროლის, მართლმსაჯულების და კანონით დადგენილი სხვა ფორმების მეშვეობით“, „საკონსტიტუციო კონტროლის სასამართლო ორგანო“ არის „საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლო“ (მ.83, პ.1) და იგი ახორციელებს „სასამართლო ხელისუფლებას“ (მ. 88, პ.1). ცხადია, რომ კონსტიტუციით შექმნილია საკონსტიტუციო კონტროლის განმახორციელებელი „სასამართლო“ და არა რაიმე სხვა სტატუსის მქონე ორგანო, სხვაგვარად რომ ვთქვათ შექმნილია „სასამართლო ორგანო“ , რომელიც კონსტიტუციის ნორმებთან მიმართებით „სასამართლო ხელისუფლებას“ წარმოადგენს.

კონსტიტუციის მეხუთე თავში მოცემული დებულებებიდან ზოგიერთი კონკრეტულად საკონსტიტუციო და უზენაეს სასამართლოებს, ასევე იუსტიციის უმაღლეს საბჭოს ეხება, ზოგი დებულება კი საერთოა და მოიცავს მთლიანად სასამართლო ხელისუფლებას, ანუ საკონსტიტუციო სასამართლოსაც. ასეთია, მაგალითად, 82-ე მუხლის მე-2, მე-3 და მე-4 პუნქტები, ასევე 84-ე და 85-ე მუხლები. 84-ე მუხლის მე-5 პუნქტის მიხედვით კი „სასამართლოს გადაწყვეტილების გაუქმება, შეცვლა ან შეჩერება შეუძლია მხოლოდ სასამართლოს კანონით განსაზღვრული წესით“. როგორც აღვნიშნე, 84-ე მუხლი მთლიანად და, ბუნებრივია, მისი მე-5 პუნქტიც მთლიანად სასამართლო ხელისუფლებას, ანუ საკონსტიტუციო სასამართლოსაც ეხება. აქედან გამომდინარე მე-5 პუნქტით განსაზღვრული ტერმინი „სასამართლო“ მოიცავს როგორც საერთო, ისე საკონსტიტუციო სასამართლოსაც. შესაბამისად, ეს ნორმა უშვებს სამართლებრივ შესაძლებლობას, რომ საკონსტიტუციო სასამართლოს ჰქონდეს სხვა სასამართლოს გადაწყვეტილების გაუქმების, შეცვლის ან შეჩერების უფლება.

2. საქართველოს კონსტიტუციის 89-ე მუხლის პირველი პუნქტის „ვ“ ქვეპუნქტის თანახმად, საკონსტიტუციო სასამართლო „პირის სარჩელის საფუძველზე იხილავს ნორმატიული აქტების კონსტიტუციურობას საქართველოს კონსტიტუციის მეორე თავით აღიარებული ადამიანის ძირითად უფლებებთან და თავისუფლებებთან მიმართებით.“ ადამიანის ძირითადი უფლებები და თავისუფლებები სამართლებრივი სახელმწიფოს არსებობის უმთავრესი საფუძველია. „სამართლებრივი სახელმწიფოს“ ყველაზე ხშირად ციტირებად და მოკლე განსაზღვრებაში, რომლის მიხედვითაც „სამართლებრივია სახელმწიფო, სადაც ხელისუფლება შებოჭილია სამართლით“, სიტყვა „სამართალში“ უპირველესად სწორედ ძირითადი უფლებები და თავისუფლებები იგულისხმება. კონსტიტუციის მე-7 მუხლის დებულება საქართველოში სამართლებრივი სახელმწიფოს არსს გადმოსცემს და აცხადებს, რომ „ხელისუფლების განხორციელებისას ხალხი და სახელმწიფო შეზღუდული არიან ამ უფლებებითა და თავისუფლებებით, როგორც უშუალოდ მოქმედი სამართლით“. ეს ნორმა მსოფლიო კონსტიტუციონალიზმის ისტორიაში უიშვიათესი გამონაკლისია იმით, რომ ასე ღიად და პირდაპირ ადამიანის ძირითად უფლებებსა და თავისუფლებებს არა მხოლოდ სახელმწიფოს, სახელმწიფო ხელისუფლების, არამედ თვით „ხალხის“ შემზღუდავ უშუალოდ მოქმედ სამართლად აცხადებს. ამ მუხლით, ერთი მხრივ, ცხადია, რომ ძირითადი უფლებებისა და თავისუფლებების მნიშვნელობის შესაბამისად არის დადგენილი კონსტიტუციურ-სამართლებრივი წესრიგი. შესაბამისად, ამ უფლებებით სახელმწიფო ხელისუფლების ბოჭვა გამორიცხავს თვითნებობას, საკანონმდებლო ხელისუფლების მიმართ განაპირობებს მის ვალდებულებას საკანონმდებლო აქტები გამოსცეს ძირითადი უფლებების შინაარსის გათვალისწინებით, აღმასრულებელი და სასამართლოს ხელისუფლების მიმართ კი იწვევს მათ ვალდებულებას გადაწყვეტილებები მიიღონ და სამართლის ნორმები განმარტონ ძირითადი უფლებების შინაარსთან შესაბამისობის დადგენის შემდეგ. მეორე მხრივ, ასევე ნათელია, რომ ხალხიც კი („სახელმწიფო ხელისუფლების წყარო“ (მ. 5, პ. 1)), თავისი ნების გამოხატვისას (მაგალითად რეფერენდუმზე) ვალდებულია გაითვალისწინოს ეს უფლებები და ყოველი კონკრეტული საკითხი მათ შესაბამისად გადაწყვიტოს, რადგან ძირითად უფლებებსა და რეფერენდუმზე ხალხის გადაწყვეტილებას შორის წინააღმდეგობის წარმოქმნისას ეს გადაწყვეტილება კონსტიტუციის შესაბამისი ნორმების შეუსაბამო იქნება და არ ჩაითვლება ლეგიტიმურ გადაწყვეტილებად.

