თქვენ არ ეცნობით სასამართლოს მეგობრის სააპლიკაციო ფორმის სრულ ვერსიას. სრული ვერსიის სანახავად, გთხოვთ, ვერტიკალური მენიუდან ჩამოტვირთოთ მიმაგრებული დოკუმენტი

1. საქმე/საქმეები რომლებთან დაკავშირებითაც სასამართლოს მეგობრის წერილობითი მოსაზრებაა შემოტანილი

ა. მოქალაქეთა გაერთიანება „ახალი პოლიტიკური ცენტრი“, ჰერმან საბო, ზურაბ გირჩი ჯაფარიძე, ანა ჩიქოვანი, საქმის ნომერი: N1526

2. სასამართლოს მეგობრის მოსაზრება

2020 წლის 13 ივლისს წარდგენილი კონსტიტუციური სარჩელით, მოქალაქეთა პოლიტიკური გაერთიანება "ახალი პოლიტიკური ცენტრი", ჰერმან საბო, ზურაბ გირჩი ჯაფარიძე და ანა ჩიქოვანი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ საკონსტიტუციო სასამართლოში სადავო გახდა საქართველოს ორგანული კანონის საარჩევნო კოდექსის 203-ე მუხლის მე-2 ნაწილის კონსტიტუციურობის საკითხი საქართველოს კონსტიტუციის 24-ე მუხლის პირველი პუნქტის პირველ წინადადებასთან მიმართებაში.

სადავო ნორმის შინაარსიდან გამომდინარე საქართველოს 2024 წლის 26 ოქტომბრის საპარლამენტო არჩევნებამდე გასამართ საქართველოს პარლამენტის არჩევნებში პარტიული სიის შედგენის წესს განსაზღვრავენ პარტიები ან საარჩევნო ბლოკები იმგვარად, რომ ცესკოს თავმჯდომარისათვის წარდგენილი სიის ყოველ ოთხეულში ერთი პირი მაინც იყოს განსხვავებული სქესის წარმომადგენელი. თუ საარჩევნო სუბიექტის მიერ წარდგენილ სიაში არ არის დაცული სქესთა შორის ბალანსი, საარჩევნო სუბიექტს უბრუნდება სია ხარვეზის აღმოსაფხვრელად, რისთვისაც ეძლევა 3 დღის ვადა. თუ ხარვეზი არ იქნა აღმოფხვრილი, პარტიული სია რეგისტრაციაში არ გატარდება. კონსტიტუციური სარჩელის ავტორის განმარტებით აღნიშნული ზღუდავს კონსტიტუციით დაცულ პასიურ საარჩევნო უფლებას და პოლიტიკური პარტიის პარტნიორებისა და მხარდამჭერების უფლებას პარტიული სია საკუთარი სურვილის საფუძველზე დააკომპლექტონ, ასევე საფრთხეს უქმნის პოლიტიკური პარტიის ფუნქციონირების საკითხს, რადგან პარტიის შემოსავლის წყაროს პარტნიორების დაფინანსება წარმოადგენს.^[1]

მიგვაჩნია, რომ გასაჩივრებული ნორმა, კერძოდ საქართველოს ორგანული კანონის „საქართველოს საარჩევნო კოდექსის“ 203-ე მუხლის მე-2 ნაწილი სრულად შეესაბამება საქართველოს კონსტიტუციის 24-ე მუხლით გარანტირებულ პასიურ საარჩევნო უფლებას. აღნიშნული პოზიციის დასაბუთების მიზნით, საქართველოს „საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის 21⁴ მუხლის საფუძველზე, წარმოგიდგენთ კონსტიტუციურ სარჩელთან დაკავშირებით წერილობით მოსაზრებას.

სადავო ნორმის შესაბამისობა საქართველოს კონსტიტუციის 24-ე მუხლთან

საქართველოს კონსტიტუციის მე-3 მუხლი ადგენს წარმომადგენლობითი დემოკრატიის ფუნდამენტურ პრინციპს, რომელიც განსაზღვრავს დემოკრატიული და სამართლებრივი სახელმწიფოს არსს. სახელმწიფო, რომლის პოლიტიკური და სამართლებრივი სისტემა ვერ უზრუნველყოფს ხალხის მიერ სახელმწიფო მმართველობის პროცესში მონაწილეობას, წარმომადგენლების არჩევისა თუ საკუთარი სუვერენული ძალაუფლების სხვა ფორმებით განხორციელებას, ასევე მოქალაქეებისა და ცალკეული ჯგუფებისთვის შესაძლებლობის მიცემას თავად მიიღონ არჩევნებში მონაწილეობა კანდიდატის სტატუსით და დაიკავონ სახელმწიფო თანამდებობა ვერ უზრუნველყოფს წარმომადგენლობითი დემოკრატიის პრინციპის რეალიზაციას. საქართველოს კონსტიტუციის 24-ე და 25-ე მუხლები ქმნის აღნიშნული პრინციპის უზრუნველყოფის კონკრეტულ საფუძვლებს, რაც მოქალაქეებს აძლევს შესაძლებლობას მონაწილეობა მიიღონ სახელმწიფო მმართველობის პროცესში, აქტიური და პასიური საარჩევნო უფლების განხორციელების გზით.^[2]

საკონსტიტუციო სასამართლოს გადაწყვეტილებაში საქმეზე „საქართველოს კონსერვატიული (მონარქისტული) პარტიის თავმჯდომარე თემურ ჟორჟოლიანი და იგორ გიორგაძის ამომრჩეველთა საინიციატივო ჯგუფი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“ აღნიშნულია, რომ საარჩევნო უფლების შეზღუდვის პროცესში სახელმწიფოს ფართო ზღვარი აქვს, რაც გულისხმობს იმას, რომ მას შეუძლია შეზღუდვას დაუქვემდებაროს როგორც აქტიური, ასევე პასიური საარჩევნო უფლება, თუმცა ეს შეზღუდვა თვითნებური არ უნდა იყოს.^[3] აღნიშნულ შემთხვევაში მნიშვნელოვანია განიმარტოს ზღუდავს თუ არა საქართველოს ორგანული კანონის „საარჩევნო კოდექსის“ 203-ე მუხლის მე-2 ნაწილი საქართველოს კონსტიტუციის 24-ე მუხლით დადგენილ პასიურ საარჩევნო უფლებას და თუ დადგინდება, რომ აღნიშნული წარმოადგენს ჩარევას პასიური საარჩევნო უფლების რეალიზაციის პროცესში, მაშინ რის საფუძველზე შეიძლება ჩარევის კონსტიტუციურ-სამართლებრივი გამართლება მოხდეს.

