თქვენ არ ეცნობით კონსტიტუციური სარჩელის/წარდგინების სრულ ვერსიას. სრული ვერსიის სანახავად, გთხოვთ, ვერტიკალური მენიუდან ჩამოტვირთოთ მიმაგრებული დოკუმენტი

1. სადავო ნორმატიული აქტ(ებ)ი

ა. საქართველოს კანონი პატიმრობის კოდექსი

2. სასარჩელო მოთხოვნა

3. საკონსტიტუციო სასამართლოსათვის მიმართვის სამართლებრივი საფუძვლები

საქართველოს კონსტიტუციის მე-60 მუხლის მე-4 პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტი, „საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის მე-19 მუხლის პირველი პუნქტის „ე“ ქვეპუნქტი და 39-ე მუხლის პირველი პუნქტის „ბ“ ქვეპუნქტი.

4. განმარტებები სადავო ნორმ(ებ)ის არსებითად განსახილველად მიღებასთან დაკავშირებით

კონსტიტუციური სარჩელის დასაშვებობა:

მიგვაჩნია, რომ კონსტიტუციური სარჩელი:

ა) ფორმით და შინაარსით შეესაბამება „საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის 31¹-ე მუხლით დადგენილ მოთხოვნებს;

ბ) შეტანილია უფლებამოსილი სუბიექტის - საქართველოს სახალხო დამცველის მიერ (საქართველოს კონსტიტუციის მე-60 მუხლის მე-4 პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტის მიხედვით, საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლო სახალხო დამცველის სარჩელის საფუძველზე იხილავს ნორმატიული აქტის კონსტიტუციურობას კონსტიტუციის მეორე თავით აღიარებულ ადამიანის ძირითად უფლებებთან მიმართებით);

გ) სარჩელში მითითებული საკითხი არის საკონსტიტუციო სასამართლოს განსჯადი;

დ) სარჩელში მითითებული საკითხი არ არის გადაწყვეტილი საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ;

ე) სარჩელში მითითებული საკითხი რეგულირდება საქართველოს კონსტიტუციის მე-11 მუხლის პირველი პუნქტითა და მე-15 მუხლის პირველი პუნქტით;

ვ) კანონით არ არის დადგენილი სასარჩელო ხანდაზმულობის ვადა;

ზ) სადავო კანონქვემდებარე ნორმატიულ აქტის კონსტიტუციურობაზე სრულფასოვანი მსჯელობა შესაძლებელია ნორმატიული აქტების იერარქიაში მასზე მაღლა მდგომი იმ ნორმატიული აქტის კონსტიტუციურობაზე მსჯელობის გარეშე, რომელიც კონსტიტუციური სარჩელით გასაჩივრებული არ არის.

5. მოთხოვნის არსი და დასაბუთება

დავის საგანი

საქართველოს კონსტიტუციის მე-11 მუხლის პირველ პუნქტთან და მე-15 მუხლის პირველ პუნქტთან მიმართებით სადავოდ მიგვაჩნია ის გარემოება, რომ პატიმრობა შეფარდებულ ბრალდებულს შეზღუდული აქვს ხანგრძლივი და ვიდეო პაემნით სარგებლობის უფლება. კერძოდ, სადავოდ მიგვაჩნია, საქართველოს პატიმრობის კოდექსის მე-17 მუხლის მე-10 ნაწილის შესაბამისი ნორმატიული შინაარსი, 17¹ მუხლის პირველი-მე-7 ნაწილების შესაბამისი ნორმატიული შინაარსი, ასევე 17² მუხლის პირველი ნაწილის პირველი წინადადების, მე-2 ნაწილის, მე-5 ნაწილის მე-2 წინადადების, მე-6 ნაწილის „ა“ და „ბ“ ქვეპუნქტების და მე-8 ნაწილის შესაბამისი ნორმატიული შინაარსი.

პატიმრობის კოდექსის მე-17 მუხლი განსაზღვრავს ბრალდებულის/მსჯავრდებული ხანმოკლე პაემნის უფლებას და მისი განხორციელების ზოგად წესებს. ამასთან ერთად, დასახელებული მუხლის მე-10 ნაწილი მიუთითებს, რომ „ბრალდებული სარგებლობს მხოლოდ ხანმოკლე პაემნის უფლებით, საქართველოს კანონმდებლობით გათვალისწინებული მოთხოვნების შესაბამისად.“ ამგვარად, სადავო ნორმა, მისი სიტყვასიტყვითი განმარტების გათვალისწინებით, არა მხოლოდ უზრუნველყოფს ბრალდებულს ხანმოკლე პაემნის უფლებით, არამედ, ამავე დროს, გამორიცხავს მის მიერ ხანგრძლივი და ვიდეო-პაემნით სარგებლობის შესაძლებლობას. შესაბამისად, მას ასევე გააჩნია უფლების შემზღუდავი შინაარსი.

საქართველოს პატიმრობის კოდექსის 17¹ მუხლის პირველი ნაწილის შესაბამისად, „პენიტენციურ დაწესებულებაში მყოფ მსჯავრდებულს, გარდა განსაკუთრებული რისკის თავისუფლების აღკვეთის დაწესებულებაში მოთავსებული მსჯავრდებულისა და ამ კოდექსის 50-ე მუხლის პირველი ნაწილის „ვ“ ქვეპუნქტით გათვალისწინებული მსჯავრდებულისა, უფლება აქვს, ისარგებლოს ვიდეოპაემნით (პირდაპირი ხმოვანი ან ვიზუალური ტელეხიდით) ნებისმიერ პირთან.“ დასახელებული ნორმა განსაზღვრავს ვიდეო-პაემნის უფლებას და ამ უფლებით მოსარგებლე სუბიექტებს, რომლებშიც არ არის გათვალისწინებული პატიმრობა შეფარდებული ბრალდებული. ამგვარად, ბრალდებულს შეზღუდული აქვს ვიდეო-პაემნით სარგებლობის უფლება.

ზემოაღნიშნული მუხლის მე-2 ნაწილი განსაზღვრავს მსჯავრდებულისთვის ვიდეო-პაემნით სარგებლობის უფლების შეზღუდვის პირობებს. ხოლო, მე-3 და მე-4 ნაწილები კი, მსჯავრდებულთან ვიდეო-პაემნის ორგანიზების წესსა და საფასურთან დაკავშირებულ საკითხებს. 17¹ მუხლის მე-6 ნაწილის მე-2 წინადადება და მე-7 ნაწილი ასევე განსაზღვრავს მსჯავრდებულთან ვიდეო-პაემნის განხორციელების ორგანიზაციულ საკითხებს.

გარდა ზემოაღნიშნული ნორმებისა, მხედველობაშია ასევე მისაღები 17² მუხლის პირველი ნაწილის პირველი წინადადება, რომლის შესაბამისად, „ხანგრძლივი პაემანი არის მსჯავრდებულის ამ მუხლის მე-2 ნაწილით განსაზღვრულ პირებთან ერთად ცხოვრება თავისუფლების აღკვეთის დაწესებულების ტერიტორიაზე, ამისათვის სპეციალურად გამოყოფილ ოთახში, მსჯავრდებულის ან ამ მუხლის მე-2 ნაწილით განსაზღვრული პირის ხარჯით, თავისუფლების აღკვეთის დაწესებულების წარმომადგენლის დაუსწრებლად.“ ამრიგად, აღნიშნული მუხლის პირველი ნაწილის პირველი წინადადება, ერთი მხრივ, განმარტავს ხანგრძლივ პაემანს, ხოლო, მეორე მხრივ კი, მის სუბიექტად განსაზღვრავს მხოლოდ მსჯავრდებულს და შესაბამისად, გამორიცხავს ბრალდებულ პატიმარს ამ უფლებით სარგებლობისაგან. ამდენად, ნორმას ბრალდებულთან მიმართებით გააჩნია უფლების შემზღუდავი ნორმატიული შინაარსი.

პატიმრობის კოდექსის 17² მუხლის მე-2 ნაწილის შესაბამისად, „მსჯავრდებულს მისი წერილობითი თხოვნის საფუძველზე შეიძლება მიეცეს შვილთან, ნაშვილებთან, გერთან, შვილიშვილთან, მეუღლესთან, პირთან, რომელთანაც საერთო შვილი ჰყავს, მშობელთან (მშვილებელთან), ბებიასთან, პაპასთან, დასთან და ძმასთან ხანგრძლივი პაემნის უფლება.“ აღნიშნული ნორმაც ოჯახის წევრებთან და ახლობლებთან ხანგრძლივი პაემნის უფლებით აღჭურვავს მხოლოდ მსჯავრდებულს.

კოდექსის 17² მუხლის მე-5 ნაწილის მე-2 წინადადების შესაბამისად, „მსჯავრდებულს მისი წერილობითი თხოვნის საფუძველზე, დაწესებულების დირექტორის შუამდგომლობითა და სამსახურის გენერალური დირექტორის თანხმობით კუთვნილი ხანგრძლივი პაემანი წელიწადში ერთხელ შეიძლება გაუგრძელდეს არაუმეტეს 47 საათამდე.“ ამდენად, ნორმა ხანგრძლივი პაემნის უფლებით აღჭურვილ ერთადერთ სუბიექტად მოიაზრებს მხოლოდ მსჯავრდებულს.

ზემოაღნიშნული მუხლის მე-8 ნაწილის თანახმად კი, „ხანგრძლივი პაემნის უფლების მიცემაზე თავისუფლების აღკვეთის დაწესებულების დირექტორის თანხმობა ან მოტივირებული უარი მსჯავრდებულს წერილობით ეცნობება.“ შესაბამისად, დასახელებული ნორმაც პატიმრობა შეფარდებულ ბრალდებულს გამორიცხავს ხანგრძლივი პაემნის უფლებით სარგებლობისაგან.

ამრიგად, დასახელებული ნორმები, მათი შინაარსიდან გამომდინარე, პატიმრობა შეფარდებულ ბრალდებულს იმპერატიულად გამორიცხავენ ხანგრძლივი და ვიდეო-პაემნის უფლებებით სარგებლობისგან, რაც ჩვენი აზრით, ეწინააღმდეგება საქართველოს კონსტიტუციის მე-11 მუხლის პირველ პუნქტს (თანასწორობის უფლება) და მე-15 მუხლის პირველ პუნქტს (ოჯახური ცხოვრების ხელშეუხებლობის უფლება).

სადავო ნორმების შინაარსი

სადავო ნორმებთან დაკავშრებით, უნდა ითქვას, რომ ისინი (მაგალითად, პატიმრობის კოდექსის მე-17-ე მუხლის მე-10 ნაწილი, 17¹ მუხლის პირველი ნაწილი, 17² მუხლის პირველი ნაწილი), ძირითადად, ადგენენ პატიმართა კონკრეტულ უფლებებს და მათი განხორციელების წესებს, აგრეთვე განსაზღვრავენ ამ უფლებათა სუბიექტებს (მოსარგებლეთა წრეს), რომელთაგანაც გამორიცხულია ბრალდებულის სტატუსის მქონე პატიმრები. მხედველობაშია მისაღები ის გარემოება, რომ თავისუფლება-შეზღუდული პირები, ძირითადად, გამონაკლისების გარდა, სარგებლობენ მხოლოდ იმ უფლებებით, რომლებიც მათ უშუალოდ კოდექსით აქვთ მინიჭებული. შესაბამისად, პატიმართა გარკვეული კატეგორიის გაუთვალისწინებლობა კონკრეტული უფლებით მოსარგებლე პირთა საკანონმდებლო ჩამონათვალში, ავტომატურად წარმოადგენს მათი ამ უფლებით სარგებლობის აბსოლუტურ შეზღუდვას. ამიტომ, პენიტენციური დაწესებულების პირობებში უფლებით აღმჭურველი ნორმის ფარგლების გაუმართლებელი შევიწროება მას, ბუნებრივად, ასევე აქცევს უფლების შემზღუდველი შინაარსის მატარებელ დანაწესად.

სადავო ნორმებში უფლების მზღუდავი ნორმატიული შინაარსის სწორად გააზრების თვალსაზრისით, მიზანშეწონილად მიგვაჩნია, გარკვეული პარალელი გავავლოთ საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2013 წლის 11 ივნისის №1/3/534 გადაწყვეტილებასთან საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე ტრისტან მამაგულაშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ.“. დასახელებულ გადაწყვეტილებაში საქმე შეეხებოდა დევნილის სტატუსის მინიჭების საკითხს. კერძოდ, სადავო ნორმამ უპირატესობა მიანიჭა იმ პირთა ჯგუფს, რომლებიც იძულებით გადაადგილდნენ „ოკუპირებული ტერიტორიების შესახებ“ საქართველოს კანონით განსაზღვრული ოკუპირებული ტერიტორიებიდან, ხოლო, პირები, რომლებმაც ასევე იძულებით დატოვეს საცხოვრებელი ადგილი იმ ტერიტორიებიდან, რომლებიც დასახელებული კანონის მიხედვით ოფიციალურად არ არის ცნობილი ოკუპირებულ ტერიტორიად, არ მოექცნენ კანონის რეგულირების სფეროში. შედეგად, დევნილის სტატუსი და მისი თანმდევი სოციალური გარანტიები ვრცელდებოდა მხოლოდ იმ პირებზე, რომელთა მუდმივი საცხოვრებელი ადგილი მდებარეობს კანონით განსაზღვრულ ოკუპირებულ ტერიტორიაზე. იმავდროულად, კანონით დაცული სფეროდან გამორიცხული იყვნენ პირები, რომლებმაც, ოკუპირებული ტერიტორიიდან დევნილი პირის მსგავსად, დატოვეს მათი სახლები და უსაფრთხოების არარსებობის გამო იქ ვერ ბრუნდებიან. ამგვარად, მოსარჩელის აზრით, ცალსახა იყო არსებითად თანასწორი პირების მიმართ არათანაბარი მოპყრობა.^[1]

მაშასადამე, საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ განხილულ, ზემოაღნიშნულ საქმეში, მოსარჩელისთვის პრობლემატური იყო არა თავისთავად ოკუპაციის ფაქტთან დევნილის სტატუსის დაკავშირება, არამედ ის გარემოება, რომ კანონმდებელი ოკუპაციის შედეგად იძულებით გადაადგილებული პირის დევნილად მიჩნევისათვის დამატებით მოითხოვდა სავალდებულო პირობის დაკმაყოფილებას - პირი უშუალოდ „ოკუპირებული ტერიტორიების შესახებ“ საქართველოს კანონით განსაზღვრული ტერიტორიიდან უნდა ყოფილიყო იძულებით გადაადგილებული.^[2]