ყოველივე ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, შეიძლება ითქვს, რომ საკონსტიტუციო სასამართლოს მთავარი მიზანი, ვალდებულება და ამოცანა ადამიანის ძირითადი უფლებებისა და თავისუფლებების სახელმწიფო ხელისუფლების თვითნებობისგან დაცვა, ანუ კონსტიტუციის 89-ე მუხლის პირველი პუნქტის „ვ“ ქვეპუნქტით განსაზღვრული უფლებამოსილების სრულყოფილი და დაუბრკოლებელი განხორციელებაა. ბუნებრივია ძალიან მნიშვნელოვანია საკონსტიტუციო სასამართლოს ყველა სხვა უფლებამოსილება, , რომლებიც 89-ე მუხლის პირველი პუნქტის სხვა ქვეპუნქტებშია მოცემული და რომელთა რეალიზაციით საკონსტიტუციო სასამართლო „კონსტიტუციურ კანონიერებას“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ ორგანული კანონის მ.1 პ.1) უზრუნველყოფს, მაგრამ ამ ნორმებზე გაცილებით მნიშვნელოვანი ადამიანის ძირითადი უფლებები და თავისუფლებებია, მათი არსი და შესაბამისი მნიშვნელობა განსაზღვრავს საერთოდ ყველაფერ დანარჩენს, რაც კი კონსტიტუციის სხვა მუხლებშია მოცემული. ეს უფლებები და თავისუფლებებია „კონსტიტუციური კანონიერების“, კონსტიტუციურ-სამართლებრივი წყობილების ფუნდამენტი და უფრო მეტიც - ისინი ქმნიან საქართველოს, როგორც დემოკრატიულ და სამართლებრივ სახელმწიფოს და ამ სახელმწიფოს მთავარ საყრდენად და მიზნად ადამიანს, როგორც საკუთარი პასუხისმგებლობის მქონე დამოუკიდებელ პიროვნებას აღიარებს. სამართლებრივ სახელმწიფოში სწორედ ასეთი პიროვნებ(ებ)ის უფლებებისა და თავისუფლებების დაცვა არის მთავარი მიზანი, შესაბამისად, ყველა სახელმწიფო ორგანო (მათ შორის, უპირველეს ყოვლისა, სასამართლო) ვალდებულია სწორედ ამ მიმართებით განაახორციელოს თავისი უფლებამოსილებები. თავად საკონსტიტუციო სასამართლო აღნიშნავს, რომ “საკონსტიტუციო სასამართლო წარმოადგენს საქართველოს კონსტიტუციის უზენაესობისა და კონსტიტუციის მეორე თავით აღიარებული უფლებებისა და თავისუფლებების უზრუნველყოფის მნიშვნელოვან გარანტს“ (სსგ #3/2/577, 24.12.2014).

3. სამართლებრივ სახელმწიფოში დაუშვებელია არსებობდეს რაიმე სამართლებრივი წინაღობა, რაც ხელს შეუშლის საკონსტიტუციო სასამართლოს შეუფერხებლად განახორციელოს თავისი უფლებამოსილებები, რათა შეასრულოს ზემოაღნიშნული ვალდებულება და მიაღწიოს მთავარ მიზანს - სრულყოფილად დაიცვას ადამიანის ძირითადი უფლებები და თავისუფლებები. ნებისმიერი ასეთი სამართლებრივი ბარიერი საკანონმდებლო ხელისუფლების მიერ უნდა იქნეს გაუქმებული, ხოლო თუკი შესაბამისი ნება არ არსებობს და ეს არ (ან ვერ) კეთდება, საკონსტიტუციო სასამართლომ თავად, შესაბამისი წინააღმდეგობრივი ნორმის შესწავლისა და განხილვის შემდეგ უნდა შეძლოს მისი სამართლებრივი განეიტრალება. თავად საკონსტიტუციო სასამართლოს მოსაზრებით სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპი „მოითხოვს, რომ ქვეყნის სამართალი უზრუნველყოფდეს ადამიანის ძირითადი უფლება-თავისუფლებების სრული მოცულობით აღიარებასა და მათი დაცვის ყველა საჭირო გარანტიის შექმნას. ამ მიზნის მიღწევაში დიდია საკონსტიტუციო სასამართლოს როლი. მან, ყოველ კონკრეტულ შემთხვევაში, უნდა შეძლოს კონსტიტუციური უფლებების შინაარსის სწორად და სრულყოფილად განმარტება“ (სსგ #3/1/466, 28.06.2010). ამ განმარტებიდან გამომდინარე შეიძლება მივიჩნიოთ, რომ როცა ქვეყანაში მოქმედი სამართლით არ არის შექმნილი ადამიანის ძირითადი უფლებებისა და თავისუფლებების დაცვის „ყველა საჭირო გარანტია“ და არსებობს გარკვეული სამართლებრივი დაბრკოლებები, ამით ირღვევა სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპი, უგულებელყოფილია ამ პრინციპის შესაბამისი მოთხოვნა და ცხადია, რომ წინა პლანზე საკონსტიტუციო სასამართლო უნდა გამოვიდეს, როგორც ამ უფლება-თავისუფლებების უზრუნველყოფის მთავარი გარანტი და მიიღოს შესაბამისი გადაწყვეტილებები.

4. საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ ადამიანის ძირითადი უფლებებისა და თავისუფლებების სრულყოფილი დაცვის უზრუნველყოფისათვის, ვფიქრობ, გარკვეულ სამართლებრივ პრობლემას ქმნის საქმეში წარმოდგენილი სადავო ნორმები. ეს არის საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ ორგანული კანონის მე-20 მუხლი, რომლის მიხედვითაც „კანონის ან სხვა ნორმატიული აქტის არაკონსტიტუციურად ცნობა არ ნიშნავს ამ აქტის საფუძველზე ადრე გამოტანილი სასამართლოს განაჩენებისა და გადაწყვეტილებების გაუქმებას, იწვევს მხოლოდ მათი აღსრულების შეჩერებას საპროცესო კანონმდებლობით დადგენილი წესით“ ; ასევე, ორგანული კანონის 23-ე მუხლის პირველი პუნქტი, რომელიც საქართველოს კონსტიტუციის მეორე თავთან მიმართებით ნორმატიული აქტის ან მისი ნაწილის არაკონსტიტუციურად ცნობის შემთხვევაში ითვალისწინებს მათ ძალადაკარგულად გამოცხადებას საკონსტიტუციო სასამართლოს შესაბამისი გადაწყვეტილების გამოქვეყნების მომენტიდან (მსგავს ნორმას შეიცავს 23-ე მუხლის მე-10 პუნქტიც)

სადავო ნორმათა სამართლებრივად პრობლემურ შინაარსზე მსჯელობისას უნდა აღინიშნოს, რომ:

(1) საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ ადამიანის ძირითადი უფლებებისა და თავისუფლებების სრულყოფილი დაცვის უზრუნველსაყოფად საქართველოს კონსტიტუციის 89-ე მუხლის პირველი პუნქტის „ვ“ ქვეპუნქტი ადგენს სასამართლოს უფლებამოსილებას „პირის სარჩელის საფუძველზე” განიხილოს  ნორმატიული აქტების კონსტიტუციურობა „საქართველოს კონსტიტუციის მეორე თავით აღიარებული ადამიანის ძირითად უფლებებთან და თავისუფლებებთან მიმართებით“ ;

(2) ამ უფლებამოსილების რეალიზებისათვის საქართველოს კონსტიტუცია 42-ე მუხლის პირველი პუნქტით სამართლიანი სასამართლოს ძირითადი უფლების შემადგენელ „სასამართლოსადმი მიმართვის უფლებას“ აღიარებს და აცხადებს, რომ „ყოველ ადამიანს უფლება აქვს თავის უფლებათა და თავისუფლებათა დასაცავად მიმართოს სასამართლოს“. ამ დებულებით კონსტიტუცია ფორმალურად სასამართლოსათვის დაუბრკოლებლად მიმართვის სამართლებრივ შესაძლებლობას ქმნის, შინაარსობრივად კი ადამიანის სრულყოფილ, ყოვლისმომცველ სამართლებრივ დაცვას უზრუნველყოფს; (3) სწორედ ამ მნიშვნელობის გამო საკონსტიტუციო სასამართლომ თავიდანვე გამოკვეთა მისი შინაარსი და აღნიშნა, რომ ამ უფლების განხორციელება „სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპს უკავშირდება და მნიშვნელოვანწილად განსაზღვრავს მის არსს“ (სსგ #1/3/393,397, 15.12.2006). მოგვიანებით სასამართლომ ასევე განმარტა, რომ „სასამართლოს ხელმისაწვდომობის უფლება ინდივიდის უფლებების და თავისუფლებების დაცვის ... უმნიშვნელოვანესი კონსტიტუციური გარანტიაა“, რომელიც „წარმოადგენს სხვა უფლებებისა და ინტერესების დაცვის საშუალებას“ (სსგ # 1/3//421,422, 10.11.2009). 2014 წელს კი სასამართლომ კიდევ ერთხელ ხაზი გაუსვა მის მნიშვნელობას და პირდაპირ მიუთითა 42-ე მუხლის საფუძველზე საკონსტიტუციო სასამართლოსათვის მიმართვის უფლებაზე: „საკონსტიტუციო სასამართლო საქართველოს კონსტიტუციით გათვალისწინებული კომპეტენციების ფარგლებში განმარტავს კონსტიტუციას და უზრუნველყოფს კონსტიტუციის უზენაესობისა და ადამიანის უფლებებისა და თავისუფლებების დაცვას. შესაბამისად, საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლი მოიცავს საკონსტიტუციო სასამართლოსადმის მიმართვის უფლებას და ქმნის ადამიანის უფლებებისა და თავისუფლებების დაცვის კონსტიტუციურ სამართლებრივ გარანტიას“ (სსგ #3/2/577, 24.12.2014);

(4) კონსტიტუციის აღნიშნული დებულებები და ზემოხსენებული განმარტებანი ერთობლიობაში, ერთი მხრივ, უზრუნველყოფენ ადამიანის უფლებათა და თავისუფლებათა კონსტიტუციურ-სამართლებრივი დაცვის შესაძლებლობას, მეორე მხრივ კი, თუკი სადავო ნორმებს გავითვალისწინებთ, ტოვებს კითხვებს, თუ რამდენად „სრულყოფილია“ ეს შესაძლებლობა და, შესაბამისად, რამდენად არის დაცული სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპი, რომელიც სახელმწიფოსგან მოითხოვს ადამიანის უფლებებისა და თავისუფლებების დაცვის „ყველა საჭირო გარანტიის შექმნას“ (სსგ #3/1/466, 28.06.2010), მითუმეტეს თუ გავითვალისწინებთ, რომ ამ უფლების „განხორციელება მნიშვნელოვანწილად განსაზღვრავს“ სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპის „არსს“ (სსგ #1/3/393,397, 15.12.2006).