სადავო ნორმატიული აქტი 2024 წლის არჩევნებამდე გასამართი საქართველოს პარლამენტის არჩევნებისთვის წარსადგენი სიის ფორმირების დროს გარკვეული წესების დაცვას ავალდებულებს პოლიტიკურ პარტიებს და საარჩევნო ბლოკებს, რაც წარმოადგენს გარკვეული ფორმით ჩარევას კონსტიტუციის 24-ე მუხლით დაცულ სფეროში, თუმცა მსგავსი რეგულაციის არსებობას ლეგიტიმური საჯარო მიზანი გააჩნია და წარმოადგენს სახელმწიფოს მიერ საერთაშორისო აქტებით ნაკისრი ვალდებულებების შესასრულებლად არსებულ ეფექტურ და პროპორციულ მექანიზმს.

წლების განმავლობაში მოქმედი საარჩევნო კანონმდებლობა ვერ ქმნიდა სათანადო გარანტიებს იმისთვის, რომ ქალების პასიური საარჩევნო უფლების რეალიზაცია მომხდარიყო, რითაც მათი მონაწილეობა სახელმწიფო მმართველობის პროცესში მნიშვნელოვნად იყო შეფერხებული. ამას ადასტურებს არაერთი ადგილობრივი და საპარლამენტო არჩევნების შედეგები.

დამოუკიდებლობის მოპოვებიდან დღემდე ქალთა წარმომადგენლობა უმაღლეს საკანონმდებლო ორგანოში მხოლოდ 7%-ით გაიზარდა, 1992 წელს იგი 6,22%-ს, ხოლო 2016 წელს 14%-ს შეადგენდა.^[4] 2016 წლის საპარლამენტო არჩევნების შედეგად 150 მანდატიდან ქალებმა მხოლოდ 24 მოიპოვეს. საპარლამენტო არჩევნების შემდეგ აღნიშნული მაჩვენებელი კვლავ შემცირდა, რაც არჩეული ქალი დეპუტატების მთავრობის შემადგენლობაში გადასვლამ გამოიწვია. დღეს არსებული მდგომარეობით, პარლამენტის მხოლოდ 22 წევრია ქალი (14,8%). რაც შეეხება ადგილობრივ დონეზე ქალთა წარმომადგენლობას, 2010 წლის ადგილობრივი არჩევნების შედეგად ქალთა წარმომადგენლობა მუნიციპალურ დონეზე 11.1%-ს შეადგენდა,^[5] 2014 წლის ადგილობრივი არჩევნების შემდეგ აღნიშნული მონაცემები თითქმის არ შეცვლილა და 11.6%-ი გახდა. 2017 წელს ყველა თვითმმართველ ერთეულში არჩეულ ქალთა რაოდენობა მხოლოდ 2.4%-ით გაიზარდა და 13,5% შეადგინა.^[6] ამას ადასტურებს ასევე გლობალურად ქალთა პოლიტიკური მონაწილეობის შესახებ არსებული მონაცემები, მაგალითად, 2020 წელს პარლამენტთაშორისი კავშირის მიერ გამოქვეყნებული მონაცემების მიხედვით, საქართველო მსოფლიოს 193 ქვეყანას შორის 138-ე ადგილზე დგას.^[7]თუ ამ მონაცემს 2016 წელს არსებულ მდგომარეობას შევადარებთ, საქართველოს ინდიკატორი ქალთა პოლიტიკური მონაწილეობის კუთხით საერთაშორისო დონეზე გაუარესდა, ქალთა წარმომადგენლობის თვალსაზრისით 2016 წელს საქართველო 119-ე ადგილს,^[8] 2012 წელს კი 103-ე ადგილს იკავებდა მსოფლიოს 193 ქვეყანას შორის.^[9] მიუხედავად იმისა, რომ ქალები აქტიურ როლს ასრულებენ წინასაარჩევნო კამპანიისა თუ პარტიის მხარდამჭერების მობილიზაციის პროცესში, ისინი ნაკლებად არიან წარმოდგენილი პარტიებში გადაწყვეტილების მიმღებ პოზიციებზე. გლობალურად, პარტიებში მმართველ პოზიციებზე ქალების წილი მხოლოდ 11%-ია.^[10] ხშირად, პოლიტიკური პარტიები კანდიდატების შერჩევის პროცესში თავს არიდებენ არჩევნებში ქალების კანდიდატად წარდგენას. მაგალითად, საქართველოში 2016 წლის საპარლამენტო არჩევნებზე მაჟორიტარული საარჩევნო სისტემის საფუძველზე წარდგენილი ქალი კანდიდატების რაოდენობა 17.69%-ს შეადგენდა, ხოლო პროპორციული სისტემის საფუძველზე 37%-ს.^[11]

აღსანიშნავია ის გარემოება, რომ ქალთა პასიური საარჩევნო უფლების რეალიზაციის მიზნით, გენდერული კვოტირების მექანიზმის ამოქმედებამდე სახელმწიფომ ცვლილებები განახორციელა „მოქალაქეთა პოლიტიკური გაერთიანებების შესახებ“ საქართველოს კანონში, რომლის მიხედვითაც, პარტია საბაზისო დაფინანსებაზე დანამატს მიიღებდა, თუ ამ პარტიის ან შესაბამისი საარჩევნო ბლოკის მიერ არჩევნებზე წარდგენილ პარტიულ სიაში (ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოთა არჩევნებზე − ყველა პარტიულ სიაში), რომლის შედეგების საფუძველზედაც მიიღო დაფინანსება, კანდიდატთა პირველ, მეორე და ყოველ მომდევნო ათეულში ერთიმეორისაგან განსხვავებული სქესი წარმოდგენილი იქნებოდა სულ მცირე 30%-ით. თუმცა, ამ ნორმის შემოღებამ ხელი ვერ შეუწყო ქალთა წარმომადგენლობის გაზრდას, ვინაიდან, პოლიტიკურმა პარტიებმა, განსაკუთრებით დიდმა პარტიებმა, რომლებსაც მანდატების მიღების შესაძლებლობა აქვთ, არ გამოიჩინეს ინიციატივა ესარგებლათ ამ ნორმით. მაგალითად, 2017 წლის ადგილობრივ არჩევნებზე რეგისტრირებული 22 პოლიტიკური პარტიიდან არჩევნებისთვის რეგისტრირებულ პარტიულ სიებში კანდიდატთა პირველ, მეორე და ყოველ მომდევნო ათეულში განსხვავებული სქესი სულ მცირე 30%-ით წარმოადგინა 9 საარჩევნო სუბიექტმა, აქედან 4-მა სუბიექტმა გადალახა ბარიერი და მიიღო საბაზისო დაფინანსებაზე დანამატი.^[12]2016 წლის საპარლამენტო არჩევნებზე რეგისტრირებული საარჩევნო სუბიექტებიდან 7 სუბიექტმა^[13] წარადგინა განსხვავებული სქესი სულ მცირე 30%-ი, აქედან მხოლოდ 4 სუბიექტმა^[14] გადალახა ბარიერი და მიიღო საბაზისო დაფინანსებაზე დანამატი.^[15]