მიუხედავად იმისა, რომ დასახელებულ საქმეში მოპასუხემ აღიარა სარჩელი, მეორე მხრივ, ხაზგასმით აღნიშნა, რომ „კანონმდებლის მიზანი სწორედ ოკუპირებული ტერიტორიიდან დევნილ პირთა სოციალური დახმარება არის“. უკავშირებს რა უშუალოდ „ოკუპირებული ტერიტორიების შესახებ“ საქართველოს კანონით განსაზღვრული ოკუპირებული ტერიტორიიდან პირთა იძულებით გადაადგილებას მათ დევნილად მიჩნევას, მოპასუხე აღნიშნავს: „თუ ტერიტორია არის ოკუპირებული და ჯერ სახელმწიფოს არა აქვს აღიარებული, რომ ეს ტერიტორია ოკუპირებულია, მაშინ დისკრიმინაციულად გამოდის მათ მიმართ ამ კანონის მოქმედება. მაგრამ ის, რომ გასაჩივრებული ნორმა ვცნოთ არაკონსტიტუციურად, მაშინ მთელ კანონს დაეკარგება აზრი... მთელი დებულება უნდა არსებობდეს კანონში, ვინაიდან კანონმდებლის მიზანი სწორე ოკუპირებული ტერიტორიიდან დევნილ პირთა სოციალური დახმარება არის.“^[3] აქვე მოპასუხე მხარემ განაცხადა, რომ „...ოკუპირებული ტერიტორიების გეოგრაფიის დაზუსტება უნდა მოხდეს კანონით „ოკუპირებული ტერიტორიების შესახებ“ და, შედეგად, სადავო ნორმის გავრცელება მოხდება ოკუპაციის ფაქტის გამო, ყველა იძულებით გადაადგილებულ პირზე.“^[4]

საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ, თავის 2013 წლის 11 ივნისის №1/3/534 გადაწყვეტილებაში კი აღნიშნა, რომ სადავო „...ნორმა განსაზღვრავს იმ პირთა წრეს, რომლებსაც მიიჩნევს დევნილად. კერძოდ, ამ კანონის მიზნებისათვის პირის დევნილად ცნობისთვის აუცილებელია შემდეგი პირობების არსებობა: ა) პირის იძულებით გადაადგილების ფაქტი - როდესაც პირი იძულებული გახდა, დაეტოვებინა თავისი მუდმივი საცხოვრებელი ადგილი; ბ) პირის იძულებით გადაადგილების მიზეზი - საფრთხე შეექმნა მის ან მასთან მცხოვრები ოჯახის წევრების სიცოცხლეს, ჯანმრთელობას ან თავისუფლებას; გ) იძულებით გადაადგილების საფუძველი - უცხო ქვეყნის მიერ ტერიტორიის ოკუპაცია, აგრესია და ადამიანის უფლებების მასობრივი დარღვევა. ნიშანდობლივია, რომ სადავო ნორმის მიხედვით, პირის დევნილად მიჩნევისთვის აუცილებელია, დასახელებული საფუძვლებითა და მიზეზებით პირის იძულებით გადაადგილება მოხდეს უშუალოდ ოკუპირებული ტერიტორიიდან. ეს არის გადამწყვეტი ფაქტორი, რომლის გარეშეც ყველა ზემოთ დასახელებული პირობის უტყუარობის არსებობა არ არის საკმარისი საფუძველი იძულებით გადაადგილებული პირის დევნილად ცნობისთვის. ამასთან, ოკუპირებულ ტერიტორიებად, ამავე კანონის 1¹ მუხლის „ნ“ ქვეპუნქტის თანახმად, მიიჩნევა „ოკუპირებული ტერიტორიების შესახებ“ საქართველოს კანონით განსაზღვრული ტერიტორიები.“^[5] შესაბამისად, მოცემული დავის ფარგლებში, საკონსტიტუციო სასამართლომ იმსჯელა, მხოლოდ ტერიტორიის ოკუპაციის ფაქტის შედეგად, ომის, აგრესიისა და ადამიანის უფლებების მასობრივი დარღვევის გამო იძულებით გადაადგილებული პირების - დევნილის სტატუსის განმსაზღვრელი რეგულაციის შესაბამისობაზე საქართველოს კონსტიტუციის თავდაპირველი რედაქციის მე-14 მუხლთან მიმართებით. ამ მიზნით კი, სასამართლოს პასუხი უნდა გაეცა მთავარი კითხვისთვის - სადავო ნორმა უზრუნველყოფდა თუ არა ზემოაღნიშნული საფუძვლით იძულებით გადაადგილებული ყველა პირის თანაბარ დაცვას, ხომ არ იწვევდა ის არსებითად თანასწორი პირების დაუსაბუთებელ დიფერენციაციას, დისკრიმინაციას?^[6]

ზემოაღნიშნული მსჯელობიდან გამომდინარე, საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ დაასკვნა, რომ მოცემული დავის ფარგლებში, სასამართლოს მიერ გამოკვლეული მონაცემების მიხედვით, „ოკუპირებული ტერიტორიების შესახებ“ საქართველოს კანონით განსაზღვრული ოკუპირებული ტერიტორიებიდან იძულებით გადაადგილებული პირები და მოსარჩელის იდენტურ მდგომარეობაში მყოფი პირები მიჩნეულ უნდა ყოფილიყვნენ არსებითად თანასწორ პირებად იძულებით გადაადგილების საფუძვლების, მიზეზების, უფლებათა დარღვევის მდგომარეობის, განვლილი და მოსალოდნელი საფრთხეების მიხედვით.^[7]

ამდენად, ზემოთ განხილულ საქმეში, საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ არსებითად იმსჯელა და არაკონსტიტუციურად მიიჩნია, დევნილის სტატუსითა და ამ სტატუსთან დაკავშირებული სოციალური გარანტიებით მოსარგებლეთა წრიდან, კონკრეტული კატეგორიის პირთა ჯგუფის გამორიცხვა.^[8]

ყოველივე ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, მიგვაჩნია, რომ წარმოდგენილ კონსტიტუციურ სარჩელში, ისევე, როგორც ჩვენს მიერ, ზემოთ, მაგალითად, მოყვანილ შემთხვევებში, სადავო ნორმები ადგენენ დიფერენცირებულ მოპყრობას არსებითად მსგავს მდგომარეობაში მყოფ პირებს შორის და უნდა შეფასდნენ მათი თანასწორობის უფლებასთან შესაბამისობის თვალსაზრისით.

თანასწორობის უფლების დარღვევა

საქართველოს კონსტიტუციის მე-11 მუხლის პირველი პუნქტი განამტკიცებს სამართლის წინაშე ყველას თანასწორობის პრინციპს. აღნიშნული კონსტიტუციური ნორმით აკრძალულია დისკრიმინაცია რასის, კანის ფერის, სქესის, წარმოშობის, ეთნიკური კუთვნილების, ენის, რელიგიის, პოლიტიკური ან სხვა შეხედულებების, სოციალური კუთვნილების, ქონებრივი ან წოდებრივი მდგომარეობის, საცხოვრებელი ადგილის ან სხვა ნიშნის მიხედვით. მოცემულ შემთხვევაში, მიგვაჩნია, რომ დიფერენცირებული მოპყრობის საფუძველს - ნიშანს, ბრალდებულის საპროცესო სტატუსი წარმოადგენს.

საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით, „თანასწორობის ფუნდამენტური უფლების დამდგენი ნორმა წარმოადგენს თანასწორობის უნივერსალურ კონსტიტუციურ ნორმა-პრინციპს, რომელიც ზოგადად გულისხმობს ადამიანების სამართლებრივი დაცვის თანაბარი პირობების გარანტირებას. კანონის წინაშე თანასწორობის უზრუნველყოფის ხარისხი ობიექტური კრიტერიუმია ქვეყანაში დემოკრატიისა და ადამიანის უფლებების უპირატესობით შეზღუდული სამართლის უზენაესობის ხარისხის შეფასებისათვის. ამდენად, ეს პრინციპი წარმოადგენს დემოკრატიული და სამართლებრივი სახელმწიფოს როგორც საფუძველს, ისე მიზანს.“^[9]

საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს განცხადებით, „(...) ნებისმიერი უფლების აღიარება აზრს დაკარგავს მასზე თანაბარი წვდომის გარანტირებული შესაძლებლობის გარეშე. ადამიანებისთვის სასიცოცხლოდ აუცილებელია განცდა, რომ მათ სამართლიანად ეპყრობიან.“^[10] „(...) თანასწორობის იდეა ემსახურება შესაძლებლობების თანასწორობის უზრუნველყოფას, ანუ ამა თუ იმ სფეროში ადამიანების თვითრეალიზაციისთვის ერთნაირი შესაძლებლობების გარანტირებას“.^[11]

საკონსტიტუციო სასამართლოს პოზიციით, „თანასწორობის უფლების შეზღუდვას ადგილი ექნება მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ აშკარაა არსებითად თანასწორი პირების მიმართ უთანასწორო მოპყრობა (ან არსებითად უთანასწორო პირების მიმართ თანასწორი მოპყრობა)“.^[12] ამდენად, პირველ რიგში უნდა დადგინდეს, იწვევს თუ არა სადავო ნორმებით დადგენილი აკრძალვა არსებითად თანასწორი პირების დიფერენცირებას. რისთვისაც, უნდა გამოიკვეთოს შესადარებელი პირები.

შესადარებელ პირთა დიფერენცირება

როგორც უკვე აღინიშნა, საქართველოს პატიმრობის კოდექსის სადავო დებულებები პატიმრობა შეფარდებულ ბრალდებულებს იმპერატიულად უკრძალავს ვიდეო-პაემნითა და ხანგრძლივი პაემნით სარგებლობის უფლებას.

შესაბამისად, მოცემულ შემთხვევაში, შესადარებელ პირებს წარმოადგენენ, ერთი მხრივ, ზემოაღნიშნულ კატეგორიას მიკუთვნებული ბრალდებულები, ხოლო, მეორე მხრივ, თავისუფლების აღკვეთის დაწესებულებაში მოთავსებული მსჯავრდებულები.

შესადარებელ პირთა არსებითი თანასწორობა

უპირველეს ყოვლისა, უნდა აღინიშნოს, რომ ბუნებრივია ბრალდებული თავისი სტატუსით და მდგომარეობით არ წარმოადგენს მსჯავრდებულის იდენტურ კატეგორიას. ასე, მაგალითად, საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის მე-3 მუხლის მე-8 ნაწილის შესაბამისად, მსჯავრდებული არის პირი, რომლის მიმართაც გამოტანილია სასამართლოს გამამტყუნებელი განაჩენი, იმ დროს, როდესაც იმავე მუხლის მე-19 ნაწილის თანახმად, ბრალდებულია პირი, რომლის მიმართაც არსებობს მხოლოდ დასაბუთებული ვარაუდი, რომ მან ჩაიდინა საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსით გათვალისწინებული დანაშაული. მიუხედავად აღნიშნულისა, პატიმრობა შეფარდებულ ბრალდებულს, ისევე, როგორც თავისუფლება აღკვეთილ მსჯავრდებულს გააჩნიათ ერთი საერთო ნიშანი, კერძოდ კი ის, რომ ორივეს შეზღუდული აქვთ თავისუფლება და ორივე იმყოფება სახელმწიფოს ეფექტური კონტროლის ქვეშ.

როგორც ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ თანასწორობის უფლებასთან მიმართებით განაცხადა, „ანალოგიურ სიტუაციაში“ ყოფნის დემონსტრირების მოთხოვნა არ ნიშნავს, რომ შესადარებელი ჯგუფები უნდა იყვნენ იდენტური.^[13] საკონსტიტუციო სასამართლოს აზრით კი, იმისთვის, რომ კონკრეტულ პირთა ჯგუფი, თანასწორობის თვალსაზრისით შესადარებელ კატეგორიებს წარმოადგენდნენ, „ისინი ამა თუ იმ შინაარსით, კრიტერიუმით მსგავს კატეგორიაში, ანალოგიურ გარემოებებში უნდა ხვდებოდნენ, არსებითად თანასწორნი უნდა იყვნენ კონკრეტულ ვითარებასა თუ ურთიერთობებში.^[14]

ზემოაღნიშნულის თვალსაზრისით, მხედველობაშია მისაღები საქართველოს პატიმრობის კოდექსის მე-13 მუხლი, რომელიც ბრალდებულისა და მსჯავრდებულის სამართლებრივი მდგომარეობის საფუძვლებს განსაზღვრავს. დასახელებული მუხლის პირველი ნაწილის თანახმად, სახელმწიფო უზრუნველყოფს ბრალდებულისა და მსჯავრდებულის კანონიერი უფლებებისა და თავისუფლებების, ასევე მათი სამართლებრივი, სოციალური და პირადი უსაფრთხოების დაცვას. მე-2 ნაწილის შესაბამისად კი, ბრალდებულს პატიმრობის, ხოლო მსჯავრდებულს თავისუფლების აღკვეთის აღსრულებისას გარანტირებული აქვს საქართველოს კონსტიტუციით, საქართველოს საერთაშორისო ხელშეკრულებებითა და შეთანხმებებით, ამ კოდექსით, სხვა საკანონმდებლო და კანონქვემდებარე ნორმატიული აქტებით აღიარებული უფლებები და თავისუფლებები.

