„საქართველოს მოქალაქე გიორგი უგულავა საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ", კონსტიტუციური სარჩელი №646

1) ინფორმაცია ,,სასამართლოს მეგობრის" შესახებ

საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაცია (საია) არის არასამეწარმეო (არაკომერციული) იურიდიული პირი. საია დაფუძნდა 1994 წლის 9 სექტმბერს. საიას წესდების (იხილეთ https://gyla.ge/uploads/65.pdf) 2.1. მუხლის ,,გ" ქვეპუნქტის თანახმად, საიას მიზანია ადამიანის უფლებებისა და თავისუფლებების დაცვა. ამავე წესდების 3.1. მუხლის ,,ე" ქვეპუნქტის თანახმად, საია იცავს ადამიანის უფლებებს სახელმწიფო ორგანოებთან მიმართებაში, მათ შორის

სტრატეგიული სამართალწარმოების გზით; საქმე №3/5/646-ს, საქართველოს მოქალაქე გიორგი უგულავა საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ, საიასათვის გააჩნია სტრატეგიული მნიშვნელობა, ვინაიდან ეხება წინასწარი პატიმრობის გამოყენების საკითხს. შესაბამისად, სასამართლო მეგობრის სტატუსით წარმოგიდგენთ საიას მოსაზრებას აღნიშნულ საკითხთან დაკავშირებით.

2) სადავო ნორმის არსი

მოსარჩელეს სადავოდ აქვს გამხდარი საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 205-ე მუხლის მე-2 ნაწილის (ბრალდებულის პატიმრობის საერთო ვადა არ უნდა აღემატებოდეს 9 თვეს. ამ ვადის გასვლის შემდეგ ბრალდებული უნდა გათავისუფლდეს პატიმრობიდან. ბრალდებულის პატიმრობის ვადა აითვლება მისი დაკავების მომენტიდან, ხოლო თუ დაკავება არ მომხდარა – ამ აღკვეთის ღონისძიების შერჩევის შესახებ სასამართლოს განჩინების აღსრულების მომენტიდან საქმის არსებითად განმხილველი პირველი ინსტანციის სასამართლოს მიერ განაჩენის გამოტანამდე) იმ ნორმატიული შინაარსის კონსტიტუციურობას, რომელიც ითვალისწინებს იმ პირის 9 თვეზე მეტი ვადით პატიმრობას, რომელსაც ბრალი ედება იმ დანაშაულში, რომლის ჩადენის დრო წინ უსწრებს პატიმრობის შეფარდებას. აღნიშნული ნორმით, ისევე როგორც ამ ნორმის აღსრულების პრაქტიკით (რაც გიორგი უგულავას მიმართ გამოტანილი განჩინებით დგინდება), პროკურატურა და სასამართლო არ იზღუდება იმით, რომ პირს, ერთსა და იმავე ფაქტობრივ გარემოებებთან დაკავშირებით, ერთი და იმავე მტკიცებულებების საფუძველზე შეუფარდოს პატიმრობა 9 თვეზე მეტი ვადით, ამ პატიმრობის დაწყებამდე სახელმწიფოსათვის ცნობილი დანაშაულის ეპიზოდის ცალკე წარმოებად გამოყოფის გზით. საია ეთანხმება მოსარჩელე მხარეს იმასთან დაკავშირებით, რომ სსსკ-ის 205-ე მუხლის მე-2 ნაწილის ამგვარი ნორმატიული შინაარსი ეწინააღმდეგება კონსტიტუციის მე-18 მუხლის პირველ და მეექვსე პუნქტებს. აღნიშნულ წერილობით მოსაზრებაში მხოლოდ ამ საკითხთან დაკავშირებით იქნება არგუმენტები მოყვანილი.

3) კონსტიტუციის მე-18 მუხლის პირველი პუნქტით დაცული სფერო

საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ საქმეზე ლევან იზორია და დავით-მიხეილ შუბლაძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ მიღებული გადაწყვეტილების მეორე თავის პირველ პარაგრაფში განაცხადა: ,,საქართველოს კონსტიტუციის მე-18 მუხლის პირველი პუნქტი განამტკიცებს ადამიანის ფიზიკური ხელშეუხებლობის, მისი პირადი თავისუფლების უფლებას, ის ფუნდამენტური უფლებების ერთ-ერთ ძირითად საყრდენს წარმოადგენს და, კონსტიტუციის თანახმად, საგანგებო დაცვას ექვემდებარება... „ადამიანის თავისუფლება იმდენად წონადი ძირითადი უფლებაა, რომ მასში ჩარევა სახელმწიფო ხელისუფლების მხრიდან უნდა განიხილებოდეს, როგორც ultima ratio“ ამავე გადაწყვეტილების მეორე თავის მე-2 პარაგრაფში აღნიშნულია: ,,უდავოა, რომ ადამიანის პირადი თავისუფლების, მისი ხელშეუხებლობის, საკუთარი ნების შესაბამისად მოქმედების თავისუფლება არ არის აბსოლუტური ხასიათის, შეუზღუდავი უფლება. თუმცა, ის აბსოლუტურად არის დაცული უკანონო, უსაფუძვლო და თვითნებური შეზღუდვისგან. პირადი თავისუფლების უფლების მნიშვნელობიდან გამომდინარე, მისი შეზღუდვა მხოლოდ სასამართლოს თანხმობის, მისი გადაწყვეტილების საფუძველზეა დასაშვები. კონსტიტუციის თანახმად, სასამართლო, ერთი მხრივ, მოქმედებს როგორც ადამიანის ფიზიკური თავისუფლების დაცვის გარანტი, ხოლო, მეორე მხრივ, მისი შეზღუდვის უფლებამოსილებით აღჭურვილი ლეგიტიმური ორგანო." საკონსტიტუციო სასამართლო არ მიიჩნევს საკმარისად იმას, რომ ადამიანის თავისუფლებაში თვითნებური ჩარევა უზრუნველყოფილი იყოს მხოლოდ სასამართლო კონტროლის არსებობით. ამავდროულად საჭიროა არსებობდეს სათანადო მატერიალური და პროცესუალური სამართლის ნორმა, რაც დაიცავს ადამიანს არა მხოლოდ იმისაგან, რომ სისხლის სამართლის საქმეზე ბრალდებამ იმოქმედოს თვინებურად, არამედ ასევე სასამართლოს მისცემს საკმარის მითითებებს, ნათელი და განჭვრეტადი ნორმის გზით, რათა დაცული იყოს ინდივიდის ფიზიკური თავისუფლება სახელმწიფოს თვითნებური ქმედებისაგან. როგორც საქმეზე ლევან იზორია და დავით-მიხეილ შუბლაძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ გადაწყვეტილების მე-2 თავის მე-4 პუნქტში აღნიშნა: „...ადამიანის თავისუფლება გარანტირებულია არა მხოლოდ მატერიალური ნორმით, არამედ კონსტიტუციურ რანგში აყვანილი პროცესუალური ნორმების ერთობლიობით. ამასთან, რაც უფრო განგრძობადი და ინტენსიურია ჩარევა, მით უფრო იზრდება შეფასების სიმკაცრე მისი კონსტიტუციურობის განხილვისას."

ამგვარად, აუცილებელია არსებობდეს ნორმა, რომელიც დაადგენს ადამიანის თავისუფლებაში ჩარევის დეტალურ მატერიალურ და პროცესუალურ სტანდარტებს. ამ ნორმის კონსტიტუციასთან შესაბამისობა უნდა მოწმდებოდეს მკაცრად, ვინაიდან როგორც ზემოხსენებული გადაწყვეტილების მე-2 თავის მე-4 პუნქტში საკონსტიტუციო სასამართლომ აღნიშნა, ,,კონსტიტუციურ-სამართლებრივი შემოწმების სიმკაცრის ხარისხს ზრდის ის გარემოებაც, რომ ფიზიკური თავისუფლების შეზღუდვა და განსაკუთრებით კი, მისი ყველაზე ინტენსიური ფორმა – თავისუფლების აღკვეთა აფერხებს და, ზოგჯერ სრულიადაც გამორიცხავს, ადამიანის მიერ სხვა უფლებებისა და თავისუფლებების რეალიზაციას."