პოლიტიკურ პროცესებში ქალთა ჩართულობას სათანადო გავლენის მისაღწევად მნიშვნელოვანია არჩევით ორგანოებში ქალთა წარმომადგენლობამ გარკვეულ ნიშნულს ე.წ კრიტიკულ მასას მიაღწიოს.^[16] კრიტიკული მასის თეორიის^[17] თანახმად, ქალთა რეპრეზენტაციის ზრდა არის პარლამენტში მათი ეფექტური მუშაობისა და ქალთა საკითხების მიმართ კეთილგანწყობილი პოლიტიკის შემუშავების აუცილებელი წინაპირობა.^[18] კრიტიკული მასის არსებობის აუცილებლობაზე ყურადღება მახვილდება ასევე საერთაშორისო სამართლებრივ აქტებში, რომელიც ქალთა პოლიტიკური მონაწილეობის საკითხებს შეეხება. 1995 წლის პეკინის დეკლარაცია და სამოქმედო პლატფორმა, ასევე გაეროს კომიტეტის რეკომენდაცია გენდერული თანასწორობის მიღწევისთვის აუცილებელ პირობად მიიჩნევს პარლამენტში 30-დან 35%-მდე ქალთა წარმომადგენლობის არსებობას, ხოლო ევროპის მინისტრთა საბჭოს რეკომენდაციის მიხედვით, რომელიც შეეხება ქალთა პოლიტიკური მონაწილეობისა და გადაწყვეტილების მიღების პროცესში ჩართულობას აღნიშნულია, რომ ქალთა წარმომადგენლობა გადაწყვეტილების მიმღებ პოზიციებზე არ უნდა იყოს 40%-ზე დაბალი.^[19]

ქალთა პოლიტიკური მონაწილეობის გაზრდის მიზნით განხორციელებულმა ცალკეულმა ცვლილებებმა, მათ შორის ანტიდისკრიმინაციული კანონმდებლობის მიღებამ არსებითი გავლენა ვერ მოახდინა პოლიტიკაში ქალთა წარმომადგენლობის გაზრდაზე. არაეფექტური გამოდგა პოლიტიკური პარტიებისთვის შემოღებული ფინანსური წამახალისებელი ნორმაც. ქალთა დისკრიმინაციის ყველა ფორმის აღმოფხვრის კომიტეტის რეკომენდაციაში, რომელიც საქართველოს მიერ მე-4 და მე-5 პერიოდული ანგარიშის წარდგენის შემდეგ მომზადდა აღნიშნულია, რომ სახელმწიფომ უნდა განახორციელოს ღონისძიებები არსებითი თანასწორობის მიღწევის მიზნით, მათ შორის დანერგოს გენდერული კვოტირების მექანიზმი.^[20] აღნიშნული ვალდებულება გამომდინარეობს ასევე ასოცირების შეთანხმების 349-ე მუხლიდან.^[21] სახალხო დამცველის 2019 წლის ადამიანის უფლებათა მდგომარეობის შესახებ ანგარიშში აღნიშნულია, რომ ქალთა მონაწილეობის კრიტიკულად დაბალი მაჩვენებლი გადაწყვეტილების მიმღებ პოზიციებზე, როგორც აღმასრულებელ, ასევე საკანონმდებლო და ადგილობრივ დონეზე განპირობებულია იმ ფაქტით, რომ დღემდე არ შესრულებულა დისკრიმინაციის ყველა ფორმის აღმოფხვრის კომიტეტის რეკომენდაციები გენდერული კვოტირების მექანიზმის მიღების შესახებ.^[22]

ქვეყნების დიდ ნაწილში, სადაც ქალთა წარმომადგენლობა უმაღლეს საკანონმდებლო ორგანოში 30%-ზე მაღალია ცხადყოფს, რომ არსებული ბარიერების გაქრობა ეფექტური საკანონმდებლო ზომების გატარებას მოითხოვს. გენდერული კვოტა, სწორედ საკანონმდებლო, დროებით ზომას წარმოადგენს ქალთა და კაცთა თანაბარი პოლიტიკური მონაწილეობის უზრუნველსაყოფად. საქართველოს კონსტიტუციაში 2017 წელს განხორციელებული ცვლილებების საფუძველზე, სახელმწიფო ფორმალური თანასწორობის მოდელიდან არსებითი თანასწორობის მოდელზე გადავიდა, რითაც ვალდებულება აიღო განსაკუთრებული ზომები მიიღოს კაცებისა და ქალების არსებითი თანასწორობის უზრუნველსაყოფად და უთანასწორობის აღმოსაფხვრელად.^[23]