შესაბამისად, ბრალდებულს/მსჯავრდებულს უფლება აქვს, საქართველოს კანონმდებლობით დადგენილი წესით უზრუნველყოფილი იყოს, საცხოვრებლით, კვებით, პირადი ჰიგიენით, ტანსაცმლით, შრომით, შრომისა და პირადი უსაფრთხოებით; სამედიცინო მომსახურებით; ახლო ნათესავებთან შეხვედრით (პაემნით), დამცველთან, დიპლომატიური წარმომადგენლობის, საკონსულო დაწესებულების და სხვა დიპლომატიურ წარმომადგენლებთან (უცხო ქვეყნის მოქალაქეებისათვის) შეხვედრით; სატელეფონო საუბრებით და მიმოწერით; ამანათებისა და ფულადი გზავნილების მიღება-გაგზავნით; უფასო იურიდიული დახმარებით და სამართლებრივი კონსულტაციებით; მიიღოს ზოგადი და პროფესიული განათლება; მონაწილეობა მიიღოს სპორტულ, კულტურულ, აღმზრდელობით და რელიგიურ ღონისძიებებში; მიიღოს ინფორმაცია პრესითა და მასობრივი ინფორმაციის სხვა საშუალებებით, ისარგებლოს მხატვრული და სხვა ლიტერატურით; პენიტენციური დაწესებულების დირექტორის ნებართვითა და კონტროლით ეწეოდეს ინდივიდუალურ საქმიანობას, ჰქონდეს ამისთვის საჭირო ინვენტარი და პენიტენციური დაწესებულების ხელშეწყობით მოახდინოს ინდივიდუალური საქმიანობის შედეგად დამზადებული ნივთის (ნაკეთობის) რეალიზაცია; შეიტანოს მოთხოვნა, საჩივარი; ყოველდღიურად არანაკლებ 1 საათისა იმყოფებოდეს სუფთა ჰაერზე (ისარგებლოს გასეირნების უფლებით); განსაკუთრებულ, პირად გარემოებებთან დაკავშირებით დროებით დატოვოს პენიტენციური დაწესებულება.^[15]

ამდენად, შეიძლება ითქვას, რომ როგორც ბრალდებული, ისე მსჯავრდებული თავისუფლების შეზღუდვის და მისგან მომდინარე საჭიროებების გათვალისწინებით, მსგავს ვითარებაში არიან, რის გამოც, სარგებლობენ პრაქტიკულად ერთი და იგივე უფლებებით, კანონმდებლობით გათვალისწინებული მცირე გამონაკლისების გარდა, რომლებიც, თავის მხრივ, ბრალდებულის გარდამავალ და დროში მკაცრად შეზღუდულ სტატუსს უნდა შეესაბამებოდნენ. მაშასადამე, ისინი, როგორც თავისუფლება შეზღუდული პირები, არიან თანასწორნი, მათი საჭიროებებისა და ამ საჭიროებების შესაბამისი უფლებებით სარგებლობის თვალსაზრისით. განსაკუთრებით კი ისეთი უფლებით სარგებლობის მხრივ, რომელიც საკუთარ ოჯახთან ურთიერთობის შენარჩუნების საჭიროებას უკავშირდება, რისი რეალიზაციის ყველაზე ეფექტურ ფორმას სწორედ ოჯახთან პირდაპირი, უშუალო და შეძლებისდაგვარად ინტიმურ გარემოში განხორციელებული კონტაქტის შესაძლებლობა წარმოადგენს.

უფლების შეზღუდვის კონსტიტუციურობა

საქართველოს კონსტიტუციის მე-11 მუხლის პირველი პუნქტით გარანტირებული სამართლის წინაშე თანასწორობის უფლება არ არის აბსოლუტური და დემოკრატიულ სახელმწიფოში შესაძლებელია მისი შეზღუდვა. საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით, „დიფერენცირებული მოპყრობისას ერთმანეთისაგან უნდა განვასხვაოთ დისკრიმინაციული დიფერენციაცია და ობიექტური გარემოებებით განპირობებული დიფერენციაცია. განსხვავებული მოპყრობა თვითმიზანი არ უნდა იყოს. დისკრიმინაციას ექნება ადგილი, თუ დიფერენციაციის მიზეზები აუხსნელია, მოკლებულია გონივრულ საფუძველს. მაშასადამე, დისკრიმინაცია არის მხოლოდ თვითმიზნური, გაუმართლებელი დიფერენციაცია, სამართლის დაუსაბუთებელი გამოყენება კონკრეტულ პირთა წრისადმი განსხვავებული მიდგომით. შესაბამისად, თანასწორობის უფლება კრძალავს არა დიფერენცირებულ მოპყრობას ზოგადად, არამედ მხოლოდ თვითმიზნურ და გაუმართლებელ განსხვავებას.“^[16]

საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით, დიფერენცირების არსებობის ყველა ინდივიდუალურ შემთხვევაში მისი დისკრიმინაციულობის მასშტაბი იდენტური არ არის და დამოკიდებულია უთანასწორო მოპყრობის თავისებურებებზე. „ცალკეულ შემთხვევაში ის შეიძლება გულისხმობდეს ლეგიტიმური საჯარო მიზნების არსებობის დასაბუთების აუცილებლობას ... სხვა შემთხვევებში ხელშესახები უნდა იყოს შეზღუდვის საჭიროება თუ აუცილებლობა. ზოგჯერ შესაძლოა საკმარისი იყოს დიფერენციაციის მაქსიმალური რეალისტურობა.“^[17]

დამკვიდრებული სასამართლო პრაქტიკის თანახმად, თანასწორობის უფლებასთან სადავო ნორმების შეფასებისას, ჩარევის ინტენსივობისა და დიფერენცირების ნიშნის გათვალისწინებით, სასამართლო იყენებს რაციონალური დიფერენცირების ან შეფასების მკაცრ ტესტს.

საკონსტიტუციო სასამართლოს პრაქტიკის მიხედვით, დიფერენცირების ინტენსივობის განსაზღვრისას გადამწყვეტი მნიშვნელობა ენიჭება იმას, თუ „არსებითად თანასწორი პირები რამდენად მნიშვნელოვნად განსხვავებულ პირობებში იმყოფებიან, დიფერენცირება რამდენად მკვეთრად დააცილებს ამ უკანასკნელთ კონკრეტულ საზოგადოებრივ ურთიერთობებში მონაწილეობის თანაბარი შესაძლებლობებიდან.“^[18] განსახილველ შემთხვევაში, სადავო ნორმა ბლანკეტური შინაარსისაა და ითვალისწინებს უფლებაში მაღალი ინტენსივობით ჩარევას, ვინაიდან, პატიმრობა შეფარდებულ ბრალდებულებს სრულად გამორიცხავს ვიდეო-პაემნითა და ხანგრძლივი პაემნით სარგებლობის შესაძლებლობისგან. შესაბამისად, მიგვაჩნია, რომ მოცემულ შემთხვევაში, თანასწორობის უფლებასთან სადავო ნორმის შესაბამისობის შეფასებისას, საკონსტიტუციო სასამართლომ უნდა იხელმძღვანელოს მკაცრი ტესტით.

ამდენად, ნორმის კონსტიტუციურობის შეფასებისათვის აუცილებელია, პირველ რიგში, დადგინდეს, სადავო რეგულაცია ემსახურება თუ არა ლეგიტიმური მიზნის მიღწევას. „მკაცრი ტესტის“ ფარგლებში დიფერენცირების შეფასებისას აუცილებელია დადგინდეს, რამდენად არის სახელმწიფოს მიერ უთანასწორო მოპყრობა აუცილებელი და არსებობს თუ არა დაუძლეველი სახელმწიფო ინტერესი.“^[19] „(...) ასევე მნიშვნელოვანია, რომ შეზღუდვით დაცული სიკეთე უფლებაში ჩარევის შედეგად ხელყოფილ ინტერესზე აღმატებული იყოს.“^[20]

ამასთან ერთად, საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით, თანაზომიერების პრინციპის თანახმად, „უფლების მზღუდავი საკანონმდებლო რეგულირება უნდა წარმოადგენდეს ღირებული საჯარო (ლეგიტიმური) მიზნის მიღწევის გამოსადეგ და აუცილებელ საშუალებას. ამავე დროს, უფლების შეზღუდვის ინტენსივობა მისაღწევი საჯარო მიზნის პროპორციული, მისი თანაზომიერი უნდა იყოს. დაუშვებელია, ლეგიტიმური მიზნის მიღწევა განხორციელდეს ადამიანის უფლების მომეტებული შეზღუდვის ხარჯზე.“^[21]

უფლების შეზღუდვის ლეგიტიმური მიზანი

უპირველეს ყოვლისა, უნდა აღინიშნოს, რომ თავისუფლება შეზღუდული პირის შესაძლებლობა, კონტაქტი იქონიოს, თუნდაც, საკუთარ ოჯახთან და ახლობელ ადამიანებთან, ზღვარდადებულია სახელმწიფოს ხელთ ობიექტურად არსებული შესაძლებლობებით. პირადი და ოჯახური ცხოვრების კონსტიტუციური უფლება ადგენს სახელმწიფოს ვალდებულებას, უზრუნველყოს იმ პირის ოჯახის წევრებთან კონტაქტის შესაძლებლობა, რომელიც იმყოფება სახელმწიფოს ეფექტური კონტროლის ქვეშ. აღნიშნული, ცხადია, გულისხმობს არა მხოლოდ ნეგატიურ ვალდებულებებს, არამედ სახელმწიფოს მხრიდან გარკვეული პოზიტიური ქმედებების განხორციელების საჭიროებასაც. თუმცა კონსტიტუცია არ მოითხოვს ამგვარი პოზიტიური ნაბიჯების გადადგმისას სახელმწიფოსთვის არაგონივრულად მძიმე ტვირთის დაკისრებას. პენიტენციურ სისტემაში მოთავსებული პირისათვის გარე სამყაროსთან კონტაქტის უზრუნველყოფა ხშირ შემთხვევაში საჭიროებს კომპლექსურ ქმედებათა განხორციელებას, ადამიანურ, ფინანსურ, ინფრასტრუქტურულ რესურსებს ან/და ბუნებრივ ფორსმაჟორულ სიტუაციებთან გამკლავებას, რათა, ერთი მხრივ, დაცულ იქნეს პირის კერძო ინტერესები, ხოლო, მეორე მხრივ, სახელმწიფოს ლეგიტიმური მიზნები საზოგადოებრივი და პენიტენციური სისტემის უსაფრთხოებასთან დაკავშირებით. ამდენად, შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ მაგალითად, თავისუფლება შეზღუდული პირის პირადი და ოჯახური ცხოვრების უფლება არ მოიცავს საკუთარი ოჯახის წევრებთან და ახლობელ ადამიანებთან იმგვარი კონტაქტის შესაძლებლობას, რომლის განხორციელებაც შესაძლოა, ბუნებით თავსებადია თავისუფლების აღკვეთის გამოყენებასთან, თუმცა სახელმწიფოს ხელთ არსებული რესურსების და არსებული მდგომარეობის გათვალისწინებით, სცდება გონივრულობის ფარგლებს.^[22] ამდენად, პატიმრისთვის ამგვარი კონტაქტის უზრუნველყოფა სახელმწიფოსაგან არ უნდა მოითხოვდეს არაგონივრულ, გადაულახავ ძალისხმევას და მისი ადმინისტრირება არსებული რესურსების პირობებში უნდა იყოს შესაძლებელი.^[23]

ყოველივე ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ პატიმრობა-შეფარდებული ბრალდებულისთვის გარესამყაროსთან კომუნიკაციის უფლება ზღვარდადებულია, ერთი მხრივ, საზოგადოებრივი და პენიტენციური სისტემის უსაფრთხოების ინტერესებით, ხოლო, მეორე მხრივ, სახელმწიფოს ხელში ობიექტურად არსებული რესურსებით.

როგორც უკვე აღინიშნა, ბრალდებული მსჯავრდებულის თანაბრად, პრაქტიკულად, იგივე უფლებებით სარგებლობს, იმ მცირე გამონაკლისის გარდა, რაც მის საპროცესო სტატუსს შეესაბამება. კერძოდ, პენიტენციურ დაწესებულებაში მოთავსებულ ბრალდებულს, მსჯავრდებულის ანალოგიურად, სრულად აქვს უზრუნველყოფილი გარე სამყაროსთან კომუნიკაციის ისეთი ფორმები, როგორებიცაა მიმოწერა, სატელეფონო საუბარი და ოჯახის წევრებთან ხანმოკლე პაემანი.

მხედველობაშია მისაღები, რომ, მაგალითად, მსჯავრდებულს, მისგან მომავალი რისკის შესაბამისად, თუ თავისუფლების აღკვეთის რომელ დაწესებულებაშია იგი მოთავსებული - დაბალი რისკის, ნახევრად ღია ტიპის, დახურული ტიპის თუ განსაკუთრებული რისკის თავისუფლების აღკვეთის დაწესებულებაში - ზემოაღნიშნული უფლებები, პატიმრობის კოდექსით შეზღუდული აქვს უფრო მეტი ინტენსივობით. ასე, მაგალითად, თუ დახურული ტიპის თავისუფლების აღკვეთის დაწესებულებაში მოთავსებული მსჯავრდებული 1 წლის განმავლობაში სარგებლობს 2 ხანგრძლივი პეამნის უფლებით, განსაკუთრებული რისკის თავისუფლების აღკვეთის დაწესებულებაში მსჯავრდებულს გააჩნია 1 ხანგრძლივი პაემანი. ამგვარი შეზღუდვები ვრცელდება ასევე სხვა უფლებებზეც, ისინი იმპერატიულადაა დადგენილი პატიმრობის კოდექსით და განპირობებულია შესაბამისი რისკის თავისუფლების აღკვეთის დაწესებულებაში მოთავსებული მსჯავრდებულისაგან მომავალი საფრთხით. ასე, მაგალითად, განსაკუთრებული რისკის თავისუფლების აღკვეთის დაწესებულებაში სასჯელის მოსახდელად თავსდება საშიშროების მაღალი რისკის მსჯავრდებული, რომლის პიროვნული თვისებები, კრიმინალური ავტორიტეტი, დანაშაულის ჩადენის მოტივი, დამდგარი მართლსაწინააღმდეგო შედეგი ან/და თავისუფლების აღკვეთის დაწესებულებაში გამოვლენილი ქცევა მნიშვნელოვან საფრთხეს უქმნის ან შეიძლება შეუქმნას თავისუფლების აღკვეთის დაწესებულებას ან გაშემომყოფთ, აგრეთვე საზოგადოების, სახელმწიფოს ან/და სამართალდამცველი ორგანოების უსაფრთხოებას. შესაბამისად, ასეთ შემთხვევაში უფლებათა შეზღუდვა უფრო მაღალი ინტენსივობით ხორციელდება.

ამდენად, შეიძლება ითქვას, რომ მსჯავრდებულის შემთხვევაში, უფლებებით სარგებლობის შეზღუდვა, უმთავრესად დაკავშირებულია, იმ საფრთხეების შეფასებასთან, რომლებიც გამომდინარეობს მსჯავრდებულის პიროვნებიდან და უკავშირდება თავისუფლების აღკვეთის დაწესებულების ან გარშემომყოფთა, აგრეთვე საზოგადოების, სახელმწიფო ან/და სამართალდამცველი ორგანოების უსაფრთხოებას. ასევე, მხედველობაშია მისაღები ისიც, რომ ამ რისკების შესაბამისად, უფლებების შეზღუდვა საქართველოს პატიმრობის კოდექსით იმპერატიულადაა დადგენილი.