კონსტიტუციის მე-18 მუხლის პირველი პუნქტი ადგენს მატერიალურ პრინციპს, რომლის მიხედვითაც, ადამიანის ფიზიკურ თავისუფლებაში ჩარევა არ უნდა ხდებოდეს თვითნებურად, ამ თავისუფლებაში ჩარევა უნდა იყოს მკაცრად აუცილებელი, გამართლებული ლეგიტიმური საჯარო მიზნების მისაღწევად (როგორიცაა მართლმსაჯულების განხორციელებისათვის ხელის შეშლა მოწმეებზე ზეწოლის თავიდან ასაცილებლად და ასევე, მიმალვის თავიდან ასაცილებლად). გარდა ამისა, საკონსტიტუციო სასამართლომ კონსტიტუციის მე-18 მუხლის პირველ პუნქტში უნდა ამოიკითხოს ნაკლებ მზღუდავი ღონისძიების გამოყენების ვალდებულებაც. როდესაც მიზნის მიღწევა, მაგალითად, ბრალდებულის მიმალვის საფრთხის აღმოფხრა, შესაძლებელია წინასწარ პატიმრობაზე უფრო ნაკლებად მზღუდავი საშუალებით, მაგალითად, გირაოთი, კონსტიტუციის მე-18 მუხლის პირველი პუნქტი კრძალავს ადამიანის მიმართ წინასწარი პატიმრობის გამოყენების შესაძლებლობას.

4) კონსტიტუციის მე-18 მუხლის მე-6 პუნქტით დაცული სფერო

კონსტიტუციის მე-18 მუხლის პირველი პუნქტით დადგენილი ადამიანის თვითნებური და არააუცილებელი პატიმრობისაგან დაცვის უფლების სპეციფიკურ და კონკრეტული პროცესუალური დაცვის გარანტიას ქმნის კონსტიტუციის მე-18 მუხლის მე-6 პუნქტი. ეს უკანასკნელი აცხადებს იმას, რომ ბრალდებულის წინასწარი პატიმრობის ვადა არ უნდა აღემატებოდეს 9 თვეს. ამ ნორმის განმარტება უნდა მოხდეს კონსტიტუციის პრეამბულით გარანტირებული სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპზე დაყრდნობით, რაც არა მხოლოდ კრძალავს თვინებობას და უფლებამოსილების ბოროტად გამოყენებას, არამედ ასევე ადგენს იმას, რომ დაცული იყოს ბალანსი საჯარო და კერძო ინტერესებს შორის. ისევე როგორც თავისუფლების უფლება ზოგადად, წინასწარ პატიმრობაში 9 თვეზე მეტი ხნის განმავლობაში ყოფნის უფლებაც ვერ იქნება აბსოლუტური. როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, წინასწარი პატიმრობის ერთ-ერთი მიზანია ის, რომ ბრალდებულმა არ მოახდინოს მოწმეებზე ზემოქმედება. თუკი ბრალდებულს, ერთ კონკრეტულ ფაქტობრივ გარემოებებთან დაკავშირებით, რაც მიუთითებს მის მიერ დანაშაულის ჩადენის თაობაზე, შეეფარდა პატიმრობა, მაგრამ 9 თვიანი ვადის გასვლამდე რამდენიმე დღით ადრე აღმოჩნდა ახალი მტკიცებულება (გამოჩდნენ ახალი მოწმეები), რაც ადასტურებს ბრალდებულის მხრიდან ისეთი დანაშაულებრივი ქმედების ჩადენას, რომლის შესახებაც ხელისუფლებისათვის მანამდე არაფერი იყო ცნობილი, ასეთ შემთხვევაში შესაძლოა არსებობდეს მოწმეებზე ზემოქმედების შესაძლებლობა და გამართლებული იყოს პატიმრობის ვადის გაგრძელება, თუნდაც საბოლოო ჯამში წინასწარი პატიმრობის ვადამ 9 თვეს გადააჭარბოს. კონსტიტუციის მე-18 მუხლის მე-6 პუნქტით აღიარებულ უფლებაზე შეზღუდვის დაწესება გამართლებული იქნება საჯარო ინტერესებით. იმ შემთხვევაში, თუ სახელმწიფოსათვის კონკრეტული მოწმის შესახებ ცნობილი იყო პატიმრობის ამოწურვამდე დიდი ხნით ადრე, მაგრამ სახელმწიფომ განზრახ, ბრალდებულისათვის ზიანის მიყენების ან პროცესის გაჭიანურების მიზნებისათვის არ დაკითხა ეს მოწმე, დაარღვია სპეციალური გულმოდგინების (ამ სტანდარტის შესახებ ქვემოთ იქნება საუბარი) ვალდებულება, თუნდაც არსებობდეს მოწმეზე ზემოქმედების რეალური საფუძველი, 9 თვეზე მეტი ვადით წინასწარი პატიმრობის ვადის გაგრძელება იქნება დაუშვებელი.

იმის გათვალისწინებით, რომ კონსტიტუციის მე-18 მუხლის პირველ და მე-6 პუნქტთან დაკავშირებით საკონსტიტუციო სასამართლოს პრაქტიკა არ არის მდიდარი, მნიშვნელოვანია საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ იხელმძღვანელოს ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს და აშშ-ს უზენაესი სასამართლოს პრაქტიკით.

5) უდანაშაულობის პრეზუმციის პრინციპი და პრეზუმფცია წინასწარი პატიმრობის შეფარდების საწინააღმდეგოდ

საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ 2015 წლის 26 ივნისის საოქმო ჩანაწერით გიორგი უგულავას სარჩელი არ მიიღო წარმოებაში საქართველოს კონსტიტუციის მე-40 მუხლთან მიმართებაში (უდანაშაულობის პრეზუმფცია). ამის მიუხედავად, ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს პრეცედენტულ სამართალზე დაყრდნობით, ეს პრინციპი საკონსტიტუციო სასამართლომ უნდა გამოიყენოს სადავო ნორმების კონსტიტუციის მე-18 მუხლის პირველ და მე-6 პუნქტთან შესაბამისობის დასადგენად. სწორედ უდანაშაულობის პრეზუმფციის კონსტიტუციური პრინციპის გამოყენებით უნდა განიმარტებოდეს კონსტიტუციის მე-18 მუხლი: „მართალია, კონსტიტუციური პრინციპები არ აყალიბებს ძირითად უფლებებს, მაგრამ გასაჩივრებული ნორმატიული აქტი ასევე ექვემდებარება გადამოწმებას კონსტიტუციის ფუძემდებლურ პრინციპებთან მიმართებით, კონსტიტუციის ცალკეულ ნორმებთან კავშირში და, ამ თვალსაზრისით, მსჯელობა უნდა წარიმართოს ერთიან კონტექსტში. საკონსტიტუციო სასამართლომ უნდა დაადგინოს, რამდენად თავსდება გასაჩივრებული აქტი იმ კონსტიტუციურ-სამართლებრივ წესრიგში, რომელსაც კონსტიტუცია ადგენს” (საქართველოს საკოსტიტუციო სასამართლოს 2007 წლის 26 ოქტომბრის №2/2-389 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე მაია ნათაძე და სხვები საქართველოს პარლამენტისა და საქართველოს პრეზიდენტის წინააღმდეგ”, II-16).

აქვე აღსანიშნავია, ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს პრაქტიკაც. ევროპული სასამართლო მონაწილე სახელმწიფოების მიერ წინასწარი პატიმრობის გამოყენებისა და მისი გაგრძელების საკითხს განიხილავს მხოლოდ კონვენციის მე-5 მუხლის ჭრილში (თავისუფლებისა და უსაფრთხოების უფლება). ევროპული სასამართლო ამ დროს იყენებს უდანაშაულობის პრეზუმფციის პრინციპს, კონვენციის მე-6 მუხლის მე-2 პუნქტთან მიმართებაში წინასწარი პატიმრობის გამოყენების საკითხზე მსჯელობის გარეშე (კონვენციის მე-6 მუხლის მე-2 პუნქტით პირდაპირ არის გათვალისწინებული უდანაშაულობის პრეზუმფციის დაცვაზე უფლება).

ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის მე-5 მუხლის მე-3 პუნქტის თანახმად, კონვენციის მე-5 მუხლის პირველი პუნქტის ,,c” ქვეპუნქტის საფუძველზე ნებისმიერი დაკავებული და დაპატიმრებული სასწრაფოდ უნდა წარედგინოს მოსამართლეს ან სხვა მოხელეს, რომელიც კანონის საფუძველზე სასამართლო ხელისუფლებას ახორციელებს. დაკავებულ ან დაპატიმრებულ პირს აქვს უფლება სწრაფ სასამართლო პროცესზე ან პროცესის განმავლობაში ასეთი პირი უნდა გათავისუფლდეს. პირის გათავისუფლება შესაძლოა მოხდეს, თუკი უზრუნველყოფილი იქნება სასამართლო პროცესზე მისი გამოცხადება.

