კოლეგიის შემადგენლობა:

კონსტანტინე ვარძელაშვილი – სხდომის თავმჯდომარე;

ქეთევან ერემაძე – წევრი, მომხსენებელი მოსამართლე;

მაია კოპალეიშვილი – წევრი.

სხდომის მდივანი: ლილი სხირტლაძე.

საქმის დასახელება: საქართველოს მოქალაქეები - ვალერიან გელბახიანი, მამუკა ნიკოლაიშვილი და ალექსანდრე სილაგაძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ.

დავის საგანი: ა) №557 კონსტიტუციურ სარჩელზე – 2009 წლის 9 ოქტომბრის საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 329-ე მუხლის მე-3 ნაწილის იმ ნორმატიული შინაარსის კონსტიტუციურობა, რომელიც კრძალავს ამავე კოდექსით გათვალისწინებული წინასასამართლო სხდომამდე ბრალდებულად ყოფნის მაქსიმალური 9 თვიანი ვადის გამოყენების და ნაფიც მსაჯულთა მონაწილეობით საქმის განხილვის შესაძლებლობას ამ კოდექსის ამოქმედებამდე დაწყებულ სისხლისსამართლებრივი დევნის საქმეებზე, საქართველოს კონსტიტუციის მე-14 მუხლთან და 42-ე მუხლის პირველ, მე-2 და მე-5 პუნქტებთან მიმართებით.

ბ) №571 და №576 კონსტიტუციურ სარჩელებზე – 2009 წლის 9 ოქტომბრის საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 329-ე მუხლის მე-3 ნაწილის იმ ნორმატიული შინაარსის კონსტიტუციურობა, რომელიც კრძალავს ამავე კოდექსით გათვალისწინებული წინასასამართლო სხდომამდე ბრალდებულად ყოფნის მაქსიმალური 9 თვიანი ვადის გამოყენების შესაძლებლობას ამ კოდექსის ამოქმედებამდე დაწყებულ სისხლისსამართლებრივი დევნის საქმეებზე, საქართველოს კონსტიტუციის მე-14 მუხლთან და 42-ე მუხლის მე-5 პუნქტის მე-2 წინადადებასთან მიმართებით.

საქმის განხილვის მონაწილენი: მოსარჩელე – ვალერიან გელბახიანი. მოსარჩელეების – მამუკა ნიკოლაიშვილისა და ალექსანდრე სილაგაძის წარმომადგენელი – გოჩა სვანიძე. საქართველოს პარლამენტის წარმომადგენელი – ზურაბ მაჭარაძე.

I
აღწერილობითი ნაწილი

1. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2013 წლის 19 ივნისს კონსტიტუციური სარჩელით (რეგისტრაციის №557) მიმართა საქართველოს მოქალაქე ვალერიან გელბახიანმა.

2. საკონსტიტუციო სასამართლოს პირველმა კოლეგიამ 2013 წლის 20 დეკემბრის №1/6/557 საოქმო ჩანაწერით №557 კონსტიტუციური სარჩელი მიიღო არსებითად განსახილველად სასარჩელო მოთხოვნის იმ ნაწილში, რომელიც შეეხება 2009 წლის 9 ოქტომბრის საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 329-ე მუხლის მე-3 ნაწილის იმ ნორმატიული შინაარსის კონსტიტუციურობას, რომელიც კრძალავს ამავე კოდექსით გათვალისწინებული წინასასამართლო სხდომამდე ბრალდებულად ყოფნის მაქსიმალური 9 თვიანი ვადის გამოყენებისა და ნაფიც მსაჯულთა მონაწილეობით საქმის განხილვის შესაძლებლობას ამ კოდექსის ამოქმედებამდე დაწყებულ სისხლისსამართლებრივი დევნის საქმეებზე, საქართველოს კონსტიტუციის მე-14 მუხლთან და 42-ე მუხლის პირველ, მე-2 და მე-5 პუნქტებთან მიმართებით.

3. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2014 წლის 20 იანვარს კონსტიტუციური სარჩელით (რეგისტრაციის №571) მიმართა საქართველოს მოქალაქე მამუკა ნიკოლაიშვილმა.

4. საკონსტიტუციო სასამართლოს პირველმა კოლეგიამ 2014 წლის 12 ივნისის №1/3/571 საოქმო ჩანაწერით №571 კონსტიტუციური სარჩელი მიიღო არსებითად განსახილველად სასარჩელო მოთხოვნის იმ ნაწილში, რომელიც შეეხება 2009 წლის 9 ოქტომბრის საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 329-ე მუხლის მე-3 ნაწილის იმ ნორმატიული შინაარსის კონსტიტუციურობას, რომელიც კრძალავს ამავე კოდექსით გათვალისწინებული წინასასამართლო სხდომამდე ბრალდებულად ყოფნის მაქსიმალური 9 თვიანი ვადის გამოყენების შესაძლებლობას ამ კოდექსის ამოქმედებამდე დაწყებულ სისხლისსამართლებრივი დევნის საქმეებზე, საქართველოს კონსტიტუციის მე-14 მუხლთან და 42-ე მუხლის მე-5 პუნქტის მე-2 წინადადებასთან მიმართებით.

5. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2014 წლის 14 თებერვალს კონსტიტუციური სარჩელით (რეგისტრაციის №576) მიმართა საქართველოს მოქალაქე ალექსანდრე სილაგაძემ.

6. საკონსტიტუციო სასამართლოს პირველმა კოლეგიამ 2014 წლის 12 ივნისის №1/4/576 საოქმო ჩანაწერით №576 კონსტიტუციური სარჩელი მიიღო არსებითად განსახილველად სასარჩელო მოთხოვნის იმ ნაწილში, რომელიც შეეხება 2009 წლის 9 ოქტომბრის საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 329-ე მუხლის მე-3 ნაწილის იმ ნორმატიული შინაარსის კონსტიტუციურობას, რომელიც კრძალავს ამავე კოდექსით გათვალისწინებული წინასასამართლო სხდომამდე ბრალდებულად ყოფნის მაქსიმალური 9 თვიანი ვადის გამოყენების შესაძლებლობას ამ კოდექსის ამოქმედებამდე დაწყებულ სისხლისსამართლებრივი დევნის საქმეებზე, საქართველოს კონსტიტუციის მე-14 მუხლთან და 42-ე მუხლის მე-5 პუნქტის მე-2 წინადადებასთან მიმართებით. ამავე საოქმო ჩანაწერით №557, №571 და №576 კონსტიტუციური სარჩელები გაერთიანდა ერთ საქმედ.

7. საქმის არსებითი განხილვა გაიმართა 2014 წლის 6 აგვისტოს.

8. №557 კონსტიტუციურ სარჩელში საკონსტიტუციო სასამართლოსათვის მიმართვის საფუძვლად მითითებულია: საქართველოს კონსტიტუციის 89-ე მუხლის პირველი პუნქტის „ვ“ ქვეპუნქტი, „საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის მე-19 მუხლის პირველი პუნქტის „ე“ ქვეპუნქტი, 25-ე მუხლის მე-5 პუნქტი, 31-ე მუხლი და 39-ე მუხლის პირველი პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტი, „საკონსტიტუციო სამართალწარმოების შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-10, მე-12, მე-15 და მე-16 მუხლები. ხოლო №571 და №576 კონსტიტუციურ სარჩელებში საკონსტიტუციო სასამართლოსათვის მიმართვის საფუძვლად მითითებულია: საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის პირველი პუნქტი, 89-ე მუხლის პირველი პუნქტის „ვ“ ქვეპუნქტი, „საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის 39-ე მუხლის პირველი პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტი, „საკონსტიტუციო სამართალწარმოების შესახებ“ საქართველოს კანონის პირველი მუხლის მე-2 პუნქტი.

9. სამივე კონსტიტუციურ სარჩელში მოსარჩელეები ითხოვენ 2009 წლის 9 ოქტომბრის საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 329-ე მუხლის მე-3 ნაწილის იმ ნორმატიული შინაარსის არაკონსტიტუციურად ცნობას, რომელიც კრძალავს ამავე კოდექსით გათვალისწინებული წინასასამართლო სხდომამდე ბრალდებულად ყოფნის მაქსიმალური 9 თვიანი ვადის გამოყენების შესაძლებლობას ამ კოდექსის ამოქმედებამდე დაწყებულ სისხლისსამართლებრივი დევნის საქმეებზე. #557 კონსტიტუციური სარჩელის ავტორი კი ასევე ითხოვს სადავო ნორმის იმ ნორმატიული შინაარსის არაკონსტიტუციურად ცნობას, რომელიც კრძალავს 2009 წლის 9 ოქტომბრის სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსით გათვალისწინებული ნაფიც მსაჯულთა მონაწილეობით საქმის განხილვის შესაძლებლობას ამავე კოდექსის ამოქმედებამდე დაწყებულ სისხლისსამართლებრივი დევნის საქმეებზე.

10. სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 329-ე მუხლის მე-3 ნაწილის თანახმად, ამ კოდექსის ამოქმედებამდე დაწყებულ სისხლისსამართლებრივი დევნის საქმეებზე სისხლის სამართლის პროცესი გრძელდება საქართველოს 1998 წლის 20 თებერვლის სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსით დადგენილი წესით, გარდა ამავე კოდექსის 1681 და 1682 მუხლებით გათვალისწინებული განრიდების გამოყენების შემთხვევებისა. აღნიშნული ნორმა განეკუთვნება გარდამავალ დებულებებს, აწესრიგებს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის დროში მოქმედების საკითხს და ადგენს, რომ ახალი კოდექსის ამოქმედებამდე დაწყებულ სისხლისსამართლებრივი დევნის საქმეებზე ვრცელდება 1998 წლის 20 თებერვლის სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსი.

11. საქმეში არსებული მასალებიდან ირკვევა, რომ 2007 წლის 24 იანვრიდან მოსარჩელე ვალერიან გელბახიანის მიმართ ხორციელდება სისხლისსამართლებრივი დევნა სისხლის სამართლის კოდექსის 315-ე მუხლით გათვალისწინებული დანაშაულის ბრალდებით. #571 კონსტიტუციურ სარჩელში მითითებულია, რომ საქართველოს მთავარი პროკურატურის წარმოებაშია სისხლის სამართლის საქმე მამუკა ნიკოლაიშვილის მიმართ სისხლის სამართლის კოდექსის 182-ე, 332-ე და 341-ე მუხლებით გათვალისწინებული დანაშაულების ბრალდებით. ხოლო #576 კონსტიტუციურ სარჩელში აღნიშნულია, რომ 2004 წლის 2 დეკემბრიდან ალექსანდრე სილაგაძის მიმართ ხორციელდება სისხლისსამართლებრივი დევნა საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის 182-ე, 192-ე, 218-ე, 220-ე და 332-ე მუხლებით გათვალისწინებული დანაშაულების ბრალდებით.

12. მოსარჩელეები აღნიშნავენ, რომ 2010 წლის 1 ოქტომბრამდე მოქმედი 1998 წლის 20 თებერვლის სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 75-ე მუხლის მე-4 ნაწილი პირის ბრალდებულად პასუხისგებაში მიცემის დასაშვებ პერიოდად განსაზღვრავს 12 თვეს, ხოლო ამავე მუხლის მე-5 ნაწილის თანახმად, 12-თვიან ვადაში არ ჩაითვლება ის დრო, რომლის განმავლობაშიც ბრალდებული ემალებოდა გამოძიებას და მის მიმართ გამოცხადებული იყო ძებნა. მოსარჩელე მხარე განმარტავს, რომ 2009 წლის 9 ოქტომბრის სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 169-ე მუხლის მე-8 ნაწილი აღნიშნულ საკითხს განსხვავებულად აწესრიგებს. კერძოდ, დანაშაულის ერთი შემთხვევის გამო წინასასამართლო სხდომის დაწყებამდე პირი ბრალდებულად შეიძლება ცნობილი იყოს არა უმეტეს 9 თვისა, ამასთან, იგი (ნორმა) არ უშვებს ბრალდებულის ძებნის შემთხვევაში აღნიშნული ვადის დენის შეჩერების შესაძლებლობას.

13. №571 და №576 კონსტიტუციურ სარჩელებში მოსარჩელე მხარე ასევე მიუთითებს, რომ 1998 წლის 20 თებერვლის სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსისგან განსხვავებით, 2009 წლის 9 ოქტომბრის სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსი ითვალისწინებს ბრალდებულის მიმართ მისი დასწრების გარეშე განაჩენის გამოტანის შესაძლებლობას და საშუალებას აძლევს პირს, მის მოძებნამდე სასამართლოში წარმომადგენლის მეშვეობით დაიცვას თავი. 1998 წლის 20 თებერვლის სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის თანახმად კი, პირის მიმალვისას სისხლისსამართლებრივი დევნა ჩერდება და, შესაბამისად, არ არსებობს ამგვარი შესაძლებლობა.

14. მოსარჩელეები მიიჩნევენ, რომ სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 329-ე მუხლის მე-3 ნაწილი ეწინააღმდეგება საქართველოს კონსტიტუციის მე-14 მუხლით გარანტირებულ კანონის წინაშე თანასწორობის უფლებას. მოსარჩელე მხარის მითითებით, კანონმდებელმა მოახდინა პირთა დიფერენცირება. კერძოდ, პირებს, რომელთა მიმართაც სისხლისსამართლებრივი დევნა დაიწყო ახალი სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის ამოქმედებამდე, არ აქვთ შესაძლებლობა, ისარგებლონ ახალი კანონით დადგენილი შეღავათებით, განსხვავებით იმ პირებისგან, რომელთა მიმართაც სისხლისსამართლებრივი დევნა დაიწყო 2009 წლის სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის ამოქმედების შემდეგ.

15. №557 კონსტიტუციურ სარჩელში მოსარჩელე აღნიშნავს, რომ საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის პირველი პუნქტის თანახმად, ყოველ ადამიანს უფლება აქვს, თავის უფლებათა და თავისუფლებათა დასაცავად მიმართოს სასამართლოს. იგი მიუთითებს, რომ ახალი სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსი შეიცავს ნორმებს, რომლებიც ზღუდავს პირის ბრალდებულად ყოფნის ვადას. შესაბამისად, მოსარჩელის მტკიცებით, მის მიმართ არ ვრცელდება სამართალწარმოების გაუმჯობესებული წესები, პროცედურები არ არის დროული, რის გამოც ირღვევა სამართლიანი სასამართლოს უფლება. ამასთანავე, მოსარჩელე მხარის განმარტებით, მას სამართლიანი სასამართლოს უფლება ერღვევა იმის გამოც, რომ ის ვერ სარგებლობს 2009 წლის სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსით გათვალისწინებული ნაფიც მსაჯულთა მონაწილეობით საქმის განხილვის შესაძლებლობით.

16. საქმის არსებითი განხილვის სხდომაზე №557 კონსტიტუციური სარჩელის ავტორმა აღნიშნა, რომ ნაფიც მსაჯულთა სასამართლო დღევანდელ რეალობაში წარმოადგენს ერთადერთ გზას სამართლიანი სასამართლოს უფლების ეფექტური რეალიზაციისთვის. შესაბამისად, სადავო ნორმით ასეთი უფლების შეზღუდვა პირდაპირ არღვევს საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის პირველი პუნქტით გარანტირებულ უფლებას.

17. საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის მე-2 პუნქტის თანახმად, ყოველი პირი უნდა განსაჯოს მხოლოდ იმ სასამართლომ, რომლის იურისდიქციასაც ექვემდებარება მისი საქმე. მოსარჩელე მიუთითებს, რომ იურისდიქცია მოქმედი კანონმდებლობის გამოყენებასა და მისი მოქმედების არეალს გულისხმობს. ახალი სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის გავრცელების პირობებში მასზე გავრცელდებოდა ნაფიც მსაჯულთა სასამართლოს განსჯადობა და ბრალდების ვადა შეზღუდული იქნებოდა 9 თვით. სადავო ნორმა კი გამორიცხავს მოსარჩელისთვის ასეთ შესაძლებლობას, რის გამოც, მისი აზრით, ირღვევა კონსტიტუციის 42-ე მუხლის მე-2 პუნქტის მოთხოვნა.

18. მოსარჩელეების მტკიცებით, სადავო ნორმა ასევე ეწინააღმდეგება საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის მე-5 პუნქტს, რომლის თანახმადაც, „არავინ არ აგებს პასუხს იმ ქმედობისათვის, რომელიც მისი ჩადენის დროს სამართალდარღვევად არ ითვლებოდა. კანონს, თუ ის არ ამსუბუქებს ან არ აუქმებს პასუხისმგებლობას, უკუძალა არა აქვს“. მოსარჩელე მხარე მიიჩნევს, რომ 2009 წლის სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსი აუმჯობესებს ბრალდებულის მდგომარეობას და იწვევს პასუხისმგებლობის შემსუბუქებას, ასევე, მისგან გათავისუფლების შესაძლებლობას. მათი განმარტებით, საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის მე-5 პუნქტის მოთხოვნაა, რომ ყველა კანონს, რომელიც ამსუბუქებს ან აუქმებს პირის პასუხისმგებლობას, უნდა ჰქონდეს უკუძალა, შესაბამისად, სადავო ნორმა, რომელიც კრძალავს ასეთი კანონის უკუძალით გამოყენების შესაძლებლობას, არაკონსტიტუციურია.