ნიშანდობლივია, რომ პატიმრობის კოდექსი პატიმრობა შეფარდებულ ბრალდებულებს შორის მსგავს დიფერენცირებას a priori არ ახდენს. ასე, მაგალითად, პატიმრობის კოდექსის 79-ე მუხლის პირველი ნაწილის „გ“ ქვეპუნქტის შესაბამისად, ნებისმიერი ბრალდებული თანაბრად სარგებლობს უფლებით, პენიტენციური დაწესებულების კონტროლით, საკუთარი ხარჯით აწარმოოს მიმოწერა და 1 თვის განმავლობაში სამჯერ ჰქონდეს სატელეფონო საუბარი, თითოეული - არაუმეტეს 15 წუთისა. კოდექსის 77-ე მუხლის პირველი ნაწილი კი, ნებისმიერ ბრალდებულს 1 თვის განმავლობაში უზრუნველყოფს არა უმეტეს 4 ხანმოკლე პაემნის უფლებით. პატიმრობის კოდექსის შესაბამისად, აღნიშნული უფლებები, შესაძლებელია შეიზღუდოს გამომძიებლის ან პროკურორის დადგენილებით, ხოლო ხანმოკლე პაემანი - ასევე დაწესებულების დირექტორის მოტივირებული გადაწყვეტილებით.^[24] ამგვარად, თვითონ პატიმრობის კოდექსი იმპერატიულად არ ადგენს ბრალდებულის კომუნიკაციის უფლებების შეზღუდვის პირობებსა და ინტენსივობას და მას მთლიანად გამომძიებლის, პროკურორის და დაწესებულების დირექტორის მოტივირებულ გადაწყვეტილებას უკავშირებს, რაც ბუნებრივია ინდივიდუალურ ფაქტობრივ გარემოებებს უნდა დაეფუძნოს.

უნდა აღინიშნოს, რომ ბრალდებულის უფლებების მსჯავრდებულისაგან განსხვავებული საკანონმდებლო რეგულირება გამომდინარეობს ბრალდებულის განსაკუთრებული სტატუსიდან, რომელიც უდანაშაულობის პრეზუმფციას ეფუძნება. ბრალდებული არ ითვლება დამნაშავედ, რადგან მის მიმართ არსებობს მხოლოდ დასაბუთებული ვარაუდი, რომ მან ჩაიდინა სისხლის სამართლის კოდექსით გათვალისწინებული ქმედება. შესაბამისად, პატიმრობაში მოთავსებული ბრალდებულის მიმართ დამოკიდებულებაც ეფუძნება იმას, რომ ჯერ არ არის სასამართლოს მიერ საბოლოოდ დადგენილი არც მისი ბრალეულობა და აქედან გამომდინარე, ბრალდებულის პიროვნების საზოგადოებრივი საშიშროება.

ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, მხედველობაშია მისაღები ის მიზნები, რის გამოც ბრალდებულს აღკვეთის ღონისძიებად პატიმრობა აქვს შეფარდებული. საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 205-ე მუხლის პირველი ნაწილის შესაბამისად, პატიმრობა, როგორც აღკვეთის ღონისძიება, გამოიყენება მხოლოდ მაშინ, თუ ეს ერთადერთი საშუალებაა, რათა თავიდან იქნეს აცილებული: ა) ბრალდებულის მიმალვა და მის მიერ მართლმსაჯულების განხორციელებისათვის ხელის შეშლა; ბ) ბრალდებულის მიერ მტკიცებულებათა მოპოვებისათვის ხელის შეშლა; გ) ბრალდებულის მიერ ახალი დანაშაულის ჩადენა. ამდენად, პატიმრობა ემსახურება მხოლოდ ზემოაღნიშნული მიზნების მიღწევას, მხოლოდ ამიტომ არის იზოლირებული ბრალდებული, რომელიც უდანაშაულოდ ითვლება, სანამ გონივრულ ეჭვს მიღმა საპირისპირო არ დამტკიცდება.

როდესაც ბრალდებული პატიმრობაში იმყოფება, ბუნებრივია, ეს მიზნები მეტ-ნაკლებად მიღწეულია - მინიმუმამდეა დაყვანილი ბრალდებულის მიმალვის შესაძლებლობა, მტკიცებულებათა მოპოვებისათვის ხელის შეშლა, ახალი დანაშაულის ჩადენა. თუმცა, მათ შორის, პენიტენციურ დაწესებულებაშიც კი არსებობს იმის თეორიული რისკი, რომ ბრალდებულის გარესამყაროსთან კომუნიკაციით, რომელიმე ზემოაღნიშნულ მიზანს შეექმნას საფრთხე. კერძოდ, კომუნიკაციის საშუალებათა გამოყენებით, ბრალდებულმა შეიძლება დაგეგმოს პენიტენციური დაწესებულებიდან გაქცევა და მიმალვა, ზეგავლენა მოახდინოს მტკიცებულებათა მოპოვებაზე, დაგეგმოს ახალი დანაშაული. სწორედ ამიტომ, მისგან მომავალი რისკები, რომლებიც გარესამყაროსთან კომუნიკაციას უკავშირდება და საფრთხეს უქმნის მნიშვნელოვან საჯარო ინტერესებს, განისაზღვრება არა იმპერატიულად, არამედ, ინდივიდუალურად, ყოველ კონკრეტულ შემთხვევაში, რის თაობაზეც, უფლების შეზღუდვის პროპორციულობის პრინციპის დაცვით, გადაწყვეტილებას იღებს გამომძიებელი ან პროკურორი.

გარდა ამისა, ვინაიდან ბრალდებულის მიმართ აღკვეთის ღონისძიებად გამოყენებულია პატიმრობა, ეს თავისთავად უკვე ნიშნავს იმას, რომ იგი გარკვეული რისკის მატარებელია, სწორედ ამის საფუძველზე შეეფარდა მას პატიმრობა. ამიტომ, მან შესაძლებელია საფრთხე ასევე შეუქმნას პენიტენციური დაწესებულებისა და გარშემომყოფთა უსაფრთხოებას, სცადოს გაქცევა, პენიტენციურ დაწესებულებაში დაგეგმოს და ჩაიდინოს დანაშაული და ა.შ., რისი პრევენციის ვალდებულებაც, სწორედ პენიტენციურ დაწესებულებას და მის თანამშრომლებს გააჩნიათ. ზემოაღნიშნული ქმედებები შეიძლება ასევე დაიგეგმოს და განხორციელდეს კომუნიკაციის საშუალებათა გამოყენებითაც. მაგალითად, პაემნის დროს მოხდეს აკრძალული ნივთის გადაცემა, რომელიც საფრთხეს უქმნის გარშემომყოფთა უსაფრთხოებას, ან ბრალდებულის მხრიდან თავისი უფლებების განხორციელებისას საფრთხე შეექმნას პაემანში მონაწილე პირს, ან დაწესებულების თანამშრომელს. შესაბამისად, პენიტენციურ დაწესებულებას უნდა ჰქონდეს მოსალოდნელ საფრთხეზე ეფექტური პრევენციული რეაგირების შესაძლებლობა.

უნდა ითქვას, რომ პატიმრობას აღასრულებს სწორედ პენიტენციური დაწესებულება და იგია პასუხისმგებელი ბრალდებულის და გარშემომყოფთა უსაფრთხოებაზე, შესაბამისად, იგი ვერ იქნება შებოჭილი მხოლოდ გამოძიების მწარმოებელი ორგანოს გადაწყვეტილებით. აღნიშნულიდან გამომდინარე, საქართველოს პატიმრობის კოდექსის მე-17 მუხლის მე-2 ნაწილი, მაგალითად, ითვალისწინებს ბრალდებულისთვის ხანმოკლე პაემანის გამართვაზე პენიტენციური დაწესებულების დირექტორის მოტივირებულ უარს, რომელიც მას წერილობით ეცნობება. მხედველობაშია ასევე მისაღები პატიმრობის კოდექსის 77-ე მუხლის მე-2 ნაწილიც, რომლის თანახმად, გამოძიებისა და უსაფრთხოების ინტერესებიდან გამომდინარე, პატიმრობის დაწესებულების თანამშრომელს, რომელიც ვიზუალურად აკვირდება ბრალდებულის ხანმოკლე პაემანს, შეუძლია დაუყოვნებლივ შეწყვიტოს მისი მსვლელობა.

როგორც საკონსტიტუციო სასამართლომ განაცხადა, „ნორმის მზღუდავი ეფექტის ლეგიტიმურ მიზნებთან თანაზომიერება მოითხოვს უფლებაში ჩარევის ინდივიდუალიზაციასა და საჭიროებებზე მაქსიმალურ მორგებას.“^[25] თუ გავაანალიზებთ საქართველოს პატიმრობის კოდექსით დადგენილ ბრალდებულის/მსჯავრდებულის გარე სამყაროსთან კონტაქტის უფლებათა შეზღუდვის განხორციელების წესს, ისინი უმთავრესად ეფუძნება სწორედ ზემოაღნიშნულ მიდგომას. ასე, მაგალითად, მსჯავრდებულთან მიმართებით, მის უფლებებში ჩარევის ინტენსივობა, ძირითადად, ეფუძნება მისგან მომავალი რისკების შეფასებას, რომელსაც პროფესიონალთა შესაბამისი გუნდი ახორციელებს. რაც შეეხება ბრალდებულს, მისი გარესამყაროსთან კომუნიკაციის უფლებების შეზღუდვასთან დაკავშრებით, მოტივირებულ გადაწყვეტილებას იღებს გამომძიებელი ან პროკურორი, ხოლო, გარკვეულ შემთხვევებში კი, პენიტენციური დაწესებულების დირექტორი ინდივიდუალურად, უშუალოდ კონკრეტული ბრალდებულისგან მომავალი რისკების შესაბამისად.

ზემოაღნიშნული მიდგომიდან ერთგვარ გამონაკლისს წარმოადგენს ბრალდებულისათვის ვიდეო-პაემნისა და ხანგრძლივი პაემნის აკრძალვა, რომელიც უშუალოდ პატიმრობის კოდექსის შინაარსიდან იმპერატიულად გამომდინარეობს. ამდენად, იგი, გარკვეულწილად, ამოვარდნილია ბრალდებულისთვის კომუნიკაციის უფლების გამომძიებლის, პროკურორის ან დირექტორის მიერ შეზღუდვის ზოგადი წესიდან, რომელიც, პატიმრობის მიზნებს და ბრალდებულისგან მომავალი საფრთხის ინდივიდუალურ შეფასებას ეფუძნება. ამიტომ, მიგვაჩნია, რომ ბრალდებულის უფლებების ზემოაღნიშნული შეზღუდვა, რომელიც ვიდეო-პაემნითა და ხანგრძლივი პაემნით სარგებლობის აკრძალვას უკავშირდება, არ უნდა გამომდინარეობდეს უსაფრთხოების უზრუნველყოფისა და პატიმრობის ლეგიტიმური მიზნებიდან, ვინაიდან, ამ მიზნების მისაღწევად ასეთი იმპერატიული აკრძალვის საჭიროება არ არსებობს. უფლებათა შეზღუდვის განხორციელების ეს მეთოდი არ არის ლოგიკურ კავშირში ზემოაღნიშნულ საჯარო ინტერესებთან.

ამას მოწმობს ის გარემოებაც, რომ აკრძალვა ბლანკეტურად ვრცელდება ნებისმიერ ბრალდებულზე მიუხედავად მისგან მომავალი პოტენციური საფრთხის შეფასებისა - ბრალდებულია იგი ნაკლებად მძიმე, მძიმე თუ განსაკუთრებით მძიმე დანაშაულში, მომდინარეობს თუ არა ბრალდებულის პიროვნებისგან იმ დონის საფრთხე, რომელიც ბრალის დამტკიცების შემთხვევაში, განაპირობებდა მის მოთავსებას, მაგალითად, განსაკუთრებული რისკის დაწესებულებაში და ზოგადად, ექმნება თუ არა რაიმე საფრთხე გამოძიების ინტერესებს თუ პატიმრობის ლეგიტიმურ მიზნებს, რის თაობაზეც გადაწყვეტილება, ყოველ კონკრეტულ შემთხვევაში, ინდივიდუალურად უნდა მიიღოს გამომძიებელმა, პროკურორმა ან დაწესებულების დირექტორმა.

ყოველივე ზემოაღნიშნულის გათვალისწინებით, ვთვლით, რომ სადავო ნორმებით გათვალისწინებული იმპერატიული აკრძალვის მიზეზი სხვა მხრივ უნდა გამოვკვეთოთ. ამდენად, მიზანშეწონილად მიგვაჩნია, უფრო დეტალურად გავაანალიზოთ ხანგრძლივი პაემნისა და ვიდეო-პაემნის განხორციელების და მათი ადმინისტრირების წესები.

საქართველოს პატიმრობის კოდექსის 17² მუხლი განსაზღვრავს მსჯავრდებულის ხანგრძლივი პაემნის უფლებას. აღნიშნული მუხლის პირველი ნაწილის შესაბამისად, ხანგრძლივი პაემანი არის მსჯავრდებულის კოდექსით განსაზღვრულ პირებთან^[26] ერთად ცხოვრება თავისუფლების აღკვეთის დაწესებულების ტერიტორიაზე, ამისათვის სპეციალურად გამოყოფილ ოთახში, მსჯავრდებულის ან ამ მუხლის მე-2 ნაწილით განსაზღვრული პირის ხარჯით, თავისუფლების აღკვეთის დაწესებულების წარმომადგენლის დაუსწრებლად.

17² მუხლის მე-5 ნაწილის თანახმად, ხანგრძლივი პაემანი გრძელდება არაუმეტეს 23 საათისა. ამავე დროს, მსჯავრდებულს მისი წერილობითი თხოვნის საფუძველზე, დაწესებულების დირექტორის შუამდგომლობითა და სამსახურის გენერალური დირექტორის თანხმობით, კუთვნილი ხანგრძლივი პაემანი წელიწადში ერთხელ შეიძლება გაუგრძელდეს არაუმეტეს 47 საათამდე.