საქმეზე მაქქეი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ მიღებულ გადაწყვეტილებაში ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ განაცხადა (http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/pages/search.aspx?i=001-77177): ,,მოქმედებს დაკავებულის ან დაპატიმრებულის გათავისუფლების პრეზუმფცია. კონვენციის მე-5 მუხლის მე-3 პუნქტის მეორე წინადადება არ ანიჭებს სასამართლო ხელისუფლებას არჩევანის შესაძლებლობას ან სასამართლო პროცესის გონივრულ ვადაში გამართვამდე პატიმრობაში იყოლიოს პირი ან საქმის განხილვაზე გამოცხადების გარანტიების წარდგენის შემდეგ გაათავისუფლოს ბრალდებული პროცესის გამართვამდე. მსჯავრდებამდე ადამიანი ითვლება უდანაშაულოდ და აუცილებელია სასამართლო პროცესზე გამოცხადების თაობაზე გარანტიის წარდგენის შემდეგ პირი გათავისუფლდეს, თუკი ამ ადამიანის შემდგომი პატიმრობის გაგრძელება აღარ არის გონივრული (მაქქეი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ 41-ე პარაგრაფი). აქედან გამომდინარე, პატიმრობის გაგრძელება გამართლებული იქნება მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ ამას ნამდვილად მოითხოვს საზოგადოების ინტერესი. ეს უკანასკნელი, უდანაშაულობის პრეზუმფციის მიუხედავად, უნდა გადაწონიდეს კონვენციის მე-5 მუხლით დაცულ ინდივიდუალური თავისუფლების დაცვის უფლებას (მაკკეი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ 42-ე პარაგრაფი).

პირველ რიგში, ეროვნულ სასამართლო ხელისუფლების ორგანოს ეკისრება პასუხისმგებლობა, უზრუნველყოს ის, რომ ბრალდებულის წინასწარი პატიმრობა არ აღემატებოდეს გონივრულ ვადას. ამ მიზნით სასამართლო ხელისუფლებამ მხედველობაში უნდა მიიღოს უდანაშაულობის პრეზუმფციის პრინციპი, გამოიკვლიოს ყველა ფაქტობრივი გარემოება, რაც ადასტურებს ან უარყოფს პირის წინასწარ პატიმრობაში დატოვების საზოგადოებრივი ინტერესის არსებობას. ეს ინტერესი უნდა ამართლებდეს კონვენციის მე-5 მუხლით დადგენილი გარანტიიდან გადახვევას, ამიტომ სათანადო ფაქტობრივი გარემოებები, რომლებიც ადასტურებს ბრალდებულის წინასწარ პატიმრობაში დატოვების აუცილებლობას, მითითებული უნდა იყოს ბრალდებულისათვის პატიმრობის შეფარდების შესახებ გადაწყვეტილებაში (43-ე პარაგრაფი).

არგუმენტები, თუ რატომ არ უნდა იმყოფებოდეს უდანაშაულო ადამიანი წინასწარ პატიმრობაში, თუკი ამისათვის არ არსებობს მწვავე აუცილებლობა, მოიყვანა ამერიკის უზენაესმა სასამართლომ საქმეზე ბარკერი ვინგოს წინააღმდეგ (https://supreme.justia.com/cases/federal/us/407/514/case.html სასამართლოს გადაწყვეტილება მოსამართლე ლუის პაუელმა დაწერა) აშშ-ს უზენაესმა სასამართლომ ისაუბრა იმ ზიანზე, რაც წინასწარი პატიმრობის ხშირი გამოყენებით ადგება საზოგადოებას და თავად ბრალდებულსაც. საზოგადოებისათვის მიყენებული ზიანი, ამერიკის უზენაესი სასამართლოს მოსაზრებით მდგომარეობს შემდეგში: ,,თუკი ბრალდებულს არა აქვს გირაოს თანხის გადახდის შესაძლებლობა, ხდება ბრალდებულის დაპატიმრება, მოცემულ საქმეში (ბარკერი ვინგოს წინააღმდეგ საქმე) ბრალდებული დაპატიმრებული იქნა 10 თვით. წინასწარი პატიმრობის გამო საპატიმრო ადგილებში წარმოიშობა გადატვირთულობა და სხვაგვარად უარესდება აღნიშნული დაწესებულების მდგომარეობა. გადატვირთულ ციხეში ადამიანების დიდხანს დატოვება გამანადგურებელი შედეგების გააჩნია მათი პიროვნების მიმართ. ამით ინდივიდის რეაბილიტაცია შეუძლებელი ხდება. გადატვირთული და ცუდი პირობების მქონე ციხის შედეგი შესაძლოა იყოს ძალადობრივი ბუნტიც კი. გარდა ამისა, ადამიანის წინასწარ პატიმრობაში დატოვება ხარჯიანია. თითოეული პატიმრის ხარჯი დღეში მერყეობს 3-დან 9 დოლარამდე, რაც მთელი ქვეყნის მასშტაბით მილიონებში გამოიხატება. ამით შესაძლოა სარგებელი მიიღოს დაპატიმრებულმა, რომელიც გადასახადის გადამხდელების ხარჯზე იკვებება."

ამის შემდეგ ამერიკის უზენაესი სასამართლოს არგუმენტები მოჰყავს იმის თაობაზე, თუ რა ზიანი ადგება თავად იმ ბრალდებულს, რომელსაც სისხლის სამართლის საქმის არსებითი განხილვის დასრულებამდე წინასწარი პატიმრობა შეუფარდეს: ,,პროცესის მოლოდინში საპატიმროში გატარებული დრო უარყოფით გავლენას ახდენს ინდივიდზე. წინასწარ პატიმრობაში ყოფნა გულისხმობს სამუშაოს დაკარგვას, ადამიანი წყდება ოჯახურ ცხოვრებას. პატიმრობა ხელს უწყობს სიზარმაცის ჩვევის გაღრმავებას. ციხეების უმრავლესობა ბრალდებულებს არ სთავაზობს გასართობ და სარეაბილიტაციო პროგრამებს. ციხეში გატარებული დრო არის დაკარგული (dead) დრო. უფრო მეტიც, თუკი ბრალდებული გამოკეტილია, მცირდება მისი შესაძლებლობა, შეკრიბოს საკუთარი თავის დასაცავი მტკიცებულებები, გავიდეს კავშირზე მოწმესთან ან სხვაგვარად მოემზადოს დაცვისათვის. აიძულო ნებისმიერი პირი, რომელიც ჯერ კიდევ არ არის ცნობილი დამნაშავედ, იყოს ზემოთ აღწერილი უარყოფითი შედეგების მატარებელი, მხედველობაში მისაღებია. ვითარება კიდევ უფრო დამძიმდება მაშინ, თუკი ზემოხსენებულ შეზღუდვებს დაქვემდებარებული ადამიანი უდანაშაულოდ იქნება ცნობილი."

ამგვარი შედეგების თავიდან ასაცილებლად ამერიკის უზენაესმა სასამართლომ დაადგინა პროცესის გაჭიანურების თავიდან აცილების ტესტი, რომელზეც ქვემოთ გვექნება საუბარი. ამ ტესტის მეშვეობით მხოლოდ სათანადო მიზეზების არსებობის შემთხვევაში იქნებოდა ნებადართული ადამიანის ხანგრძლივი ვადით პატიმრობაში დატოვება.

იმისათვის, რომ განსახილველი ნორმის კონკრეტული ნორმატიული შინაარსი კონსტიტუციურად იყოს ცნობილი, მოპასუხე მხარემ უნდა დაასაბუთოს, რომ 9 თვეზე მეტი ვადით ადამიანის პატიმრობაში დატოვება, მიუხედავად უდანაშაულობის პრეზუმფციისა და წინასწარი პატიმრობის უარყოფითი შედეგებისა, გამართლებულია მწვავე საზოგადოებრივი ინტერესებით. ასეთად ვერ გამოდგება შემთხვევა, როდესაც ადამიანს წინასწარ პატიმრობას 9 თვეზე მეტი ხნით უგრძელებენ ფაქტობრივი გარემოებისათვის, რომელიც 9 თვიანი პატიმრობის დაწყებამდე ცნობილი იყო სამართალდამცავებისათვის და ადგილი არა აქვს ახლად აღმოჩენილ გარემოებას.

6) გონივრული ეჭვის (reasonable doubt) სტანდარტი

კონვენციის მე-5 მუხლის პირველი პუნქტის ,,c” ქვეპუნქტი ამბობს იმას, რომ კანონიერად ადამიანის დაკავება ან დაპატიმრება ხდება კომპეტენტური ხელისუფლების ორგანოსათვის მისი წარდგენის მიზნით, თუკი არსებობს გონივრული ეჭვი იმასთან დაკავშირებით, რომ ადამიანმა ჩაიდინა დანაშაული, როდესაც ეს აუცილებელია დანაშაულის ჩადენის პრევენციისათვის ან დანაშაულის ჩადენის შემდეგ პირის მიმალვის თავიდან ასაცილებლად.