19. საქმის არსებითი განხილვის სხდომაზე №557 კონსტიტუციური სარჩელის ავტორმა განაცხადა, რომ კონსტიტუციის 42-ე მუხლის მე-5 პუნქტში განსაზღვრული კანონის დროში მოქმედების წესი უნდა გამოიყენებოდეს ყველა კანონთან მიმართებით. მისი მტკიცებით, ვინაიდან აღნიშნული კონსტიტუციური დანაწესი იყენებს სიტყვას „კანონი“, ეს თავისთავად მიუთითებს როგორც მატერიალურ, ისე საპროცესო კანონმდებლობაზე. ამასთანავე, მოსარჩელის აზრით, ბრალის წარდგენის ფაქტი გულისხმობს იურიდიული პასუხისმგებლობის დადგენას, ვინაიდან ბრალის წარდგენას აღკვეთი ღონისძიების შეფარდება ახლავს თან. შესაბამისად, მოსარჩელის მტკიცებით, კონსტიტუციაში განსაზღვრული კანონის უკუძალის გამოყენების პრინციპი ვრცელდება თანაბრად, როგორც მატერიალურ, ისე საპროცესო კანონებზე.

20. საქმის არსებითი განხილვის სხდომაზე მოსარჩელეების (ა. სილაგაძის და მ. ნიკოლაიშვილის) წარმომადგენელმა ასევე დაამატა, რომ ვინაიდან 1998 წლის საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის მიხედვით, მიმალვისას პირი მოკლებულია შესაძლებლობას, წარმომადგენლის მეშვეობით სასამართლოში თავი დაიცვას, ეს, შედეგობრივი თვალსაზრისით, სამართლიანი სასამართლოს უფლებასაც არღვევს.

21. საქმის არსებითი განხილვის სხდომაზე მოპასუხე მხარე არ დაეთანხმა სასარჩელო მოთხოვნას და განმარტა, რომ მოსარჩელეებთან მიმართებაში 1998 წლის საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის მოქმედება არ შეწყვეტილა 2009 წლის სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის მიღების/ამოქმედების შემდეგაც. ამასთან, ვინაიდან სადავო ნორმების მიხედვით, მოსარჩელეების სამართლებრივ მდგომარეობასთან მიმართებაში დროში წყვეტა არ მომხდარა, სახეზეა არანამდვილი უკუძალა, რომელიც საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის მე-5 პუნქტით დაცული არ არის.

22. იმავდროულად, მოპასუხე მხარემ აღნიშნა, რომ საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის მე-5 პუნქტით გათვალისწინებული პასუხისმგებლობის შემამსუბუქებელი/გამაუქმებელი კანონის უკუძალით გამოყენების პრინციპი არ ვრცელდება საპროცესო კანონმდებლობასთან მიმართებით. მისი მტკიცებით, ამ პრინციპზე დაყრდნობით, შესაძლებელია მხოლოდ დანაშაულებრიობის/დასჯადობის გამაუქმებელი და სასჯელის შემამსუბუქებელი მატერიალური კანონის უკუძალით გამოყენება, როგორსაც არ განეკუთვნება სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსი და, შესაბამისად, არც სადავო ნორმა.

23. საქართველოს პარლამეტის წარმომადგენლის აზრით, სადავო ნორმის შემოღების მიზანს სახელმწიფო უსაფრთხოება წარმოადგენდა. მისი მტკიცებით, 1998 წლის სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსით განსაზღვრული ბრალდებულად ყოფნის 12 თვიანი ვადიდან 9 თვეზე გადასვლა საფრთხეს შეუქმნიდა გამოძიების ეფექტურ განხორციელებას და მნიშვნელოვან საჯარო ინტერესებს დააზარალებდა. საქართველოს პარლამეტის წარმომადგენელი ანალოგიურ ლოგიკას დაეყრდნო, როდესაც ნაფიც მსაჯულთა მონაწილეობით საქმის განხილვის შესაძლებლობის 2010 წლის 1 ოქტომბრამდე ბრალდებული პირების მიმართ არგავრცელების მიზნებზე მსჯელობდა.

24. ამასთან ერთად, საქართველოს პარლამენტის წარმომადგენლის აზრით, მიუხედავად იმისა, რომ სადავო ნორმა გამორიცხავს ნაფიც მსაჯულთა მონაწილეობით საქმის განხილვის შესაძლებლობას 1998 წლის სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსზე დაყრდნობით ბრალდებული პირების მიმართ, ეს არ წარმოადგენს სამართლიანი სასამართლოს უფლების დარღვევას. სამართლიანი სასამართლოს უფლება ერთნაირად შეიძლება იყოს დაცული როგორც ნაფიც მსაჯულთა მონაწილეობით საქმის განხილვის პროცესში, ისე ერთპიროვნულად მოსამართლის მიერ საქმის განხილვის შემთხვევაში. მოპასუხის აზრით, კანონმდებლის ნება, რომ გარკვეული ტიპის საქმეები განიხილოს ნაფიც მსაჯულთა სასამართლომ, არის სახელმწიფოს დისკრეცია და არ შეიძლება მის ვალდებულებად იქნეს მიჩნეული.

25. მოპასუხის მტკიცებით, სადავო ნორმით ასევე არ ხდება ჩარევა საქართველოს კონსტიტუციის მე-14 მუხლით დაცულ კანონის წინაშე თანასწორობის უფლებაში, ვინაიდან 1998 წლის სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსზე და 2009 წლის სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსზე დაყრდნობით ბრალდებული პირები არ წარმოადგენენ არსებითად თანასწორ პირებს. მოპასუხის აზრით, აღნიშნულ პირთა ჯგუფებს შორის განსხვავება სისხლისსამართლებრივი დევნის დაწყების დროსთან და, შესაბამისად, განსხვავებულ სისხლისსამართლებრივ პროცედურებთან არის დაკავშირებული.

II
სამოტივაციო ნაწილი

1.მოცემული დავის ფარგლებში, საკონსტიტუციო სასამართლომ უნდა გადაწყვიტოს საკითხი იმის თაობაზე, ეწინააღმდეგება თუ არა საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 329-ე მუხლის მე-3 ნაწილის გასაჩივრებული ნორმატიული შინაარსი საქართველოს კონსტიტუციის მე-14 მუხლის, ასევე 42-ე მუხლის პირველი, მე-2 და მე-5 პუნქტების მოთხოვნებს. ამ მიზნებისთვის უნდა მოხდეს, როგორც სადავო ნორმის გაანალიზება, ისე კონსტიტუციის შესაბამისი დებულებების განმარტება.

2. საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 329-ე მუხლის მე-3 ნაწილის თანახმად: ამ კოდექსის ამოქმედებამდე დაწყებულ სისხლისსამართლებრივი დევნის საქმეებზე სისხლის სამართლის პროცესი გრძელდება საქართველოს 1998 წლის 20 თებერვლის სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსით დადგენილი წესით, გარდა ამავე კოდექსის 1681 და 1682 მუხლებით გათვალისწინებული განრიდების გამოყენების შემთხვევებისა. აღნიშნული ნორმა განეკუთვნება გარდამავალ დებულებებს, აწესრიგებს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის დროში მოქმედების საკითხს და ადგენს, რომ 2009 წლის 9 ოქტომბრის სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის ამოქმედებამდე დაწყებულ სისხლისსამართლებრივი დევნის საქმეებზე ვრცელდება 1998 წლის 20 თებერვლის სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსი.

3. მოსარჩელეები სადავო ნორმის მხოლოდ კონკრეტულ ნორმატიულ შინაარსს ასაჩივრებენ. კერძოდ, 2009 წლის 9 ოქტომბრის საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის ამოქმედებამდე (2010 წლის 1 ოქტომბერი) დაწყებული სისხლისსამართლებრივი დევნის საქმეებზე პირების ბრალდებულად ყოფნის ვადა, 1998 წლის სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 75-ე მუხლის მე-4 ნაწილის თანახმად, განისაზღვრება 12 თვით. ამასთან, ამავე მუხლის მე-5 ნაწილით დადგენილია, რომ ამ ვადაში არ ითვლება დრო, რომლის განმავლობაშიც ბრალდებული ემალებოდა გამოძიებას და მის მიმართ გამოცხადებული იყო ძებნა ან თავს არიდებდა გამოძიებას (ანდა მას იცავდა იმუნიტეტი). ხოლო პირების მიმართ, რომელთა სისხლისსამართლებრივი დევნა დაიწყო 2009 წლის 9 ოქტომბრის სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის ამოქმედების შემდეგ, ვრცელდება ამავე კოდექსის 169-ე მუხლის მე-8 ნაწილით გათვალისწინებული ბრალდებულად ყოფნის მაქსიმალური 9 თვიანი ვადა, ამასთან, ახალი კოდექსი არ ითვალისწინებს ამ ვადის შეჩერებას ზემოაღნიშნული საფუძვლებით. მოსარჩელეებს მიაჩნიათ, რომ სადავო ნორმა, კრძალავს რა ბრალდებულად ყოფნის მაქსიმალური 9 თვიანი ვადის გავრცელებას 2010 წლის 1 ოქტომბრამდე დაწყებული სისხლისსამართლებრივი დევნის საქმეებზე, იწვევს მათ (მოსარჩელეთა) დისკრიმინაციას, ვინაიდან არსებითად თანასწორ პირთაგან (პირების, რომელთა მიმართ მიმდინარეობს სისხლისსამართლებრივი დევნა) ნაწილს (2009 წლის სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის ამოქმედებამდე ბრალდებულ პირებს) უფრო მძიმე ტვირთს აკისრებს. მოსარჩელეებს ასევე მიაჩნიათ, რომ მათ მიმართ 2009 წლის სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსით გათვალისწინებული ბრალდებულად ყოფნის 9 თვიანი ვადის გავრცელების შემთხვევაში, ისინი გათავისუფლდებოდნენ სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობისაგან, ვინაიდან ამ ვადის ამოწურვის მიზეზით უნდა შეწყვეტილიყო მათი სისხლისსამართლებრივი დევნა. შედეგად, პასუხისმგებლობისაგან გამათავისუფლებელი კანონის უკუძალით გამოუყენებლობა, მათი აზრით, არღვევს საქართველოს კონსტიტუცის 42-ე მუხლის მე-5 პუნქტის მოთხოვნებს. გარდა ამისა, 2009 წლის სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსი, 1998 წლის კოდექსისგან განსხვავებით, ბრალდებული პირების ნაწილს, როგორსაც მოსარჩელე გელბახიანიც განეკუთვნება, აძლევს ნაფიცი მსაჯულების მონაწილეობით საქმის სასამართლოში განხილვის შესაძლებლობასაც. შედეგად, მოსარჩელე ვალერიან გელბახიანი მიიჩნევს, რომ სადავო ნორმა ამ ნორმატიული შინაარსითაც იწვევს მისი კანონის წინაშე თანასწორობისა და სამართლიანი სასამართლოს უფლებების დარღვევას.

სადავო ნორმის კონსტიტუციურობის საკითხი საქართველოს კონსტიტუციის მე-14 მუხლთან მიმართებით

4. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ არაერთხელ განმარტა კანონის წინაშე თანასწორობის უფლების არსი და მნიშვნელობა. „თანასწორობის იდეა არის ერთ-ერთი საყრდენი ღირებულებათა სისტემისა, რომლის დამკვიდრების მიზნით და სულისკვეთებითაც იქმნებოდა სახელმწიფოთა კონსტიტუციები. კანონის წინაშე თანასწორობა „ეს არ არის მხოლოდ უფლება, ეს არის კონცეფცია, პრინციპი, რომელსაც ეფუძნება სამართლებრივი სახელმწიფო და დემოკრატიული ღირებულებები“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2013 წლის 11 აპრილის გადაწყვეტილება №1/1/539 საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე ბესიკ ადამია საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II, 1; საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2013 წლის 11 ივნისის გადაწყვეტილება №1/3/534 საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე ტრისტან მამაგულაშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II, 2). „კანონის წინაშე თანასწორობის ფუნდამენტური უფლების დამდგენი ... ნორმა წარმოადგენს თანასწორობის უნივერსალურ კონსტიტუციურ ნორმა-პრინციპს, რომელიც, ზოგადად, გულისხმობს ადამიანების სამართლებრივი დაცვის თანაბარი პირობების გარანტირებას. კანონის წინაშე თანასწორობის უზრუნველყოფის ხარისხი ობიექტური კრიტერიუმია ქვეყანაში დემოკრატიისა და ადამიანის უფლებების უპირატესობით შეზღუდული სამართლის უზენაესობის ხარისხის შეფასებისათვის. ამდენად, ეს პრინციპი წარმოადგენს დემოკრატიული და სამართლებრივი სახელმწიფოს როგორც საფუძველს, ისე მიზანს“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2010 წლის 27 დეკემბრის გადაწყვეტილება №1/1/493 საქმეზე „მოქალაქეთა პოლიტიკური გაერთიანებები: „ახალი მემარჯვენეები“ და „საქართველოს კონსერვატიული პარტია“ საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II, 1; საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2013 წლის 11 ივნისის გადაწყვეტილება №1/3/534 საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე ტრისტან მამაგულაშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II, 2).

5. დემოკრატიული და სამართლებრივი სახელმწიფოს მთავარ არსს, დანიშნულებას და გამოწვევას წარმოადგენს ადამიანის თავისუფლების უზრუნველყოფა - ფუნდამენტური უფლებებითა და თავისუფლებებით სრულყოფილად სარგებლობის გზით თავისუფალი თვითრეალიზაციის შესაძლებლობის გარანტირება. ამასთან, სახელმწიფო ასეთ გარანტიას უნდა წარმოადგენდეს მთლიანად საზოგადოებისთვის, თითოეული ადამიანისათვის, რადგან „თავისუფლების იდეა გაუფასურდება, თუ ის არსებითად ერთნაირი შინაარსის მატარებელი და ერთნაირად ხელმისაწვდომი არ იქნება ყველასთვის. ნებისმიერი უფლების აღიარება აზრს დაკარგავს, მასზე თანაბარი წვდომის გარანტირებული შესაძლებლობის გარეშე. ადამიანებისთვის სასიცოცხლოდ აუცილებელია განცდა, რომ მათ სამართლიანად ეპყრობიან“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2013 წლის 11 ივნისის გადაწყვეტილება #1/3/534 საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე ტრისტან მამაგულაშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II, 3). სწორედ „...თანასწორობის იდეა ემსახურება შესაძლებლობების თანასწორობის უზრუნველყოფას, ანუ ამა თუ იმ სფეროში ადამიანების თვითრეალიზაციისთვის ერთნაირი შესაძლებლობების გარანტირებას“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2010 წლის 27 დეკემბრის გადაწყვეტილება №1/1/493 საქმეზე “მოქალაქეთა პოლიტიკური გაერთიანებები: „ახალი მემარჯვენეები“ და „საქართველოს კონსერვატიული პარტია“ საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II, 1).

6. თანასწორობა თავისუფლებაში გადამწყვეტია როგორც თავისუფლების, ისე თავად თანასწორობის იდეის შენარჩუნებისთვის. ადამიანის თავისუფლებისა და თანასწორობის ასეთ ურთიერთკავშირზე არაორაზროვნად მიუთითებს საქართველოს კონსტიტუციის მე-14 მუხლი, რომლის თანახმადაც: „ყველა ადამიანი დაბადებით თავისუფალია და კანონის წინაშე თანასწორია, განურჩევლად რასისა, კანის ფერისა, ენისა, სქესისა, რელიგიისა, პოლიტიკური და სხვა შეხედულებებისა, ეროვნული, ეთნიკური და სოციალური კუთვნილებისა, წარმოშობისა, ქონებრივი და წოდებრივი მდგომარეობისა, საცხოვრებელი ადგილისა„. „ამ ნორმაში კანონის წინაშე თანასწორობა მოხსენიებულია ადამიანის თავისუფლებასთან ერთად, რაც უდავოდ მიანიშნებს თანასწორობის მნიშვნელობაზე ადამიანის თავისუფლებისათვის – ადამიანის უფლებები ერთნაირად არის თითოეული ადამიანის კუთვნილება, ამიტომ მათ უნდა ჰქონდეთ ერთნაირი ხელმისაწვდომობა მათზე (უფლებებით სარგებლობაზე), მხოლოდ მაშინ არის შესაძლებელი თავისუფლების სრულყოფილად შეგრძნება“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2013 წლის 11 აპრილის გადაწყვეტილება №1/1/539 საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე ბესიკ ადამია საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II, 3; საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2013 წლის 11 ივნისის გადაწყვეტილება №1/3/534 საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე ტრისტან მამაგულაშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II, 4).

7. საქართველოს კონსტიტუციის მე-14 მუხლის ძირითადი არსი და მიზანი არის „ანალოგიურ, მსგავს, საგნობრივად თანასწორ გარემოებებში მყოფ პირებს სახელმწიფო მოეპყროს ერთნაირად, არ დაუშვას არსებითად თანასწორის განხილვა უთანასწოროდ და პირიქით„ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2008 წლის 31 მარტის გადაწყვეტილება №2/1-392 საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე შოთა ბერიძე და სხვები საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II, 2; საკონსტიტუციო სასამართლოს 2010 წლის 27 დეკემბრის გადაწყვეტილება №1/1/493 საქმეზე „მოქალაქეთა პოლიტიკური გაერთიანებები: „ახალი მემარჯვენეები“ და „საქართველოს კონსერვატიული პარტია“ საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II, 2; საკონსტიტუციო სასამართლოს 2011 წლის 22 დეკემბრის გადაწყვეტილება №1/1/477 საქმეზე „საქართველოს სახალხო დამცველი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II, 68).

8. იმავდროულად, ნებისმიერი განსხვავებული მოპყრობა, თავისთავად, დისკრიმინაციას არ ნიშნავს. ცალკეულ შემთხვევაში, საკმარისად მსგავს სამართლებრივ ურთიერთობებშიც კი, შესაძლოა, დიფერენცირებული მოპყრობა საჭირო და გარდაუვალიც იყოს. ეს ხშირად აუცდენელია. შესაბამისად, დიფერენცირება საზოგადოებრივი ურთიერთობების სხვადასხვა სფეროსთვის უცხო არ არის, „თუმცა თითოეული მათგანი არ უნდა იყოს დაუსაბუთებელი“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2010 წლის 27 დეკემბრის გადაწყვეტილება №1/1/493 საქმეზე „მოქალაქეთა პოლიტიკური გაერთიანებები: „ახალი მემარჯვენეები“ და „საქართველოს კონსერვატიული პარტია“ საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II, 8).

9. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ დიფერენცირებული მოპყრობის დისკრიმინაციულობის შეფასებას, დადგენას საფუძვლად დაუდო შემდეგი ძირითადი მიდგომა: `დიფერენცირებული მოპყრობისას ერთმანეთისგან უნდა განვასხვაოთ დისკრიმინაციული დიფერენციაცია და ობიექტური გარემოებებით განპირობებული დიფერენციაცია. განსხვავებული მოპყრობა თვითმიზანი არ უნდა იყოს. დისკრიმინაციას ექნება ადგილი, თუ დიფერენციაციის მიზეზები აუხსნელია, მოკლებულია გონივრულ საფუძველს. მაშასადამე, დისკრიმინაცია არის მხოლოდ თვითმიზნური, გაუმართლებელი დიფერენციაცია, სამართლის დაუსაბუთებელი გამოყენება კონკრეტულ პირთა წრისადმი განსხვავებული მიდგომით. შესაბამისად, თანასწორობის უფლება კრძალავს არა დიფერენცირებულ მოპყრობას ზოგადად, არამედ მხოლოდ თვითმიზნურ და გაუმართლებელ განსხვავებას“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს გადაწყვეტილება #1/1/493 საქმეზე „მოქალაქეთა პოლიტიკური გაერთიანებები: „ახალი მემარჯვენეები“ და „საქართველოს კონსერვატიული პარტი“ საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ”, II, 3; საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2013 წლის 11 აპრილის გადაწყვეტილება №1/1/539 საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე ბესიკ ადამია საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II, 7).

10. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ ასევე არაორაზროვნად ჩამოაყალიბა საკუთარი პოზიცია საქართველოს კონსტიტუციის მე-14 მუხლის ფარგლებთან დაკავშირებით. საქართველოს კონსტიტუციის მე-14 მუხლით დაცული სფეროს სრულყოფილი განმარტებისთვის საკონსტიტუციო სასამართლო კანონის წინაშე თანასწორობის უფლების არსიდან გამოვიდა და დაუშვებლად მიიჩნია მისი გათანაბრება ნორმის სიტყვასიტყვით შინაარსთან. სასამართლო არ შეიბოჭა ამ ნორმის გრამატიკული განმარტებით და მისი ძირითადი არსი, დიაპაზონი გაიაზრა კანონის წინაშე თანასწორობის იდეის მნიშვნელობის გათვალისწინებით. კერძოდ, სასამართლომ აღნიშნა, რომ ისტორიულად კონსტიტუციებში ხდებოდა იმ ნიშნების ჩამოთვლა, რომელთა მიხედვით, ადამიანთა ჯგუფებს აერთიანებდა მათთვის დამახასიათებელი პირადი, ფიზიკური თვისებები, კულტურული ნიშნები ან სოციალური კუთვნილება. ამ ნიშნების კონსტიტუციებში ჩამოთვლა ხდებოდა ზუსტად მათ საფუძველზე ადამიანების დისკრიმინაციის დიდი გამოცდილების არსებობის და, ამასთან, ასეთი მოპყრობის გაგრძელების შიშის გამო (საპასუხოდ). „საქართველოს კონსტიტუციის მე-14 მუხლი, ისევე როგორც სხვა სახელმწიფოთა კონსტიტუციები და ადამიანის უფლებებთან დაკავშირებული საერთაშორისო დოკუმენტები, იძლევა გარკვეული ნიშნების ჩამონათვალს, რომელიც მიემართება კანონმდებელს და უთითებს, თუ რომელ საფუძვლებს არ უნდა უკავშირდებოდეს არათანაბარი მოპყრობა. ჩამონათვალში მითითებული ნიშნები მომდინარეობს ადამიანის იდენტობის გამომხატველი ფაქტორებიდან, ემყარება მათი ღირსების პატივისცემას და გააჩნია თავისი ისტორიული წანამძღვრები. ხსენებული ნიშნების საფუძველზე დიფერენცირება წარმოადგენს დისკრიმინაციის მომეტებული რისკის მატარებელ შემთხვევებს და კანონმდებლისაგან მოითხოვს განსაკუთრებულ ყურადღებას. აღნიშნული განპირობებულია ადამიანთა სოციალურ სტატუსში რაიმე ფორმის იერარქიულობის დაუშვებლობით. ჩამონათვალის არსებობა ამ ნიშნებთან დაკავშირებულ ადამიანთა დიფერენცირების შემთხვევების უპირატეს შეზღუდვაზე მიუთითებს. თუმცა ეს არ გამორიცხავს ადამიანთა არაგონივრული დიფერენცირების სხვა შემთხვევების არსებობას და მათი კონსტიტუციით აკრძალვის საჭიროებას. კონსტიტუცია კრძალავს კანონის წინაშე არსებითად თანასწორთა უთანასწოროდ (ან პირიქით) გონივრული და ობიექტური დასაბუთების გარეშე მოპყრობის ნებისმიერ შემთხვევას“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2011 წლის 18 მარტის გადაყწვეტილება №2/1/473, II, 1.). სასამართლომ აღნიშნა, რომ კონსტიტუციის მე-14 მუხლში ჩამოთვლილი ნიშნების ამომწურავად მიჩნევა თავისთავად გამოიწვევს სასამართლოს მიერ იმის დადასტურებას, რომ ნებისმიერი სხვა ნიშნით დიფერენციაციის შემთხვევები არ არის დისკრიმინაციული, რადგან არ არის დაცული კონსტიტუციით. ბუნებრივია, ასეთი მიდგომა არ იქნებოდა სწორი, რადგან თითოეული მათგანის კონსტიტუციის მე-14 მუხლში მოუხსენიებლობა დიფერენციაციის დაუსაბუთებლობას ვერ გამორიცხავს. დიფერენცირებული მიდგომა შესაძლოა მოხდეს არა მხოლოდ ჩამოთვლილი ნიშნების მიხედვით და არა მხოლოდ, თუნდაც ამ ნიშნებზე დაყრდნობით, კონკრეტული კონსტიტუციური უფლებებით სარგებლობის პროცესში. „თანასწორობის ძირითადი უფლება სხვა კონსტიტუციური უფლებებისგან იმით განსხვავდება, რომ ის არ იცავს ცხოვრების რომელიმე განსაზღვრულ სფეროს. თანასწორობის პრინციპი მოითხოვს თანაბარ მოპყრობას ადამიანის უფლებებითა და კანონიერი ინტერესებით დაცულ ყველა სფეროში ... დისკრიმინაციის აკრძალვა სახელმწიფოსგან მოითხოვს, რომ მის მიერ დადგენილი ნებისმიერი რეგულაცია შეესაბამებოდეს თანასწორობის ძირითად არსს „არსებითად თანასწორებს მოეპყროს თანასწორად და პირიქით. აქედან გამომდინარე, თანასწორობის ძირითად არსთან კონფლიქტში მყოფი ნებისმიერი ნორმა უნდა იყოს საკონსტიტუციო სასამართლოს მსჯელობის საგანი“ (2010 წლის 27 დეკემბრის გადაწყვეტილება №1/1/493 საქმეზე „მოქალაქეთა პოლიტიკური გაერთიანებები: „ახალი მემარჯვენეები“ და „საქართველოს კონსერვატიული პარტია“ საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II, 4; საკონსტიტუციო სასამართლოს 2013 წლის 11 აპრილის გადაწყვეტილება №1/1/539 საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე ბესიკ ადამია საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II, 4; 2013 წლის 11 ივნისის გადაწყვეტილება №1/3/534 საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე ტრისტან მამაგულაშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II, 5).

11. მოცემული დავის ფარგლებში, სადავო ნორმის საქართველოს კონსტიტუციის მე-14 მუხლთან მიმართებით კონსტიტუციურობის შეფასებისთვის, უნდა დადგინდეს, სასარჩელო მოთხოვნის მიზნებისთვის არიან თუ არა არსებითად თანასწორები: ბრალდებული პირები, რომელთა მიმართ სისხლისსამართლებრივი დევნა დაიწყო 2009 წლის 9 ოქტომბრის სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის ამოქმედებამდე (2010 წლის 1 ოქტომბერი) და პირები, რომელთა მიმართ სისხლისსამართლებრივი დევნა დაიწყო ამავე კოდექსის ამოქმედების შემდეგ.

12. მოპასუხის – საქართველოს პარლამენტის წარმომადგენელმა საქმის არსებითად განხილვის სხდომაზე აღნიშნა, რომ პირები, რომელთა სისხლისსამართლებრივი დევნა დაიწყო 2010 წლის 1 ოქტომბრმდე და პირები, რომელთა დევნა დაიწყო ამ თარიღის შემდეგ, არ შეიძლება მიჩნეულ იქნენ არსებითად თანასწორებად, ვინაიდან, მიუხედავად იმისა, რომ შესაძლოა მათ ერთი და იგივე დანაშაული ჩაიდინეს, მათ მიმართ 1998 წლის და 2009 წლის კოდექსებით სისხლის სამართლის პროცესის წარმოებისთვის განსხვავებული წესები, პროცედურებია დადგენილი და სწორედ ეს განაპირობებს თავად პროცესის სუბიექტთა განსხვავებულობას, მათი არსებითად თანასწორად მიჩნევის შეუძლებლობას. შესაბამისად, ვინაიდან, ეს პირები არ არიან არსებითად თანასწორები, მათ მიმართ განსხვავებული რეგულაციების დადგენა არ არის დიფერენციაცია.

13. საკონსტიტუციო სასამართლო ვერ გაიზიარებს მოპასუხის აღნიშნულ მოსაზრებას. დამოუკიდებლად იმისგან, რამდენად განსხვავებულია საპროცესო ნორმები, რომლებიც უნდა გავრცელდეს პროცესის კონკრეტული სუბიექტების მიმართ, იდენტური საპროცესო მდგომარეობის (სტატუსის) მქონე პირები მიჩნეული უნდა იქნენ არსებითად თანასწორებად. ბრალდებული პირები თავისი სტატუსის მიხედვით ვერ იქნებიან განსხვავებულები მხოლოდ იმის გამო, რომ მათი ბრალდება მოხდა ერთწლიანი, ერთთვიანი ან ერთდღიანი ინტერვალით. ამ პირების არსებითად თანასწორად მიჩნევის აუცილებლობას განაპირობებს მათი არსებითად ერთნაირი (იდენტური) საპროცესო მდგომარეობა – ისინი არიან ბრალდებულები, ამასთან, შესაძლოა იყვნენ ბრალდებულები მსგავსი დანაშაულის ჩადენისთვის. ვერც თავისთავად დროის ფაქტორი და ვერც სხვადასხვა დროს მოქმედი განსხვავებული საპროცესო წესები ვერ გამოიწვევს ბრალდებული პირების განსხვავებულობას, ვინაიდან პირთა არსებითად მსგავსებას ან განსხვავებას განაპირობებს არა მათდამი მოპყრობა, არამედ მათი მდგომარეობა, სტატუსი პროცესში.

14. სისხლის სამართლის პროცესში პირისთვის ბრალდებულის სტატუსის მინიჭება ემსახურება, ერთი მხრივ, გამოძიების ორგანოსათვის შესაბამისი საგამოძიებო მოქმედებების განხორციელების უფლების ლეგიტიმაციას და, მეორე მხრივ, ამ პირის აღჭურვას ადეკვატური საპროცესო გარანტიებით. პირის ბრალდებულად ცნობა საფუძვლად ედება მის მიმართ სისხლისსამართლებრივი დევნის დაწყებას, რამაც საბოლოო ჯამში უნდა განაპირობოს საქმეზე მართლმსაჯულების აღსრულება. სისხლისსამართლებრივი დევნის არსი და მიზნები არ იცვლება იმის მიხედვით, თუ დროის რა მონაკვეთში ხორციელდება დევნა ან რომელი საპროცესო კანონი გამოიყენება დევნის პროცესში. შესაძლებელია, კანონმდებელმა დროის სხვადასხვა მონაკვეთში სისხლისსამართლებრივი დევნის განხორციელების განსხვავებული სისტემა შემოგვთავაზოს, მაგრამ შეუცვლელი რჩება მისი არსი, დანაშაულის ჩამდენი პირის იდენტიფიცირება და მის მიმართ მართლმსაჯულების აღსრულების საფუძვლის შექმნა. აქედან გამომდინარე, უცვლელი რჩება პირის ინტერესი, მის მიმართ სისხლისსამართლებრივი დევნის განხორციელების მიმდინარეობისას, გააჩნდეს უფლების დაცვის ადეკვატური მექანიზმები. ამ კონტექსტში, საპროცესო გარანტიების ქონის ინტერესი, ნებისმიერი პირის, ვისაც ბრალი ედება ამა თუ იმ დანაშაულის ჩადენაში, იდენტურია და მხოლოდ ის გარემოება, რომ მათ დანაშაული ჩაიდინეს დროის სხვადასხვა ინტერვალში, ვერ განაპირობებს მათ არსებითად უთანასწოროებად განხილვას.

15. თუ დავუშვებთ, რომ ერთი და იგივე საპროცესო სტატუსის მქონე პირების მიმართ განსხვავებული წესების გამოყენება განაპირობებს მათ არსებითად განსხვავებულობას, მაშინ მათდამი მოპყრობის შეფასება, თავისთავად, დარჩება კონსტიტუციის მე-14 მუხლის მიღმა და იდენტური სტატუსის მქონე პირების მიმართ ნებისმიერი განსხვავებული მოპყრობა თავისთავად გამართლებული იქნება, რაც კანონმდებელს მისცემს შეუზღუდავ შესაძლებლობას, მათ მიმართ დაადგინოს რადიკალურად განსხვავებული ინტენსივობით ჩარევის ფორმები. შედეგად, ადამიანის თავისუფლებაში ისეთი მაღალი ინტენსივობის ჩარევები, როგორსაც კანონზომიერად იწვევს სისხლის სამართლის საპროცესო წესები, ხელოვნურად გავა კონსტიტუციის მე-14 მუხლით დაცული სფეროდან.

16. ყოველივე ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, დასახელებული პირები არიან არსებითად თანასწორები, რომლებისთვისაც კანონმდებელმა დაადგინა განსხვავებული რეგულაციები მათ მიმართ სისხლისსამართლებრივი დევნის დაწყების დროზე დამოკიდებულებით.

17. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ რამდენიმე საქმეზე მიუთითა, რომ თანასწორობის უფლების თავისებურებებიდან გამომდინარე, დიფერენციაციის დამდგენი ნორმების კონსტიტუციურობის შეფასებისას, მას თითოეული მათგანისადმი ვერ ექნება იდენტური, ერთგვაროვანი მიდგომა. კონსტიტუციის მე-14 მუხლი უზრუნველყოფს ადამიანების დაცვას საზოგადოებრივი ცხოვრების სხვადასხვა სფეროში გაუმართლებელი დიფერენცირებული მოპყრობისაგან. თუმცა, იმავდროულად, დიფერენცირებული მოპყრობის ყველა შემთხვევა (ნებისმიერი ნიშნით, ნებისმიერ უფლებებში) ერთნაირი სიმძიმის ვერ იქნება. “კანონის წინაშე თანასწორობის უფლების ბუნებიდან გამომდინარე, მასში ჩარევისას სახელმწიფოს მიხედულების ფარგლები განსხვავებულია, განსაკუთრებით იმის მიხედვით, რა ნიშნით ან საზოგადოებრივი ცხოვრების რომელ სფეროში ახდენს ის პირთა დიფერენციაციას. შესაბამისად, განსხვავებული მოპყრობის გონივრულობის შეფასების მასშტაბიც განსხვავებულია ... ისტორიულად ცვლადია შეფასებები და შეფასებების ინსტრუმენტები იმისა, რა არის „ბუნებრივი“, „გონივრული“ და „აუცილებელი“ ამ სფეროში. თუმცა, ნებისმიერ შემთხვევაში, თანასწორობის პრინციპი კანონმდებელს შეზღუდვის თაობაზე გადაწყვეტილების მიღებისას არჩევანის თავისუფლებას უტოვებს იქამდე, სანამ ხელმისაწვდომია დიფერენცირებული მოპყრობის ობიექტური დასაბუთება“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2010 წლის 27 დეკემბრის გადაწყვეტილება №1/1/493 საქმეზე “მოქალაქეთა პოლიტიკური გაერთიანებები: „ახალი მემარჯვენეები“ და „საქართველოს კონსერვატიული პარტია“ საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II, 5).

18. ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, სასამართლო დიფერენცირებული მოპყრობის დისკრიმინაციულობის შეფასებისთვის სარგებლობს განსხვავებული ინსტრუმენტებით (ტესტებით). კერძოდ, მე-14 მუხლთან მიმართებით საკონსტიტუციო სასამართლო ნორმის კონსტიტუციურობას აფასებს „მკაცრი შეფასების ტესტით“ ან „რაციონალური დიფერენციაციის ტესტით“. განსხვავებულია მათი გამოყენების წინა პირობები, საფუძვლები. ნებისმიერი დიფერენციაცია ზედმიწევნით შემოწმებას და ფრთხილ მიდგომას მოითხოვს. თუმცა დიფერენციაციის დისკრიმინაციულობის შეფასება განსაკუთრებული სიმკაცრით უნდა მოხდეს, როდესაც განსხვავებული მოპყრობა ეფუძნება ისეთ ნიშნებს, რომლებზე დაყრდნობითაც ისტორიულად ხშირი და ძალზე გავრცელებული იყო დისკრიმინაცია და რომელთა ჩამოთვლაც ზუსტად ასეთი მოპყრობის განმეორების შიშით და ამის საწინააღმდეგოდ ხდებოდა კონსტიტუციებში. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ ამ ნიშნებს, პირობითად კლასიკური ნიშნები უწოდა და ამ სფეროში დიფერენციაციის დისკრიმინაციულობის შემოწმებისთვის „მკაცრი შეფასების“ ტესტი შემოიღო, როდესაც აუცილებელია სახელმწიფოს მხრიდან დიფერენცირებული მოპყრობის გამართლებისთვის სახელმწიფოს დაუძლეველი ინტერესის არსებობის დემონსტრირება და ამ მიზნის მიღწევისთვის შერჩეული რეგულაციის ამავე მიზნებთან თანაზომიერების მტკიცება. მკაცრი ტესტის გამოყენების საჭიროებას სასამართლო ადგენს ასევე დიფერენციაციის ინტენსივობის ხარისხის მიხედვით. ამასთან, დიფერენციაციის ინტენსივობის შეფასების კრიტერიუმები განსხვავებულია ყოველ კონკრეტულ შემთხვევაში, დიფერენციაციის ბუნებიდან, რეგულირების სფეროდან გამომდინარე. თუმცა ნებისმიერ შემთხვევაში გადამწყვეტია, არსებითად თანასწორი პირები რამდენად მნიშვნელოვნად განსხვავებულ პირობებში ექცევიან, ანუ დიფერენციაცია რამდენად მკვეთრად აცილებს თანასწორ პირებს კონკრეტულ საზოგადოებრივ ურთიერთობაში მონაწილეობის თანაბარი შესაძლებლობებისაგან. თუ დიფერენციაციის ინტენსივობა მაღალია, სასამართლო გამოიყენებს „მკაცრ ტესტს“, ხოლო ინტენსივობის დაბალი მაჩვენებლის შემთხვევაში – „რაციონალური დიფერენციაციის ტესტს“, როდესაც ნორმის კონსტიტუციურობის შეფასებისთვის საკმარისია: დიფერენცირებული მოპყრობის რაციონალურობის დასაბუთებულობა, მათ შორის, როდესაც აშკარაა დიფერენციაციის მაქსიმალური რეალისტურობა, გარდაუვალობა ან საჭიროება; ამასთან, რეალური და რაციონალური კავშირის არსებობა დიფერენციაციის ობიექტურ მიზეზსა და მისი მოქმედების შედეგს შორის.

19. დიფერენციაციის ინტენსივობის შეფასებისთვის ასევე შეიძლება ჰქონდეს მნიშვნელობა შემდეგ გარემოებას: დიფერენცირებულ პირებს რამდენად შეუძლიათ საკუთარი ძალისხმევით შეამცირონ დიფერენციაციის ხარისხი ან აღმოფხვრან ის. ცხადია, ასეთი ვითარება, თავისთავად, ვერ გამორიცხავს დიფერენციაციის დისკრიმინაციულობას და ვერ უზრუნველყოფს კანონის წინაშე თანასწორობას. რადგან დამოუკიდებლად იმისგან, ადამიანს შეუძლია თუ არა საკუთარი ზეგავლენითა და ძალისხმევით ფაქტობრივი ვითარების შეცვლა, სახელმწიფო არ თავისუფლდება ვალდებულებისაგან, არ მოახდინოს პირთა დაუსაბუთებელი დიფერენციაცია. მაშასადამე, დიფერენციაციის ნეგატიური შედეგების საკუთარი ძალისხმევით აღმოფხვრის/შემცირების შესაძლებლობა დიფერენციაციის არადისკრიმინაციულობას ვერ უზრუნველყოფს, ის მხოლოდ დიფერენციაციის ინტენსივობის შესაფასებლად გამოდგება.

20. მოცემულ შემთხვევაში, მიუხედავად იმისა, რომ არსებითად თანასწორი პირების მიმართ არათანაბარი მოპყრობა არ ეფუძნება „კლასიკურ ნიშანს“, სასამართლო მიიჩნევს, რომ სადავო ნორმა მაინც უნდა შეფასდეს „მკაცრი ტესტის“ მიხედვით, რადგან ის არსებითად თანასწორ პირებს საგრძნობლად, მნიშვნელოვნად აცილებს თანაბარი პირობებისგან. კერძოდ კი, პირების მიმართ, რომელთა სისხლისსამართლებრივი დევნა დაიწყო 2009 წლის სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის ამოქმედებამდე, ვრცელდება ბრალდებულად ყოფნის 12 თვიანი ვადა, ამასთან, ამ ვადაში არ ითვლება პირის მიმალვაში ყოფნის პერიოდი, რაც პრაქტიკულად შეიძლება იწვევდეს პირის ბრალდებულად ყოფნას და, ზოგადად, მის სისხლისსამართლებრივ დევნას უსასრულოდ. მაშინ, როდესაც პირები, რომელთა სისხლისსამართლებრივი დევნა დაიწყო 2010 წლის 1 ოქტომბრის შემდეგ, მათი ბრალდებულად ყოფნის მაქსიმალური ვადა არის 9 თვე და მისი ამოწურვისთანავე პირის მიმართ წყდება სისხლისსამართლებრივი დევნა ან საქმე წარიმართება სასამართლოში განსახილველად. მაშასადამე, აშკარაა, რომ სადავო ნორმა არსებითად თანასწორ პირებს მკვეთრად აცილებს თანაბარი შესაძლებლობებისაგან.

21. მკაცრი ტესტის ფარგლებში ნორმის კონსტიტუციურობის შეფასებისთვის აუცილებელია, პირველ რიგში, გავარკვიოთ სადავო ნორმის შემოღების ლეგიტიმური მიზანი. მოპასუხის აზრით, მოცემულ შემთხვევაში ლეგიტიმურ მიზანს წარმოადგენს სრულყოფილი და ობიექტური გამოძიების ხელშეწყობა, უზრუნველყოფა, პირების პასუხისმგებლობისაგან უსაფუძვლოდ გათავისუფლების თავიდან აცილება.

22. ბუნებრივია, რომ სრულყოფილი და ეფექტური, ობიექტური გამოძიება შემდგომში სამართლიანი მართლმსაჯულების განხორციელების აუცილებელი საფუძველი და წინა პირობაა. ზოგადად, საქმეზე ობიექტური ჭეშმარიტების დადგენა უმთავრესი ინტერესია, რომელსაც ემსახურება ქვეყნის სამართალდამცავი სისტემა, მართლმსაჯულება და რომლის უზრუნველყოფისთვისაც შესაბამისი პირობების, უპირველესად კი, ადეკვატური კანონმდებლობის, გამჭვირვალე, ეფექტური და სამართლიანი პროცედურების შექმნა ხელისუფლების უმნიშვნელოვანესი ამოცანაა. შესაბამისად, დასახელებული ინტერესები ნამდვილად წარმოადგენს ლეგიტიმურ მიზანს, რომლის დაცვის აუცილებლობის შემთხვევაშიც უფლებაში ჩარევა შესაძლოა გამართლებული იყოს, თუ, იმავდროულად, ჩარევა იქნება დასაშვები, აუცილებელი და პროპორციული.

23. პირველ რიგში, აუცილებელია, რომ კანონმდებლის მიერ შერჩეული რეგულაციით შესაძლებელი იყოს ლეგიტიმური მიზნის მიღწევა, ანუ ის (რეგულაცია) რეალურად უნდა იყოს ორიენტირებული ლეგიტიმური მიზნის დაცვასა და უზრუნველყოფაზე. უფლების შემზღუდავი ღონისძიება მიზნის მიღწევის ვარგის საშუალებას უნდა წარმოადგენდეს, მას გარდაუვლად, ნამდვილად უნდა შეეძლოს კონკრეტული მიზნების, ინტერესების უზრუნველყოფა. წინააღმდეგ შემთხვევაში, ერთნაირად მიადგება ზიანი როგორც საჯარო, ისე კერძო ინტერესებს.

24. მოცემული დავის სწორად გადაწყვეტის მიზნით და მისსავე ფარგლებში სასამართლო ვალდებულია, გაითვალისწინოს ის პრაქტიკული რეალობა, რომელიც არსებობდა 2009 წლის სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის ამოქმედების დროისთვის (2010 წლის პირველი ოქტომბრისთვის). ამ პერიოდისთვის შესაძლებელია ბრალდებულების შემდეგი ძირითადი ჯგუფების გამოყოფა: ა)პირები, რომელთა მიმართაც სისხლისსამართლებრივი დევნა დაიწყო 2009 წლის სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის ამოქმედებამდე, ამასთან, რომლებიც იმყოფებოდნენ მიმალვაში ამავე პერიოდამდე (კოდექსის ამოქმედებამდე), რაც ნიშნავს, რომ მათ მიმართ შეჩერებული იყო გამოძიების და ბრალდებულად ყოფნის 12 თვიანი ვადა. სადავო ნორმის არარსებობის პირობებში ამ პირების მიმართ უნდა გავრცელებულიყო 2009 წლის სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსით გათვალისწინებული ბრალდებულად ყოფნის 9 თვიანი ვადა, რომელშიც იმავდროულად შედის პირის მიმალვაში ყოფნის პერიოდი. შედეგად, თუ ბრალის წარდგენიდან ახალი კოდექსის ამოქმედებამდე გასული იქნებოდა 9 თვე, სისხლისსამართლებრივი დევნა ავტომატურად უნდა შეწყვეტილიყო. მაშასადამე, პირის მიმართ სისხლისსამართლებრივი დევნა შეწყდებოდა ისე, რომ რეალურად შესაძლოა საგამოძიებო მოქმედებები არც ყოფილიყო ჩატარებული, ამასთან, საგამოძიებო ორგანოებს არ ექნებოდათ გონივრული დრო და საფუძველი, მიეღოთ გადაწყვეტილება საქმის შეწყვეტა/არშეწყვეტის თაობაზე. შესაბამისად, პირი, რომლისთვისაც ბრალის წაყენება კანონით გათვალისწინებულ საფუძვლებს ემყარებოდა, ასეთი საფუძვლების გაქარწყლების გარეშე ავომატურად გათავისუფლდებოდა პასუხისმგებლობისაგან. ცხადია, ეს რეალურ საფრთხეს შეუქმნიდა ზემოთ დასახელებულ ლეგიტიმურ მიზნებს.

ბ) პირები, რომელთა მიმართაც სისხლისსამართლებრივი დევნა დაიწყო 2009 წლის სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის ამოქმედებამდე, ამასთან, რომლებიც იმყოფებოდნენ მიმალვაში ამავე პერიოდამდე (რაც ნიშნავს, რომ მათ მიმართ შეჩერებული იყო გამოძიების და ბრალდებულად ყოფნის 12 თვიანი ვადა), თუმცა მათ მიმართ ბრალის წარდგენის მომენტიდან კოდექსის ამოქმედებამდე 9 თვე ჯერ გასული არ იყო. ასეთი კატეგორიის პირებზე 2009 წლის კოდექსის გავრცელების შემთხვევაში პირის მიმალვაში ყოფნის ვადა ჩაითვლებოდა ბრალდებულად ყოფნის ვადაში და საგამოძიებო ორგანოებს საქმის სასამართლოში გაგზავნამდე ან საქმის შეწყვეტამდე დარჩებოდათ ბრალის წაყენებიდან 9 თვიანი ვადის გასვლამდე დარჩენილი დრო. რაც შესაძლოა, ყოფილიყო როგორც 8, ისე 1 თვე. ნებისმიერ შემთხვევაში ეს დრო არ იქნებოდა 9 თვე და ხშირ შემთხვევაში შეიძლება ყოფილიყო საგამოძიებო მოქმედებების ჩასატარებლად არაგონივრულად მცირე ვადა (1-2 თვე), რაც ობიექტურად არასაკმარისი იქნებოდა სრულყოფილი გამოძიების განსახორციელებლად.

25. ცხადია, ზემოაღნიშნულ შემთხვევებში სადავო ნორმა წარმოადგენს მიზნის მიღწევის ვარგის საშუალებას, ვინაიდან 2009 წლის სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის ამოქმედებამდე დაწყებული სისხლისსამართლებრივი დევნის საქმეებზე 1998 წლის საპროცესო კოდექსის გამოყენებით გამოირიცხება დევნის შეწყვეტა ისეთ პირობებში, როდესაც გამოძიება არ განხორციელებულა საერთოდ ან განხორციელდა ნაწილობრივ წინასწარ განუჭვრეტადი ვადების გამო (ვადის შემცირების შედეგად საქმის შეწყვეტის გამო). პირები, რომელთა სისხლისსამართლებრივი დევნა დაიწყო 2009 წლის სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის ამოქმედებამდე, ბუნებრივია, არ უნდა გათავისუფლებულიყვნენ სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობისგან ავტომატურად მხოლოდ იმიტომ, რომ მათზე, 2010 წლის პირველი ოქტომბრის შემდეგ ბრალდებული პირების იდენტურად, ახალი კოდექსის მოთხოვნები გავრცელებულიყო. მიუხედავად იმისა, რომ ეს პირები არსებითად თანასწორები არიან, მათდამი თანასწორი მოპყრობის მიღწევის აუცილებლობით არ უნდა გამოირიცხოს დასახელებული ლეგიტიმური მიზნების დაცვის არც საჭიროება და არც შესაძლებლობა. სადავო ნორმის არარსებობის პირობებში კი, როგორც უკვე აღვნიშნეთ, გარდაუვლად შეექმნებოდა საფრთხე გამოძიების ინტერესებს და პირები სრულიად უსაფუძვლოდ გათავისუფლდებოდნენ პასუხისმგებლობისაგან – მათი გათავისუფლება მოხდებოდა არც ბრალის ვერდამტკიცების და არც დანაშაულის ხანდაზმულობის ვადის გასვლის გამო, არამედ ახალი ნორმატიული რეალობის პირობებში, შემცირებული ვადების გავრცელების შედეგად, მათ მიმართ საქმე უნდა შეწყვეტილიყო ისეთ პირობებში, როდესაც გამოძიება არ ჩატარებულა ან ჩატარდა არასრულყოფილად.

26. თუმცა უფლებაში ჩარევის ამ კონკრეტული წესის დასაშვებობა თავისთავად არ ნიშნავს მის აუცილებლობას და პროპორციულობას. ნორმის კონსტიტუციურობის შემდგომ ეტაპზე სასამართლომ უნდა გააანალიზოს, წარმოადგენს თუ არა უფლებაში ჩარევის ეს გზა უფლების ყველაზე ნაკლებად მზღუდავ საშუალებას და შესაძლებელი იყო თუ არა იმავე მიზნების მიღწევა უფლებაში ნაკლებად ინტენსიური ჩარევის გზით?

27. ვერც ერთი ლეგიტიმური მიზნის მიღწევა თავისთავად ვერ გაამართლებს უფლებაში იმაზე უფრო მკაცრ ჩარევას, ვიდრე ეს აუცილებელი და საკმარისია ამ მიზნის მისაღწევად. საკონსტიტუციო სასამართლოს არაერთხელ აღუნიშნავს, რომ სახელმწიფოს პასუხისმგებლობის ტვირთი და, იმავდროულად, დემოკრატიულობის ხარისხი სწორედ იმის მიხედვით გაიზომება, რამდენად შეძლებს ის შეპირისპირებული ინტერესების სამართლიან დაბალანსებას. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ არაერთ გადაწყვეტილებაში მიუთითა, რომ სახელმწიფომ უფლებების დაცვისა და უზრუნველყოფისას უნდა შეძლოს კერძო და საჯარო ინტერესების გონივრული დაბალანსება, მხოლოდ ასეა შესაძლებელი როგორც უფლებით სარგებლობის, ისე კონკრეტული საჯარო მიზნების მიღწევა. დემოკრატიულ საზოგადოებაშიAარ შეიძლება არსებობდეს მიზანი, ინტერესი, რომლის მიღწევის საპირწონე ამა თუ იმ უფლების დარღვევაა. არც ერთი ინტერესის მიღწევა არ შეიძლება მეორე ინტერესის ხელყოფის ხარჯზე. „სამართლებრივ სახელმწიფოში კანონზომიერია იმის მოლოდინი, რომ კერძო და საჯარო ინტერესების ურთიერთმიმართება სამართლიანი იქნება“ (საკონსტიტუციო სასამართლოს 2007 წლის 2 ივლისის №1/2/384 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები – დავით ჯიმშელეიშვილი, ტარიელ გვეტაძე და ნელი დალალიშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II, 19). ამასთან, ადამიანის უფლებები შეიძლება შეიზღუდოს მხოლოდ იმდენად, რამდენადაც ეს აუცილებელია დემოკრატიულ საზოგადოებაში.

28. მაშასადამე, ერთნაირად მნიშვნელოვანია როგორც დასახელებული ლეგიტიმური მიზნების მიღწევა, ისე არსებითად თანასწორი პირების მიმართ თანაბარი მოპყრობის გარანტირება. მოცემულ შემთხვევაში კი, მართალია, სადავო ნორმა უზრუნველყოფს ლეგიტიმური მიზნის მიღწევას, მაგრამ არსებითად თანასწორ პირთაგან ნაწილს სხვებთან შედარებით უფრო მძიმე ტვირთს აკისრებს. კერძოდ, თუკი 2010 წლის 1 ოქტომბრის შემდეგ ბრალდებული პირებისთვის ბრალდების მაქსიმალური ვადა არის 9 თვე, რომლის ამოწურვისთანავე სისხლის სამართლის საქმე წყდება ან ინიშნება წინასასამართლო სხდომა, 2010 წლის 1 ოქტომბრამდე ბრალდებული პირების მიმართ 1998 წლის სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის გავრცელების პირობებში დევნა შეიძლება გაგრძელდეს განუსაზღვრელი ვადით (თუ პირი, რომელიც მიმალვაში იმყოფებოდა, არ გამოცხადდება საგამოძიებო ორგანოებში), ან გაცილებით უფრო ხანგრძლივი ვადის განმავლობაში. მაშასადამე, ასეთ პირებზე სადავო ნორმის გავრცელება გარდაუვლად იწვევს მათ მიმართ სისხლისსამართლებრივი დევნის განუსაზღვრელი ვადით ან 9 თვეზე ხანგრძლივი ვადის განმავლობაში განხორციელების რეალურ შესაძლებლობას.