მხედველობაშია ასევე მისაღები, საქართველოს სასჯელაღსრულებისა და პრობაციის მინისტრის 2014 წლის 22 ივლისის #132 ბრძანებით დამტკიცებული მსჯავრდებულთა ხანგრძლივი პაემნის განხორციელების წესი. აღნიშნული წესის მე-3 მუხლის მე-2 პუნქტით განსაზღვრულია, რომ მსჯავრდებულს უფლება აქვს: ა) დაბალი რისკის თავისუფლების აღკვეთის დაწესებულებაში 1 წლის განმავლობაში ჰქონდეს 6 ხანგრძლივი პაემანი, ხოლო წახალისების ფორმით - წელიწადში 3 დამატებითი ხანგრძლივი პაემანი; ბ) ნახევრად ღია ტიპის თავისუფლების აღკვეთის დაწესებულებაში 1 წლის განმავლობაში ჰქონდეს 3 ხანგრძლივი პაემანი, ხოლო წახალისების ფორმით - წელიწადში 2 დამატებითი ხანგრძლივი პაემანი; გ) დახურული ტიპის თავისუფლების აღკვეთის დაწესებულებაში 1 წლის განმავლობაში ჰქონდეს 2 ხანგრძლივი პაემანი, ხოლო წახალისების ფორმით - წელიწადში 1 დამატებითი ხანგრძლივი პაემანი; გ¹) განსაკუთრებული რისკის თავისუფლების აღკვეთის დაწესებულებაში წლის განმავლობაში ჰქონდეს 1 ხანგრძლივი პაემანი, ხოლო წახალისების ფორმით - წელიწადში 1 დამატებითი პაემანი; დ) არასრულწლოვანთა სარეაბილიტაციო დაწესებულებაში 1 წლის განმავლობაში ჰქონდეს 4 ხანგრძლივი პაემანი, ხოლო წახალისების ფორმით - წელიწადში 6 დამატებითი ხანგრძლივი პაემანი; ე) ქალთა სპეციალურ დაწესებულებაში 1 წლის განმავლობაში ჰქონდეს 3 ხანგრძლივი პაემანი, ხოლო წახალისების ფორმით - წელიწადში 2 დამატებითი ხანგრძლივი პაემანი.

ხანგრძლივი პაემნის განხორციელების წესის მე-7 მუხლი განსაზღვრავს ხანგრძლივი პაემნის ოთახში ყოფნის პირობებს. კერძოდ, პაემნის ოთახი წარმოადგენს სასტუმროს ტიპის საცხოვრებელს. ამასთან, მასში შექმნილი საყოფაცხოვრებო და სანიტარულ-ჰიგიენური პირობები არ უნდა ლახავდეს მსჯავრდებულის ან სტუმრის პატივსა და ღირსებას. პაემნის ოთახი უზრუნველყოფილი უნდა იყოს ძირითადი საყოფაცხოვრებო ნივთებით (საწოლი - ორი სტანდარტული და ერთი ბავშვის, მაგიდა, სკამი, ტუმბო) და აბაზანით.

გარდა ამისა, მნიშვნელოვანია შესაბამისი უსაფრთხოების უზრუნველყოფის ღონისძიებების ორგანიზებაც. ასე, მაგალითად, საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შეფასებით, „...ხანგრძლივი პაემნის მიმდინარეობისას თავისუფლების აღკვეთის დაწესებულებაში მოთავსებულ მსჯავრდებულს საკმაოდ ხანგრძლივი (23 საათამდე) ვადით აქვს კონტაქტი კანონით განსაზღვრულ ახლო ნათესავებთან. ამავე დროს, ეს კონტაქტი ხორციელდება პენიტენციური დაწესებულების წარმომადგენლების დასწრებისა და მეთვალყურეობის გარეშე. შესაბამისად, არსებობს რისკი, რომ ხანგრძლივი პაემნის მიმდინარეობისას საფრთხე შეექმნას გარკვეულ კერძო და საჯარო ინტერესებს. შესაძლებელია, ხანგრძლივი პაემნის გამოყენებით, შეიქმნას დაწესებულებაში აკრძალული ნივთების მოხვედრის საფრთხე, ასევე შესაძლებელია, ხანგრძლივი პაემანი გამოყენებულ იქნეს მსჯავრდებულებსა და მესამე პირებს შორის უკანონო კომუნიკაციის საშუალებად და ა.შ.“.^[27] ამდენად, ხანგრძლივი პაემნის შემთხვევაში, განსაკუთრებული მნიშვნელობა გააჩნია უსაფრთხოების შესაბამისი დონის უზრუნველყოფას.

ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, ხანგრძლივი პაემნის უსაფრთხოდ და სათანადო დონეზე განხორციელება მოითხოვს პენიტენციური დაწესებულების როგორც საკადრო, ისე მნიშვნელოვანი მატერიალურ-ტექნიკური რესურსების მობილიზებას. ამავე დროს, თუ მხედველობაში მივიღებთ იმ გარემოებას, რომ ხანგრძლივი პაემნის ოთახი არის სასტუმროს ნომრის ტიპის სივრცე და იგი უნდა აკმაყოფილებდეს ისეთ სტანდარტს, რომელიც არ შელახავს არა მხოლოდ მსჯავრდებულის, არამედ, პაემანში მონაწილე პირების ღირსებას, განსაკუთრებით კი, პაემანზე მისულ ბავშვს არ შეუქმნის სტრესულ გარემოს, პენიტენციურ დაწესებულებაში მათი მოწყობა და სათანადოდ აღჭურვა, მსჯავრდებულთა რაოდენობის გათვალისწინებით, ბუნებრივად შეზღუდულია ციხის პირობებში.

ამ მხრივ, გასათვალისწინებელია ხანგრძლივი პაემნის განხორციელების წესის მე-9 მუხლი, რომელიც პაემნის განხორციელების დროებით წესს განსაზღვრავს და რომლის პირველი ნაწილი ადგენს, რომ იმ შემთხვევაში, თუ დაწესებულებაში, რომელშიც განთავსებულია მსჯავრდებული არ არის ხანგრძლივი პაემნის განხორციელებისათვის საჭირო ინფრასტრუქტურა, მსჯავრდებული შესაძლებელია, პენიტენციური დეპარტამენტის დირექტორის ბრძანებით, დროებით გაიყვანონ იმ დაწესებულებაში, სადაც შესაძლებელია ხანგრძლივი პაემნის განხორციელება. აღნიშნული მიუთითებს, ხანგრძლივი პაემნის სივრცეების შეზღუდულ რაოდენობაზე, რაც ბუნებრივად იწვევს ამ უფლებით სრულყოფილად სარგებლობის შესაძლებლობის შეზღუდვასაც.

აქედან გამომდინარე, ხანგრძლივი პაემნით სარგებლობის უფლების მიცემა მხოლოდ მსჯავრდებულთათვის, შესაძლებელია გამართლებული იყოს სწორედ მის ადმინისტრირებასთან დაკავშირებული სიძნელეებით.

მიგვაჩნია, რომ ანალოგიურად უნდა გავაანალიზოთ ვიდეო-პაემნით სარგებლობის ადმინისტრირების წესიც. საქართველოს პატიმრობის კოდექსის 17¹ მუხლის პირველი ნაწილის შესაბამისად, ვიდეო-პაემანი წარმოადგენს მსჯავრდებულის პირდაპირ ვიზუალურ და ხმოვან ტელეხიდს. ვიდეო-პაემნის განხორციელების დეტალური წესები კი განსაზღვრულია საქართველოს სასჯელაღსრულების, პრობაციისა და იურიდიული დახმარების საკითხთა მინისტრის 2011 წლის 5 აპრილის #55 ბრძანებით დამტკიცებული წესით.

დასახელებული წესის პირველი მუხლის თანახმად, საქართველოს სასჯელაღსრულებისა და პრობაციის სამინისტრო (შემდგომში - სამინისტრო) თავისუფლების აღკვეთის დაწესებულების (შემდგომში - დაწესებულება) მეშვეობით უზრუნველყოფს ვიდეო-პაემნის უფლებით მოსარგებლე მსჯავრდებულისათვის შესაბამისი საკომუნიკაციო და ტექნიკური საშუალებებით აღჭურვილი პუნქტების მოწყობას დაწესებულებაში.

გარდა ამისა, იგივე მუხლის მე-2 პუნქტით განსაზღვრულია, რომ მსჯავრდებულთან ვიდეო-პაემნის მსურველი პირების რეგისტრაციას, შესაბამისი გრაფიკის შედგენას (რაც, გარკვეულწილად, მიუთითებს ვიდეო-პამნის საშუალებათა შეზღუდულ რაოდენობაზე), განსაზღვრული დაწესებულებების შესაბამის ინფორმირებას, ვიდეო-პაემნის გამართვის პროცესის კოორდინაციასა და მსჯავრდებულთან ვიდეო-პაემნის მსურველ პირთა მიღება-დაკავშირებას უზრუნველყოფს არასაპატიმრო სასჯელთა აღსრულებისა და პრობაციის ეროვნული სააგენტო მისი ტერიტორიული ორგანოების - არასაპატიმრო სასჯელთა აღსრულებისა და პრობაციის ბიუროების მატერიალურ-ტექნიკური და საკადრო რესურსების გამოყენებით.

ვიდეო-პაემნით სარგებლობის წესის მე-2 მუხლის შესაბამისად, მსჯავრდებულთან ვიდეო-პაემნის განხორციელება შესაძლებელია ათი კალენდარული დღის განმავლობაში არაუმეტეს ერთხელ, სამუშაო დღეებში 10 საათიდან 18 საათამდე. მსჯავრდებულს წახალისების ფორმით შეიძლება მიეცეს დამატებითი ვიდეო-პაემანი. გარდა ზემოაღნიშნულისა, დასახელებული წესის მე-4 მუხლი, ასევე მიუთითებს ვიდეო-პაემნის ორგანიზების ეტაპობრივი განხორციელების თაობაზე, რაც მეტყველებს იმაზე, რომ ვიდეო-პაემნის ორგანიზება არ არის ხელმისაწვდომი ყველა პენიტენციურ დაწესებულებაში.

ამრიგად, იმისათვის, რომ შედგეს ვიდეო-პაემანი, უპირველეს ყოვლისა, უნდა მოხდეს შესაბამისი საკომუნიკაციო და ტექნიკური საშუალებებით აღჭურვილი პუნქტების მოწყობა უშუალოდ პენიტენციურ დაწესებულებაში. გარდა ამისა, ვიდეო-პაემნის მონაწილეთა მიღება-დაკავშირებას პენიტენციური დაწესებულების გარეთ, უზრუნველყოფენ არასაპატიმრო სასჯელთა აღსრულებისა და პრობაციის ეროვნული სააგენტო მისი ტერიტორიული ორგანოების - არასაპატიმრო სასჯელთა აღსრულებისა და პრობაციის ბიუროები, მათივე მატერიალურ-ტექნიკური და საკადრო რესურსების გამოყენებით. ამდენად, ვიდეო-პაემნის განხორციელება ასევე მოითხოვს მნიშვნელოვანი მატერიალურ-ტექნიკური თუ ადამიანური რესურსების მობილიზებას არა მხოლოდ პენიტენციური დაწესებულების შიგნით, არამედ, ასევე, მის გარეთ. აქვე, მხედველობაშია მისაღები ისიც, რომ ვიდეო-პაემნის ორგანიზება ეტაპობრივად ხორციელდება შესაბამის პენიტენციურ დაწესებულებებში, რაც მეტყველებს სახელმწიფოს შეზღუდულ შესაძლებლობებზე.

ამდენად, სადავო ნორმებით გათვალისწინებული აკრძალვის ლეგიტიმურ მიზანს, ჩვენი აზრით, წარმოადგენს ვიდეო-პაემნითა და ხანგრძლივი პაემნით სარგებლობის უფლების მხოლოდ მსჯავრდებულთათვის მიცემა, იმ პირობებში, როდესაც შეზღუდულია ამ უფლებათა განსახორციელებლად საჭირო შესაბამისი მატერიალურ-ტექნიკური რესურსები.

აქვე, მხედველობაშია მისაღები ისიც, რომ საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 205-ე მუხლის მე-2 ნაწილით დადგენილია, რომ ბრალდებულის პატიმრობის საერთო ვადამ არ უნდა გადააჭარბოს 9 თვეს. თუმცა, ამავე მუხლის მე-3 ნაწილის შესაბამისად, ბრალდებულის პატიმრობის ვადა წინასასამართლო სხდომამდე არ უნდა აღემატებოდეს მისი დაკავებიდან 60 დღეს და ამ ვადის გასვლის შემდეგ, ბრალდებული უნდა გათავისუფლდეს პატიმრობიდან, გარდა ამავე კოდექსით გათვალისწინებული გამონაკლისისა. მხედველობიდან არ უნდა გამოგვრჩეს ის გარემოება, რომ ზოგიერთ შემთხვევაში, პირს შესაძლებელია, პირობითად, პატიმრობაში ყოფნის 9 თვიანი ვადის ამოწურვამდე, წარედგინოს ახალი ბრალი. იმ შემთხვევაშიც კი, თუ პირველ სისხლის სამართლის საქმეში ბრალდებული გამართლდება, იგი, შესაძლებელია, კვლავ დარჩეს პატიმრობაში ბრალდებულის სტატუსით, თუ სისხლის სამართლის მეორე საქმეშიც აღკვეთის სწორედ ეს ღონისძიება იქნება გამოყენებული.^[28] ამდენად, პირის ბრალდებულის სტატუსით პატიმრობაში ყოფნა, წარდგენილი ბრალდებების რაოდენობის შესაბამისად, შესაძლებელია, გაცილებით აღემატებოდეს სსსკ-ის 205-ე მუხლით გათვალისწინებულ 9 თვიან ვადას ხ

ყოველივე ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, სადავო ნორმებით გათვალისწინებული აკრძალვის ლეგიტიმურ მიზნად, შეგვიძლია განვსაზღვროთ, ხანგრძლივი- და ვიდეო-პაემნით სარგებლობის უფლების მხოლოდ მსჯავრდებულთათვის მიცემა, იმ პირობებში, როდესაც შეზღუდულია მათ განსახორციელებლად საჭირო მატერიალურ-ტექნიკური რესურსები.

გამოსადეგობა

საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს დამკვიდრებული პრაქტიკით, მნიშვნელოვანი ლეგიტიმური მიზნის არსებობა თავისთავად არ ნიშნავს, რომ უფლებაში ჩარევა გამართლებულია. შეზღუდვის თანაზომიერებისათვის ასევე აუცილებელია, დაკმაყოფილებული იყოს გამოსადეგობის მოთხოვნაც. თავის მხრივ, ღონისძიების გამოსადეგობაზე მსჯელობისას, „საკონსტიტუციო სასამართლომ უნდა დაადგინოს, რამდენად არსებობს ლოგიკური კავშირი ... ლეგიტიმურ მიზანსა და სადავო ნორმებით დადგენილ უფლების შეზღუდვის ფორმას შორის - რამდენად იძლევა სადავო ნორმები დასახელებული ლეგიტიმური მიზნის მიღწევის შესაძლებლობას.“^[29]

როგორც უკვე ითქვა, სადავო ნორმების შინაარსიდან გამომდინარე აკრძალვის ლეგიტიმურ მიზანს წარმოადგენს მსჯავრდებულთათვის ვიდეო-პაემნითა და ხანგრძლივი პაემნით სარგებლობის უფლების ეფექტური რეალიზება, იმ პირობებში, როდესაც შეზღუდულია ამ უფლებათა განსახორციელებლად საჭირო შესაბამისი მატერიალურ-ტექნიკური რესურსები. ბუნებრივია, თუ არასწორი რეგულირება და ადმინისტრირება გამოიწვევს ვიდეო-პაემნითა და ხანგრძლივი პაემნით სარგებლობის ფაქტობრივ პარალიზებას, ამან შესაძლებელია განაპირობოს, მათ შორის, იმ მსჯავრდებულთა უფლებების დარღვევა, რომლებიც, ისედაც შეზღუდული რაოდენობით სარგებლობენ კონტაქტის ამ შესაძლებლობებით, მაგალითად, იგივე ხანგრძლივი პაემნით, რაც, თავის მხრივ, უფლების უფრო ინტენსიურ შეზღუდვას გამოიწვევდა და პატიმრებში გააჩენდა უსამართლობის განცდას.