5. როგორც უკვე აღინიშნა, კონსტიტუციის 42-ე მუხლის პირველი პუნქტით აღიარებული სასამართლოსადმი მიმართვის უფლება, რომელიც სამართლიანი სასამართლოს ძირითადი უფლების შემადგენელი უფლებრივი კომპონენტია, ადამიანის სრულყოფილ სამართლებრივ დაცვას უზრუნველყოფს, ადამიანის სრულყოფილი და ყოვლისმომცველი დაცვა კი უპირველესად ნიშნავს ხელისუფლების ყველა იმ გადაწყვეტილებისა თუ მოქმედების სასამართლოში გასაჩივრებასა და სამართლებრივ შემოწმებას, რომლებიც ადამიანის უფლებებს არღვევს. აქ იგულისხმება არა მხოლოდ საკანონმდებლო და აღმასრულებელი, არამედ სასამართლო ხელისუფლების გადაწყვეტილებები, რომლებიც თავიანთ ყოველდღიურ საქმიანობაში იყენებენ მოქმედ სამართალს, იხილავენ და წყვეტენ მოქალაქეთა შორის, მოქალაქეთა და კერძო სამართლის იურიდიულ პირთა ან სახელმწიფო ორგანოებს შორის დავათა უდიდეს ნაწილს. როგორც ამერიკულ, ისე ევროპულ სამართალში აღიარებულია, რომ ადამიანის უფლებები შეიძლება დაირღვეს სასამართლო ხელისუფლების გადაწყვეტილებებით, ამიტომ, ისევ და ისევ სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპის მოთხოვნებიდან გამომდინარე, ნებისმიერი დემოკრატიული ქვეყნის სამართალში აუცილებელია არსებობდეს ამგვარ დარღვევათა კონსტიტუციურ-სამართლებრივი შემოწმების მექანიზმები. ადამიანის უფლებების შესახებ კონსტიტუციის ნორმები ირღვევა მაშინ, როცა სასამართლო გადაწყვეტილებაში იკვეთება ნორმათა განმარტებისას დაშვებული შეცდომა, რაც გამოწვეულია კონკრეტული უფლებისა თუ თავისუფლების არსისა, მნიშვნელობისა და გამოსაყენებელ ნორმებზე მისი ზეგავლენის ძალის, ან ამ უფლებით დაცული სფეროს ფარგლების მცდარი შეფასებით, ან კიდე იმ შემთხვევაში, როცა თავად გამოყენებელი ნორმა არაკონსტიტუციურია. 

ზემოთქმულიდან გამომდინარე, სამართლებრივი სახელმწიფოს აღნიშნული მოთხოვნის (სასამართლოს გადაწყვეტილებით ადამიანის უფლებების დარღვევათა კონსტიტუციურ-სამართლებრივი შემოწმების მექანიზმის არსებობა) შესასრულებლად, აუცილებელია საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის პირველი პუნქტის მეშვეობით და 89-ე მუხლის პირველი პუნქტის „ვ“ ქვეპუნქტით განსაზღვრული უფლებამოსილების მიხედვით მიღებულ საკონსტიტუციო სასამართლოს გადაწყვეტილების სამართლებრივი ძალა „წვდებოდეს“ საერთო სასამართლოს იმ გადაწყვეტილებას, რომლითაც დარღვეულია ადამიანის უფლება ან თავისუფლება. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, იმისათვის, რომ საკონსტიტუციო სასამართლოს გადაწყვეტილებას თან სდევდეს ეფექტური სამართლებრივი შედეგები, კონკრეტული ნორმის (ნორმების) არაკონსტიტუციურად ცნობის შედეგად ამ გადაწყვეტილების სამართლებრივი ძალა უნდა მოქმედებდეს ამ (არაკონსტიტუციურად ცნობილი) ნორმის (ნორმების) საფუძველზე მიღებული სასამართლოს გადაწყვეტილების მიმართაც, რომლითაც დარღვეულია ადამიანის უფლებები. წინააღმდეგ შემთხვევაში სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპის მოთხოვნა ადამიანის უფლებათა და თავისუფლებათა დაცვის „ყველა საჭირო გარანტიის“ შექმნაზე, სამართლიანი სასამართლოს უფლების (რომელიც მოიცავს სასამართლოსადმი დაუბრკოლებელი მიმართვის უფლებას - მ.42 პ.1) სრულყოფილ და ყოვლისმომცველ რეალიზაციაზე, რაც თვით სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპის „არსს“ განსაზღვრავს (სსგ #1/3/393,397, 15.12.2006), დარღვეულად შეიძლება ჩაითვალოს. სამართლებრივად სწორედ ამ წინააღმდეგობას ქმნის საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ ორგანული კანონის მე-20 მუხლი, რომლითაც აკრძალულია არაკონსტიტუციურად ცნობილი კანონის ან სხვა ნორმატიული აქტის საფუძველზე „ადრე გამოტანილი სასამართლოს განაჩენებისა და გადაწყვეტილებების გაუქმება“. შესაბამისად, საკონსტიტუციო სასამართლო ვერ ასრულებს თავის მთავარ ვალდებულებას და ამოცანას - კონსტიტუციური კანონიერებისა და კონსტიტუციის უზენაესობის უზრუნველყოფას, ადამიანის უფლებებისა და თავისუფლებების დაცვას, ვერ ქმნის „ადამიანის უფლებებისა და თავისუფლებების დაცვის კონსტიტუციურ-სამართლებრივ გარანტიას“ (სსგ #3/2/577, 24.12.2014).

6. საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ ორგანული კანონის მე-20 მუხლის მსგავსად, იგივე სადავო სამართლებრივ შედეგს გვაძლევს იმავე კანონის 23-ე მუხლის პირველი პუნქტი (ასევე ამავე მუხლის მე-10 პუნქტი), რომელიც აცხადებს, რომ საქართველოს კონსტიტუციის მეორე თავის საკითხებთან დაკავშირებულ დავებში „ნორმატიული აქტის ან მისი ნაწილის არაკონსტიტუციურობის დადასტურება იწვევს არაკონსტიტუციურად ცნობილი ნორმატიული აქტის ან მისი ნაწილის ძალადაკარგულად ცნობას საკონსტიტუციო სასამართლოს შესაბამისი გადაწყვეტილების გამოქვეყნების მომენტიდან“. აქ თითქოს ყველაფერი კონსტიტუციის შესაბამისია, რადგან კონსტიტუციის 89-ე მუხლის მე-2 პუნქტის მე-2 წინადადების მიხედვით „არაკონსტიტუციურად ცნობილი ნორმატიული აქტი ან მისი ნაწილი კარგავს იურიდიულ ძალას საკონსტიტუციო სასამართლოს შესაბამისი გადაწყვეტილების გამოქვეყნების მომენტიდან“. მიუხედავად ამისა, ამ ნორმის შეფასებისას უნდა გავითვალისწინოთ როგორც საკონსტიტუციო სასამართლოს შესაბამისი პრაქტიკა, ისე ორგანული კანონის სათანადო მუხლები.

(1) საკონსტიტუციო სასამართლოს ნათლად და არაორაზროვნად, თანაც არაერთხელ, აღნიშნული აქვს, რომ „კონსტიტუციური უფლების და ტერმინების მნიშვნელობა, მათი შინაარსის განმარტება უნდა მოხდეს შესაბამისი საკანონმდებლო დეფინიციებისგან დამოუკიდებლად, მათგან იზოლირებულად“ (სსგ #3/2/646, 16.09.2015). გარდა ამისა, აღნიშნულ საკითხზე სასამართლოს ძალიან მნიშვნელოვანი განმარტება აქვს გაკეთებული: „თუ არსებობს რესურსი კონსტიტუციური ნორმის უფლების სასარგებლო განმარტებისათვის, საკონსტიტუციო სასამართლოს კონსტიტუციური ვალდებულებაა, სწორედ ასე მოიქცეს“ (სსგ #3/2/646, 16.09.2015). ამით სასამართლო კიდევ ერთხელ ხაზს უსვამს თავის კონსტიტუციურ ფუნქციას და მთავარ ამოცანას: უზრუნველყოს კონსტიტუციის უზენაესობისა და ადამიანის უფლებათა და თავისუფლებათა დაცვა. აქედან გამომდინარე, თავისთავად ცხადია, რომ კონსტიტუციის 89-ე მუხლის მე-2 პუნქტის მე-2 წინადადება (ასევე ორგანული კანონის 23-ე მუხლის პირველი პუნქტი) უნდა განიმარტოს ადამიანის უფლებებისა და თავისუფლებების, ამ შემთხვევაში კონსტიტუციის 42-ე მუხლის პირველი პუნქტის, არსისა და მნიშვნელობის სასარგებლოდ. კიდევ ერთხელ აღვნიშნავ, რომ საკონსტიტუციო სასამართლოს სხვა უფლებამოსილებებიც ძალიან მნიშვნელოვანია, მაგრამ ეს ყველაფერი მაინც უკან იწევს ადამიანის უფლებებისა და თავისუფლებების დაცვის უზრუნველყოფასთან შედარებით, რადგან სწორედ ეს უფლებები ქმნის იმ თავისუფალ დემოკრატიულ წესწყობილებას, რომლითაც თითოეული ადამიანის, დამოუკიდებელი ინდივიდის ღირსება და თავისუფლება არის დაცული. ამდენად, საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ არაკონსტიტუციურად გამოცხადებული ნორმატიული აქტის ან მისი ნაწილის ძალადაკარგულად ცნობის სამართლებრივი შედეგები ადამიანის დარღვეული უფლებებისა და თავისუფლებების სასარგებლოდ და, შესაბამისად, მათი ეფექტური აღდგენის მიხედვით უნდა იქნეს განმარტებული, რაც საკონსტიტუციო სასამართლოს მისცემს სამართლებრივ საფუძველს იმისათვის, რომ არაკონსტიტუციურად ცნობილი ნორმების „იურიდიული ძალის დაკარგვის“ სამართლებრივი შედეგები დაუკავშიროს დროის სხვადასხვა მონაკვეთს.