ამგვარად, იმისათვის, რომ ბრალდებულის მიმართ სასამართლომ, ან დაპატიმრების გადაწყვეტილება მიიღოს, ან სათანადო გარანტიით, რაც უზრუნველყოფს ამ პირის სასამართლოზე გამოცხადებას, გაათავისუფლოს ბრალდებული, აუცილებელია არსებობდეს გონივრული ეჭვი იმასთან დაკავშირებით, რომ ადამიანმა ჩაიდინა დანაშაული. ილგარ მამადოვი აზერბაიჯანის წინააღმდეგ მიღებულ გადაწყვეტილებაში (http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/pages/search.aspx?i=001-144124) გონივრული ეჭვი განმარტებულია, როგორც ფაქტებისა და ინფორმაციის არსებობა, რაც დააკმაყოფილებს ობიექტურ დამკვირვებელს იმასთან დაკავშირებით, რომ ადამიანმა შესაძლოა ჩაიდინა დანაშაული.

ილგარ მამადოვის საქმეში მომჩივანს (რომელიც ცხოვრობდა და ჟურნალისტის საქმიანობას ეწეოდა აზერბაიჯანის დედაქალაქ ბაქოში) ბრალი ედებოდა აზერბაიჯანის სხვა ქალაქ ისმაილში ადამიანთა ჯგუფის წაქეზება და მათი ხელმძღვანელობა, რის გამოც ამ ადამიანთა ჯგუფმა პოლიციის შენობას ქვები დაუშინა. პროკურატურამ თავდაპირველად ილგარ მამედოვის ამგვარი ქმედება დააკვალიფიცირა, როგორც საზოგადოებრივი წესრიგის დარღვევის ორგანიზება და მასში აქტიური მონაწილეობა, გათვალისწინებული აზერბაიჯანის სისხლის სამართლის კოდექსის 233-ე მუხლით და 315 მუხლის მეორე ნაწილით (სამართალდამცავი ორგანოს წარმომადგენლისათვის წინააღმდეგობის გაწევა იმგვარი ქმედებით, რაც საფრთხეს უქმნის პოლიციელის სიცოცხლესა და ჯანმრთელობას) (ილგარ მამადოვი აზერბაიჯანის წინააღმდეგ გადაწყვეტილების 27-ე პარაგრაფი). ილგარ მამადოვს შეეფარდა წინასწარი პატიმრობა ორი თვის ვადით (გადაწყვეტილების 32-ე პარაგრაფი). წინასწარი პატიმრობის ვადის ამოწურვამდე პროკურატურამ დაუმძიმა ილგარ მამადოვს ბრალი, მისი ქმედება გადაკვალიფიცირდა მასობრივი არეულობის ჩადენის დანაშაულში, რაც საზოგადოებრივი წესრიგის დარღვევის ორგანიზებისა და მასში აქტიური მონაწილეობისაგან განსხვავებით, მძიმე დანაშაულს წარმოადგენდა და არ იძლეოდა გირაოს მოთხოვნის შესაძლებლობას (გადაწყვეტილების 49-50 პარაგრაფი).

ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ დაადგინა, რომ ილგარ მამადოვის საქმეში ეჭვი დანაშაულებრივი ქმედების ჩადენაში არ იყო გონივრული, ვინაიდან მასობრივი გამოსვლები ქალაქ ისმაილში ერთი დღით ადრე დაიწყო, ვიდრე ილგარ მამადოვი ბაქოდან ისმაილში საკუთარი პროფესიული მოვალეობის შესასრულებლად ჩავიდოდა (გადაწყვეტილების 92-ე პარაგრაფი). ამავე დროს ილგარ მამადოვმა ქალაქ ისმაილში 2 საათი დაჰყო, რაც არ იყო საკმარისი იმისათვის, რომ ილგარ მამადოვი მის ჩასვლამდე დაწყებული მასობრივი არეულობის ლიდერი გამხდარიყო. ამ საქმეში ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ დაადგინა კონვენციის მე-5 მუხლის პირველი პუნქტის დარღვევა, ვინაიდან დაკავება და დაპატიმრება განხორციელდა იმგვარი ეჭვის საფუძველზე, რომელიც არ იყო გონივრული.

ამგვარად, გონივრული ეჭვის წარმომშობია კონკრეტული ფაქტობრივი გარემოებები. თუ ეს გარემოებები მიუთითებს მოცემული სახელმწიფოს სისხლის სამართლის კანონმდებლობით აკრძალული რომელიმე ქმედების ჩადენაზე, მაშინ ეს გარემოება არის ადამიანის დაკავების და მათ შორის მისი წინასწარ პატიმრობაში მოთავსების საფუძველი (თუკი იმავდროულად არსებობს სხვა პირობა, მაგალითად ბრალდებულის მიმალვის საფრთხე). ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ საქმეზე მაქქეი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ მიღებულ გადაწყვეტილებაში (44-ე პარაგრაფი) განაცხადა: ,,გონივრული ეჭვი იმის თაობაზე, რომ თავისუფლებააღკვეთილმა ადამიანმა ჩაიდინა დანაშაული, არის პირობა, რომლის გარეშეც პატიმრობის შეფარდება დაუშვებელია." ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ საქმეზე ხუდოიროვი რუსეთის წინააღმდეგ (http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/pages/search.aspx?i=001-70865) მიღებულ გადაწყვეტილებაში დასაბუთებულად მიიჩნია თავდაპირველ ეტაპზე პირის პატიმრობაში მოთავსება იმის გამო, რომ არსებობდა როგორც გონივრული ეჭვი ბრალდებულის მიერ დანაშაულის ჩადენის თაობაზე, ასევე მიმალვის საფრთხე. ამ გადაწყვეტილების 176-ე პარაგრაფში ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ განაცხადა: ,,ევროპული სასამართლოს აზრით, მომჩივანის წინასწარი პატიმრობა თავდაპირველად გამართლებული გონივრული ეჭვით იმის თაობაზე, რომ ბრალდებული მონაწილეობდა ნარკოტიკებით ვაჭრობაში. როგორც 1999 წლის 28 დეკემბრის გადაწყვეტილებაში რაიონულმა სასამართლომ აღნიშნა, გაქცევის თავიდან ასაცილებლად, რისი საშიშროებაც არსებობდა იმის გათვალისწინებით, რომ ბრალდებულს ჰქონდა სხვა ქვეყნის მოქალაქეობა და მისი მუდმივი საცხოვრებელი ადგილი მდებარეობდა ქვეყნის გარეთ - გამართლებული იქნებოდა ბრალდებულის პატიმრობაში დატოვება."

თუ თავდაპირველ ეტაპზე გონივრული ეჭვის სტანდარტის დაკმაყოფილება საკმარისია, ადამიანის დაპატიმრებისათვის, ამის მიუხედავად, რაც დრო გადის და ადამიანის წინასწარი პატიმრობა გრძელდება, გონივრული ეჭვი ადამიანის მიერ დანაშაულის ჩადენის თაობაზე, ვეღარ გამოდგება არგუმენტად ამ ადამიანის წინასწარ პატიმრობაში დასატოვებლად (ხუდოიროვი რუსეთის წინააღმდეგ გადაწყვეტილების 177-ე პარაგრაფი, ასევე მაქქეი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ 45-ე პარაგრაფი). ამგვარად, უცვლელი ფაქტობრივი გარემოებები, რომელიც მიუთითებს დანაშაულის ჩადენაზე და რომელიც ბევრად ადრე იყო ცნობილი პროკურატურისათვის, განსაზღვრული დროის გასვლის შემდეგ ვერ გამოდგება წინასწარი პატიმრობის ვადის გასაგრძელებლად.

ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ ბიკოვი რუსეთის წინააღმდეგ საქმეში (http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/pages/search.aspx?i=001-91704) განაცხადა: ,,ევროპული სასამართლო მიუთითებს, რომ ბრალდებულმა პატიმრობაში გაატარა ერთი წელი, 8 თვე და 15 დღე. ამ დროის განმავლობაში ბრალდებულს რამდენჯერმე გაუგრძელეს წინასწარი პატიმრობის ვადა. თითოეულ შემთხვევაში პატიმრობის ვადის გაგრძელების მიზეზი იყო წაყენებული ბრალის სიმძიმე, მიმალვის, მართლმსაჯულებისათვის ხელის შეშლის და მოწმეებზე ზეწოლის საფრთხე. ევროპული სასამართლო ასევე ადგენს, რომ დროის გასვლასთან ერთად ეროვნული სასამართლოების მოტივაცია არ იცვლებოდა იმისათვის, რომ მისადაგებოდა შეცვლილ სიტუაციას. ეროვნული სასამართლო არ ამოწმებდა იმას, რამდენად განაგრძობდა არსებობას ის, გარემოება, რასაც ეფუძნებოდა პროცესის წინა ეტაპზე მათ მიერ მიღებული გადაწყვეტილება მომჩივანისათვის წინასწარი პატიმრობის შეფარდების თაობაზე"(ბიკოვი რუსეთის წინააღმდეგ ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს გადაწყვეტილების 65-ე პარაგრაფი)

ხუდოიოროვი რუსეთის წინააღმდეგ საქმეში მომჩივანმა წინასწარ პატიმრობაში გაატარა 5 წელზე მეტი. ამის მიზეზი ევროპული სასამართლოს დაკვირვებით იყო ქმედებისათვის მიცემული კვალიფიკაცია სისხლის სამართლის კოდექსის მკაცრი მუხლით. როგორც კი ქმედების კვალიფიკაცია შეიცვალა შედარებით მსუბუქი მუხლით, ბრალდებული არა მარტო გათავისუფლდა ხანგრძლივი პატიმრობიდან, არამედ მის მიმართ სისხლისსამართლებრივი დევნაც კი შეწყდა. ამ საქმეში ევროპულმა სასამართლომ გადაწყვეტილების შენიშნა: ამ საქმეში ქმედებას სამართლებრივმა კვალიფიკაცია, რამაც ბრალის დამძიმება და შესაბამისად, ბრალდებულის არაგონივრულად ხანგრძლივი ვადით პატიმრობა გამოიწვია, მისცა პროკურორმა. ევროპული სასამართლოს თქმით, ქმედების სამართლებრივი კვალიფიკაცია არ წარმოადგენდა სასამართლო კონტროლის საგანს. ეს გარემოება გახდა დამატებითი საფუძველი ხუდოიროვის საქმეზე დარღვევის დადგენისათვის (ხუდოიროვი რუსეთის წინააღმდეგ ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს გადაწყვეტილების 180-ე პარაგრაფი).

ამგვარად, ფაქტობრივი გარემოებები დროთა განმავლობაში უნდა იცვლებოდეს, იმისათვის, რომ ბრალდებულის წინასწარი პატიმრობის ვადის შემდგომი გახანგრძლივება იყოს გამართლებული. სასამართლოს გადაწყვეტილებაში უნდა აისახოს ის გარემოება, რაც წინასწარი პატიმრობის საკითხის გადაწყვეტის წინა ეტაპზე უცნობი იყო პროკურატურისა და სასამართლოსათვის. ეს ახლად გამოვლენილი ფაქტობრივი გარემოება ან მტკიცებულება შესაბამისად, უნდა ამართლებდეს ბრალდებულის თუნდაც 9 თვეზე მეტი ხნის განმავლობაში პატიმრობაში დატოვებას. როდესაც ფაქტობრივი გარემოებების კუთხით არაფერი იცვლება და პროკურატურა მხოლოდ საქმის გამოყოფის, ბევრად ადრე პროკურატურისათვის ნაცნობი ფაქტების საშუალებით, ცდილობს წინასწარი პატიმრობის 9 თვეზე მეტხანს გაგრძელებას, ცხადია, დროის გასვლასთან ერთად სახეზე არა გვაქვს შეცვლილი სიტუაცია, რაც გაამართლებდა წინასწარი პატიმრობის შემდგომ გაგრძელებას. ამგვარად, სადავო ნორმა არ აკისრებს პროკურატურას და სასამართლოს ვალდებულებას, დაასაბუთონ, რა ცვლილება განიცადა ბრალდებულისათვის შერაცხულმა ფაქტობრივმა გარემოებებმა ბრალდებულის წინასწარი პატიმრობის მე-9 თვეს, იმისათვის რომ გამართლებული იყოს კიდევ ორი თვით ბრალდებულის მიმართ პატიმრობის გამოყენება. ორი თვით პატიმრობის შეფარდების პრობლემა არ იარსებებდა მაშინ, პროკურატურას, რომ დაკისრებოდა ვალდებულება, სასამართლოში დაედასტურებინა ახალი მოწმის გამოჩენის ფაქტი, დაესაბუთებინა, რომ ამ ახალმა მოწმემ ჩვენება უნდა მისცეს ბრალდებულის მიერ ჩადენილ მანამდე (9 ან 2 თვით ადრე) უცნობი ფაქტების შესახებ და ამ მოწმის დაკითხვის მიზნებისათვის საჭიროა ბრალდებულის პატიმრობაში ყოფნა, რათა გამოირიცხოს მოწმეზე ზემოქმედების გზით მართლმსაჯულებისათვის ხელის შეშლა. სადავო ნორმების არაკონსტიტუციურობაც სწორედ იმაში მდგომარეობს, რომ არ აკისრებს პროკურატურას მსგავსი შეცვლილი სიტუაციის მტკიცების ვალდებულებას.

თუკი კანონით აიკრძალება 9 თვეზე მეტი ვადით წინასწარი პატიმრობის გამოყენება ახლად აღმოჩენილ გარემოებებზე მითითების გარეშე, ამით სასამართლო კონტროლი გაიზრდება პროკურატურის მიერ ქმედების სამართლებრივ კვალიფიკაციასთან დაკავშირებით. სასამართლო დაინტერესდება მიზეზებით, თუ რატომ არ მისცა პროკურატურამ საქმეში არსებულ ფაქტობრივ გარემოებებს სწორი სამართლებრივი კვალიფიკაცია. თუკი სასამართლო დარწმუნდება, რომ პროკურატურის მიერ წარდგენილი მიზეზები არ იქნება სათანადო და არსებითი, ამით უარს იტყვის პატიმრობის 9 თვიანი ვადის გაგრძელებაზე. ეს იქნება სასამართლო კონტროლის ის სტანდარტი, რაც სახელმწიფოსაგან მოითხოვა ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ საქმეზე ხუდოიროვი რუსეთის წინააღმდეგ. სადავო ნორმა, მისი შინაარსისა და აღსრულების პრაქტიკის გამო, ამგვარი კონტროლის სტანდარტს გამორიცხავს.

7) უფლება სწრაფ პროცესზე

ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის მე-5 მუხლის მე-3 ნაწილის თანახმად, ,,დაპატიმრებული პირი სწრაფად უნდა წარედგინოს მოსამართლეს ... მას გონივრულ ვადაში აქვს უფლება სასამართლო პროცესზე..." აშშ-ს კონსტიტუციის მე-6 შესწორების თანახმად, სისხლის სამართლის ბრალდების საქმეზე, ბრალდებული სარგებლობს საქმის სწრაფი განხილვის უფლებით. საქმის სწრაფად განხილვაზე უფლება პირდაპირ არ არის ჩაწერილი საქართველოს კონსტიტუციაში. ამის მიუხედავად, ჩვენს კონსტიტუციაში არსებობს დებულებები, რომლებიც სწორედ სწრაფი მართლმსაჯულების ინტერესების რეალიზებას ემსახურება. კონსტიტუციის მე-18 მუხლის მე-6 პუნქტში ჩაწერილი მოთხოვნა იმის თაობაზე, რომ 9 თვის გასვლის შემდეგ წინასწარ პატიმრობაში მყოფი პირი უნდა გათავისუფლდეს, სწორედ სისხლის სამართლის საქმის გონივრულ ვადაში გადაწყვეტას ემსახურება. თუკი პატიმრობის მიზანია მართლმსაჯულების შეუფერხებელი განხორციელება, კონსტიტუციის მე-18 მუხლის მე-6 პუნქტი აიძულებს პროკურატურასა და სასამართლოს, ყველაფერი გააკეთონ საქმის გონივრულ ვადაში გადასაწყვეტად, წინააღმდეგ შემთხვევაში სახელმწიფო დადგება იმგვარი აუცილებლობის წინაშე, რომ მას მოუწევს ბრალდებულის პატიმრობიდან გათავისუფლება, რაც მართლმსაჯულების სათანადოდ აღსრულებას გონივრული ვადის გასვლის შემდეგ გაართულებს. მაგრამ ამ რისკის მატარებელი უნდა იყოს სახელმწიფო, რომლის მიზეზითაც გაჭიანურდა პროცესი.