გენდერული კვოტირების მექანიზმის ამოქმედება არ განაპირობებს ამ სისტემის ეფექტურობას. ცალკეული სახელმწიფოების გამოცდილებამ აჩვენა, რომ აღნიშნული სისტემის ეფექტურობა სამ მნიშვნელოვან ფაქტორთან არის დაკავშირებული. ერთ-ერთი ასეთი ფაქტორია გენდერული ბალანსის დარღვევის შემთხვევაში გათვალისწინებული სანქციის სახე. პრაქტიკაში ერთმანეთისგან განასხვავებენ ორი ტიპის სანქციას: პარტიის სიის რეგისტრაციის გაუქმება და ფინანსური ჯარიმა. თუმცა პარტიის რეგისტრაციის გაუქმება წარმოადგენს ყველაზე ეფექტურ მექანიზმს გენდერული ბალანსის მისაღწევად, ამასთან აღნიშნული სანქცია უფრო მეტად უწყობს ხელს პოლიტიკური კულტურის ცვლილებას. გენდერული კვოტირების მექანიზმის ამოქმედების ერთ-ერთი მიზანი პოლიტიკური პარტიების მიერ კანდიდატების შერჩევისა და ნომინირების წესების ცვლილებაც არის, რაც გრძელვადიან პერსპექტივაში პარტიის პრიორიტეტად ქალთა გაძლიერებას და მათ სავარაუდო კანდიდატებად მოაზრებას უკავშირდება.^[24] აღნიშნული ნორმა მოქმედებს ბელგიაში, სლოვენიაში, ესპანეთში, პოლონეთში. მაგალითად, ესპანეთში პარლამენტის ორივე პალატის და ადგილობრივი ორგანოების არჩევნებზე პოლიტიკურმა პარტიებმა საარჩევნო სიებში ბალანსი უნდა დაიცვან, კერძოდ განსხვავებული სქესის წარმომადგენლები არ უნდა იყვნენ 40%-ზე ნაკლები. იმ შემთხვევაში თუ პარტია დაარღვევს აღნიშნულ წესს საარჩევნო ადმინისტრაცია მას განუსაზღვრავს ვადას ხარვეზის გამოსასწორებლად. მითითებულ ვადაში ხარვეზის გამოუსწორებლობა ხდება სიის რეგისტრაციაზე უარის თქმის საფუძველი. აღსანიშნავია, რომ გენდერული კვოტირების ნორმის შემოღების შემდეგ, საგრძნობლად გაიზარდა ქალთა წარმომადგენლობა ამ ქვეყნების პარლამენტებში: ^[25]

სამართლიანი საარჩევნო პროცესი არ გულისხმობს მხოლოდ გამართული საარჩევნო სისტემის არსებობას. საარჩევნო პროცესის ბუნებაზე გავლენას ახდენს ცალკეული ფაქტორები. ამ პროცესში განსაკუთრებული [...] მნიშვნელობა აქვს, როგორ ტარდება არჩევნები, პირველ რიგში, როგორია თავად საარჩევნო კანონმდებლობა, რამდენად შეიცავს ის საკმარის და საჭირო გარანტიებს იმისათვის, რომ არჩევნების შედეგად ქვეყანამ, მისმა მოქალაქეებმა მიიღონ «ხალხის მმართველობა». ეს შედეგი მიღწევადია, თუ არჩევნებში მონაწილეობა რეალურად თანაბრად არის ხელმისაწვდომი ყველა მოქალაქისთვის.^[26] საარჩევნო უფლება მჭიდროდ არის დაკავშირებული თანასწორობის პრინციპთან, უფრო მეტიც მისი შემადგენელი ნაწილია. სახელმწიფოს ვალდებულებას წარმოადგენს შემოიღოს თანასწორობის უზრუნველმყოფი პირობები, რათა საარჩევნო პროცესში მონაწილეობა ყველასთვის იყოს ხელმისაწვდომი,^[27] მათ შორის მოხდეს ქალებისთვის არჩევნებში მონაწილეობის გზით პასიური საარჩევნო უფლების დაცვისთვის სათანადო გარანტიების შექმნა.

ისტორიულად ქალთა პოლიტიკური უფლებების რეალიზაციის პროცესს ხანგრძლივი წარსული გააჩნია. მსოფლიოს სხვადასხვა ქვეყანაში ბრძოლა ქალთა პოლიტიკური უფლებებისთვის მე-19 საუკუნის შუა წლებიდან დაიწყო. თანაბარი იურიდიული და პოლიტიკური უფლებებისთვის ბრძოლა ფემინიზმის “პირველი ტალღის“ სახელით არის ცნობილი. აღნიშნული ბრძოლის შედეგია ქალებისთვის, როგორც აქტიური, ასევე პასიური საარჩევნო უფლებით სარგებლობის შესაძლებლობის მინიჭება. საქართველო 1918-1921 წლებში ერთ-ერთი პირველი ქვეყანა იყო ევროპაში, ჯერ კიდევ კონსტიტუციის მიღებამდე, 1918 წელს საქართველოს დამფუძნებელთა საბჭოს დებულებით, კაცებს და ქალებს 20 წლის ასაკიდან ერთნაირად მიეცათ არჩევნებში მონაწილეობის უფლება. ხოლო, 1919 წლის დამფუძნებელთა კრების არჩევნებზე კანდიდატად 20-მდე ქალი დარეგისტრირდა და ქვეყნის უმაღლეს საკანონმდებლო ორგანოში 5 მათგანი აირჩიეს.^[28]

ამ პროცესის გაგრძელებას წარმოადგენს გენდერული თანასწორობის უზრუნველყოფის მიზნით დროებითი ზომების შემოღება ქალთა პოლიტიკური მონაწილეობის უზრუნველსაყოფად, რისი ამოქმედების აუცილებლობაც მაშინ დგება, როცა სახელმწიფოში არსებული პოლიტიკური კულტურა ნეგატიურ გავლენას ახდენს ქალთა გადაწყვეტილების მიმღებ პოზიციებზე წარმომადგელობაზე. კულტურული დამოკიდებულებები და განწყობები პარლამენტში ქალთა პროპორციულ მონაწილეობაზე იმ შემთხვევაში აისახება ნეგატიურად, თუ ეს გენდერული უთანასწორობით გაჯერებულ ტრადიციულ ფასეულობებს ეფუძნება, რომელიც ორიენტირებულია შეინარჩუნოს პოლიტიკაში კაცების დომინანტი როლი. ქალთა დისკრიმინაციის ყველა ფორმის აღმოფხვრის შესახებ კონვენცია (CEDAW) სრული თანასწორობის მიღწევის პროცესში აუცილებლად მიიჩნევს კაცების და ქალების ტრადიციული როლების ცვლილებას, რისი აუცილებლობაც საქართველოში ჯერ კიდევ არის. ამას ადასტურებს საქართველოში 2020 წელს გაეროს „გენდერული თანასწორობისთვის“ კვლევის ფარგლებში მომზადებული ანგარიშის შედეგები. კვლევის თანახმად, საზოგადოება მხარს უჭერს ქალების პოლიტიკაში ჩართვას, მათ შორის გამოკითხულთა 60% ფიქრობს, რომ მეტი ქალის ჩართულობა პოლიტიკაში დადებით შედეგის მომტანი იქნება ქვეყნისთვის.^[29]

ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ საქმეზე Zevnik and Others v. Slovenia, 54893/18 მნიშვნელოვანი განმარტებები გააკეთა ქალთა პოლიტიკური მონაწილეობის მიზნით არსებული დროებითი სპეციალური ზომების გამოყენების მიზნებისა და ამ პროცესში სახელმწიფოების ნაკისრი ვალდებულებების შესახებ. სარჩელი შეეხებოდა კოალიციური პარტიის მიერ 2018 წლის არჩევნებზე წარდგენილი პარტიული სიის რეგისტრაციაზე უარს გენდერული ბალანსის დარღვევის გამო, კერძოდ პარტიას კანონმდებლობით გათვალისწინებულ რაოდენობაზე ნაკლები ქალი კანდიდატი ჰყავდა პარტიულ სიაში წარმოდგენილი. ადამიანის უფლებათა სასამართლომ სარჩელი დაუშვებლად ცნო და განმარტა, რომ მიუხედავათ იმისა, რომ პარტიული სიის რეგისტრაციაზე უარი წარმოადგენს ჩარევას პასიური საარჩევნო უფლებით დაცულ სფეროში, ქვეყნის შიდა კანონმდებლობით დადგენილი მოთხოვნები, რომელიც გარკვეულ ვალდებულებებს ადგენს პოლიტიკური პარტიებისთვის საარჩევნო სიების ფორმირებასთან დაკავშირებით არის მკაფიო და განჭვრეტადი, განმცხადებლებს შეეძლოთ მათი დაცვა და გათვალისწინება, ამასთან არსებული შეზღუდვა ხელს უწყობს დემოკრატიის ლეგიტიმურობას და სრულად შეესაბამება ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციით დადგენილ სტანდარტებს.^[30]

სასამართლოს განმარტებით, გენდერული თანასწორობის მიღწევა ევროპის საბჭოს წევრი სახელმწიფოების ერთ-ერთ მთავარ მიზანს წარმოადგენს, რაც ქალებისა და კაცების პოლიტიკურ და გადაწყვეტილების მიმღებ პოზიციებზე დაბალანსებული წარმომადგენლობისთვის მნიშვნელოვანი გარემოებაა. კითხვაზე პასუხი არის თუ არა პროპორციული ჩარევა საარჩევნო უფლების დაცულ სფეროში პარტიის რეგისტრაციაზე უარი უნდა მოიძებნოს ევროპის საბჭოს დოკუმენტებში, რომელიც არა მხოლოდ მოუწოდებს სახელმწიფოებს მიიღონ დროებითი სპეციალური ზომები, არამედ გაითვალისწინონ მკაცრი ჯარიმები სქესის ნიშნით ბალანსის დარღვევის შემთხვევაში.^[31]

გადაწყვეტილებაში ასევე საუბარია საპარლამენტო ასამბლეის მიერ 2016 წლის 21 აპრილს მიღებულ რეზოლუციაზე 2111 (2016), რომელიც ქალთა პოლიტიკური მონაწილეობის გაუმჯობესების მიზნით მიღებული ზომების მოქმედებას ეხება, რითაც ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო ხაზს უსვამს გენდერული კვოტირების მექანიზმის დარღვევის შემთხვევაში გამოყენებული პასუხისმგებლობის ზომის, პარტიული სიის რეგისტრაციაზე უარის გამოყენების აუცილებლობას.^[32] ზემოაღნიშნული რეზოლუცია გენდერულ კვოტებს სწრაფი პროგრესის მიღწევის ყველაზე ეფექტურ საშუალებად განიხილავს. იმისთვის, რომ კვოტირების სისტემა ეფექტური იყოს იგი უნდა ადაპტირდეს მოქმედ საარჩევნო სისტემასთან. ამასთან კვოტირების სისტემის ეფექტურობა პირდაპირ არის დაკავშირებული შესაბამისი სანქციების არსებობასთან, რაც აღნიშნული წესების უგულებელყოფის შემთხვევაში უნდა განისაზღვროს. ასამბლეა მოუწოდებს ევროპის საბჭოს წევრ სახელმწიფოებს აამოქმედონ სანქციები პოზიტიური ზომების შეუსრულებლობისას. მაგალითისთვის კი ასახელებს კანდიდატთა სიის რეგისტრაციაზე უარის თქმას გენდერული ბალანსის დარღვევის შემთხვევაში. ^[33]

ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ Yumak and Sadak v. Turkey-ის განმარტება გააკეთა კონვენციის #1 დამატებითი ოქმის მესამე მუხლის შეზღუდვის ფარგლებზე და ხაზი გაუსვა კონვენციის ხელშემკვრელი სახელმწიფოებისთვის შეფასების ფართო ზღვრის მინიჭების მნიშვნელობაზე, რაც ხშირად სახელმწიფოს ისტორიულ განვითარებასა თუ კულტურულ მრავალფეროვნებაზეა მიბმული. თავისუფალი და სამართლიანი არჩევნების უფლებაც სწორედ აღნიშნული პრინციპების დაცვით უნდა განვითარდეს. ამ გარემოებების გათვალისწინებით ხდება სახელმწიფოების დემოკრატიული ხედვის შექმნა. სასამართლოს განმარტებით, სახელმწიფოს შეუძლია დაადგინოს არჩევნებში მონაწილეობისთვის მკაცრი რეგულაციები, თუმცა იმ პირობით, რომ აღნიშნული არ უნდა ართმევდეს კონვენციის პირველი დამატებითი ოქმის მე-3 მუხლით დაცულ უფლებას არსს, უნდა იყოს დაწესებული კანონიერი მიზნის მისაღწევად, ამასთან გამოყენებული საშუალება პროპორციულობის სტანდარტს უნდა აკმაყოფილებდეს.^[34]