(2) კონსტიტუციის მოცემული ნორმის ზემოაღნიშნულის მსგავსი შინაარსით ინტერპრეტაცია კანონმდებელს უკვე გამოყენებული აქვს ორგანული კანონის სხვადასხვა დებულებებში: 25-ე მუხლის მე-2 პუნქტით დადგენილია ზოგადი წესი, რომლის მიხედვითაც „არაკონსტიტუციურად ცნობილი სამართლებრივი აქტი ან მისი ნაწილი იურიდიულ ძალას კარგავს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესაბამისი გადაწყვეტილების გამოქვეყნების მომენტიდან, თუ კანონით სხვა ვადა არ არის დადგენილი“ ; 23-ე მუხლში კი ჩამოთვლილია კონკრეტული დროის მონაკვეთები, რომელთა მიხედვითაც იურიდიულ ძალას კარგავს საკონსტიტუციო სასამართლოს გადაწყვეტილებით არაკონსტიტუციურად ცნობილი ნორმატიული აქტი ან მისი ნაწილი. მაგალითად შეიძლება მოვიყვანოთ 23-ე მუხლის მე-2 პუნქტი, რომელიც განსაზღვრავს, რომ სახელმწიფო ორგანოებს შორის კომპეტენციის თაობაზე კონსტიტუციური სარჩელის დაკმაყოფილება იწვევს „კონსტიტუციის დამრღვევი ნორმატიული აქტის ძალადაკარგულად ცნობას მისი ამოქმედებიდან“. ამ ნორმის საფუძველი ხელისუფლების დანაწილების კონსტიტუციური პრინციპია (მ.5, პ.4), რომლის დაცვაც საკონსტიტუციო სასამართლოს ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ვალდებულებაა და სწორედ ამიტომ ნორმატიული აქტის ძალდაკარგულად ცნობის შედეგები უკავშირდება ამ აქტის მიღების (ამოქმედების) თარიღს და არა სასამართლოს გადაწყვეტილების გამოქვეყნების თარიღს.

ორგანული კანონის ზემოთ განხილული ნორმა (მ.23, პ.2) კარგი მაგალითია იმისათვის, რომ მასთან მიმართებით გავაანალიზოთ სადავო ნორმა - იმავე კანონის 23-ე მუხლის პირველი პუნქტი. თავიდანვე აშკარაა, რომ პირველ შემთხვევაში კანონმდებელი ითვალისწინებს დემოკრატიული და სამართლებრივი სახელმწიფოს ერთ-ერთი მთავარი კონსტიტუციური პრინციპის - ხელისუფლების დანაწილების - არსს და მის მნიშვნელობას თავისუფალი დემოკრატიული წყობილებისათვის, მეორე შემთხვევაში კი უგულებელყოფს ადამიანის უფლებებისა და თავისუფლებების, როგორც დემოკრატიული და სამართლებრივი სახელმწიფოს შემქმნელი სამართლებრივი საფუძვლის, ანუ გაცილებით დიდი მნიშვნელობის ნორმების არსს და ამ უფლება-თავისუფლებებთან შეუსაბამობის გამო არაკონსტიტუციურად ცნობილი ნორმატიული აქტის ან მისი ნაწილის ძალადაკარგულად ცნობასა და შესაბამისი სამართლებრივი შედეგების გავრცელებას ითვალისწინებს მხოლოდ საკონსტიტუციო სასამართლოს გადაწყვეტილების გამოქვეყნების მომენტიდან. ცხადია, რომ ასეთი არასწორი შეფასება კონსტიტუციური პრინციპებისა და თავად კონსტიტუციისა და საერთოდ სახელმწიფოს შემქმნელი ფუნდამენტური ნორმების მნიშვნელობისა საბოლოოდ იწვევს სამართლიანი სასამართლოს ძირითადი უფლების, როგორც „ინსტრუმენტული უფლების“ (სსგ #3/2/577, 24.12.2014) და, შესაბამისად, სხვა ძირითადი უფლებებისა და თავისუფლებების ხელყოფას, რომელთა დაცვა უზრუნველყოფილი უნდა იყოს სწორედ სამართლიანი სასამართლოს უფლების მეშვეობით. შეუძლებელია სამართლებრივი დასაბუთება და გამართლება იმისა, რომ დემოკრატიული და სამართლებრივი სახელმწიფოს სამართალში რომელიმე ნორმით მიხედვით ადამიანის ძირითადი უფლებები უფრო ნაკლებად იყოს დაცული ვიდრე თუნდაც სახელმწიფო ორგანოთა კომპეტენციები.

7. როგორც უკვე ითქვა, მოცემულ საქმეში სადავოა ზემოაღნიშნული ნორმების - საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ ორგანული კანონის მ. 20, მ. 23 პ.1, პ.10 - კონკრეტული ნორმატიული შინაარსის კონსტიტუციურობა საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის პირველ პუნქტთან მიმართებით. ეს არის ამ ნორმათა ის შინაარსი, რომელიც ზღუდავს საკონსტიტუციო სასამართლოს უფლებამოსილებას თანაზომიერების პრინციპზე დაყრდნობით საჯარო და კერძო ინტერესების გონივრული დაბალანსების საფუძველზე (1) გააუქმოს სასამართლოს გადაწყვეტილება და (2) არაკონსტიტუციურად ცნობილი ნორმატიული აქტის ან მისი ნაწილის ძალადაკარგულად ცნობის სამართლებრივ შედეგები გაავრცელოს გადაწყვეტილების გამოქვეყნების უფრო ადრინდელ პერიოდზე. ვფიქრობ, აღნიშნული საკითხის საბოლოო შეფასებისა და გადაწყვეტისთვის ძალიან მნიშვნელოვანია თავად თანაზომიერების პრინციპის არსისა და მნიშვნელობის განხილვა.