ბარკერი ვინგოს წინააღმდეგ საქმეზე აშშ-ს უზენაესმა სასამართლომ განაცხადა, რომ სწრაფ მართლმსაჯულებაზე უფლება განსხვავდება დაცვის უფლებისაგან, ასევე დაკავებულის დუმილის უფლებისაგან. ამ უფლებებით ყოველთვის სარგებელს ღებულობს დაცვის მხარე. ეს მაშინ, როცა სწრაფი მართლმსაჯულებით, ერთი მხრივ, შესაძლოა სარგებელი მიიღოს როგორც დაცვამ, ისე ბრალდებამ, ისევე როგორც პროცესის გაჭიანურების გამო ხელსაყრელი შედეგი მიიღოს დაცვამაც და ბრალდებამაც. ბარკერი ვინგოს წინააღმდეგ საქმეზე აშშ-ს უზენაესმა სასამართლომ მოიყვანა შემდეგი მაგალითი, როცა პროცესის გაჭიანურებით სარგებელს იღებს დაცვის მხარე და არსახარბიელო პოზიციაშია ბრალდება: ,,სწრაფი მართლმსაჯულების არარსებობა იწვევს სასამართლოს გადატვირთულობას. ეს უკანასკნელი კი შესაძლებლობას აძლევს ბრალდებულებს, მისთვის სასარგებლო საპროცესო შეთანხმების პირობებზე მოელაპარაკოს პროკურორს ან სხვაგვარად მოახდინოს მართლმსაჯულების სისტემით მანიპულირება." აშშ-ს უზენაესმა სასამართლომ ამავე საქმეზე განაცხადა: ,,პროცესის გაჭიანურება უცხო ტაქტიკა არ არის დაცვის მხარისათვის. დანაშაულის ჩადენიდან პროცესის გამართვამდე თუ დიდი დროა გასული, მოწმეების სასამართლოში წარდგენა შესაძლოა შეუძლებელი გახდეს ან მათ მახსოვრობას პრობლემები შეექმნას. თუ მოწმეები ბრალდების პოზიციას ადასტურებენ, დანაშაულის ჩადენიდან დიდი ხნის შემდეგ ჩატარებულმა პროცესმა ბრალდების პოზიცია შესაძლოა სერიოზულად შეასუსტოს (მოწმეთა სუსტი მახსოვრობის გამო). მტკიცების ტვირთი პროკურორს ეკისრება, რასაც ვერ შესძლებს ხანგრძლივი დროის გასვლის გამო."

როგორც აშშ-ს უზენაესი სასამართლო, ისე ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო სწრაფი მართლმსაჯულების უფლების დარღვევას მაშინ ადგენს, როდესაც პროცესის გაჭიანურება ხდება ბრალდებულისაგან დამოუკიდებლად, ბრალდების მხარის მიზეზით. მაგალითად, საქმეზე ხუდოიროვი რუსეთის წინააღმდეგ მომჩივანის პატიმრობა დაიწყო 1999 წლის 22 იანვრიდან და დასრულდა 2004 წლის 28 მაისს. ამ დროს ბრალდებული გაათავისუფლეს. სასამართლო და პროკურატურა ბრალდებულს უგრძელებდა პატიმრობას მის მიერ ჩადენილი დანაშაულის სიმძიმის გამო. სასამართლომ საქმე რამდენჯერმე დაუბრუნა პროკურატურას დამატებითი გამოძიების ჩასატარებლად. ამის მიზეზი იყო ის, რომ პროკურატურამ არ თარგმნა საქმის მასალები უზბეკურ და ტაჯიკურ ენებზე, რაც ბრალდებულების მშობლიური ენა იყო. გარდა ამისა, დაცვის მხარეს არ ჰქონდა საკმარისი დრო საქმის მასალების გასაცნობად, ბრალდებულებს არ ეცნობათ დროულად ექსპერტიზის ჩატარების შესახებ. საბოლოოდ ბრალდებულის წინასწარი პატიმრობის ვადა შეადგენდა ხუთ წელს, ოთხ თვეს და ექვს დღეს (ხუდოიროვი რუსეთის წინააღმდეგ გადაწყვეტილების 175-ე პარაგრაფი).

ხუდოიროვის საქმეში ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ განაცხადა: იმის გათვალისწინებით, რომ საქმის არსებითი განხილვა არ იწყებოდა განსაზღვრულ ვადაში ბრალდებულისაგან დამოუკიდებელი მიზეზის გამო, ხელისუფლებას ან ალტერნატიული ღონისძიება უნდა გამოეყენებინა ან სულ მინიმუმ საკუთარ გადაწყვეტილებაში აეხსნა ის, რომ პროცესის სათანადოდ წარმართვის შემთხვევაში, რატომ იქნებოდა შეუძლებელი ამგვარი ალტერნატივის გამოყენება. ხელისუფლების უმოქმედობა განსაკუთრებით აუხსნელია იმის გათვალისწინებით, რომ ახალი საპროცესო კანონმდებლობა პირდაპირ ითვალისწინებდა პატიმრობის ალტერნატივად ნაკლებად მკაცრი აღკვეთის ღონისძიების გამოყენების შესაძლებლობას (ხუდოიროვი რუსეთის წინააღმდეგ 184-ე პარაგრაფი).

გონივრულ ვადაში საქმის გადაწყვეტასთან დაკავშირებით ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ ხუდოიროვის საქმეში განაცხადა: ,,ევროპული სასამართლო შენიშნავს, რომ პროცესის არც ერთ ეტაპზე ეროვნული ხელისუფლების ორგანოებს, არ შეუმოწმებიათ, რამდენად აღემატებოდა ბრალდებულის პატიმრობის ვადა ,,გონივრული ვადის“ მოთხოვნებს. ამ საკითხის შესწავლა აუცილებლად უნდა მომხდარიყო ჯერ კიდევ მაშინ, როცა მომჩივანმა ორ წელზე მეტი გაატარა წინასწარ პატიმრობაში და ეროვნული კანონმდებლობით განსაზღვრული პატიმრობის ვადები ამოწურული იყო (ხუდოიროვი რუსეთის წინააღმდეგ 178-ე პარაგრაფი).

ამგვარად, როდესაც საქმის ფაქტობრივი გარემოებები არ იცვლება, ამის მიუხედავად, პროკურატურა დანაშაულის ერთ ეპიზოდს ცალკე წარმოებად გამოყოფს, სახეზეა პროკურატურის ძალისხმევა გააჭიანუროს პროცესი, რასაც დაცვის მხარისათვის ზიანი მოჰყვება, ბრალდებულის წინასწარი პატიმრობის გაგრძელების სახით. ბრალდების მხარის მიერ პროცესის გაჭიანურების თავიდან აცილების მიზნით აშშ-ს უზენაესმა სასამართლომ ბარკერი ვინგოს წინააღმდეგ დაადგინა ოთხსაფეხურიანი ტესტი: პირველი საფეხურზე მოწმდება პროცესის გაჭიანურების ხანგრძლივობა, შემდეგ, პროცესის გაჭიანურების მიზეზი (ეს ხდება ბრალდებულისა თუ დაცვის მხარის მიზეზით), აქედან გამომდინარეობს ტესტის მესამე საფეხური, რაც გულისმობს იმას, გააპროტესტა თუ არა ბრალდებულმა ბრალდების მხარის მიერ პროცესის გაჭიანურება და ბოლო საფეხურია ის, რა ზიანი მიადგა ბრალდებულს პროცესის გაჭიანურებით.

ბარკერი ვინგოს წინააღმდეგ საქმეზე აშშ-ს უზენაესმა სასამართლომ გონივრულ ვადასთან დაკავშირებით აღნიშნა, რომ საქმე გაცილებით მარტივად არის მაშინ, როდესაც ეს ვადა განსაზღვრულია. ამ შემთხვევის უპირატესობა მდგომარეობს იმაში, რომ უფლების დარღვევა ადვილი აღმოსაჩენი იქნება, მაშინ როდესაც განსაზღვრული ვადა იქნება გასული. თუკი პროცესის გაჭიანურება ხდება ბრალდების მხარის მიზეზით ამერიკის უზენაესმა სასამართლომ ამ ოთხსაფეხურიანი ტესტიდან ორი პირობის - არაგონივრული ვადისა და ბრალდებულისათვის ზიანის მიყენების ერთდროული არსებობა საკმარისად მიიჩნია იმისათვის, რომ კონსტიტუციის დარღვევა დადასტურდეს. ბრალდებულის ინტერესებისათვის ზიანის მიყენებად, აშშ-ს უზენაესმა სასამართლომ ჩათვალა, მათ შორის, ბრალდებულის პატიმრობაში ყოფნაც (რატომ არის წინასწარი პატიმრობა ბრალდებულის ინტერესებისათვის საზიანო ამის შესახებ უკვე ვესაუბრეთ უდანაშაულობის პრეზუმფციის თავში). შემდგომ თავში განვიხილავთ საკითხს იმის თაობაზე, პროცესის ჩატარების გონივრული ვადის დარღვევის და ბრალდებულის ხანგრძლივი ვადით პატიმრობაში ყოფნის მიუხედავად, რა ვალდებულებების დაკმაყოფილება მოეთხოვება ბრალდებას იმისათვის, რომ არ დაირღვეს კონსტიტუციის მოთხოვნები. ამ უკანასკნელს ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ სპეციალური გულისმიერების ვალდებულება (special dillegence) უწოდა. ეს ვალდებულება შეესაბამება ბარკერის საქმეზე აშშ-ს უზენაესი სასამართლოს მიერ ჩამოყალიბებული ტესტის იმ ეტაპს, როდესაც მოწმდება ის საკითხი იმის თაობაზე, პროცესის გაჭიანურება ხომ არ ხდება ბრალდების მხარის მიზეზით.