საქართველოს ორგანული კანონის „საქართველოს საარჩევნო კოდექსის“ 203-ე მუხლის მეორე ნაწილი, რომელიც 2024 წლის 26 ოქტომბრის საპარლამენტო არჩევნებამდე პარტიული სიების წარდგენის დროებით წესებს ადგენს პოლიტიკურ პარტიებს და საარჩევნო ბლოკებს ავალდებულებს არჩევნების დღემდე არაუგვიანეს 30-ე დღისა ცესკოს თავმჯდომარეს პარტიული სია ისე წარუდგინონ, რომ ყოველ ოთხეულში ერთი პირი მაინც იყოს განსხვავებული სქესის წარმომადგენელი. აღნიშნული წესის დარღვევა არ წარმოადგენს პოლიტიკური პარტიისა თუ საარჩევნო ბლოკის რეგისტრაციაში გატარებისთვის პირდაპირ უარის თქმის საფუძველს. საარჩევნო სუბიექტებს, იმ შემთხვევაში თუ სია სქესთა შორის ბალანსის დარღვევით აქვთ შედგენილი, ხარვეზის აღმოსაფხვრელად განესაზღვრებათ 3 დღის ვადა. მხოლოდ აღნიშნულ ვადაში პარტიული სიის შედგენის პროცესში დაშვებული ხარვეზის გამოუსწორებლობა შეიძლება გახდეს რეგისტრაციაზე უარის თქმის საფუძველი. ნორმა გარკვეულ ვადას აძლევს საარჩევნო სუბიექტებს გენდერული ბალანსის დაცვით შეადგინონ პარტიული სიები, ამასთან გარკვეული ხარვეზის დაშვება არ წარმოადგენს პირდაპირ პასიური საარჩევნო უფლების შეზღუდვის საფუძველს.^[35] პარტიული სიის შედგენის წესის დარღვევის შემთხვევაში არსებობს გარკვეული ეტაპები, რაც პოლიტიკურ პარტიებს/საარჩევნო ბლოკებს აძლევს შესაძლებლობას გაასაჩივრონ რეგისტრაციაზე უარის შემთხვევაში ცესკოს თავმჯდომარის მიერ მიღებული გადაწყვეტილებები თუ აღნიშნული უსამართლო იქნება, რაც უზრუნველყოფს უფლების შეზღუდვის პროცესში სამართლიანი და თანაზომიერი ბალანსის დაცვას და წარმოადგენს ლეგიტიმური მიზნის მისაღწევად არსებულ ყველაზე ეფექტურ საშუალებას.

კონსტიტუციურ სარჩელში მოსარჩელე მხარე ყურადღებას ამახვილებს პარტიის ხედვაზე სახელმწიფო დაფინანსების მიღებასთან დაკავშირებით. მათი განმარტებით, გამომდინარე იქედან, რომ პარტია არ იღებს და არც გეგმავს სახელმწიფო ბიუჯეტიდან დაფინანსების მიღებას იგი დამოკიდებულია პარტნიორების მიერ მიღებულ შემოწირულობაზე და მსგავსი რეგულაციის არსებობა ართმევს პარტიას შესაძლებლობას გაითვალისწინოს პარტნიორების შეხედულებები პარტიული სიის ფორმირების პროცესში, რამაც მომავალში შესაძლებელია პრობლემები შეუქმნას პოლიტიკური გაერთიანების ფუნქციონირებას.

მოსარჩელის ხედვა სადავო ნორმატიული აქტის შინაარსთან დაკავშირებით, კერძოდ პარტიული სიის ფორმირების პროცესში პარტნიორების შეხედულების გათვალისწინების გამორიცხვასთან დაკავშირებით უსაფუძვლოა. აღნიშნული აქტი არ გამორიცხავს პარტნიორების ინტერესების გათვალისწინების შესაძლებლობას კანდიდატების ნომინირებისა თუ პარტიული სიის ფორმირებისას. ნორმა მხოლოდ გარკვეული ბალანსის დაცვას ავალდებულებს საარჩევნო სუბიექტებს. ამასთან პოლიტიკურ პარტიებს უტოვებს შესაძლებლობას პარტიული სიის გარკვეული ნაწილი ერთი და იმავე სქესის წარმომადგენლებითაც დააკომპლექტონ. რაც არც ერთ ეტაპზე არ გულისხმობს პარტიის ინტერესების და შეხედულებების იგნორირებას.

მიუხედავათ იმისა, რომ მოქმედი კანონმდებლობა ადგენს პოლიტიკური პარტიის, როგორც გარკვეული მსოფლმხედველობის მქონე გაერთიანების თავისუფლების გარანტიებს, არსებობს სახელმწიფოს მიერ დადგენილი წესები პოლიტიკური პარტიების საქმიანობასთან დაკავშირებით, რისი დაცვაც ევალებათ პოლიტიკურ პარტიებს.

დემოკრატიული სახელმწიფოს არსებობისთვის ჯანსაღი პოლიტიკური სისტემის შექმნასა და პარტიების გაძლიერებას გადამწყვეტი მნიშვნელობა ენიჭება, თუმცა სახელმწიფოს მიზანი მხოლოდ ერთი პოლიტიკური სუბიექტის გაძლიერება და მისი იდეოლოგიის თანმხვედრი რეგულაციების შემოღება ვერ იქნება. სახელმწიფო მოქმედ კანონმდებლობას ვერ მოარგებს კონკრეტული პოლიტიკური პარტიის იდეოლოგიას. სახელმწიფოს მიზანს უნდა წარმოადგენდეს ისეთი პოლიტიკური სისტემის შექმნა, რომელიც ყველა მონაწილეს მისცემს თანასწორ საწყისებზე გადაწყვეტილების მიღების პროცესში მონაწილეობის მიღების შესაძლებლობას.^[36]