ასეთ ვითარებაში, კანონმდებელი ბრალდებულისათვის ვიდეო-პაემნითა და ხანგრძლივი პაემნით სარგებლობის ბლანკეტური აკრძალვით, უდავოდ უზრუნველყოს მსჯავრდებულთა მიერ ამ საშუალებებით უფრო ეფექტურ სარგებლობას, ვიდრე ეს ბრალდებულისთვის ამ უფლებების მიცემის შემთხვევაში იქნებოდა შესაძლებელი, რაც, თავის მხრივ, წარმოადგენს ლეგიტიმური მიზნის მიღწევის გამოსადეგ საშუალებას.

ყოველივე ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, არსებობს ლოგიკური კავშირი სადავო ნორმებით გათვალისწინებულ ღონისძიებასა და ლეგიტიმურ მიზანს შორის.

აუცილებლობა

უპირველს ყოვლისა, უნდა ითქვას, რომ საკონსტიტუციო სასამართლოს აზრით, პატიმრის უფლება არ მოიცავს ადამიანებთან იმგვარი გარე „...კონტაქტის შესაძლებლობას, რომლის განხორციელებაც შესაძლოა, ბუნებით თავსებადია თავისუფლების აღკვეთის გამოყენებასთან, თუმცა სახელმწიფოს ხელთ არსებული რესურსების და არსებული მდგომარეობის გათვალისწინებით, სცდება გონივრულობის ფარგლებს.“^[30]

ზემოაღნიშნულის თვალსაზრისით, გასათვალისწინებელია, რომ პენიტენციურ დაწესებულებაში, შეზღუდულ ტერიტორიაზე და შეზღუდული მატერიალურ-ტექნიკური რესურსების პირობებში, თავმოყრილია ადამიანთა დიდი რაოდენობა, რომლებსაც თანაბარი საჭიროებები და მოთხოვნილებები გააჩნიათ. ამიტომ, მნიშვნელოვანია, რომ მათი მართლზომიერი საჭიროებებიდან და მოთხოვნილებებიდან გამომდინარე უფლებების დაკმაყოფილება მოხდეს სამართლიანად, რისთვისაც აუცილებელია პენიტენციურ დაწესებულებაში არსებული შესაბამისი საშუალებების რაციონალური განაწილება. დისკრიმინაციულია, თუ პატიმართა ერთი ჯგუფისთვის, მაგალითად, კომუნიკაციის კონკრეტული საშუალებით სარგებლობის უფლება იმდენად ფართო იქნება, რომ პრაქტიკულად გამორიცხავს, ან სერიოზულად შეაფერხებს ამ უფლებით სხვათა სარგებლობას.

როგორც უკვე ითქვა, სადავო ნორმებით გათვალისწინებული აკრძალვის ლეგიტიმურ მიზანს წარმოადგენს მხოლოდ მსჯავრდებულთათვის ვიდეო-პაემნითა და ხანგრძლივი პაემნით სარგებლობის უფლების რეალიზება, იმ პირობებში, როდესაც შეზღუდულია ამ უფლებათა განსახორციელებლად საჭირო შესაბამისი მატერიალურ-ტექნიკური რესურსები. მიგვაჩნია, რომ მართალია სადავო ნორმებით დადგენილი იმპერატიული აკრძალვა წარმოადგენს ზემოაღნიშნული ლეგიტიმური მიზნის მიღწევის გამოსადეგ საშუალებას, თუმცა, იგი, გარკვეულ შემთხვევებში, არაპროპორციულად და დისკრიმინაციულად ზღუდავს ბრალდებულთა უფლებას ისარგებლონ ვიდეო-პაემნისა და ხანგრძლივი პაემნის უფლებებით.

მიგვაჩნია, რომ ზემოაღნიშნული უფლებებით სარგებლობის თვალსაზრისით, ამგვარი ბლანკეტური განსხვავება, რომელსაც საქართველოს პატიმრობის კოდექსი ადგენს, ერთ მხრივ, მსჯავრდებულს, ხოლო, მეორე მხრივ კი, ბრალდებულს შორის, არ ეფუძნება მათი მდგომარეობის ობიექტურ და სამართლიან შეფასებას. კანონმდებლის ლოგიკა ეფუძნება მიდგომას, რომ ვინაიდან ბრალდებულის პატიმრობის საერთო ვადა არ აღემატება 9 თვეს, პატიმრობის ვადის გასვლის შემდეგ იგი ან გათავისუფლდება, ან შეიძენს მსჯავრდებულის სტატუსს და შესაბამისად, ისარგებლებს სადავო ნორმებით დადგენილი უფლებებით. ამდენად, კანონმდებლის აზრით, ეს საკმარისი გარემოებაა იმისთვის, რომ ბრალდებულად ყოფნის პერიოდში მას შეეზღუდოს აღნიშნული უფლებები. მიგვაჩნია, რომ ეს არ არის სწორი მიდგომა, რადგან, კანონმდებელი არასათანადოდ ითვალისწინებს ბრალდებულისთვის თავისუფლების შეზღუდვით შექმნილ რეალობას. მიგვაჩნია, რომ თავისუფლება შეზღუდული პირის ოჯახის წევრებთან და ახლობელ ადამიანებთან უშუალო, პირდაპირი და შეძლებისდაგვარად ინტიმურ გარემოში განხორციელებული კონტაქტის საჭიროებას განაპირობებს არა მისი საპროცესო სტატუსი, არამედ, ის ობიექტური რეალობა, რომელშიც იგი იმყოფება, კერძოდ კი, პენიტენციურ დაწესებულებაში მოთავსება.

ასე, მაგალითად, საქართველოს პატიმრობის კოდექსის 77-ე მუხლის თანახმად, ბრალდებული ერთი თვის განმავლობაში სარგებლობს ხანმოკლე პაემნის ზუსტად იმდენი რაოდენობით (1 თვის განმავლობაში 4 ხანმოკლე პაემნის უფლება), რამდენიც, კოდექსის 62² მუხლით, დაბალი რისკის თავისუფლების აღკვეთის დაწესებულებაში მოთავსებული მსჯავრდებულისთვის არის გათვალისწინებული. ამდენად, კანონმდებელი მიიჩნევს, რომ ბრალდებულს, მისი სტატუსის გათვალისწინებით, როდესაც ჯერ არ არის დადგენილი ბრალი და მისი საზოგადოებრივი საშიშროება, ოჯახის წევრებთან და ახლობელ ადამიანებთან სწორედ იმდენი პაემნის უფლება უნდა ჰქონდეს, რამდენიც დაბალი რისკის დაწესებულებაში მოთავსებულ მსჯავრდებულებს გააჩნიათ. ამგვარად, სახელმწიფო, ერთი მხრივ, აღიარებს ბრალდებულისთვის ოჯახის წევრებთან და ახლობელ ადამიანებთან უშუალო და პირდაპირი კონტაქტის განსაკუთრებულ მნიშვნელობას, ხოლო, მეორე მხრივ, საჭიროდ მიიჩნევს ამგვარი კონტაქტის სწორედ იმდენჯერ განხორციელებას უფლების მიცემას, რამდენის უფლებაც ყველაზე მსუბუქი რეჟიმის დაწესებულებაში მოთავსებულ მსჯავრდებულს გააჩნია.

მხედველობაშია ასევე მისაღები, რომ, მაგალითად, ნახევრად ღია ტიპის თავისუფლების აღკვეთის დაწესებულებაში მოთავსებული მსჯავრდებულები, პატიმრობის კოდექსის 62-ე მუხლის მე-2 ნაწილის „ბ“ ქვეპუნქტის შესაბამისად, ერთი თვის განმავლობაში, სარგებლობენ 2 ხანმოკლე პაემნის უფლებით. გასათვალისწინებელია ის გარემოებაც, რომ კოდექსის 61-ე მუხლის პირველი ნაწილის თანახმად, ნახევრად ღია ტიპის თავისუფლების აღკვეთის დაწესებულებაში, როგორც წესი, სასჯელს იხდის პირი, რომელიც მსჯავრდებულია ნაკლებად მძიმე ან მძიმე დანაშაულისათვის. აღსანიშნავია, რომ სისხლის სამართლის კოდექსის 50-ე მუხლის მე-2 ნაწილით, ვადიანი თავისუფლების აღკვეთა ინიშნება ექვსი თვიდან ოც წლამდე ვადით. ამდენად, მსჯავრდებულის პენიტენციურ დაწესებულებაში ყოფნის ვადა, შესაძლებელია, ისევე, როგორც ბრალდებულისა, არ აღემატებოდეს რამდენიმე თვეს. მიუხედავად თავისუფლების აღკვეთის ასეთი მცირე ვადისა, რომელიც ნაკლებად მძიმე დანაშაულს უკავშირდება და როდესაც სასჯელის მოხდა ხორციელდება დაბალი რისკის, ან ნახევრად ღია ტიპის თავისუფლების აღკვეთის დაწესებულებაში, შესაბამისი მსჯავრდებული სარგებლობს 3-6 ხანგრძლივი პაემნის უფლებით. ასევე, მსჯავრდებული, რომელიც დაბალი რისკის თავისუფლების აღკვეთის დაწესებულებაშია მოთავსებული და მისჯილი აქვს 6 თვე თ/ა, მინიმუმ ორჯერ ისარგებლებს ხანგრძლივი პაემნით, იმ დროს, როდესაც ბრალდებული პატიმრობის შესაძლო 9 თვიანი პერიოდის განმავლობაში ერთხელაც ვერ გამოიყენებს ამ უფლებას. ამდენად, მსჯავრდებულის შემთხვევაში, ხანგრძლივი პაემნით სარგებლობის როგორც უფლება, ისე მისი გამოყენების სიხშირე არ არის დაკავშირებული თავისუფლების აღკვეთის ხანგრძლივობასთან.

ამრიგად, ყოველივე ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ მსჯავრდებულის მიერ ხანგრძლივი პაემნით სარგებლობის უფლების როგორც წარმოშობა, ისე ამ უფლებით სარგებლობის სიხშირე არ არის განპირობებული თავისუფლების აღკვეთის ხანგრძლივობით. ასეთ პირობებში, ყველა ბრალდებულისთვის ხანგრძლივი პაემნით სარგებლობის უფლების იმპერატიული აკრძალვა, თუნდაც მისი გარდამავალი და დროში შეზღუდული სტატუსის გამო, რომლის პატიმრობის საერთო ვადაც შესაძლებელია გაგრძელდეს 9 თვე, დისკრიმინაციულია დაბალი რისკის და ნახევრად ღია ტიპის თავისუფლების აღკვეთის დაწესებულებაში მოთავსებულ იმ მსჯავრდებულებთან შედარებით, რომელთა თავისუფლების აღკვეთის ხანგრძლივობაც შეიძლება არ აღემატებოდეს 9 თვეს. დისკრიმინაციის უფრო მეტი თვალსაჩინოებისათვის, შესადარებელ კატეგორიად, ასევე გამოდგებიან დახურული ტიპის და განსაკუთრებული რისკის თავისუფლების აღკვეთის დაწესებულებაში მოთავსებული ის მსჯავრდებულებიც, რომლებსაც, მაგალითად, საპროცესო შეთანხმებით სასჯელის სახით შეფარდებული აქვთ თავისუფლების აღკვეთა 9 თვით, თუმცა, მათგან მომდინარე საფრთხის გათვალისწინებით, სასჯელს იხდიან შედარებით მაღალი რისკის თავისუფლების აღკვეთის დაწესებულებაში და მიუხედავად ამისა, სარგებლობენ ხანგრძლივი პაემნის უფლებით.

იმ პირობებში, როდესაც პენიტენციურ დაწესებულებაში, თუნდაც დროებით, შეზღუდულია პატიმართა უფლების რეალიზაციისათვის საჭირო საშუალებები, გადამწყვეტია ამ საშუალებათა სამართლიანი განაწილება, თუნდაც სარგებლობის დროებითი წესების შემოღების მეშვეობით და არა პატიმართა ერთი ჯგუფის ამ უფლებით სარგებლობის შესაძლებლობისაგან აბსოლუტური გამორიცხვით, იმისთვის, რომ მეორე, პრაქტიკულად ანალოგიურ მდგომარეობაში მყოფ ჯგუფს მიეცეს ამ უფლებებით სარგებლობის შესაძლებლობა. ჩვენი აზრით, ეს არ წარმოადგენს პრობლემის სამართლიანი გადაწყვეტის სწორ და კონსტიტუციურ ფორმას. ამგვარი დიფერენცირება არ არის მართებული მიდგომა იმ პირობებში, როდესაც, ამ უფლებებით სარგებლობისთვის, თავისუფლების შეზღუდვის ხანგრძლივობას არ გააჩნია მნიშვნელობა.

გასათვალისწინებელია ასევე საქართველოს სასჯელაღსრულებისა და პრობაციის მინისტრის 2014 წლის 22 ივლისის #132 ბრძანებით დამტკიცებული მსჯავრდებულთა ხანგრძლივი პაემნის განხორციელების წესის მე-3 მუხლის 2¹ პუნქტი, რომლის თანახმად, ხანგრძლივი პაემნის უფლების განხორციელების ერთწლიანი საანგარიშო პერიოდი აითვლება მსჯავრდებულის მიმართ გამოტანილი გამამტყუნებელი განაჩენის აღსრულების დაწყების დღიდან. ამგვარად, იმ შემთხვევაში, თუ პატიმრობა შეფარდებული ბრალდებულის სტატუსი მსჯავრდებულის სტატუსით შეიცვალა და პატიმრობის შეფარდებიდან, პირობითად, 9 თვეა გასული, ხოლო სასჯელით კი განსაზღვრულია თავისუფლების აღკვეთა 10 თვის ვადით, ბუნებრივია, მან შესაძლებელია საერთოდ ვერ გამოიყენოს ოჯახთან კონტაქტის ეს მნიშვნელოვანი შესაძლებლობა.