29. მოცემული დავის ფარგლებში საკონსტიტუციო სასამართლო არ დგას საჭიროების წინაშე, შეაფასოს 1998 წლის და 2009 წლის სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსებით გათვალისწინებული პირის ბრალდებულად ყოფნის ვადების კონსტიტუციურობა, გააანალიზოს, რომელი მათგანი უზრუნველყოფს ან გამორიცხავს როგორც ბრალდებული პირების, ისე კონკრეტული საჯარო ინტერესების დაცვას. სასარჩელო მოთხოვნიდან გამომდინარე, სასამართლო უნდა შემოიფარგლოს მხოლოდ იმ საკითხის გადაწყვეტით, კონსტიტუციურია თუ არა სხვადახვა დროს ბრალდებული პირების მიმართ ბრალდებულად ყოფნის განსხვავებული ვადების გავრცელება.

30. ზოგადად, უნდა აღინიშნოს, რომ პირებმა, რომლებიც ემალებიან გამოძიებას, წინასწარ იციან, რომ ეს იწვევს ვადის შეჩერებას. ანუ ისინი პრაქტიკულად თავად იღებენ გადაწყვეტილებას მათ მიმართ დევნის ვადის გახანგრძლივების შესახებ. ამასთან, მათ ნებაზეა დამოკიდებული ხანგრძლივი ვადის განმავლობაში ან უსასრულოდ სისხლსსამართლებრივი დევნის თავიდან აცილება. გასათვალისწინებელია ისიც, რომ მიმალვით ბრალდებული პირები ობიექტურად ხელს უშლიან, სულ მცირე, ხელს ნამდვილად არ უწყობენ გამოძიების დროულად, ობიექტურად და ეფექტურად განხორციელებას. შესაბამისად, არ არსებობს ობიექტური საფუძველი იმის მტკიცებისთვის, რომ ბრალდებული პირების მიმალვა და გამოძიებისთვის თავის არიდება უნდა ხდებოდეს შეღავათების მოპოვების საფუძველი. შეუძლებელია იმის გამართლება, რომ პირი, რომელიც გამოძიებას ემალებოდა, მოითხოვოს მის მიმართ საქმის ავტომატურად შეწყვეტა პრაქტიკულად გამოძიების ჩატარების და მისი ბრალეულობის ობიექტურად გამორიცხვის გარეშე, კანონმდებლობის შეცვლის შედეგად შემცირებული საგამოძიებო ვადების მასზე მექანიკურად გავრცელების გზით. თუმცა, იმავდროულად, გამოძიებისთვის თავის არიდება, ასევე, თავისთავად ვერ გაამართლებს ბრალდებული პირების ნაწილის მიმართ ბრალდებულად ყოფნის ხანგრძლივი/განუსაზღვრელი ვადების შენარჩუნებას იმ პირობებში, როდესაც მეორე ნაწილის მიმართ ვრცელდება უფრო ხანმოკლე ვადა (9 თვე), გამოძიებისთვის თავის არიდების ფაქტის მიუხედავად.

31. შეეძლო თუ არა კანონმდებელს დასახელებული ლეგიტიმური მიზნების მიღწევა ისე, რომ საფრთხის ქვეშ არ დამდგარიყო კონკრეტული პირების კერძო ინტერესები? ცხადია, საკონსტიტუციო სასამართლო კანონმდებელს ვერ შესთავაზებს საკითხის გადაწყვეტის კონკრეტულ გზას და ვერ შებოჭავს მას საკითხის სწორედ ამ გზით გადაწყვეტის უპირობო აუცილებლობით. თუმცა საკონსტიტუციო სასამართლომ, იმავდროულად, უნდა გააანალიზოს ლეგიტიმური მიზნის მიღწევის შესაძლო გზები, რადგან მას აქვს ვალდებულება, არაკონსტიტუციურად ცნოს ნორმა, რომელიც მიზნის მიღწევის ალტერნატიულ შესაძლებლობებს შორის არ არის უფლების ყველაზე ნაკლებად მზღუდავი.

32. საყურადღებოა, რომ ლეგიტიმური მიზნის მიღწევის ნაკლებად მზღუდავ საშუალებად მოსარჩელის მიერ დასახელებულ იქნა შემდეგი მაგალითი: თუ ასეთი კატეგორიის პირებზე გავრცელდებოდა 2009 წლის სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსით გათვალისწინებული ბრალდებულად ყოფნის 9 თვიანი ვადა, მიმალვის ვადების საერთო ვადაში ჩათვლით (თუკი პირი კვლავ გააგრძელებდა მიმალვას), ოღონდ თუ ვადის ათვლა მოხდებოდა არა ბრალის წარდგენის მომენტიდან, არამედ 2009 წლის სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის ამოქმედების მომენტიდან. რაც, ერთი მხრივ, გამორიცხავდა გამოძიების ავტომატურად შეწყვეტისა და, შესაბამისად, ვერჩატარების ნეგატიურ შედეგებს და, მეორე მხრივ, არსებითად თანასწორ პირებს, მართალია, არა იდენტურ, მაგრამ არსებითად თანაბარ პირობებში მოაქცევდა. ამასთან, სისხლისსამართლებრივი დევნის განმახორციელებელ ორგანოებს გამოძიებისთვის ექნებოდათ როგორც წინასწარგანჭვრეტადი, ისე საკმკარისი დრო.

33. ვინაიდან 9 თვე კანონმდებლის მიერ მიჩნეულია როგორც გამოძიების ჩატარებისთვის საკმარისი დრო, არ არსებობს მიზეზი მისი არასაკმარისად მიჩნევისთვის 2010 წლის 1 ოქტომბრამდე ბრალდებული პირების მიმართ შესაბამისი ღონისძიებების ჩასატარებლად, თუკი იარსებებს ამ ვადის სრულად გამოყენების ერთნაირი შესაძლებლობა. ეს ვადა, ისევე, როგორც ნებისმიერი სხვა ვადა, ან არ არის გონივრული და საკმარისი, ან საკმარისია ყველა თანაბარ მდგომარეობაში მყოფი პირის მიმართ. ნიშანდობლივია, რომ აღნიშნული მიდგომის საფუძვლიანობა არც მოპასუხეს დაუყენებია ევჭქვეშ. ამ თვალსაზრისით, მან არ დაასახელა არცერთი არგუმენტი, ვერ დაასაბუთა ასეთი კატეგორიის პირებზე 9 თვიანი ვადის თანაბრად გავრცელების შემთხვევაში ზემოაღნიშნული ლეგიტიმური მიზნების ვერმიღწევის, დარღვევის თუნდაც მცირედი საფრთხე.

34. მართალია, თუკი პირები დიდი ხნის განმავლობაში იყვნენ მიმალვაში, 2009 წლის სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის ამოქმედების შემდეგ 9 თვიანი ვადის ათვლის პირობებში, მათი სისხლისსამართლებრივი დევნა, ახალი კოდქსის საფუძველზე ბრალდებულად ცნობილი პირებისგან განსხვავებით, უფრო ხანგრძლივი იქნებოდა, მაგრამ ასეთი გზა, ერთი მხრივ, ნამდვილად გამორიცხავდა გამოძიების სრულიად უსაფუძვლოდ და არაგანჭვრეტადად შეწყვეტის გამო ობიექტური გამოძიების ლეგიტიმური მიზნის დაცვის შეუძლებლობას, ხოლო, მეორე მხრივ – ბრალდებული პირების უფლებაში იმაზე უფრო ინტენსიურად ჩარევას, ვიდრე ეს ობიექტურად აუცილებელია ლეგიტიმური მიზნების დასაცავად.

35. მაშასადამე, ცალკეულ შემთხვევაში, სადავო ნორმა, მისი ამოქმედების მომენტისთვის, შესაძლოა მართლაც ერთადერთი გზა ყოფილიყო ლეგიტიმური მიზნების დასაცავად. მაგრამ ბლანკეტური მიდგომის პირობებში, როდესაც ბრალდებულად ყოფნის 12 თვიანი ვადა, რომელშიც არ შედის მიმალვაში ყოფნის პერიოდი, გამოიყენება პირების მიმართ მაშინ, როდესაც მიზნების მიღწევა შესაძლებელია უფლებაში უფრო მსუბუქი ჩარევის გზით, სადავო ნორმა ვერ პასუხობს კონსტიტუციის მოთხოვნებს და არაკონსტიტუციურად უნდა იქნეს ცნობილი საქართველოს კონსტიტუციის მე-14 მუხლთან მიმართებით.

36. იმავდროულად, საკონსტიტუციო სასამართლომ საჭიროდ ჩათვალა, „საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის 25-ე მუხლის მე-3 პუნქტზე დაყრდნობით, 2015 წლის 1 მაისამდე გადაავადოს წინამდებარე გადაწყვეტილების აღსრულება 2009 წლის 9 ოქტომბრის საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 329-ე მუხლის მე-3 ნაწილის იმ ნორმატიული შინაარსის ძალადაკარგულად ცნობის ნაწილში, რომელიც კრძალავს ამავე კოდექსით გათვალისწინებული წინასასამართლო სხდომამდე ბრალდებულად ყოფნის მაქსიმალური 9 თვიანი ვადის გამოყენებას ამ კოდექსის ამოქმედებამდე დაწყებულ სისხლისსამართლებრივი დევნის საქმეებზე. ხაზგასმით აღვნიშნავთ, რომ მოცემულ შემთხვევაში კანონის წინაშე თანასწორობის უფლების დარღვევის დადასტურება, არც ერთ შემთხვევაში არ გულისხმობს 1998 წლის სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსზე დაყრდნობით ბრალდებული პირების მიმართ, რომლებიც მიმალვაში იმყოფებიან (ან იმყოფებოდნენ 2009 წლის კოდექსის ამოქმედებამდე), სისხლისსამართლებრივი დევნის ავტომატურად შეწყვეტის ვალდებულებას, რადგან ეს გარდაუვლად შეუქმნის საფრთხეს ობიექტურ გამოძიებას და სამართლიანი მართლმსაჯულების აღსრულებას. კიდევ ერთხელ მივუთითებთ, რომ სისხლისსამართლებრივი დევნის შეწყვეტა ბრალის საფუძვლების გამორიცხვის ან ვერდადასტურების გარეშე, მხოლოდ ნორმატიული ბაზის შეცვლის საფუძველზე შემცირებული ვადების გაცდენის მიზეზით, არ შეიძლება იყოს პირის უფლება და, შესაბამისად, ასეთი მოთხოვნის საფუძველი. ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, საკონსტიტუციო სასამართლოს გადაწყვეტილების სწორად აღსრულებისთვის, აუცილებელია დამატებითი საკანონმდებლო რეგულაციების მიღება, რომლებიც არა მხოლოდ არ გამორიცხავს, არამედ უზრუნველყოფს, ერთი მხრივ, გამოძიების სრულყოფილად და ობიექტურად ჩატარების ლეგიტიმური მიზნის მიღწევას და, მეორე მხრივ, არსებითად თანასწორი პირების მიმართ თანაბარ მოპყრობას, არ გამოიწვევს უფლებაში იმაზე უფრო მეტად ჩარევას, ვიდრე ეს ობიექტურად აუცილებელია დასახელებული ინტერესების დასაცავად.

37. რაც შეეხება საქართველოს კონსტიტუციის მე-14 მუხლთან მიმართებით სადავო ნორმის იმ ნორმატიული შინაარსის კონსტიტუციურობის შეფასებას, რომელიც 2009 წლის სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის ამოქმედებამდე ბრალდებული პირებისთვის კრძალავს საქმის ნაფიცი მსაჯულების მონაწილეობით სასამართლო განხილვის შესაძლებლობას, საკონსტიტუციო სასამართლო მიიჩნევს, რომ დიფერენციაციის დისკრიმინაციულობის შეფასებისთვის, მოცემულ შემთხვევაშიც, გამოყენებულ უნდა იქნეს მკაცრი შეფასების ტესტი. კერძოდ, აქაც გადამწყვეტია დიფერენციაციის მაღალი ინტენსივობა, როდესაც არსებითად თანასწორ პირთაგან ნაწილს აქვს ნაფიც მსაჯულთა სასამართლოთი სარგებლობის შესაძლებლობა, ხოლო მეორე ნაწილისთვის ეს შესაძლებლობა მიუწვდომელია საერთოდ, აბსოლუტურად.

38. დამოუკიდებლად იმისგან, ნაფიცი მსაჯულების მონაწილეობით სასამართლო განხილვის შესაძლებლობა წარმოადგენს თუ არა სამართლიანი სასამართლოს უფლების აუცილებელ უფლებრივ კომპონენტს, რომლის დაუცველობის შემთხვევაში თავისთავად დაირღვეოდა სამართლიანი სასამართლოს უფლება, გადამწყვეტი მნიშვნელობა აქვს იმ გარემოებას, რომ ასეთ შესაძლებლობაზე ხელმისაწვდომობა აქვს არსებითად თანასწორ პირთაგან მხოლოდ ნაწილს, ხოლო მეორე ნაწილისთვის ეს შესაძლებლობა არ არსებობს. ვინაიდან კანონის წინაშე თანასწორობა გულისხმობს არსებთად თანასწორი პირებისადმი თანაბარ მოპყრობას საზოგადოებრივი ურთიერთობის ნებისმიერ სფეროში, შესაბამისად, ამა თუ იმ პრივილეგიაზე, უპირატესობაზე, შესაძლებლობაზე, სიკეთეზე მკვეთრად განსხვავებული ხელმისაწვდომობა ან, მით უფრო, არსებითად თანასწორ პირთაგან მხოლოს ნაწილისთვის ხელმისაწვდომობა, განაპირობებს დიფერენცირების მაღალ ინტენსივობას.

39. მოცემულ შემთხვევაშიც, ნორმის დისკრიმინაციულობის მკაცრი ტესტით შემოწმებისთვის, პირველ რიგში, უნდა გაირკვეს ასეთი დიფერენცირების ლეგიტიმური მიზანი. საქართველოს პარლამენტის წარმომადგენელმა სადავო ნორმის შემოღების გასამართლებლად დაასახელა სისხლის სამართლის საქმის განხილვის პროცესში ინსტიტუციური და პროცედურული აღრევის თავიდან აცილების ინტერესი. მისი მტკიცებით, განსხვავებულია 1998 წლის და 2009 წლის სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსებით გათვალისწინებული პროცედურები, წესები. შესაბამისად, 1998 წლის კოდექსზე დაყრდნობით დაწყებული და წარმოებული სისხლისსამართლებრივი დევნის 2009 წლის საპროცესო კოდექსის მიხედვით გაგრძელება შესაძლოა ობიექტურად რთული იყოს უკვე განვლილი ან მოსალოდნელი პროცედურების არაიდენტურობის გამო.

40. ბუნებრივია, 1998 წლის და 2009 წლის სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსები ერთმანეთისგან განსხვავდებიან არაერთი წესის, პროცედურის თუ ინსტიტუციური მოწესრიგების თვალსაზრისით. ნებისმიერი საკანონმდებლო ცვლილება ან ახალი კანონის მიღება ემსახურება კონკრეტული ურთიერთობების განსხვავებულად მოწესრიგებას ან ახალი ურთიერთობების მომწესრიგებელი სამართლებრივი წესების დანერგვას.

41. საკონსტიტუციო სასამართლო იზიარებს მოპასუხის არგუმენტაციას, რომ სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსში ისეთი ინსტიტუტის იმპლემენტაცია, როგორიც არის ნაფიც მსაჯულთა სასამართლო, აუცილებელს გახდიდა გარკვეული ცვლილებების განხორციელებას. ბუნებრივია, 1998 წლის 20 თებერვლის სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის სისტემაში ნაფიც მსაჯულთა სასამართლოს დანერგვა, აღნიშნული სამართლებრივი აქტის შესაბამისი მოდიფიცირების გარეშე, მართლაც შექმნიდა გარკვეულ წინააღმდეგობებს და, ამდენად, გამოიწვევდა რიგი ტექნიკური ცვლილებების განხორციელების აუცილებლობას. მაგალითისთვის, 1998 წლის 20 თებერვლის სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსი არ იცნობს წინასასამართლო სხდომის შესატყვის სტადიას, შესაბამისად, არ არის გათვალისწინებული საქმის წარმოების ეტაპი, რა დროსაც შესაძლებელია მოხდეს: ნაფიცი მსაჯულების შერჩევა, მტკიცებულებების დასაშვებობის შემოწმება (მიზანშეუწონელია, ეს პროცესი განხორციელდეს ნაფიცი მსაჯულების თანდასწრებით). ცხადია, აღნიშნული საკითხების სრულყოფილად რეგლამენტირების გარეშე შეუძლებელი იქნებოდა ნაფიც მსაჯულთა ინსტიტუციის იმპლემენტაცია 1998 წლის 20 თებერვლის სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსში.

42. თუმცა, მხოლოდ ის გარემოება, რომ 1998 წლის 20 თებერვლის სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსზე დაყრდნობით, ბრალდებული პირების მიმართ, ნაფიც მსაჯულთა მონაწილეობით საქმის განხილვის გავრცელების შესაძლებლობა გარდაუვლად მოითხოვდა შესაბამისი ტექნიკური ცვლილებების განხორციელებას ამავე ნორმატიული აქტის რიგ ნორმებში, არ გამოდგება კონსტიტუციური უფლების შეზღუდვის საპირწონე არგუმენტად. მოპასუხემ ვერ დაასაბუთა, რომ ასეთი საჭირო ტექნიკური ცვლილებების განხორციელება ან შეუძლებელი იყო ან პრინციპულად შეცვლიდა 1998 წლის სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის კონცეფციას და დაუძლეველ სირთულეებს წარმოშობდა მართლმსაჯულების განხორციელების პროცესში.

43. ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, სადავო ნორმის ის ნორმატიული შინაარსი, რომელიც 2009 წლის სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის ამოქმედებამდე ბრალდებული პირებისთვის კრძალავს საქმის ნაფიცი მსაჯულების მონაწილეობით სასამართლო განხილვის შესაძლებლობას, ეწინააღმდეგება საქართველოს კონსტიტუციის მე-14 მუხლის მოთხოვნებს.

სადავო ნორმის კონსტიტუციურობის საკითხი საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის მე-5 პუნქტთან მიმართებით

44. მოსარჩელეთა აზრით, სადავო ნორმა ეწინააღმდეგება საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის მე-5 პუნქტს, ვინაიდან ის კრძალავს პასუხისმგებლობის შემამსუბუქებელი/გამაუქმებელი კანონის უკუძალით გამოყენების შესაძლებლობას. კერძოდ, როგორც აღინიშნა, 2009 წლის 9 ოქტომბრის საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსი ითვალისწინებს ბრალდებულად ყოფნის მაქსიმალურ 9 თვიან ვადას, რომლის ამოწურვისთანავე პირის მიმართ ან წყდება სისხლისსამართლებრივი დევნა, ან საქმე გადადის სასამართლოში. 1998 წლის საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის თანახმად კი, პირის ბრალდებულად ყოფნის ვადა განისაზღრება 12 თვით, ამასთან, ამ ვადაში არ შედის პირის მიმალვაში ყოფნის პერიოდი. მოსარჩელეთა აზრით, 2009 წლის სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსი არა მხოლოდ ბრალდებულად ყოფნის ვადას ამცირებს საგრძნობლად, არამედ იწვევს პირის პასუხისმგებლობისაგან საერთოდ გათავისუფლებას 9 თვის გასვლის შემდეგ. მათი მტკიცებით, ამ რეგულაციის მათზე გავრცელების შემთხვევაში სწორედ ასეთი სამართლებრივი შედეგი დადგებოდა მათ მიმართ. კერძოდ, სისხლისსამართლებრივი დევნდა უნდა შეწყვეტილიყო. მოსარჩელე ვალერიან გელბახიანი დამატებით მიიჩნევს, რომ 2009 წლის სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 330-ე მუხლის 31 ნაწილი, 1998 წლის სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსისგან განსხვავებით, ითვალისწინებს მისი კატეგორიის პირებისათვის საქმის ნაფიცი მსაჯულების მონაწილეობით განხილვის შესაძლებლობას, რაც, მოსარჩელის მტკიცებით, აუმჯობესებს პირის მდგომარეობას და ასევე უნდა იქნეს გამოყენებული იმ პირთა მიმართ, რომელთა სისხლისსამართლებრივი დევნა დაიწყო 2010 წლის 1 ოქტომბრამდე. შესაბამისად, მოსარჩელეთა აზრით, საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის მე-5 პუნქტზე დაყრდნობით, მათ მიმართ სწორედ 2009 წლის 9 ოქტომბრის საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის შესაბამისი დებულებები უნდა ვრცელდებოდეს, რასაც გამორიცხავს სადავო ნორმა.

45. საკონსტიტუციო სასამართლომ სადავო ნორმის საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის მე-5 პუნქტთან მიმართებით კონსტიტუციურობის შეფასებისთვის, პირველ რიგში, უნდა გაარკვიოს: ა)საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის მე-5 პუნქტი ითვალისწინებს თუ არა კანონმდებლის ვალდებულებას, პასუხისმგებლობის შემამსუბუქებელ ან პასუხისმგებლობისაგან განმათავისუფლებელ კანონს მიანიჭოს უკუძალა; ბ)სადავო ნორმა უკავშირდება თუ არა საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის მე-5 პუნქტით გათვალისწინებულ ფარგლებში კანონის უკუძალით გამოყენების აკრძალვის/დაშვების საკითხს.

46. საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის მე-5 პუნქტის თანახმად: „არავინ არ აგებს პასუხს იმ ქმედობისათვის, რომელიც მისი ჩადენის დროს სამართალდარღვევად არ ითვლებოდა. კანონს, თუ ის არ ამსუბუქებს ან არ აუქმებს პასუხისმგებლობას, უკუძალა არა აქვს“.

47. საქართველოს კონსტიტუციის აღნიშნული დებულება განამტკიცებს კანონიერების პრინციპს. აღნიშნული პრინციპი უზრუნველყოფს რა სამართლის საგარანტიო ფუნქციას, წარმოადგენს უმნიშვნელოვანეს ფუნდამენტს სამართლებრივი სახელმწიფოს პრაქტიკული რეალიზაციისთვის და, ამდენად, სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპის განმსაზღვრელი არსებითი კომპონენტია. შესაბამისად, მისი შინაარსი, დიაპაზონი, ფარგლები გააზრებულ უნდა იქნეს სწორედ სამართლებრივი სახელმწიფოს პრაქტიკული ქმედითობის უზრუნველყოფის პერსპექტივით.

48.კანონიერების პრინციპი (Nullum crimen, nulla poena sine lege) სამართლის საგარანტიო ფუნქციას უზრუნველყოფს ხელისუფლების შემდეგი ძირითადი მოთხოვნით უპირობოდ შებოჭვის გზით: ქმედებისთვის პასუხისმგებლობის დასაკისრებლად, ქმედება მისი ჩადენის დროს მოქმედი კანონით უნდა იყოს გათვალისწინებული, როგორც სამართალდარღვევა და დასჯადი ქმედება; შესაბამისად, ეს პრინციპი კრძალავს პირის პასუხისგებაში მიცემას იმ ქმედებისათვის, რომელიც მისი ჩადენის დროს კანონით არ წარმოადგენდა დასჯად ქმედებას. სწორედ აქედან გამომდინარეობს კანონის დროში მოქმედების მთავარი წესის დაცვის ვალდებულება – პასუხისმგებლობის დამდგენი ან დამამძიმებელი კანონი არ უნდა გავრცელდეს ურთიერთობებზე, რომლებიც წარმოიშვა ამ კანონის მიღებამდე და, შესაბამისად, იმ დროს არ წარმოადგენდა სამართალდარღვევას და დასჯად ქმედებას საერთოდ, ან ქმედების ჩადენისას მისთვის უფრო მსუბუქი პასუხისმგებლობა იყო გათვალისწინებული. „ამ პრინციპის გამოვლინებაა კანონის უკუძალის აკრძალვა, რაც კანონთა დროში მოქმედების ერთ-ერთი განმსაზღვრელი გარემოებაა. კონსტიტუციის დასახელებული პუნქტი, ერთი მხრივ, ადგენს, რომ კანონს არა აქვს უკუძალა, მეორე მხრივ კი, განსაზღვრავს იმ გამონაკლის შემთხვევებს, როცა მას შეიძლება მიეცეს უკუძალა. კერძოდ, კონსტიტუციის აღნიშნული პუნქტის პირველი წინადადებიდან ჩანს, რომ პირს არ შეიძლება დაეკისროს პასუხისმგებლობა იმ ქმედებისათვის, რომელიც სამართალდარღვევად გამოცხადდება მას შემდეგ, როცა პირმა ჩაიდინა იგი.Aამდენად, კონსტიტუციის თანახმად, თავისთავად, ქმედების შიშველი ფაქტი კი არაა პასუხისმგებლობის კუთხით შეფასების ობიექტი, არამედ ქმედება, რომელიც ნორმატიულადაა მიჩნეული სამართალდარღვევად. ამით კონსტიტუცია იცავს მოქალაქეს სამართლის ნეგატიური ზემოქმედებისაგან“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2009 წლის 13 მაისის გადაწყვეტილება №1/1/428,447,459 საქმეზე „საქართველოს სახალხო დამცველი, საქართველოს მოქალაქე ელგუჯა საბაური და რუსეთის ფედერაციის მოქალაქე ზვიად მანია საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II, 1).

49. საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის მე-5 პუნქტის ორივე წინადადება ორგანულ კავშირშია ერთმანეთთან და მათი მთავარი გზავნილია, რომ “სამართალდარღვევა, რომელიც პასუხისმგებლობის საფუძველია და თავად პასუხისმგებლობა ამ სამართალდარღვევის გამო, როგორც სახელმწიფოს მიერ გატარებული იძულებითი ღონისძიებების ერთობლიობა, იქნება იმგვარი, როგორც ამას განსაზღვრავდა სამართალდარღვევის ჩადენის მომენტში მოქმედი კანონმდებლობა“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2009 წლის 13 მაისის გადაწყვეტილება №1/1/428,447,459 საქმეზე „საქართველოს სახალხო დამცველი, საქართველოს მოქალაქე ელგუჯა საბაური და რუსეთის ფედერაციის მოქალაქე ზვიად მანია საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II, 3). მაშასადამე, საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის მე-5 პუნქტის ორივე წინადადებაში, პირველ რიგში, მოცემულია კანონის უკუძალის აკრძალვის გარანტია. „კანონის უკუძალის აკრძალვის პრინციპი კონსტიტუციის ამ პუნქტის შინაარსიდან გამომდინარე, გულისხმობს იურიდიული პასუხისმგებლობის განმსაზღვრელი კანონისათვის უკუძალის აკრძალვას“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2009 წლის 13 მაისის გადაწყვეტილება №1/1/428,447,459 საქმეზე „საქართველოს სახალხო დამცველი, საქართველოს მოქალაქე ელგუჯა საბაური და რუსეთის ფედერაციის მოქალაქე ზვიად მანია საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II, 4).

50. კანონის დროში ასეთი წესით მოქმედების პრინციპის მთავარი მიზანი, დანიშნულება არის კანონის განსაზღვრულობის უზრუნველყოფა, რაც გამომდინარეობს სამართლებრივი უსაფრთხოების პრინციპიდან და, საბოლოო ჯამში, არსებითად განაპირობებს მისსავე რეალიზაციას. პირს კონკრეტული ქმედების ჩადენისას კანონმდებლობა უნდა აძლევდეს საკმარისად ცხად და მკაფიო ინფორმაციას იმის თაობაზე, წარმოადგენს თუ არა ეს ქმედება სამართალდარღვევას და როგორი იქნება კონკრეტული ქმედების განხორციელების შედეგად კანონის მასზე გავრცელების სამართლებრივი შედეგები. მაშასადამე, პირს კანონის მიხედვით უნდა შეეძლოს იმის განჭვრეტა, არღვევს თუ არა ის კანონს, იმისათვის რომ შეძლოს, თავიდან აიცილოს კანონის დარღვევის ნეგატიური სამართლებრივი შედეგები. ამასთან, მეორე მხრივ, პირს უნდა ჰქონდეს მკაფიო წარმოდგენა იმის თაობაზე, მის მიერ კანონის დარღვევის შემთხვევაში როგორი იქნება მოსალოდნელი პასუხისმგებლობის სიმძიმე, რა ტვირთს აკისრებს მას სახელმწიფო. ეს სასიცოცხლოდ აუცილებელია ადამიანის სახელმწიფოსთან ურთიერთობის განჭვრეტისა და პროგნოზირებისათვის, ამასთან, სახელმწიფოს ნებისმიერი თვითნებობის თავიდან აცილებისთვის. „...საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის მე-5 პუნქტის პირველი წინადადება უზრუნველყოფს პირის შესაძლებლობას წინასწარ დადგენილი, საჯაროდ ხელმისაწვდომი და არაინდივიდუალიზებული სამართლებრივი წესების შესაბამისად, შეძლოს იმის განჭვრეტა თუ რა ქმედებები წარმოადგენს სამართალდარღვევებს და საკუთარი ქცევის შესაბამისად წარმართვა, რაც უმნიშვნელოვანესი გარანტიაა თვითნებური დევნისა და ბრალდების წინააღმდეგ. უკუძალის აკრძალვა ზღუდავს კანონმდებლის თავისუფლებას, შემოიღოს ისეთი კანონი, რომელიც ადამიანს პასუხისმგებლობას დააკისრებდა იმ ქმედებისათვის, რაც მისი ჩადენის მომენტში არ იყო დასჯადი. ამით კონსტიტუცია აღიარებს, რომ აღნიშნული პრინციპი ატარებს აბსოლუტურ ხასიათს და მისი დარღვევა დაუშვებელია. ამ პრინციპის დაუცველობის შემთხვევაში საფრთხის ქვეშ აღმოჩნდებოდა არა მარტო ცალკეული ადამიანის კონსტიტუციური უფლებები, არამედ ღირებულებათა წესრიგი, სამართლებრივი უსაფრთხოება, რომელიც თავად წარმოადგენს კონსტიტუციურ უფლებათა არსებობის (დაცვის) საძირკველს. ღირებულებათა ნორმატიული წესრიგი ცალკეული მოქალაქის ქცევათა დეტერმინაციის საშუალებაა. ასეთი წესრიგის პირობებში ადამიანებს აქვთ გონივრული მოლოდინი იმისა, რომ სახელმწიფო იმოქმედებს სამართლით დადგენილ ფარგლებში და მის მიერ ჩადენილ მოქმედებას შეაფასებს არსებული ნორმატიული სინამდვილის პირობებში“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2009 წლის 13 მაისის გადაწყვეტილება №1/1/428,447,459 საქმეზე „საქართველოს სახალხო დამცველი, საქართველოს მოქალაქე ელგუჯა საბაური და რუსეთის ფედერაციის მოქალაქე ზვიად მანია საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II, 1).

51. მაშასადამე, კონსტიტუციის 42-ე მუხლის მე-5 პუნქტის მთავარი გზავნილი არის კანონის უკუძალის აკრძალვა. ეს არის პასუხისმგებლობის ნეგატიური შედეგებისაგან დაცვის კონსტიტუციური გარანტია, რათა პირი არ დაისაჯოს იმ ქმედების გამო, რომელიც მისი ჩადენის დროს სამართალდარღვევად არ ითვლებოდა, ისევე, როგორც არ დაისაჯოს იმაზე უფრო მკაცრად, ვიდრე მას ამის კანონისმიერი მოლოდინი ჰქონდა. სამართალდამრღვევს, მათ შორის, ყველაზე მძიმე დანაშაულის ჩამდენსაც კი უნდა ჰქონდეს იმის გარანტია, რომ ის იმაზე მეტად და მკაცრად არ დაისჯება, ვიდრე ეს მისთვის ხელმისაწვდომი, ცნობილი იყო/უნდა ყოფილიყო სამართალდარღვევის ჩადენისას. ყველას აქვს უფლება წინასწარ იცოდეს, რისთვის, როგორ, რა წესით და როგორი ინტენსივობით აგებს პასუხს. პირი არ შეიძლება მუდმივად იყოს იმ შიშის ქვეშ, რომ ხელისუფლება უფლებამოსილი იქნება, ნებისმიერ დროს გაამკაცროს მის მიერ ჩადენილი ქმედებისთვის სასჯელი და ამასთან, კანონის უკუძალით გამოყენებით დაამძიმოს მისი პასუხისმგებლობა. ასეთი შესაძლებლობის დაშვების პირობებში სასჯელი და ზოგადად პასუხისმგებლობა ასცდება მათსავე მიზნებს და გადაიქცევა პოტენციური შურისძიების იარაღად. შედეგად, სამართალი და კანონი დაკარგავს თავის ძირითად ფუნქციას. კანონი სამართლიანობისა და წესრიგისთვის არის საჭირო და, თუკი ის გადაიქცევა ხელისუფლების ინსტრუმენტად ადამიანებით მანიპულირებისათვის, კანონი თავად გახდება იმ პრობლემების მთავარი წყარო, რომელთა თავიდან აცილებისა თუ აღმოფხვრისთვისაც ის არის საჭირო.

52. ყოველივე ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის მე-5 პუნქტი, კანონის დროში მოქმედების საკითხის გადაწყვეტის გზით, კანონიერების პრინციპის, კანონის უზენაესობისა და სამართლებრივი განსაზღვრულობის, სამართლებრივი უსაფრთხოების უზრუნველყოფას ემსახურება.

53. იმავდროულად, საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის მე-5 პუნქტის მე-2 წინადადება, კანონის უკუძალის აკრძალვის ზოგად წესთან ერთად, ითვალისწინებს კანონის უკუძალით გამოყენების შესაძლებლობასაც. „...42-ე მუხლის მე-5 პუნქტის დაცვის სფეროში კანონმდებელს შეუძლია მიანიჭოს კანონს უკუძალა, თუ ის გააუქმებს სამართალდარღვევის ჩადენის დროს მოქმედი კანონით გათვალისწინებულ პასუხისმგებლობას ან შეამსუბუქებს მას. ამ უკანასკნელი დანაწესით კონსტიტუცია გამოხატავს მოქალაქის უფლებებისადმი ჰუმანურ დამოკიდებულებას და ამ გზით ახდენს მათი მხრიდან პოზიტიური ქმედებების სტიმულირებას. ახალი ნორმატიული სინამდვილე იკავებს ძველის ადგილს და შესაბამისად, აძლიერებს სამართალდამრღვევის უფლებების დაცვის გარანტიებს“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2009 წლის 13 მაისის გადაწყვეტილება №1/1/428,447,459 საქმეზე „საქართველოს სახალხო დამცველი, საქართველოს მოქალაქე ელგუჯა საბაური და რუსეთის ფედერაციის მოქალაქე ზვიად მანია საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II, 3).