გენდერული კვოტირების მექანიზმის არსებობით, გარკვეულწილად კაცებს და ქალებს შორის არსებული შესაძლებლობების გათანაბრება ხდება. ეს არის, ასევე, ერთგვარი ხაზგასმა იმისა, რომ პოლიტიკური პროცესები არ არის ღია მხოლოდ კაცებისთვის და მათ მსგავსად ქალებსაც სრული უფლება აქვთ წარმოდგენილი იყვნენ გადაწყვეტილების მიმღებ პოზიციებზე, როგორც ცენტრალურ, ასევე ადგილობრივ დონზე. კვოტირების სისტემის მოწინააღმდეგეები ხშირად საუბრობენ აღნიშნული სისტემის დისკრიმინაციულ ხასიათზე. მათი შეფასებით, პარტიული სიების ფორმირების დროს კვოტირების პირობებში ხდება არა ქალების პროფესიონალიზმზე და შესაძლებლობებზე, არამედ მათ სქესზე ხაზგასმა, რაც მცდარია. გენდერული კვოტირების მექანიზმის დანერგვა არ ნიშნავს კრიტერიუმების გაქრობას პოლიტიკური პარტიების მიერ კანდიდატების ნომინირებისა და პარტიული სიების ფორმირების პროცესში, ეს ერთგვარი ინსტრუმენტია ქალების მიმართ არსებული განგრძობადი დისკრიმინაციის გამოსასწორებლად და თანაბარი შესაძლებლობების გაჩენის უზრუნველსაყოფად, თუმცა არა პროფესიონალიზმისა და კომპეტენციის გვერდის ავლით. გენდერული კვოტირების მექანიზმის გაჩენა, გრძელვადიან პერსპექტივაში, პოლიტიკური კულტურისა და გენდერული სტერეოტიპებით გაჯერებული პრაქტიკის შეცვლასაც ისახავს მიზნად. იმ შემთხვევაში თუ ქალებს როგორც მხოლოდ ამომრჩევლებს ექნებათ პოლიტიკურ პროცესებში ჩართვის შესაძლებლობა ეს ვერ იქნება იმის გარანტია, რომ მათი საარჩევნო უფლებების სრულყოფილი რეალიზაცია მოხდეს. არსებითი თანასწორობა გაცილებით მეტი დატვირთვის მქონეა და ის ნიშნავს ქალებისთვის, როგორც ჯგუფისთვის წარმომადგენლობითი უფლებამოსილების შესაძლებლობის გაჩენას, იმ შიშებისა და განწყობების გაქრობას, რომელიც მათ როლს პოლიტიკაში ვერ ხედავს. კვოტირება არის მექანიზმი საიმისოდ, რათა ქალები ადეკვატურად იყვნენ წარმოდგენილი არჩევით ორგანოებში.

გენდერული კვოტირების მექანიზმის არსებობა კანონმდებლობაში სახელმწიფოს მდგრადი განვითარების ერთ-ერთი მთავარი პირობა, თანასწორობის, მშვიდობისა და დემოკრატიული ინსტიტუტების გაძლიერების გარანტიაა. მიუხედავად იმისა, რომ გასული ათწლეულების განმავლობაში ქალთა პოლიტიკური უფლებებისთვის ბრძოლა სისტემატურად მიმდინარეობდა, ქალთა არასათანადო წარმომადგენლობა პოლიტიკაში და მათი მონაწილეობა სახელმწიფოს უმაღლეს არჩევით ორგანოებში, როგორც ცენტრალურ, ასევე ადგილობრივ დონეზე, კვლავ გამოწვევად რჩება. ათასწლეულის განვითარების მიზნებიდან გამომდინარე, ქალთა პოლიტიკური მონაწილეობის საკითხი გენდერული თანასწორობისა და ქალთა გაძლიერებისთვის მნიშვნელოვანი გარემოებაა.^[37]

შესაბამისად, მიგვაჩნია, რომ სადავო ნორმა სრულად შეესაბამება საქართველოს კონსტიტუციითა და საერთაშორისო აქტებით განსაზღვრულ სახელმწიფოს ვალდებულებებს და წარმოადგენს პროპორციულ და თანაზომიერ ჩარევას პასიური საარჩევნო უფლებით დაცულ სფეროში. საკონსტიტუციო სასამართლოს აქვს ისტორიული შანსი ხელი შეუწყოს ქალთა პასიური საარჩევნო უფლების რეალიზაციის მიზნით არსებული მექანიზმის არსებობას საარჩევნო კანონმდებლობაში, რაც ქალთა პოლიტიკური უფლებებისთვის დაწყებული ბრძოლის გაგრძელებაა და აღნიშნულ საქმეზე მიღებული გადაწყვეტილებით ხელი შეუწყოს გენდერული თანასწორობისა და დემოკრატიული პროცესების ლეგიტიმაციას, რაც ქალებსა და კაცებს თანასწორად მისცეს შესაძლებლობას უზრუნველყონ საკუთარი საარჩევნო უფლების რეალიზაცია.

[1] კონსტიტუციური სარჩელი N1526 მოქალაქეთა პოლიტიკური გაერთიანება "ახალი პოლიტიკური ცენტრი", ჰერმან საბო, ზურაბ გირჩი ჯაფარიძე და ანა ჩიქოვანი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ

[2] საქართველოს სახელით საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს პლენუმის გადაწყვეტილება №3/2/5882016 წლის 14 აპრილი, ქ. ბათუმი, პ. 8;

[3] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2004 წლის 9 ივლისის №2/3/250-269 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს კონსერვატიული (მონარქისტული) პარტიის თავმჯდომარე თემურ ჟორჟოლიანი და იგორ გიორგაძის ამომრჩეველთა საინიციატივო ჯგუფი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“

[4] თ. ქინქლაძე, ქალთა პოლიტიკური მონაწილეობა და არსებული ბარიერები, სამართლიანი არჩევნებისა და დემოკრატიის საერთაშორისო საზოგადოება, 2018 წელი:

http://www.isfed.ge/geo/angarishebi/kalta-politikuri-tsarmomadgenloba-da-arsebuli-sakanonmdeblo-barierebi

[5] სამართლიანი არჩევნებისა და დემოკრატიის საერთაშორისო საზოგადოების კვლევა, 2014 წელი: https://isfed.ge/geo/tvitmmartvelobebi/isfed-is-kvlevis-mikhedvit-qvela-sakrebuloshi-shemashfotebeli-genderuli-disbalansia

^[6] თ. ქინქლაძე, ქალთა პოლიტიკური მონაწილეობა და არსებული ბარიერები, სამართლიანი არჩევნებისა და დემოკრატიის საერთაშორისო საზოგადოება, 2018 წელი: ქალთა პოლიტიკური მონაწილეობა და არსებული ბარიერები: http://www.isfed.ge/geo/angarishebi/kalta-politikuri-tsarmo

[7] იხ. ინფორმაცია: http://archive.ipu.org/wmn-e/classif.htm

[8] იხ. ინფორმაცია: http://archive.ipu.org/wmn-e/arc/classif011216.htm

[9] იხ. ინფორმაცია: http://archive.ipu.org/wmn-e/arc/classif311212.htm

[10] იხ. Women in Parliament: Beyond Numbers, IDEA, გვ.37;

[11] იქვე;

[12] საქართველოს ცენტრალური საარჩევნო კომისიის ინფორმაცია: http://cesko.ge/res/docs/Partiebibloke-bi25.09.2017new.pdf