ამდენად, მიუხედავად იმისა, რომ პენიტენციურ დაწესებულებებში ხანგრძლივი პაემნის სივრცეების ნაკლებობაა, ჩვენი აზრით, ეს არ ამართლებს ბრალდებულისთვის ასეთი იმპერატიული აკრძალვის დადგენას. უნდა ითქვას, რომ „...სახელმწიფო ორგანოების საქმიანობის ფარგლებში გარკვეული ტექნიკური სირთულეების არსებობა/წარმოშობა ვერ გახდება კონსტიტუციის მოთხოვნების უგულებელყოფის საფუძველი.“ (mutatis mutandis საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2018 წლის 3 ივლისის №1/2/671 გადაწყვეტილება საქმეზე „სსიპ „საქართველოს ევანგელურ-ბაპტისტური ეკლესია”, ააიპ „საქართველოს სიცოცხლის სიტყვის ეკლესია”, სსიპ „ქრისტეს ეკლესია”, სსიპ „საქართველოს სახარების რწმენის ეკლესია”, ააიპ „მეშვიდე დღის ქრისტიან-ადვენტისტთა ეკლესიის ტრანსკავკასიური იუნიონი”, სსიპ „ლათინ კათოლიკეთა კავკასიის სამოციქულო ადმინისტრაცია”, ააიპ „ქართველ მუსლიმთა კავშირი”, სსიპ „წმინდა სამების ეკლესია” საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-39), განსაკუთრებით, როდესაც საქმე ანალოგიურ მდგომარეობაში მყოფი ჯგუფების მიერ შესაბამისი უფლებით თანასწორად სარგებლობას შეეხება. მიგვაჩნია, რომ მოცემულ შემთხვევაში, დისკრიმინაციულად და სრულადაა უგულებელყოფილი ბრალდებულის შესაძლებლობა ისარგებლოს ხანგრძლივი პაემნით, ვინაიდან, სახელმწიფოს შეუძლია უფლების უფრო ნაკლებად მზღუდავი საშუალებების გამოყენება. ასე, მაგალითად, შესაძლებელია ამ სახის პაემნით სარგებლობის უფლების მისაღებად დადგინდეს პატიმრობის მინიმალური ხანგრძლივობა, დაუშვათ 2 თვე - წინასასამართლო სხდომამდე.

გასათვალისწინებელია ის გარემოება, რომ, მაგალითად, ხანგრძლივი პაემნით სარგებლობის ძველის წესის მე-9 მუხლით (გარდამავალი დებულებები), საწყის ეტაპზე, ხანგრძლივი პაემანის მოთხოვნაზე განცხადებების მიღების შემდეგ, თუ არ არსებობდა უარის თქმის მოტივირებული საფუძველი, გათვალისწინებული იყო გარკვეული გრაფიკის შედგენა, რა დროსაც, განცხადებების შეტანის მიხედვით დაცული უნდა ყოფილიყო თანმიმდევრობა.^[31] დასახელებული ძალადაკარგული წესის მე-9 მუხლის შინაარსი ასევე მეტყველებს იმაზე, რომ ეს იყო გარდამავალი წესი, რომლის მიზანიც, შეზღუდული რესურსების პირობებში, ამ უფლებით სარგებლობის შესაძლებლობების სამართლიანი განაწილება იყო. ნიშანდობლივია ის, რომ მოქმედ წესში ასეთი გარდამავალი რეგულაცია არ არის გათვალისწინებული.

გარდა ზემოაღნიშნულისა, მიგვაჩნია, რომ იმ პერიოდში, სანამ პენიტენციურ დაწესებულებაში მოეწყობა საკმარისი სივრცეები, შესაძლებელია, შედარებით უფრო თანაბრად მოხდეს ხანგრძლივი პაემნით სარგებლობის შესაძლებლობების პატიმართა შორის განაწილება. კერძოდ, სამართლიანობისთვის, მიზანშეწონილი იქნებოდა, სახელმწიფოს ბრალდებულისთვის იმპერატიულად კი არ ჩამოერთვა ეს უფლებები, არამედ ორივე კატეგორიის პატიმრებისთვის შედარებით უფრო თანაბრად გაენაწილებინა ისინი და წარდგენილი განცხადებების საფუძველზე შედგენილი გრაფიკის შესაბამისად მიეცა მათთვის პაემნით სარგებლობის საშუალება.

ყოველივე ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, მიგვაჩნია, რომ სახელმწიფოს ხელში არსებობს იმის შესაძლებლობა, რომ ხანგრძლივი პაემნით სარგებლობის შესაძლებლობის უფრო თანაბრად განაწილების შემთხვევაში, ბრალდებულ პატიმრებს მისცეს ამ უფლებით სარგებლობის შესაძლებლობა. ამდენად, არსებობს უფლების უფრო ნაკლებად მზღუდავი და მიზნის მიღწევის სამართლიანი საშუალებები, რის გამოც, ვთვლით, რომ სადავო ნორმებით გათვალისწინებული აკრძალვა არ წარმოადგენს ლეგიტიმური მიზნის მიღწევის აუცილებელ საშუალებას და, შესაბამისად, საჭიროზე მეტად იწვევს ბრალდებულთა უფლების შეზღუდვას.

ზუსტად ანალოგიურად შეგვიძლია შევაფასოთ ვიდეო-პაემნით სარგებლობის უფლების შეზღუდვაც. დამატებით შეიძლება აღინიშნოს, რომ ვიდეო-პაემნით სარგებლობის ტექნიკური უზრუნველყოფა, გაცილებით მარტივი და შედარებით უფრო ნაკლები საფრთხის მატარებელია, ვიდრე, თუნდაც ხანმოკლე პაემანი. აქედან გამომდინარე, აბსოლუტურად გაუმართლებლად მიგვაჩნია ბრალდებულთათვის ვიდეო-პაემნით სარგებლობის ასეთი აბსოლუტური შეზღუდვა.

ყოველივე ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, მიგვაჩნია, რომ ამ უფლებებით სარგებლობის შესაძლებლობები კანონმდებელს არ აქვს არც რაციონალურად და არც სამართლიანად განაწილებული შესაბამისი კატეგორიის პატიმრებს შორის, ამიტომ, ბრალდებულებს იმ მსჯავრდებულებთან შედარებით, რომელთა თავისუფლების აღკვეთის ვადაც არ აღემატება 9 თვეს, დისკრიმინაციულად აქვთ შეზღუდული ვიდეო-პაემნითა და ხანგრძლივი პაემნით სარგებლობის შესაძლებლობა. შესაბამისად, სადავო ნორმები ეწინააღმდეგება საქართველოს კონსტიტუციის მე-11 მუხლის პირველ პუნქტს და არაკონსტიტუციურად უნდა იქნეს ცნობილი.

ოჯახური ცხოვრების ხელშეუხებლობის უფლების დარღვევა

მიგვაჩნია, რომ სადავო ნორმით გათვალისწინებული შეზღუდვა ასევე ეწინააღმდეგება საქართველოს კონსტიტუციის მე-15 მუხლის პირველ პუნქტს და არღვევს ოჯახური ცხოვრების ხელშეუხებლობის უფლებას. მხედველობაშია მისაღები, რომ საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ, მაღალი რისკის თავისუფლების აღკვეთის დაწესებულებაში მოთავსებული მსჯავრდებულების ხანგრძლივი პაემნით სარგებლობის უფლების აკრძალვის კონსტიტუციურობა განიხილა სწორედ საქართველოს კონსტიტუციის მე-15 მუხლის პირველ პუნქტთან მიმართებით.^[32] ვინაიდან ჩვენი კონსტიტუციური სარჩელიც შეეხება ერთი მხრივ, ხანგრძლივი პაემნით, ხოლო, მეორე მხრივ, ვიდეო-პაემნით სარგებლობის უფლების შეზღუდვას, შესაბამისად, ჩვენს მოთხოვნას აქვს მიმართება კონსტიტუციის დასახელებულ მუხლთან.

უპირველესყოვლისა, უნდა აღინიშნოს, რომ საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით, „პატიმრობაში მყოფი პირი განაგრძობს ყველა კონსტიტუციური უფლებით სარგებლობას, გარდა იმ უფლებების, რომელთა აბსოლუტურ შეზღუდვას თავად კონსტიტუცია ითვალისწინებს.“^[33] საკონსტიტუციო სასამართლოს განცხადებით, „...ადამიანის უფლებათა დაცვის არაერთი საერთაშორისო თუ რეგიონული სამართლებრივი დოკუმენტი პირდაპირ მიუთითებს თითოეული თავისუფლებააღკვეთილი პირის უფლებაზე, მოექცნენ ჰუმანურად და პატივი სცენ მის პიროვნულ ღირსებას (მაგალითისათვის, გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებათა საერთაშორისო პაქტის მე-10 მუხლი; „პატიმართა მოპყრობის ძირითადი პრინციპების შესახებ“ გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის გენერალური ასამბლეის 1990 წლის 14 დეკემბრის 45/111 რეზოლუციის პირველი და მე-5 მუხლები; გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის გენერალური ასამბლეის 2015 წლის 17 დეკემბრის რეზოლუციით დამტკიცებული „პატიმრებთან მოპყრობის შესახებ განახლებული მინიმალური სტანდარტული წესების („ნელსონ მანდელას წესები“)“ წესი №1).“^[34]

საკონსტიტუციო სასამართლოს აზრით, „...პირადი და ოჯახური ცხოვრების უფლების დაცვის ფარგლები და სტანდარტები, ცხადია, განსხვავებულია თავისუფლების აღკვეთის დაწესებულების სპეციფიკის გათვალისწინებით. „პენიტენციურ დაწესებულებაში მოთავსებული პირები, ცხადია მიეკუთვნებიან ... პირადი ცხოვრების ხელშეუხებლობის უფლებით დაცულ სუბიექტებს. თუმცა, მხედველობაში უნდა იქნეს მიღებული ის გარემოება, რომ აღნიშნული პირები თავისუფლების აღკვეთის დაწესებულებაში იმყოფებიან, რაც პირადი ცხოვრების დაცულობის მოლოდინის ხარისხს მნიშვნელოვნად ამცირებს სხვა პირებთან შედარებით. შესაბამისად, პირადი ცხოვრების ხელშეუხებლობის უფლების ცალკეული კომპონენტების კონსტიტუციურსამართლებრივი სტანდარტები შესაძლოა განსხვავდებოდეს იმ სტანდარტებისაგან, რომლებიც ვრცელდება იმ პირებზე, რომლებიც არ იმყოფებიან პენიტენციურ დაწესებულებაში“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2018 წლის 26 ივლისის №2/4/665,683გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე ნანა ფარჩუკაშვილი საქართველოს სასჯელაღსრულებისა და პრობაციის მინისტრის წინააღმდეგ“, II-101). მაგალითად, „პატიმარი უზრუნველყოფილია უფლებით შექმნას ოჯახი, მაგრამ შეზღუდულია შესაძლებლობაში შეხვდეს ოჯახის წევრებს“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2009 წლის 10 ივნისის №1/2/458 განჩინება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები - დავით სართანია და ალექსანდრე მაჭარაშვილი საქართველოს პარლამენტისა და საქართველოს იუსტიციის სამინისტროს წინააღმდეგ“, II-10). ოჯახური ცხოვრების უფლება განეკუთვნება იმ ძირითად უფლებათა კატეგორიას, რომელთა დაცვის კონსტიტუციურ-სამართლებრივი სტანდარტი განსხვავებულია თავისუფლების აღკვეთის დაწესებულებაში მოთავსებული პირების მიმართ. მსჯავრდებულს აქვს prima facie უფლება, დაამყაროს და შეინარჩუნოს ოჯახური ურთიერთობები, კავშირი ჰქონდეს საკუთარი ოჯახის წევრებთან პირადად თუ კომუნიკაციის დისტანციური საშუალებებით. ამავდროულად, ოჯახის წევრებთან კავშირს ვერ ექნება მუდმივი, უწყვეტი ხასიათი, ისევე როგორც კომუნიკაციის პროცესი ვერ დაექვემდებარება პრივატულობის ისეთ ხარისხს, როგორც ეს შესაძლებელია იმ პირებთან მიმართებით, რომლებიც არ არიან მოთავსებული თავისუფლების აღკვეთის დაწესებულებაში.“^[35]

ამდენად, თავისუფლების შეზღუდვის გამოყენებას, თავისთავად, თან სდევს ოჯახის წევრებთან და გარესამყაროსთან კავშირის ქონის შესაძლებლობის შეზღუდვა. შესაბამისად, პირადი და ოჯახური ცხოვრების უფლებით დაცული არ არის თავისუფლება-შეზღუდული პირის შესაძლებლობა, რომ შეუზღუდავი კავშირი ჰქონდეს ოჯახის წევრებთან. ამავდროულად, თავისუფლების შეზღუდვის გამოყენება არ გულისხმობს პირის აბსოლუტურ იზოლირებას და მისთვის ოჯახის წევრებთან კონტაქტის სრულ აკრძალვას. ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, კანონის საფუძველზე თავისუფლება-შეზღუდული პირის პირადი და ოჯახური ცხოვრების ძირითადი უფლებით დაცული სფერო მოიცავს პირის შესაძლებლობას, იმ ხარისხით და ინტენსივობით შეინარჩუნოს კავშირი ოჯახის წევრებთან, რაც თავსებადი იქნება თავისუფლების შეზღუდვის ღონისძიების ბუნებასთან და აღნიშნული ღონისძიების გამოყენების ლეგიტიმურ მიზნებთან.^[36]