თანაზომიერების პრინციპი და მისი მნიშვნელობა აღიარებულია როგორც თანამედროვე დემოკრატიებში, ისე საერთაშორისო სამართალში. იგი ფუძემდებლური პრინციპია ყველგან, სადაც დაპირისპირებულ ინტერესთა შემთხვევაში სამართლიანი გადაწყვეტილება მათი მნიშვნელობის შედარებისა და დაბალანსების შემდეგ მიიღება. საკონსტიტუციო სასამართლომ განსაკუთრებით აღნიშნა, რომ „სახელმწიფოს პასუხისმგებლობის ტვირთი და, იმავდროულად, დემოკრატიულობის ხარისხი სწორედ იმის მიხედვით გაიზომება, რამდენად შეძლებს ის შეპირისპირებული ინტერესების სამართლიან დაბალანსებას“ (სსგ #1/2/384, 2.08.2007). ამასთან, თანაზომიერების პრინციპი დაუწერელ კონსტიტუციურ პრინციპად ითვლება და მთლიანად საჯარო სამართლის უმთავრეს პრინციპს წარმოადგენს, რითაც სახელმწიფო ხელისუფლების ნებისმიერ თვითნებურ გადაწყვეტილებას/მოქმედებას კონსტიტუციურ ზღვარს უწესებს. თანაზომიერების პრინციპის ასეთი გადამწყვეტი მნიშვნელობა სამართლებრივი სახელმწიფოს იდეიდან გამომდინარეობს, რადგან ეს უკანასკნელი სამართლით სახელმწიფო ხელისუფლების ბოჭვას გულისხმობს, ბოჭვის მთავარი საფუძველი ადამიანის ძირითადი უფლებები და თავისუფლებებია, თანაზომიერების პრინციპი კი ამ უფლება-თავისუფლებებს იცავს და უზრუნველყოფს, რომ სახელმწიფომ დემოკრატიულ საზოგადოებაში აუცილებელზე მეტად არ შეზღუდოს ისინი. გერმანიის ფედერალური საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით თანაზომიერების პრინციპი კონსტიტუციურ-სამართლებრივი რანგისაა, „გამომდინარეობს სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპიდან და, შეიძლება ითქვას, თვით ძირითად უფლებათა ზოგადი არსიდან, რომლებიც, როგორც მოქალაქის თავისუფლების მოთხოვნის გამოხატულება სახელმწიფოს მიმართ, შეიძლება შეიზღუდოს მხოლოდ იმდენად, რამდენადაც ეს აუცილებელია და გარდაუვალია საჯარო ინტერესების დასაცავად“ (იხ. გერმანიის ფედერალური საკონსტიტუციო სასამართლოს გადაწყვეტილებები, 2011, გვ.47). ფაქტობრივად იგივე განმარტებას აკეთებს საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლო, რომელიც აცხადებს, რომ „თანაზომიერების პრინციპი სამართლებრივი სახელმწიფოს იდეიდან გამომდინარეობს და მისი ძირითადი დატვირთვა არის ადამიანის უფლებების შეზღუდვისას სახელმწიფოსთვის ფარგლების განსაზღვრა. ის უზრუნველყოფს თავისუფლების და მისი შეზღუდვის ერთგვარ გაწონასწორებულ, თანაზომიერ დამოკიდებულებას და კრძალავს ადამიანის უფლებების იმაზე მეტად შეზღუდვას, რაც აუცილებელია დემოკრატიულ საზოგადოებაში. თანაზომიერების პრინციპი ადამიანის უფლებათა შეზღუდვის მართლზომიერების შეფასების კონსტიტუციური კრიტერიუმია“ (სსგ #1/3/393,397, 15.12.2006). თანაზომიერების პრინციპიდან გამომდინარე, „სახელმწიფომ, უფლებების დაცვისა და უზრუნველყოფისას უნდა შეძლოს კერძო და საჯარო ინტერესების გონივრული დაბალანსება. მხოლოდ ასეა შესაძლებელი როგორც უფლებით სარგებლობის, ისე კონკრეტული საჯარო მიზნების მიღწევა“ (სსგ #1/2/384, 2.07.2007).