[13] 2016 წლის საპარლამენტო არჩევნებზე რეგისტრირებული პოლიტიკური პარტიებიდან საარჩევნო სიაში განსხვავებული სქესი სულ მცირე 30%-ის წარმოდგენილი ყავდათ შემდეგ სუბიექტებს: „საარჩევნო ბლოკები: „ნინო ბურჯანაძე– დემოკრატიული მოძრაობა“, „დავით თარხან-მოურავი, ირმა ინაშვილი – საქართველოს პატრიოტთა ალიანსი, გაერთიანებული ოპოზიცია“, პოლიტიკური პარტიები: „საქართველოს ლეიბორისტული პარტია“, „თავისუფალი დემოკრატები“, „მშრომელთა სოციალისტური პარტია“, „საქართველოს რესპუბლიკური პარტია“ და „მემარცხენე ალიანსი“;

[14] 2016 წლის არჩევნების შემდეგ საბაზისო დაფინანსებაზე დანამატი მიიღეს შემდეგმა სუბიექტებმა: საარჩევნო ბლოკები: „ნინო ბურჯანაძე – დემოკრატიული მოძრაობა“, „დავით თარხან-მოურავი, ირმა ინაშვილი – საქართველოს პატრიოტთა ალიანსი, გაერთიანებული ოპოზიცია“, პოლიტიკური პარტიები: „საქართველოს ლეიბორისტული პარტია“ და „თავისუფალი დემოკრატები“;

[15] ცენტრალური საარჩევნო კომისიის ანგარიში: https://cesko.ge/res/docs/Parliament-Web.pdf

[16] Rethinking Women’s Substantive Representation Karen Celis, Sarah Childs, Johanna Kantola, and Mona Lena Krook Paper prepared for the European Consortium for Political Research, Joint Sessions of Workshops, Helsinki, Finland, May 7-12, 2007, გვ. 9

[17] კრიტიკული მასის თეორია 1980-იან წლებში შეიქმნა, თეორიის მიმდევრები ასაბუთებდნენ იმას, რომ ქალებს არ ექნებოდათ მნიშვნელოვანი გავლენა საკანონმდებლო პროცესებზე, თუ ისინი უმცირესობაში იქნებოდნენ.

[18] The value of women’s participation in parliament Enhancing the evidence base A research project Terms of Reference September 2018

[19] Recommendation Rec (2003) 3 adopted by the Committee of Ministers of the Council of Europe on 12 March 2003 and explanatory memorandum, https://rm.coe.int/1680519084, ბოლო ნახვა: 2.07.2020;

[20] Committee on the Elimination of Discrimination against Women, 18 September 2014, Adopted by the Committee at its fifty-eighth session (30 June-18 July 2014), ბოლო ნახვა 1.07.2020, https://bit.ly/2ZKVYR5

[21] „თანაბარი შესაძლებლობები და დისკრიმინაციის წინააღმდეგ ბრძოლა მიზნად უნდა ისახავდეს გენდერული თანასწორობის გაძლიერებას, მამაკაცებსა და ქალებს შორის თანაბარი შესაძლებლობების უზრუნველყოფას“, სოცირების შესახებ შეთანხმება ერთი მხრივ, საქართველოსა და მეორე მხრივ, ევროკავშირსა და ევროპის ატომური ენერგიის გაერთიანებას და მათ წევრ სახელმწიფოებს შორის, https://matsne.gov.ge/ka/document/view/2496959

[22] სახალხო დამცველი საქართველოში ადამიანის უფლებათა და თავისუფლებათა დაცვის მდგომარეობის შესახებ 2019 წლის ანგარიში: http://www.ombudsman.ge/res/docs/2020040215365449134.pdf

[23] იხ. საქართველოს კონსტიტუცია: https://matsne.gov.ge/ka/document/view/30346?publication=35

[24] DIRECTORATE GENERAL FOR INTERNAL POLICIES POLICY DEPARTMENT C: CITIZENS' RIGHTS AND CONSTITUTIONAL AFFAIRS GENDER EQUALITY Electoral Gender Quota Systems and their Implementation in Europe Update 2013

[25] ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოების გენდერული მონიტორინგი და პოლიტიკურ ცხოვრებაში ქალთა ჩართულობის გაძლიერება, https://isfed.ge/geo/tvitmmartvelobebi/isfed-is-kvlevis-mikhedvit-qvela-sakrebuloshi-shemashfotebeli-genderuli-disbalansia

[26] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2010 წლის 27 დეკემბრის №1/1/493 გადაწყვეტილება საქმეზე „მოქალაქეთა პოლიტიკური გაერთიანებები „ახალი მემარჯვენეები“ და „საქართველოს კონსერვატიული პარტია“ საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-8;

[27] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს პირველი კოლეგიის გადაწყვეტილება №1/1 /539

საქართველოს მოქალაქე ბესიკ ადამია საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ, II-7;

[28] იხ.https://1news.az/news/the-world-s-first-democratically-elected-muslim-woman-was-from-azerbaijani-village-of-georgia-photos

[29] იხ. კაცები, ქალები და გენდერული ურთიერთობები საქართველოში: საზოგადოების აღქმა და დამოკიდებულება, გვ. 19

[30] იხ. Zevnik and Others v. Slovenia (application no. 54893/18),

http://hudoc.echr.coe.int/eng?i=001-199209

[31] იხ.thers v. Slovenia - complaint about rejection of election candidate lists inadmissible, press release issued by the Registrar of the Court ECHR 425 (2019) 05.12.2019

[32] იხ. Zevnik and Others v. Slovenia (application no. 54893/18), 21,

http://hudoc.echr.coe.int/eng?i=001-199209

[33] იხ.Author(s): Parliamentary Assembly, Origin - Assembly debate on 21 April 2016 (16th Sitting) (see Doc. 14011, report of the Committee on Equality and Non-Discrimination, rapporteur: Ms Elena Centemero). Text adopted by the Assembly on 21 April 2016 (16th Sitting).

[34] Yumak and Sadak v. Turkey [GC] no. 10226/03, §§ 105-15, ECHR 2008;

[35] საქართველოს ორგანული კანონი „საქართველოს საარჩევნო კოდექსი“, მუხლი 77-ე, მე-5 ნაწილი: https://matsne.gov.ge/document/view/1557168?publication=61

[36] იხ. საქართველოს სახელით საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს პლენუმის გადაწყვეტილება №3/2/588, 2016 წლის 14 აპრილი,ქ. ბათუმი

[37] იხ. https://www.un.org/millenniumgoals/gender.shtml