54. მოცემული დავის ფარგლებში საკონსტიტუციო სასამართლომ პასუხი უნდა გასცეს კითხვას – კონსტიტუციის ეს დებულება ადგენს მხოლოდ შესაძლებლობას პასუხისმგებლობის შემამსუბუქებელი/გამაუქმებელი კანონის უკუძალით გამოყენების თაობაზე თუ კანონმდებელს უდგენს გარკვეულ ვალდებულებებსაც ამ მიმართულებით.

55. მოსარჩელე ვალერიან გელბახიანს მიაჩნია, რომ ეს კონსტიტუციური ჩანაწერი ადგენს უპირობო ვალდებულებას პასუხისმგებლობის შემამსუბუქებელი ნებისმიერი კანონის უკუძალით გამოყენების აუცილებლობის თაობაზე. ხოლო მოსარჩელეების – მამუკა ნიკოლაიშვილისა და ალექსანდრე სილაგაძის წარმომადგენელმა, გოჩა სვანიძემ აღნიშნა, რომ ასეთი უპირობო ვალდებულების ამოკითხვა არასწორი იქნებოდა. მისი აზრით, კონსტიტუციის აღნიშნული ნორმა ადგენს კონკრეტულ ფარგლებს, როდესაც კანონი უკუძალით უნდა იქნეს გამოყენებული.

56. აღსანიშნავია, რომ მოპასუხის წარმომადგენლის აზრით, საქართველოს კონსტიტუცია ბოჭავს ხელისუფლებას პასუხისმგებლობის შემამსუბუქებელი/გამაუქმებელი კანონის უკუძალით გავრცელების ვალდებულებით და ასეთი ვალდებულება სწორედ 42-ე მუხლის მე-5 პუნქტის მე-2 წინადადებიდან გამომდინარეობს. მიუხედავად იმისა, რომ მოპასუხის პოზიციის თანახმად, სადავო ნორმა არ ეწინააღმდეგება კონსტიტუციის აღნიშნულ დებულებას, მისი არგუმენტაცია ეფუძნება იმის მტკიცებას, რომ კონსტიტუცია ამ თვალსაზრისით ეხება უშუალოდ სისხლის სამართლის მატერიალური კანონმდებლობის – სასჯელის შემამსუბუქებელი ან გამაუქმებელი კანონის უკუძალით გამოყენების ვალდებულებას და არ ვრცელდება საპროცესო ნორმებზე.

57. მიუხედავად იმისა, რომ საქართველოს კონსტიტუციის დასახელებული ნორმის მთავარი გზავნილი არის კანონის უკუძალის აკრძალვის საკითხის რეგულირება, იმავდროულად, კონსტიტუციური საფუძველი პასუხისმგებლობის შემამსუბუქებელი ან გამაუქმებელი კანონისთვის უკუძალის მინიჭების შესაძლებლობის შესახებ სწორედ კონსტიტუციის დასახელებული ნორმით შეიქმნა, რადგან, როგორც აღვნიშნეთ, აქ არის პოზიტიური ჩანაწერი ამის თაობაზე. კერძოდ, 42-ე მუხლის მე-5 პუნქტის მე-2 წინადადება კრძალავს რა კანონის უკუძალას, იქვე უშვებს გამონაკლისს ამ ზოგადი წესიდან, ამ ნორმითვე ადგენს რომ კანონის უკუძალის აკრძალვა აბსოლუტური არ არის და მიუთითებს კანონის უკუძალით გამოყენებისთვის შესაძლო კონსტიტუციურ ფარგლებზე.

58. ცხადია, არ შეიძლება საკითხის გადაწყვეტა შემდეგი პრინციპით: თუკი პასუხისმგებლობის დამდგენ ან დამამძიმებელ კანონს უკუძალა არ უნდა მიენიჭოს, ე.ი. პასუხისმგებლობისაგან განმათავისუფლებელ ან პასუხისმგებლობის შემამსუბუქებელ კანონს უკუძალა აუცილებლად უნდა მიენიჭოს. მიუხედავად იმისა, რომ ორივე ნორმა კანონის დროში მოქმედების საკითხს უკავშირდება, ეს პრინციპულად განსხვავებული რეგულაციებია, რომლებიც არც განაპირობებენ ერთიმეორეს და არც გამომდინარეობენ ერთმანეთისგან. განსხვავებულია მათი მიზნები, დანიშნულება, შესაბამისად, კონსტიტუციური საყრდენი და დაცვის კონსტიტუციური ფარგლები.

59. საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის მე-5 პუნქტის მე-2 წინადადების სწორი განმარტებისთვის საკონსტიტუციო სასამართლომ, ისევე, როგორც პრაქტიკულად კონსტიტუციის ყველა დებულების განმარტებისას, კონსტიტუციის აღნიშნული დებულება უნდა გააანალიზოს კონსტიტუციურ ღირებულებათა სისტემასთან მისი შესაბამისობის პერსპექტივით, რაც ნიშნავს ნორმის ფარგლების, მასშტაბის კონსტიტუციის ფუძემდებლურ პრინციპებთან შესაბამისობით გააზრებას და ქმედითობის უზრუნველყოფას.

60. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს უკვე მყარად დამკვიდრებული პრაქტიკის მიხედვით, სასამართლო უშუალოდ კონსტიტუციის პრინციპებთან სადავო ნორმის შესაბამისობაზე არ მსჯელობს, მაგრამ სავალდებულოდ მიიჩნევს, ყოველ კონკრეტულ შემთხვევაში გამოიყენოს მათი რესურსი კონსტიტუციის სწორი განმარტებისა და ადამიანის უფლებების ადეკვატური დაცვისათვის. ამაზე სასამართლომ არაერთგზის მიუთითა საკუთარ გადაწყვეტილებებში. კერძოდ: „კონკრეტული დავების გადაწყვეტისას საკონსტიტუციო სასამართლო ვალდებულია, როგორც კონსტიტუციის შესაბამისი დებულება, ისე სადავო ნორმა გააანალიზოს და შეაფასოს კონსტიტუციის ძირითადი პრინციპების კონტექსტში, რათა ეს ნორმები განმარტების შედეგად არ დასცილდნენ მთლიანად კონსტიტუციაში გათვალისწინებულ ღირებულებათა წესრიგს. მხოლოდ ასე მიიღწევა კონსტიტუციის ნორმის სრული განმარტება, რაც, თავის მხრივ, ხელს უწყობს კონკრეტული სადავო ნორმის კონსტიტუციურობის სწორ შეფასებას“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2007 წლის 26 დეკემბრის №1/3/407 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაცია და საქართველოს მოქალაქე – ეკატერინე ლომთათიძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II, 1). ხოლო 2007 წლის 26 ოქტომბრის №2/2-389 გადაწყვეტილებაში აღნიშნულია: „საკონსტიტუციო სასამართლო სადავო ნორმების კონსტიტუციურობის შემოწმებისას არ არის შეზღუდული მხოლოდ კონსტიტუციის კონკრეტული ნორმებით. მართალია, კონსტიტუციური პრინციპები არ აყალიბებს ძირითად უფლებებს, მაგრამ გასაჩივრებული ნორმატიული აქტი ასევე ექვემდებარება გადამოწმებას კონსტიტუციის ფუძემდებლურ პრინციპებთან მიმართებით, კონსტიტუციის ცალკეულ ნორმებთან კავშირში და, ამ თვალსაზრისით, მსჯელობა უნდა წარიმართოს ერთიან კონტექსტში. საკონსტიტუციო სასამართლომ უნდა დაადგინოს, რამდენად თავსდება გასაჩივრებული აქტი იმ კონსტიტუციურსამართლებრივ წესრიგში, რომელსაც კონსტიტუცია ადგენს“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2006 წლის 26 ოქტომბრის №2/2-389 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე მაია ნათაძე და სხვები საქართველოს პარლამენტისა და საქართველოს პრეზიდენტის წინააღმდეგ“, II, 3).

61. როგორც უკვე აღვნიშნეთ, პასუხისმგებლობის დამამძიმებელი ან დამდგენი კანონის უკუძალით გამოყენების აკრძალვა გამომდინარეობს სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპიდან და უკავშირდება კანონის განსაზღვრულობისა და სამართლებრივი უსაფრთხოების უზრუნველყოფას. ამის საპირისპიროდ, პასუხისმგებლობის შემამსუბუქებელი ან პასუხისმგებლობისაგან განმათავისუფლებელი კანონის უკუძალით გამოყენების შესაძლებლობა არა მარტო არ ემსახურება, არამედ ლოგიკურადაც არ უკავშირდება კანონის განსაზღვრულობასა და განჭვრეტადობას, რადგან კანონის ასეთი წესით გამოუყენებლობის პირობებში, პირის მიმართ დანაშაულის ჩადენის დროს მოქმედი კანონის (უფრო მძიმე კანონის) გავრცელების შემთხვევაში პირმა იცის როგორც ქმედების დანაშაულებრიობის, ისე კონკრეტული პასუხისმგებლობის ზომის შესახებ. თუმცა, მიუხედავად კანონის განსაზღვრულობასთან კავშირის არარსებობისა, პასუხისმგებლობის შემამსუბუქებელი ან პასუხისმგებლობისაგან განმათავისუფლებელი კანონის უკუძალით გამოყენების შესაძლებლობა მაინც უკავშირდება სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპს, ვინაიდან ემსახურება მისი (სამართლებრივი სახელმწიფოს) ორი მთავარი მიზნის რეალიზაციას: ა)პირის დაცვას მის უფლებებში გაუმართლებელი ჩარევისაგან (როდესაც უფლებაში ჩარევა ხდება რეალური საჭიროების, მიზნის გარეშე ან ხდება იმაზე უფრო მძიმე, ინტენსიური ჩარევა, ვიდრე ეს ობიექტურად აუცილებელია დემოკრატიულ და სამართლებრივ სახელმწიფოში ლეგიტიმური ინტერესების დასაცავად) და ბ)ზოგადად, სამართლის ჰუმანურობის ხელშეწყობას.

62. სამართლებრივ სახელმწიფოში ხელისუფლება შეზღუდულია უპირობო ვალდებულებით, ადამიანის თავისუფლებაში (მის ნებისმიერ უფლებაში) ჩაერიოს მხოლოდ მაშინ, როდესაც ეს გარდაუვალია და მხოლოდ იმდენად, რამდენადაც ეს ობიექტურად აუცილებელია. ასეთია ნებისმიერი სამართლებრივი სახელმწიფოს კონსტიტუციური წესრიგი. ბუნებრივია, რომ სახელმწიფო ამ ვალდებულებით განსაკუთრებით შეზღუდულია პასუხისმგებლობის მომწესრიგებელი კანონმდებლობის შექმნისას და გამოყენებისას. ასეთი კანონმდებლობა თავისთავად ხასიათდება ადამიანის თავისუფლებაში ინტენსიური ჩარევის კანონზომიერებით. ამიტომ ასევე კანონზომიერია ამ პროცესში სახელმწიფოს მომეტებული სიფრთხილის აუცილებლობა, რადგან სამართალი დაკარგავს თავის ფუნქციას, თუ ადამიანები დაისჯებიან ამისათვის შესაბამისი და აუცილებელი საფუძვლის გარეშე.

63. ასევე ცხადია, რომ არ შეიძლება სამართლის ჰუმანურობის ფუნქციის უგულებელყოფა, რადგან ის ხელს უწყობს არა მხოლოდ თავად სამართლის, არამედ საზოგადოების პროგრესულ განვითარებას. შესაბამისად, სამართლის ჰუმანურობის მიღწევა და ამ გზით მისი განვითარება მუდმივი მიზანია, რომლის ხელშეწყობა, უზრუნველყოფა სახელმწიფოს ვალდებულებაა, თუმცა, ბუნებრივია, იმ ზღვრამდე, ვიდრე ეს არ დაუპირისპირდება სამართლისა და კანონის სხვა მიზნებსა და ძირითად ფუნქციას.

64. როდესაც საზოგადოება და შესაბამისად, სახელმწიფო მივა იმ დასკვნამდე, რომ ესა თუ ის ქმედება თავისი არსით არ წარმოადგენს ისეთი საზოგადოებრივი საშიშროების მქონე ქმედებას, რომლისთვისაც პირები უნდა დაისაჯონ ან რომ დაკისრებული პასუხისმგებლობა კონკრეტული ქმედებისთვის ზედმეტად, არაადეკვატურად მკაცრია და მომეტებულად ზღუდავს ადამიანის თავისუფლებას, ვიდრე ეს აუცილებელია კონკრეტული ლეგიტიმური მიზნების მისაღწევად, შესაბამისად, როდესაც ხდება ქმედების დეკრიმინალიზაცია ან სასჯელის შემსუბუქება, საფუძველი ეცლება გარკვეული დროით ადრე ჩადენილი იგივე ქმედებისთვის პასუხისმგებლობის ან უფრო მკაცრი პასუხისმგებლობის დაკისრებას. ადამიანებს უნდა შეეძლოთ, ისარგებლონ საზოგადოების და სამართლის განვითარების, პროგრესული, ჰუმანური აზროვნების პოზიტიური შედეგებით. პირმა პასუხი უნდა აგოს რეალურად საზოგადოებრივად საშიში ქმედების ჩადენისთვის, ამასთან, იმ წესითა და ფარგლებში, რაც ობიექტურად აუცილებელი და საკმარისია კონკრეტული სამართალდარღვევისთვის პასუხისმგებლობის დაკისრების მიზნების მისაღწევად.

65. ცხადია, ასეთი ზოგადი მიდგომა თავისთავად არ გულისხმობს პასუხისმგებლობისაგან განმათავისუფლებელი ან პასუხისმგებლობის შემამსუბუქებელი კანონის უკუძალით გავრცელების აბსოლუტურ და უპირობო ვალდებულებას.

66. პასუხისმგებლობის მომწესრიგებელი კანონის უკუძალით გამოყენების შესაძლებლობისთვის მხედველობაშია მისაღები, რამდენად არის ის კავშირში უშუალოდ სამართლის ჰუმანურობის ფუნქციასთან და ადამიანის თავისუფლებაში თანაზომიერი ჩარევის აუცილებლობის მიზანთან, რათა პირების პასუხისმგებლობისაგან გათავისუფლება არ მოხდეს უსაფუძვლოდ, რაც ასევე ეწინააღმდეგება სამართლის მოთხოვნებს. სწორედ სამართლის/კანონის ფუნქციების თანაარსებობა და მათი მიზნების თანაბრად დაცვა განაპირობებს პასუხისმგებლობის შემამსუბუქებელი კანონის უკუძალით გავრცელების დასაშვებ ფარგლებსა და შინაარსს.

67. ასეთი მიზანმიმართულებიდან გამომდინარე, პასუხისმგებლობის გამაუქმებელი ან შემამსუბუქებელი კანონის უკუძალით გამოყენების შესაძლებლობა შეიძლება დაუკავშირდეს მხოლოდ სამართალდარღვევისა და მისთვის დაკისრებული სანქციის მომწესრიგებელ კანონს. შესაბამისად, მოცემული დავის ფარგლებში, სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობის მომწესრიგებელი კანონმდებლობიდან იგულისხმება კანონი (ნორმები), რომელიც აუქმებს ქმედების დანაშაულებრიობას და დასჯადობას ან ამსუბუქებს სასჯელს. ცხადია, „დანაშაული“ და „სასჯელი“ არ მოიცავს მხოლოდ სისხლის სამართლის მატერიალური კანონმდებლობის შესაბამის ნორმებს. მაგრამ, იმავდროულად, ამ თვალსაზრისით, კანონმდებლობა უნდა შემოიფარგლოს იმ მიზანმიმართულებით, რომელიც პასუხისმგებლობის შემამსუბუქებელი კანონის უკუძალით გავრცელების პრინციპის არსს განაპირობებს. შესაბამისად, ამ სივრცეში მოხვდება არა ზოგადად პასუხისმგებლობასთან დაკავშირებული პირის უფლებრივი მდგომარეობის ნებისმიერი გამაუმჯობესებელი კანონი, არამედ მხოლოდ ის ნორმები, რომლებიც დამოუკიდებლად იმისგან, მოთავსებულია თუ არა სისხლის სამართლის მატერიალურ კოდექსში, გარდაუვლად და შედეგობრივად გავლენას ახდენს მხოლოდ ზემოაღნიშნული მიზნებით სასჯელის შემსუბუქებაზე ან სასჯელისგან გათავისუფლებაზე.

68. ნიშანდობლივია, რომ ასეთია აღნიშნული საკითხისადმი საერთაშორისო მიდგომაც. პასუხისმგებლობის შემამსუბუქებელი ან გამაუქმებელი კანონის უკუძალით გამოყენების ვალდებულება მკაფიოდ არის დაფიქსირებული სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების შესახებ საერთაშორისო პაქტის მე-15 მუხლის პირველ პუნქტში. კერძოდ: „არავინ შეიძლება ცნონ დამნაშავედ ისეთი სისხლის სამართლის დანაშაულის ჩადენისათვის, რომელიმე მოქმედების ან დაუდევრობის შედეგად, რომელიც მისი ჩადენის მომენტში მოქმედი სახელმწიფოს შიდა კანონმდებლობისა თუ საერთაშორისო სამართლის შესაბამისად არ წარმოადგენდა სისხლის სამართლის დანაშაულს. ასევე დაუშვებელია უფრო მძიმე სასჯელის დაკისრება, ვიდრე ის, რომელიც უნდა გამოეყენებინათ სისხლის სამართლის დანაშაულის ჩადენის მომენტში. თუ დანაშაულის ჩადენის შემდეგ კანონით დადგენილია უფრო მსუბუქი სასჯელი, ამ კანონის მოქმედება ვრცელდება ამ დამნაშავეზეც“. მაშასადამე, ეს ნორმა არეგულირებს როგორც კანონის უკუძალის აკრძალვის წესს, ისე კანონის უკუძალით გამოყენების ვალდებულების საფუძველს, ფარგლებს.