8) სპეციალური გულისხმიერების ვალდებულება

ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო თავისუფლების უფლების დარღვევისას ითვალისწინებს იმას, ადამიანის არაგონივრული ვადით პატიმრობა ხომ არ გამოიწვია ხელისუფლების ეროვნული ორგანოების განზრახმა ან დაუდევარმა ქმედებებმა. ხელისუფლების ორგანოებს ეკისრებათ სპეციალური გულისხმიერების ვალდებულება, რათა გაატარონ ყველა ღონისძიება სისხლის სამართლის საქმეზე განხილვის დროულად ჩასატარებლად, რათა დასრულდეს ადამიანის წინასწარი პატიმრობა (ან გამამართლებელი განაჩენით, რასაც ადამიანის გათავისუფლება მოყვება ან გამამტყუნებელი განაჩენით, რასაც მართლზომიერად მოჰყვება დანაშაულში მსჯავრდებული ადამიანის თავისუფლების აღკვეთა). თუკი დადგინდა ის, რომ სახელმწიფომ მიზანმიმართულად გააჭიანურა პროცესი ბრალდების მხარისათვის სარგებლის ან უპირატესობის მისაღებად ან არაფერი გააკეთა იმისათვის, რომ საქმის განხილვა დროულად დასრულებულიყო, ითვლება, რომ სახელმწიფომ დაარღვია სპეციალური გულისხმიერების ვალდებულება.

სპეციალური გულისხმიერების ვალდებულების დარღვევაზე ისაუბრა ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ საქმეზე ხუდოიროვი რუსეთის წინააღმდეგ მიღებული გადაწყვეტილების 188-ე პარაგრაფში. ამ საქმეში მომჩივანმა წინასწარ პატიმრობაში გაატარა 5 წელზე მეტი ვადით. კერძოდ ევროპულმა სასამართლომ მიუთითა: ,,საქმის გაჭიანურებას ერთზე მეტ შემთხვევაში ადგილი ჰქონდა ხელისუფლების მხრიდან. პირველი ინსტანციის სასამართლო ვერ იწყებდა საქმის არსებით განხილვას 2000 წლის ივნისიდან 2001 წლის აპრილამდე, იმის გამო რომ საბრალდებო დასკვნა არ იყო ნათარგმნი ტაჯიკურ ენაზე, რომელზეც საუბრობდა 7 ბრალდებული. მას შემდეგ, რაც ეს დარღვევა აღმოიფხვრა, ხელისუფლების ეროვნული ორგანოები ვერ თანხმდებოდნენ იმაზე, პროცესუალურმა დარღვევებმა გამოუსწორებლად ხომ არ შელახა დაცვის მხარის უფლებები. ამან გამოიწვია შემდგომი გაჭიანურება 2001 წლის მარტიდან 2002 წლის სექტემბრამდე. უფრო მეტიც, თითოეულ შემთხვევაში საქმე ბრუნდებოდა სასამართლოში, რომელიც რამდენიმე თვეს ანდომებდა იმისათვის, რომ ჩაენიშნა განხილვის თარიღი. აღნიშნული გარემოების გათვალისწინებით, ევროპული სასამართლო მიიჩნევს, რომ ხელისუფლების ეროვნულმა ორგანოებმა არ გამოიჩინეს ,,სპეციალური გულისხმიერება“ სისხლის სამართლის საქმის წარმოებისას."

როცა პროკურატურა 9 თვის წინ მისთვის ნაცნობ დანაშაულის ეპიზოდს ცალკე წარმოებად გამოყოფს და ბრალდებულის პატიმრობის მე-9 თვეს ითხოვს პატიმრობის ვადის გაგრძელებას, ისმევა კითხვა რა უშლიდა პროკურატურას ხელს, საქმე ცალკე წარმოებად გამოეყო 9 თვის წინ? სადავო ნორმა არ სთხოვს პროკუროს, ზემოხსენებულ შეკითხვაზე დამაჯერებელი პასუხი გასცეს. ამგვარად, პროკურორს არ მოეთხოვება სპეციალური გულისხმიერება იმისათვის, რომ დროულად ჩატარდეს მოცემულ ფაქტობრივ გარემოებასთან დაკავშირებით საქმის არსებითი განხილვა და ამით ბოლო მოეღოს ბრალდებულის პატიმრობას.

აშშ-ს უზენაესმა სასამართლომ საქმეზე ბარკერი ვინგოს წინააღმდეგ მიღებულ გადაწყვეტილებაში ისაუბრა, რა შემთხვევაში შეიძლება ჩაითვალოს საპატიოდ სახელმწიფოს მიერ პროცესის გონივრულ ვადაში ჩაუტარებლობა და რა შემთხვევაში გვექნება სახეზე კონსტიტუციის დარღვევა. აშშ-ს უზენაესი სასამართლოს თქმით: ,,წვრილმანი დანაშაულის საქმეზე გაჭიანურება ნაკლებად იქნება შეწყნარებული, ვიდრე სერიოზულ, კომპლექსურ, პირთა ჯგუფის მიერ ჩადენილ საქმეზე. გაჭიანურების საკითხის დადგენისას დეტალურად უნდა იქნას ის მიზეზები შესწავლილი, რითაც სახელმწიფო ამ გაჭიანურებას ასაბუთებს. სახელმწიფოსათვის დაკისრებული ტვირთი ძალიან მძიმე იქნება, თუ სახელმწიფო განზრახ აჭიანურებს პროცესს იმისათვის, რომ ზიანი მიაყენოს დაცვის მხარეს (ზიანის მიყენებად ხანგრძლივი პატიმრობაც ითვლება). შედარებით ნეიტრალური მიზეზი მაგალითად, დაუდევრობა ან სასამართლოს გადატვირთულობა ნაკლებად მკაცრად შეფასდება, ამის მიუხედავად, საბოლოო პასუხისმგებლობა ამ ფაქტთან დაკავშირებით მაინც სახელმწიფოს დაეკისრება. საპატიო მიზეზმა, როგორიცაა მაგალითად ახალი მოწმის გამოჩენა, შესაძლოა გაამართლოს პროცესის გაჭიანურება."

ამგვარად, როცა გამოჩნდება ახალი მოწმე, რომელიც გამოძიებას მოუთხრობს ბრალდებულის მიერ ჩადენილი მანამდე უცნობი დანაშაულებრივი შემთხვევის თაობაზე, ამ ეპიზოდთან დაკავშირებით საქმის წარმოების ცალკე ეპიზოდად გამოყოფა და ბრალდებულის მიმართ პატიმრობის მოთხოვნა, რომელიც ყველა სისხლის სამართლის საქმის ჯამში 9 თვეს აღემატება, გამართლებულია. მაგრამ თუ სახეზეა არა ახლად აღმოჩენილი, არამედ პროკურატურისათვის დიდი ხნით ადრე ცნობილი ფაქტი და ამ ეპიზოდთან დაკავშირებით ხდება პატიმრობის მე-9 თვეს აღნიშნული აღკვეთის ღონისძიების დამატებითი ვადით გაგრძელება, ასეთი სცენარი იქნება სპეციალური გულმოდგინების ვალდებულების დარღვევა.