სადავო ნორმებით გათვალისწინებული აკრძალვის, როგორც ლეგიტიმური მიზნის მიღწევის აუცილებელი საშუალების შეფასებისას, მხედველობაშია მისაღები, რომ თავისუფლება შეზღუდული პირის შესაძლებლობა, კონტაქტი იქონიოს, თუნდაც, საკუთარ ოჯახთან, ახლობელ ადამიანებთან და ზოგადად გარესამყაროსთან, ზღვარდადებულია სახელმწიფოს ხელთ ობიექტურად არსებული შესაძლებლობებით. პირადი და ოჯახური ცხოვრების კონსტიტუციური უფლება ადგენს სახელმწიფოს ვალდებულებას, უზრუნველყოს იმ პირის ოჯახის წევრებთან კონტაქტის შესაძლებლობა, რომელიც იმყოფება სახელმწიფოს ეფექტური კონტროლის ქვეშ. აღნიშნული, ცხადია, გულისხმობს არა მხოლოდ ნეგატიურ ვალდებულებებს, არამედ სახელმწიფოს მხრიდან გარკვეული პოზიტიური ქმედებების განხორციელების საჭიროებასაც. თუმცა კონსტიტუცია არ მოითხოვს ამგვარი პოზიტიური ნაბიჯების გადადგმისას სახელმწიფოსთვის არაგონივრულად მძიმე ტვირთის დაკისრებას. პენიტენციურ სისტემაში მოთავსებული პირისათვის გარე სამყაროსთან კონტაქტის უზრუნველყოფა ხშირ შემთხვევაში საჭიროებს კომპლექსურ ქმედებათა განხორციელებას, ადამიანურ, ფინანსურ, ინფრასტრუქტურულ რესურსებს ან/და ბუნებრივ ფორსმაჟორულ სიტუაციებთან გამკლავებას, რათა, ერთი მხრივ, დაცულ იქნეს პირის კერძო ინტერესები, ხოლო, მეორე მხრივ, სახელმწიფოს ლეგიტიმური მიზნები საზოგადოებრივი და პენიტენციური სისტემის უსაფრთხოებასთან დაკავშირებით. შესაბამისად, თავისუფლება შეზღუდული პირის პირადი და ოჯახური ცხოვრების უფლება არ მოიცავს საკუთარი ოჯახის წევრებთან და ახლობელ ადამიანებთან იმგვარი კონტაქტის შესაძლებლობას, რომლის განხორციელებაც შესაძლოა, ბუნებით თავსებადია თავისუფლების აღკვეთის გამოყენებასთან, თუმცა სახელმწიფოს ხელთ არსებული რესურსების და არსებული მდგომარეობის გათვალისწინებით, სცდება გონივრულობის ფარგლებს.^[37] ამდენად, პატიმრისთვის ამგვარი კონტაქტის უზრუნველყოფა სახელმწიფოსაგან არ უნდა მოითხოვდეს არაგონივრულ, გადაულახავ ძალისხმევას და მისი ადმინისტრირება არსებული რესურსების პირობებში უნდა იყოს შესაძლებელი.^[38]

უფლების დარღვევის დასაბუთება

შეზღუდვის ლეგიტიმური მიზანი და გამოსადეგობა

საქართველოს კონსტიტუციის მე-15 მუხლის პირველი პუნქტის თანახმად, „ადამიანის პირადი და ოჯახური ცხოვრება ხელშეუხებელია. ამ უფლებათა შეზღუდვა დასაშვებია მხოლოდ კანონის შესაბამისად, დემოკრატიულ საზოგადოებაში აუცილებელი სახელმწიფო ან საზოგადოებრივი უსაფრთხოების უზრუნველყოფის ან სხვათა უფლებების დაცვის მიზნით“.

როგორც უკვე აღინიშნა, ბრალდებულის შესაბამისი უფლებების სადავო ნორმებით გათვალისწინებული შეზღუდვის მიზანს წარმოადგენს, მსჯავრდებულის ვიდეო-პემნისა და ხანგრძლივი პაემნის უფლებით ეფექტურად სარგებლობის უზრუნველყოფა. ამდენად, სხვა პატიმარ მსჯავრდებულთა უფლებების სრულყოფილი დაცვა უდავოდ წარმოადგენს იმ კონსტიტუციურ-სამართლებრივ მიზანს, რომელმაც შესაძლებელია გაამართლოს ოჯახური ცხოვრების ხელშეუხებლობის უფლების შეზღუდვა.

მხედველობაშია მისაღები ის გარემოებაც, რომ წარმოდგენილ კონსტიტუციურ სარჩელში სადავოა საქართველოს პატიმრობის კოდექსის შესაბამისი ნორმებით გათვალისწინებული აკრძალვები. შესაბამისად, ბრალდებულთა ოჯახური ცხოვრების ხელშეუხებლობის უფლების სადავო შეზღუდვა ხორციელდება კანონის შესაბამისად.

აკრძალვის ღონისძიების გამოსადეგობასთან დაკავშირებული არგუმენტაციის თვალსაზრისით, რელევანტურია სარჩელის წინა ნაწილის შესაბამის ქვეთავში განვითარებული მსჯელობა. ამიტომ, ტექსტის ეკონომიურობის გამო, აღარ გავიმეორებთ უკვე წარმოდგენილ არგუმენტებს.

აუცილებლობა

როგორც უკვე ითქვა, სადავო ნორმებით გათვალისწინებული აკრძალვა, ჩვენი აზრით, ემსახურება სხვა პატიმარი მსჯავრდებულებისთვის ვიდეო-პაემნისა და ხანგრძლივი პაემნის საშუალებებით ეფექტური და სამართლიანი სარგებლობის უზრუნველყოფას.

ზემოაღნიშნული ლეგიტიმური მიზნის თვალსაზრისით, მიგვაჩნია, რომ არ არის დაცული უფლების პროპორციულად შეზღუდვის მოთხოვნა. ჩვენ წინა თავებში შევეცადეთ დაგვესაბუთებინა, რომ სახელმწიფოს ხელში არსებობს ხანგრძლივი პაემნითა და ვიდეო-პაემნით სარგებლობის საშუალებათა ბრალდებულსა და მსჯავრდებულს შორის, უფრო მეტად თანაბრად და სამართლიანად განაწილების შესაძლებლობა, რომლის დროსაც მხედველობაში მიიღება თავისუფლება შეზღუდული პირის რეალური საჭიროება და არა მხოლოდ მისი ფორმალური სტატუსი. ამდენად, ვთვლით, რომ არსებობს უფლების უფრო ნაკლებად მზღუდავი საშუალებები, რომლებიც მეტ-ნაკლებად თანაბრად დააკმაყოფილებდა ორივე კატეგორიის თავისუფლება შეზღუდული პირების ლეგიტიმურ საჭიროებებს. ამიტომ, ვთვლით, რომ სადავო ნორმებით გათვალისწინებული აკრძალვა არ წარმოადგენს ლეგიტიმური მიზნის მიღწევის აუცილებელ საშუალებას და, შესაბამისად, საჭიროზე მეტად იწვევს ბრალდებულთა უფლების შეზღუდვას.

ზუსტად ანალოგიურად შეგვიძლია შევაფასოთ ვიდეო-პაემნით სარგებლობის უფლების შეზღუდვაც. დამატებით შეიძლება აღინიშნოს, რომ ვიდეო-პაემნით სარგებლობის ტექნიკური უზრუნველყოფა, გაცილებით მარტივი და შედარებით უფრო ნაკლები საფრთხის მატარებელია, ვიდრე, თუნდაც ხანმოკლე პაემანი. აქედან გამომდინარე, აბსოლუტურად გაუმართლებლად მიგვაჩნია ვიდეო-პაემნით სარგებლობის ასეთი აბსოლუტური შეზღუდვა.

გარდა ამისა, მხედველობაშია მისაღები ის გარემოება, რომ ვიდეო-პაემანი, გარკვეულწილად, წარმოადგენს ხანმოკლე პაემნის ერთადერთ ღირებულ ალტერნატივას, როდესაც, პატიმრის ოჯახის წევრები მოკლებულნი არიან შესაძლებლობას, მივიდნენ პენიტენციურ დაწესებულებაში. ნიშანდობლივია ის გარემოება, რომ საქართველოს პატიმრობის კოდექსის 46-ე მუხლის მე-3 ნაწილი მსჯავრდებულისთვის სასჯელის მოხდას ითვალისწინებს მისი ან მისი ახლო ნათესავის საცხოვრებელ ადგილთან ყველზე ახლოს მდებარე, შესაბამისი ტიპის თავისუფლების აღკვეთის დაწესებულებაში. კოდექსი ამგვარ ჩანაწერს ბრალდებულთან მიმართებით არ ითვალისწინებს, რის გამოც, შესაძლებელია ბრალდებული განთავსდეს ოჯახის წევრების და ახლო ნათესავების საცხოვრებელი ადგილიდან საკმაოდ შორს. ამიტომ, ბრალდებულის ოჯახის წევრებმა შეიძლება ვერ ისარგებლონ ხანმოკლე პაემნით, თუნდაც იმ სიხშირით, როგორსაც კოდექსის 77-ე მუხლი ითვალისწინებს. შესაბამისად, ვიდეო-პაემანი, რიგ შემთხვევებში, შეიძლება განვიხილოთ ხანგრძლივი პაემნის ერთადერთ ღირებულ ალტერნატივად.

ყოველივე ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, მიგვაჩნია, რომ პატიმრობა შეფარდებულ ბრალდებულებს უსამართლოდ აქვთ შეზღუდული ოჯახის წევრებთან უშუალო და პირდაპირი კონტაქტის ისეთი შესაძლებლობები, როგორსაც ვიდეო-პაემნითა და ხანგრძლივი პაემნით სარგებლობა იძლევა. ამიტომ, სადავო ნორმით დადგენილი შეზღუდვა ეწინააღმდეგება საქართველოს კონსტიტუციის მე-15 მუხლით გარანტირებულ ოჯახური ცხოვრების ხელშეუხებლობის უფლებას, რომლითაც ასევე დაცულია პატიმრობა შეფარდებული ბრალდებულის ოჯახის წევრებთან კომუნიკაციის უფლება.

[1] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2013 წლის 11 ივნისის №1/3/534 გადაწყვეტილება, II. პ. 12;

[2] იხ.: იქვე, II. პ. 13;

[3] იხ.: იქვე, II. პ. 14;

[4] იხ.: იქვე, II. პ. 15;

[5] იხ.: იქვე, II. პ. 9;

[6] იხ.: იქვე, II. პ. 11;

[7] იხ.: იქვე, II. პ. 18;არ

[8] ამ თვალსაზრისით, მხედველობაშია ასევე მისაღები საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2014 წლის 12 სექტემბრის №2/3/540 გადაწყვეტილება საქმეზე - „რუსეთის მოქალაქეები - ოგანეს დარბინიანი, რუდოლფ დარბინიანი, სუსანნა ჟამკოციანი და სომხეთის მოქალაქეები - მილენა ბარსეღიანი და ლენა ბარსეღიანი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ.“

[9] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2010 წლის 27 დეკემბრის №1/1/493 გადაწყვეტილება, II. პ. 1;

[10] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2013 წლის 11 ივნისის №1/3/534 გადაწყვეტილება, II. პ. 3;

[11] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2010 წლის 27 დეკემბრის №1/1/493 გადაწყვეტილება, II. პ. 1;

[12] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2014 წლის 4 თებერვლის №2/1/536 გადაწყვეტილება, II. პ. 10;

[13] „კლიფტი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ“ (CASE OF CLIFT v. THE UNITED KINGDOM), ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს 2010 წლის 13 ივლისის გადაწყვეტილება, საჩივარი №25091/07, § 66;

[14] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2010 წლის 27 დეკემბრის №1/1/493 გადაწყვეტილება, II. პ. 2;

[15] საქართველოს პატიმრობის კოდექსის მე-14 მუხლის პირველი ნაწილი;

[16] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2010 წლის 27 დეკემბრის №1/1/493 გადაწყვეტილება, II. პ. 3;

[17] იქვე, II. პ. 5;

[18] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2013 წლის 11 ივნისის №1/3/534 გადაწყვეტილება, II. პ. 25;

[19] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2014 წლის 8 ოქტომბრის №2/4/532,533 გადაწყვეტილება, II. პ. 115;

[20] იქვე, II. პ. 117;

[21] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2012 წლის 26 ივნისის №3/1/512 გადაწყვეტილება საქმეზე „დანიის მოქალაქე ჰეიკე ქრონქვისტი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-60;

[22] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2019 წლის 28 მაისის №2/1/704გადაწყვეტილება, II. პ. 17;

[23] იხ.: იქვე, II. პ. 17;

[24] საქართველოს პატიმრობის კოდექსის მე-17 მუხლის მე-2 ნაწილის მე-2 წინადადება, 77-ე მუხლის პირველი ნაწილი და 79-ე მუხლის მე-2 ნაწილი;

[25] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2014 წლის 8 ოქტომბრის №2/4/532,533 გადაწყვეტილება, II. პ. 78;

[26] საქართველოს პატიმრობის კოდექსის 17² მუხლის მე-2 ნაწილის შესაბამისად, „მსჯავრდებულს მისი წერილობითი თხოვნის საფუძველზე შეიძლება მიეცეს შვილთან, ნაშვილებთან, გერთან, შვილიშვილთან, მეუღლესთან, პირთან, რომელთანაც საერთო შვილი ჰყავს, მშობელთან (მშვილებელთან), ბებიასთან, პაპასთან, დასთან და ძმასთან ხანგრძლივი პაემნის უფლება.“

[27]

საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2019 წლის 28 მაისის №2/1/704გადაწყვეტილება, II. პ. 34;

[28] იხ.: საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2015 წლის 15 სექტემბრის №3/2/646 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე გიორგი უგულავა საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ.“

[29] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2017 წლის 17 მაისის №3/3/600 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე კახა კუკავა საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-48;

[30] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2019 წლის 28 მაისის №2/1/704გადაწყვეტილება, II. პ. 17;

[31] საქართველოს სასჯელაღსრულების, პრობაციისა და იურდიული დახმარების საკითხთა მინისტის 2011 წლის 18 მარტის №42 ბრძანებით დამტკიცებული მსჯავრდებულთა ხანგრძლივი პაემნით სარგებლობის წესის მე-9 მუხლი. ძალადაკარგულია - საქართველოს სასჯელაღსრულებისა და პრობაციის მინისტრის 2014 წლის 22 ივლისის ბრძანება №132 - ვებგვერდი, 23.07.2014 წ.

[32] იხ.: საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2019 წლის 28 მაისის №2/1/704გადაწყვეტილება;

[33] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2009 წლის 10 ივნისის №1/2/458 განჩინება, II-10;

[34] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2019 წლის 28 მაისის №2/1/704გადაწყვეტილება, II. პ. 11;

[35] იხ.: იქვე, II. პ. 14;

[36] იხ.: იქვე, II. პ. 16;

[37] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2019 წლის 28 მაისის №2/1/704გადაწყვეტილება, II. პ. 17;

[38] იხ.: იქვე, II. პ. 17;

6. კონსტიტუციური სარჩელით/წარდგინებით დაყენებული შუამდგომლობები

შუამდგომლობა სადავო ნორმის მოქმედების შეჩერების თაობაზე: არა

შუამდგომლობა პერსონალური მონაცემების დაფარვაზე: არა

შუამდგომლობა მოწმის/ექსპერტის/სპეციალისტის მოწვევაზე: არა

შუამდგომლობა/მოთხოვნა საქმის ზეპირი მოსმენის გარეშე განხილვის თაობაზე: არა

კანონმდებლობით გათვალისწინებული სხვა სახის შუამდგომლობა: არა