ზემოაღნიშნული განმარტებების საფუძველზე თანაზომიერების პრინციპის შინაარსი ყველაზე მოკლედ და მარტივად ასე შეიძლება გადმოვცეთ: ეს პრინციპი სახელმწიფო ხელისუფლების კონკრეტულ ლეგიტიმურ მიზანსა და ამ მიზნის მისაღწევად გამოყენებულ საშუალებას (მაგალითად კანონი) შორის მიმართებას განსაზღვრავს და გარკვეულ ფარგლებს უწესებს. ეს ყველაფერი დეტალურად არის განმარტებული საკონსტიტუციო სასამართლოს პრაქტიკით. თავდაპირველად სასამართლომ აღნიშნა, რომ „ვინაიდან ნებისმიერი სამართლებრივი წესრიგი მიზნისა და საშუალების მიმართებაზეა აგებული, ეს ავალდებულებს სახელმწიფოს, მიზნის მისარწევად გამოიყენოს ისეთი საშუალება, რომლითაც, როგორც მიღწევა იქნება გარანტირებული, ასევე თანაზომიერების პრინციპი იქნება დაცული“ (სსგ #1/2/411, 19.12.2008). მოგვიანებით სასამართლომ კიდევ უფრო ზუსტად განმარტა ამ პრინციპის შინაარსი და განაცხადა: „უფლების მზღუდავი საკანონმდებლო რეგულირება უნდა წარმოადგენდეს ღირებული საჯარო (ლეგიტიმური) მიზნის მიღწევის გამოსადეგ და აუცილებელ საშუალებას. ამავე დროს, უფლების შეზღუდვის ინტენსივობა მისაღწევი საჯარო მიზნის პროპორციული, მისი თანაზომიერი უნდა იყოს. დაუშვებელია ლეგიტიმური მიზნის მიღწევა განხორციელდეს ადამიანის უფლების მომეტებული შეზღუდვის ხარჯზე“ (სსგ #3/1/512, 26.06.2012). 2014 წელს კი სასამართლომ დააზუსტა, რომ უფლების შეზღუდვა უნდა წარმოადგენდეს მიზნის მიღწევის არა მხოლოდ გამოსადეგ, არამედ ყველაზე ნაკლებად შემზღუდველ, თანაზომიერ საშუალებას: „შეზღუდვა რომ თანაზომიერად და შესაბამისად, კონსტიტუციურად ჩაითვალოს, უპირველეს ყოვლისა უნდა არსებობდეს ლოგიკური კავშირი დასახულ ლეგიტიმურ მიზანსა და გამოყენებულ საშუალებას შორის“ (სსგ #2/2/558, 27.02.2014).

8. ყოველივე ზემოთქმულის გათვალისწინებით, შესაძლებელია ორი დასკვნის გაკეთება: (1) სადავო ნორმების აღნიშნული ნორმატიული შინაარსი არაპროპორციულად, არათანაზომიერად ზღუდავს სამართლიანი სასამართლოს ძირითად უფლებას (სასამართლოსათვის მიმართვის უფლების ჩათვლით მ.42, პ.1) და ამით თვით სამართლებრივი სახელმწიფოს არსს ხელყოფს. მიუხედავად იმისა, რომ აღნიშნული ძირითადი უფლება არ არის აბსოლუტური (სსგ #2/2/558, 27.02.2014), დემოკრატიულ სახელმწიფოში დაუშვებელია არსებობდეს ისეთი ლეგიტიმური მიზანი, რომლის მიღწევა გამოიწვევს სამართლებრივი სახელმწიფოს შინაარსის განმსაზღვრელი ძირითადი უფლების, ანუ მისი არსის (სსგ #1/3/393,397, 15.12.2006) ისეთ ხელყოფას, როცა სამართლებრივად შეუძლებელი ხდება სახელმწიფო ხელისუფლების (ამ შემთხვევაში სასამართლო ხელისუფლების) მიერ მიღებული აშკარად არაკონსტიტუციური (ადამიანის უფლებეთან შეუსაბამობის გამო) გადაწყვეტილების გაუქმება. ამდენად, სადავო ნორმების აღნიშნული ნორმატიული შინაარსი უგულებელყოფს სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპის მოთხოვნას ადამიანის ძირითად უფლებათა და თავისუფლებათა დაცვის „ყველა საჭირო გარანტიის“ შექმნაზე და სამართლიანი სასამართლოს უფლების სრულყოფილ და ყოვლისმომცველ რეალიზაციაზე, რითაც ეწინააღმდეგება კონსტიტუციის 42-ე მუხლის პირველ პუნქტს.

(2) წინამდებარე მოსაზრებების ყველა ნაწილში (1-7) მითითებული არგუმენტების გათვალისწინებით სადავო ნორმათა აღნიშნული ნორმატიული შინაარსის არაკონსტიტუციურად ცნობის შემთხვევაში აუცილებელია თავად საკონსტიტუციო სასამართლოს ჰქონდეს უფლებამოსილება თანაზომიერების პრინციპზე დაყრდნობით საჯარო და კერძო ინტერესების გონივრული დაბალანსების საფუძველზე (1) გააუქმოს სასამართლოს გადაწყვეტილება და (2) არაკონსტიტუციურად ცნობილი ნორმატიული აქტის ან მისი ნაწილის ძალადაკარგულად ცნობის სამართლებრივ შედეგები გაავრცელოს გადაწყვეტილების გამოქვეყნების უფრო ადრინდელ პერიოდზე. ეს აუცილებელია იმისათვის, რომ საკონსტიტუციო სასამართლომ შეასრულოს თავისი მთავარი ვალდებულება და ამოცანა - უზრუნველყოს კონსტიტუციური კანონიერება და კონსტიტუციის უზენაესობა და შექმნას „ადამიანის უფლებებისა და თავისუფლებების დაცვის კონსტიტუციურ-სამართლებრივი გარანტია“ (სსგ #3/2/577, 24.12.2014). წინააღმდეგ შემთხვევაში სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპის მოთხოვნა ადამიანის უფლებათა და თავისუფლებათა დაცვის „ყველა საჭირო გარანტიის“ შექმნაზე, სამართლიანი სასამართლოს უფლების (რომელიც მოიცავს სასამართლოსადმი დაუბრკოლებელი მიმართვის უფლებას - მ.42 პ.1) სრულყოფილ და ყოვლისმომცველ რეალიზაციაზე, რაც თვით სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპის „არსს“ განსაზღვრავს (სსგ #1/3/393,397, 15.12.2006), დარღვეულად შეიძლება ჩაითვალოს.