9) გირაო და სხვა აღკვეთის ღონისძიებები, როგორც პატიმრობის ნაკლებად მზღუდავი ალტერნატივა

როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, ხშირად საქმის არსებითი განხილვის დამთავრება შეუძლებელი ხდება სხვადასხვა მიზეზით, რომელიც არც ბრალდებულის, არც სახელმწიფოს ბრალეულობით არ არის გამოწვეული ან სახელმწიფოს ბრალეულობა ძალიან მცირეა (ასეთ შემთხვევად გამოდგება სასამართლოების გადატვირთულობა, საქმის სირთულის გამო საქმის არსებითი განხილვის ხანგრძლივი ვადით გაგრძელება, ნაფიც მსაჯულთა პირველი შემადგენლობის გადაწყვეტილების მიღების უუნაროდ ცნობა და ახალი ნაფიც მსაჯულთა შემადგენლობის შერჩევა). ამ შემთხვევაში თუ ბრალდებულის წინასწარი პატიმრობის 9 თვიანი ვადა ამოიწურა, არაფერმა უნდა შეუშალოს ხელი იმას, რომ ბრალდებული გათავისუფლდეს წინასწარი პატიმრობიდან და მის მიმართ გამოყენებული იქნეს გირაო და ისეთი ღონისძიება, როგორციაა ელექტრონული მონიტორინგი, გარკვეულ ადგილებში ყოფნის, მასში შესვლის, გარკვეულ პირებთან მიახლოების აკრძალვა, გარკვეული ადგილების დატოვების უფლება.

აშშ-ს უზენაესმა სასამართლომ საქმეში ბარკერი ვინგოს წინააღმდეგ განაცხადა: იმის მიუხედავად, იმყოფება თუ არა ადამიანი პატიმრობაში, პროცესის გაჭიანურება მაინც საზიანოა. ამის მიზეზია ის, სტრესი და გაურკვევლობა, რასაც დიდი ხნის განმავლობაში განიცდის დანაშაულის ჩადენაში ბრალდებულის სტატუსის მატარებელი პირი. დროის გასვლასთან ერთად მოწმის მახსოვრება სასამართლოსათვის ჩვენების სახით მისაცემ ფაქტთან დაკავშირებით უფრო ბუნდოვანი ხდება და ამით ეს მოწმე მოწყვლადი ხდება ჯვარედინი დაკითხვის მიმართ, რაც საბოლოო ჯამში, მოწმის ჩვენებას არასანდოდ წარმოაჩენს. ამის მიუხედავად, ხშირად გარდაუვალი ხდება პროცესის გაჭიანურება, რის მიმართაც სახელმწიფო, შესაძლოა, ობიექტურად უძლური აღმოჩნდეს. ამ პროცესში სახელმწიფოს ეკისრება ვალდებულება, გადაარჩინოს ყველაზე დიდი სიკეთე სხვა ნაკლებად ღირებული სიკეთეების ხარჯზე. პროცესის გაჭიანურების დროს ყველაზე დიდი სიკეთე მაინც ადამიანის თავისუფლებაა ბრალდებულის სტრესსა და მოწმეთა მახსოვრობასთან შედარებით. ამიტომ 9 თვიანი პატიმრობის ვადის გასვლის შემდეგ უპირატესობა უნდა მიანიჭოს ბრალდებულის თავისუფლებას, თუმცა ეს არ უნდა მოხდეს ისეთი სიკეთეების ხარჯზე, როგორიცაა ბრალდებულის მიმალვა და მოწმეებზე ზემოქმედება, მტკიცებულებების განადგურება და ამით მართლმსაჯულების განხორციელებისათის ხელის შეშლა.

გირაოსა და გაუსვლელობის ხელწერილის, როგორც პატიმრობის ნაკლებად მზღუდავი ალტერნატივის, გამოუყენებლობის გამო კონვენციის მე-5 მუხლის მე-3 პუნქტის დარღვევა დაადგინა ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ საქმეზე ხუდოიროვი რუსეთის წინააღმდეგ. აღნიშნული გადაწყვეტილების 182-ე და 183-ე პარაგრაფებში ევროპულმა სასამართლომ განაცხადა:

,,ევროპული სასამართლო ასევე ადგენს, რომ პატიმრობის მთელი დროის განმავლობაში ეროვნულ ხელისუფლებას არ განუხილავს იმის შესაძლებლობა რამდენად უზრუნველყოფდა რუსეთის კანონმდებლობით გათვალისწინებული სხვა სახის აღკვეთის ღონისძიებები, როგორიცაა გირაო და გაუსვლელობის ხელწერილი, ბრალდებულის სათანადო ქცევას

ევროპული სასამართლო ხაზს უსვამს იმას, რომ კონვენციის მე-5 მუხლის მე-3 პუნქტი ავალდებულებს ხელისუფლებას, განიხილოს ალტერნატიული ღონისძიებები იმისათვის, რომ უზრუნველყოფილი იყოს პირის გამოცხადება სასამართლოში, როდესაც ამ პირის პატიმრობიდან გათავისუფლების საკითხზე გადაწყვეტილების მიღება ხდება. მართლაც, კონვენციის მე-5 მუხლის მე-3 პუნქტი არა მარტო იმას უზრუნველყოფს, რომ პირის მიმართ სისხლის სამართლის საქმე გონივრულ ვადაში იყოს განხილული და საბოლოო გადაწყვეტილების მიღებამდე ბრალდებულის გათავისუფლება მოხდეს, არამედ კონვენციის მე-5 მუხლის მე-3 პუნქტი ითხოვს იმას, რომ ადამიანის გათავისუფლების პირობა იყოს მისი სასამართლოში გამოცხადების გარანტიის არსებობა."

გირაოს სახით შეტანილი ქონების დაკარგვის შიში აიძულებს ადამიანს, არ მიემალოს გამოძიებას. თუ თანხის დაკარგვა საკმარისი სტიმულატორი არ აღმოჩნდა ელექტრონული მონიტორინგის სისტემა ეფექტური საშუალებაა, დააფიქსიროს ადამიანის ადგილსამყოფელი, თუ ბრალდებული დატოვებს, სასამართლოს განჩინებით მისთვის განსაზღვრულ ადგილს, გაქცევის ან ზეწოლის მიზნით მოწმის მონახულებისათვის, ეს ინფორმაცია მომენტალურად ცნობილი ხდება სამართალდამცავი ორგანოებისათვის და მათ სათანადო რეაგირება უნდა განახორციელონ ბრალდებულის დასაკავებლად. ასეთი ქმედება მიჩნეული უნდა იქნეს სასამართლო გადაწყვეტილების შეუსრულებლობად, ქმედება გათვალისწინებული სისხლის სამართლის კოდექსის 381-ე მუხლით. ამ ქმედებისათვის ბრალდებულს დამატებით შეიძლება შეეფარდოს პატიმრობა. ამასთან ბრალდებულის პატიმრობიდან გათავისუფლება სასამართალდამცავებმა უნდა შეატყობინონ დაზარალებულებს და მოწმეებს და მათ მიმართ გაატარონ დაცვის სპეციალური ღონისძიებები, რათა ისინი დაიცვან იმ მყისიერი საფრთხისაგან, რაც ბრალდებულის მხრიდან სასამართლოს განჩინების დარღვევასთან არის დაკავშირებული. შესაძლოა ეს ღონისძიებები, პატიმრობასთან შედარებით, უფრო ხარჯიანია, როგორც ფინანსური, ისე ადამიანური რესურსების თვალსაზრისით, თუმცა იმის გათვალისწინებით, რომ ადამიანმა 9 თვე საპატიმრო დაწესებულებაში უკვე გაატარა, რაც საკმარისი არ აღმოჩნდა ამ ხარჯების თავიდან ასაცილებლად, ამგვარი ხარჯების გაღება აუცილებელი, გარდაუვალი და კონსტიტუციურად გამართლებული იქნება, ვიდრე მართლმსაჯულების მანიპულირების ის გზა, რაც გიორგი უგულავას საქმეში პროკურატურამ გამოიყენა სადავო არაკონსტიტუციური ნორმის საფუძველზე.

10) დასკვნა

სადავო ნორმა, პროცესის გაჭიანურებისა და სპეციალური გულისხმიერების ვალდებულების დარღვევის გზით, შესაძლებლობას აძლევს პროკურატურას, მისთვის ადრევე ცნობილ ფაქტობრივ გარემოებასთან დაკავშირებით, ყოველგვარი ახალი მტკიცებულების გარეშე, ცალკე წარმოებად გამოჰყოს სისხლის სამართლის საქმე, იმ დანაშაულის ფაქტზე, რომლის ჩადენის დრო, წინ უსწრებს პატიმრობის შეფარდებას და ამგვარად, უშვებს ბრალდებულის პატიმრობას 9 თვეზე მეტი ვადით. საია თვლის, რომ სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 205-ე მუხლის მე-2 ნაწილის ის ნორმატიული შინაარსი, რაც ითვალისწინებს ახლად აღმოჩენილი გარემოების გარეშე იმ პირის 9 თვეზე მეტი ვადით პატიმრობას, რომელსაც ბრალი ედება იმ დანაშაულში, რომლის ჩადენის დრო წინ უსწრებს პატიმრობის შეფარდებას, ეწინააღმდეგება კონსტიტუციის კონსტიტუციის მე-18 მუხლის პირველ და მეექვსე პუნქტს.