69. „ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა დაცვის“ ევროპის კონვენციის მე-7 მუხლის თანახმად, „არავინ შეიძლება მიიჩნიონ ბრალეულად რაიმე დანაშაულის ჩადენაში ისეთი მოქმედების ან უმოქმედობის გამო, რომელიც ჩადენის დროს არ ითვლებოდა სისხლის სამართლის დანაშაულად ეროვნული ან საერთაშორისო სამართლის მიხედვით. არც იმაზე უფრო მკაცრი სასჯელი შეიძლება შეეფარდოს ვინმეს, ვიდრე სასჯელი, რომელიც გამოიყენებოდა სისხლის სამართლის დანაშაულის ჩადენის დროს“.

70. როგორც ვხედავთ, „ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა დაცვის“ ევროპის კონვენცია, „სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების შესახებ“ საერთაშორისო პაქტისაგან განსხვავებით, არ შეიცავს პირდაპირ მითითებას სასჯელის შემამსუბუქებელი კანონის უკუძალით გამოყენების ვალდებულების თაობაზე. მეტიც, ის ისეთ ჩანაწერსაც კი არ შეიცავს, როგორიც არის საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის მე-5 პუნქტის მე-2 წინადადებაში, რომელიც ადგენს კანონის უკუძალის აკრძალვიდან გამონაკლისის დაშვების საფუძვლებს. თუმცა, მიუხედავად ამისა, ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ დროთა განმავლობაში კონვენციის დასახელებული მუხლიდან ამოიკითხა სასჯელის შემამსუბუქებელი კანონის უკუძალით გავრცელების აუცილებლობა და დაადგინა ფარგლებიც (ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს დიდი პალატის 2009 წლის 17 სექტემბრის გადაწყვეტილება საქმეზე „სკოპოლა იტალიის წინააღმდეგ“).

71. ყოველივე ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპზე და ზოგადად, კონსტიტუციურ წესრიგზე დაყრდნობით, საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის მე-5 პუნქტის მე-2 წინადადება ადგენს პასუხისმგებლობის შემამსუბუქებელი და გამაუქმებელი კანონის უკუძალით გავრცელებისთვის კონსტიტუციურ საფუძველს. მართალია, ის არ ბოჭავს ხელისუფლებას ისეთივე აბსოლუტური, უპირობო ვალდებულებით, როგორსაც წარმოადგენს ამავე ნორმით გათვალისწინებული პასუხისმგებლობის დამდგენი ან დამამძიმებელი კანონის უკუძალით გავრცელების აკრძალვა, მაგრამ ნამდვილად დამატებით ზღუდავს სახელმწიფოს თავისუფალი მიხედულების ფარგლებს პრინციპით – არ მოხდეს ადამიანის თავისუფლებაში ჩარევა მაშინ, როდესაც ამის აუცილებლობა არ/აღარ არსებობს და იმაზე უფრო მკაცრად, ვიდრე ეს ობიექტურად აუცილებელია კონკრეტული ლეგიტიმური მიზნების დასაცავად. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ არაერთგზის აღნიშნა, რომ კონსტიტუცია მაქსიმალურად ფართოდ უნდა განიმარტოს ადამიანის უფლებების სასარგებლოდ იმ ზღვრამდე, ვიდრე ეს წინააღმდეგობაში მოვა თავად კონსტიტუციასთან, რადგან საკონსტიტუციო სასამართლოს არ აქვს უფლება, დაძლიოს კონსტიტუცია, განმარტოს ის მისივე შინაარსის საწინააღმდეგოდ. მოცემულ შემთხვევაში კი, აღნიშნული შინაარსით კონსტიტუციის წაკითხვა არა მხოლოდ არ ეწინააღმდეგება კონსტიტუციის 42-ე მუხლის მე-5 პუნქტს, არამედ პირიქით – ასეთი შესაძლებლობისთვის საფუძველი პირდაპირ არის მითითებული ამ ნორმაში, რომლის სწორი ინტერპრეტაციისთვის საფუძველს დანარჩენი კონსტიტუციური წესრიგი ქმნის. იმავდროულად, კონსტიტუციის ამ დებულების დანიშნულებისამებრ და მიზნობრივად ქმედითობისთვის აუცილებელია ასეთი კონსტიტუციური პრინციპის ფარგლების, ყოველ კონკრეტულ შემთხვევაში, სწორად დადგენა.

72. მოცემული დავის ფარგლებში საკონსტიტუციო სასამართლო არ დგას საჭიროების წინაშე, ამომწურავად დაადგინოს კრიტერიუმები, რომლებზე დაყრდნობითაც მოხდებოდა კანონმდებლობიდან იმ ნორმების იდენტიფიცირება, რომელთა უკუძალით გავრცელებაც კონსტიტუციის მიხედვით აუცილებელია. წინამდებარე დავის გადაწყვეტისთვის საკონსტიტუციო სასამართლომ უნდა გაარკვიოს, სადავო ნორმის გასაჩივრებული ნორმატიული შინაარსი დაკავშირებულია თუ არა ზემოაღნიშნული მიზნებისთვის პასუხისმგებლობის შემსუბუქებასთან ან მისგან გათავისუფლებასთან.

73. ზოგადად, უნდა აღინიშნოს, რომ საპროცესო კანონმდებლობის კავშირი რეტროაქტიულობასთან, ძირითადად, საფუძველშივე გამოირიცხება, რადგან ის არეგულირებს პროცედურებს, რომლებიც, დამოუკიდებლად იმისგან, როდის მოხდა დანაშაულის ჩადენა, მიმდინარეობს დროში, განგრძობადია, დინამიკურია. ამ პროცედურების მიზანია, დანაშაულის ჩადენის შემთხვევაში, არსებობდეს საკმარისი და ეფექტური მექანიზმები, ინსტრუმენტები, რომლებიც უზრუნველყოფენ დანაშაულის ფაქტის დადასტურებას ან გამორიცხვას.

74. მიმდინარე ურთიერთობებზე აუცილებელია, გავრცელდეს მათი (ურთიერთობების) განვითარებისას მოქმედი კანონი. მათ შორის მაშინაც, როდესაც კონკრეტული დანაშაულის ჩადენის შემდეგ შეიცვალა სისხლის სამართლის საპროცესი კოდექსი, თუ საგამოძიებო მოქმედებები ხორციელდება ახალი საპროცესო კოდექსის ამოქმედების შემდეგ, ლოგიკურია, ამ ურთიერთობებზე გავრცელდეს ახალი კოდექსი, ახალი რეგულაციები, ანუ კონკრეტული საგამოძიებო მოქმედებები ჩატარდეს მათი განხორციელების მომენტისთვის მოქმედი წესების, პროცედურების მიხედვით. კანონის ასეთი მოქმედება, უმეტესწილად, არ არის კავშირში კანონის უკუძალით გამოყენებასთან, ვინაიდან კანონის გავრცელება ხდება არა დასრულებულ ურთიერთობებზე, რაც უკვე დამდგარი შედეგების შეცვლას გამოიწვევდა, არამედ მიმდინარე ურთიერთობებზე. ამიტომაც საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის მიხედვით: ,,ქმედების დანაშაულებრიობა და დასჯადობა განისაზღვრება სისხლის სამართლის კანონით, რომელიც მოქმედებდა მისი ჩადენის დროს’’ (მე-2 მუხლის პირველ ნაწილი). ხოლო სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის თანახმად: „სისხლის სამართლის პროცესში გამოიყენება ის საპროცესო ნორმა, რომელიც მოქმედებს გამოძიებისა და სასამართლო განხილვის დროს“ (მე-2 მუხლის პირველი ნაწილი).

75. ცხადია, საკონსტიტუციო სასამართლო ნორმის კონსტიტუციურობის შეფასებისას არ შემოიფარგლება საკანონმდებლო დეფინიციებით. თუმცა, მოცემულ შემთხვევაში, ეს საკანონმდებლო ნორმები მიანიშნებენ კანონის დროში მოქმედების წესების მიზნობრიობაზე.

76. რაც შეეხება მოქმედი სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის არ გავრცელებას მიმდინარე საპროცესო ღონისძიებებზე (ანუ როდესაც მოქმედი საპროცესო კოდექსის გავრცელება არ ხდება ამ კოდექსის მიღებამდე ჩადენილ დანაშაულში ეჭვმიტანილი/ბრალდებული პირების მიმართ, რომელთა სისხლისსამართლებივი დევნა და კონკრეტული საპროცესო ღონისძიებების განხორციელება დროში ემთხვევა ახალი საპროცესო კოდექსის მოქმედებას, რასაც მოცემული დავის ფარგლებშიც აქვს ადგილი), კანონის ასეთ მოქმედებას კავშირი პასუხისმგებლობის შემამსუბუქებელი ან პასუხისმგებლობისაგან განმანთავისუფლებელი კანონის უკუძალით არგამოყენებასთან და, შესაბამისად, საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის მე-5 პუნქტთან მხოლოდ იმ შემთხვევაში ექნება, თუ კონკრეტული საპროცესო ნორმები, თავისი არსით, იქნება დაკავშირებული ქმედების დანაშაულებრიობის და დასჯადობის გაუქმებასთან ან სასჯელის შემსუბუქებასთან. ამიტომ, სასამართლომ ყოველ კონკრეტულ შემთხვევაში უნდა შეაფასოს, ნორმა გულისხმობს თუ არა დანაშაულებრიობის/დასჯადობის გაუქმებას ან სასჯელის შემსუბუქებას კონსტიტუციის მიზნებისთვის. მხოლოდ ასეთი მკაფიო კავშირის შემთხვევაში შეიძლება ნორმა შეფასდეს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის მე-5 პუნქტის ფარგლებში.

77. მოცემულ შემთხვევაში, სადავო ნორმით გათვალისწინებული რეგულაციები არ შეიძლება მივიჩნიოთ ისეთ ნორმებად, რომლებიც იწვევს დანაშაულებრიობის/დასჯადობის გაუქმებას ან სასჯელის შემსუბუქებას. სისხლისსამართლებრივი დევნის ვადისა და ნაფიც მსაჯულთა მონაწილეობით საქმის განსჯადობის განმსაზღვრელი ნორმების შინაარსის ცვლილება არ მიუთითებს, რომ შეიცვალა პირის მიერ ჩადენილი ქმედების საზოგადოებრივი საშიშროება და განსხვავებულია სახელმწიფოს პასუხი ამ ქმედების მიმართ.

78. ნაფიც მსაჯულთა მონაწილეობით საქმის განსჯადობისა და სისხლისსამართლებრივი დევნის ვადის მომწესრიგებელი წესები, თავისი შინაარსით, წარმოადგენს სისხლის სამართლის საქმეზე მართლმსაჯულების განხორციელების პროცედურული საკითხების მარეგულირებელ ნორმებს. კერძოდ, ამ ნორმებით განისაზღვრება, თუ როგორ უნდა მიმდინარეობდეს სისხლის სამართლის საქმის წარმოება, ვინ უნდა მიიღოს გადაწყვეტილება პირის დამნაშავედ/უდანაშაულოდ ცნობასთან დაკავშირებით და რა ვადის განმავლობაში აქვთ უფლებამოსილ ორგანოებს შესაძლებლობა, განახორციელონ პირის სისხლისსამართლებრივი დევნა. ასეთი საპროცესო ნორმები არ განსაზღვრავს პასუხისმგებლობის მოცულობასა და ფარგლებს. კერძოდ, ეს ნორმები არ არის შემხებლობაში დანაშაულებრივი ქმედების შემადგენლობასთან, ამასთან, ისინი ადგენენ არა სასჯელის ზომას ან ხასიათს, არამედ – პროცედურებს, რომელთა გამოყენების საფუძველზეც უნდა მოხდეს მართლმსაჯულების აღსრულება.

79. არ არსებობს ლოგიკური და უშუალო კავშირი ნაფიცი მსაჯულების მიერ საქმის განხილვასა და ქმედების დეკრიმინალიზაციას ან სასჯელის შემსუბუქებას შორის. არც იმის მტკიცებაა შესაძლებელი, რომ კანონზომიერია ნაფიცი მსაჯულების სასამართლოს მიერ პირის პასუხისმგებლობისაგან გათავისუფლების თაობაზე გადაწყვეტილების მიღების უფრო მაღალი ალბათობა, ვიდრე საქმის ნაფიცი მსაჯულების მონაწილეობის გარეშე განხილვის შემთხვევაში. კანონმდებლის მიერ საქმის ნაფიც მსაჯულთა მონაწილეობით განხილვის შესაძლებლობის შემოღება, ემსახურება სისხლის სამართლის საქმეზე პროფესიონალი მოსამართლის ალტერნატიული საქმის განმხილველი ინსტიტუციის შემოტანას. ნაფიცი მსაჯულების მონაწილეობით სასამართლო ახორციელებს მართლმსაჯულებას და ადგენს, ჩაიდინა თუ არა ამა თუ იმ პირმა სამართალდარღვევა. ასეთი ფაქტის დადასტურების შემთხვევაში პასუხისმგებლობის დაკისრება ხდება ამ სამართალდარღვევისათვის კანონით გათვალისწინებული სასჯელის ფარგლებში. შესაბამისად, საქმის განხილვაში ნაფიცი მსაჯულების მონაწილეობით გადაწყვეტილების მიღება, თავისი შინაარსიდან გამომდინარე, არ უკავშირდება ქმედების დეკრიმინალიზაციას, ისევე როგორც არ/ვერ განაპირობებს ქმედებისთვის კანონით გათვალისწინებული პასუხისმგებლობის ზომის შემცირებას.

80. ასევე, სადავო ნორმის ის ნორმატიული შინაარსი, რომელიც არეგულირებს ბრალდებულად ყოფნის ვადის მომწესრიგებელი ნორმის დროში მოქმედების წესს, თავისი არსით, არ უკავშირდება იმ მიზნებს, რასაც პასუხისმგებლობისაგან განმათავისუფლებელი ან პასუხისმგებლობის შემამსუბუქებელი კანონის უკუძალით გავრცელების კონსტიტუციური პრინციპი ემსახურება. მოსარჩელეების მიმართ 2009 წლის სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსით გათვალისწინებული ბრალდებულად ყოფნის შემცირებული ვადის (9 თვის) გავრცელების შემთხვევაში, მათი სისხლისსამართლებრივი დევნის შეწყვეტის შესაძლებლობას, როგორც ზოგადად ინსტიტუციურად, ისე თავისი მიზნებით, დანიშნულებით არაფერი აქვს საერთო ქმედების დანაშაულებრიობის/დასჯადობის გაუქმებისა თუ სასჯელის შემსუბუქების ზოგად მიზნებთან.

81. სისხლისსამართლებრივი დევნის ვადების განსაზღვრით, კანონმდებელი მიზნად ისახავს სისხლის სამართლის საქმის განხილვის ერთი ეტაპი მოაქციოს გარკვეულ ჩარჩოებში, რათა დაუსრულებლად არ მიმდინარეობდეს პირის დევნა. ამგვარი საფუძვლის გამო პირის მიმართ სისხლისამართლებრივი დევნის შეწყვეტა არ ნიშნავს, რომ მის მიერ ჩადენილმა ქმედებამ საზოგადოებრივი საშიშროება დაკარგა. ეს ქმედება კვლავ საზოგადოებრივად საშიშად და დასჯადად რჩება, თუმცა კონკრეტული პირები თავისუფლდებიან პასუხისმგებლობისაგან იმის გამო, რომ უფლებამოსილმა ორგანოებმა დადგენილ ვადაში ვერ მოახერხეს პირის ბრალეულობის შესახებ კანონმდებლობით განსაზღვრული სტანდარტის შესაბამისი მტკიცებულებების მოპოვება და საქმის განხილვის შემდგომ ეტაპზე გადასვლა.

82. ყოველივე ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, სადავო ნორმა, თავისი არსით, არ ეხება რა დანაშაულებრიობის/დასჯადობის გაუქმებას და სასჯელის შემსუბუქებას, არ ეწინააღმდეგება საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის მე-5 პუნქტს.

საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის პირველ პუნქტთან მიმართებით სადავო ნორმის იმ ნორმატიული შინაარსის კონსტიტუციურობის საკითხი, რომელიც კრძალავს ნაფიცი მსაჯულების მონაწილეობით საქმის განხილვის შესაძლებლობას 2010 წლის პირველ ოქტომბრამდე დაწყებული სისხლისსამართლებრივი დევნის საქმეებზე

83. მოსარჩელე ვალერიან გელბახიანი ასევე ითხოვს სადავო ნორმის არაკონსტიტუციურად ცნობას საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის პირველ პუნქტთან მიმართებით. მისი აზრით, სადავო ნორმა უკრძალავს მას სასამართლოში საქმის ნაფიცი მსაჯულების მონაწილეობით განხილვის შესაძლებლობას, რის გამოც, ირღვევა მისი სამართლიანი სასამართლოს უფლება. მოსარჩელემ აღნიშნა, რომ ის არ ენდობა სასამართლოს, არ აქვს მის საქმეზე სწორი და ობიექტური გადაწყვეტილების მიღების მოლოდინი. მისი მტკიცებით, ნაფიცი მსაჯულების მონაწილეობით საქმის განხილვა, ამ თვალსაზრისით, უკეთეს შესაძლებლობას მისცემდა როგორც საკუთარი ინტერესების დაცვის, ისე სამართლიანი სასამართლოს უფლებით უფრო ეფექტურად სარგებლობისთვის. მოსარჩელის სიტყვებით, „როდესაც არ არსებობს ხალხსა და მართლმსაჯულებას შორის ნდობა, ცხადია, იძებნება ისეთი ინსტიტუცია, რომელიც სანდოობის ხარისხს ამაღლებს და ეს ნდობის ვოტუმი, რაც უნდა არსებობდეს, შეიძლება იქნეს გამოხატული აი ასეთი ტიპის სასამართლოების არსებობაში“.

84. იმის დასადგენად, სადავო ნორმა არღვევს თუ არა სამართლიანი სასამართლოს უფლებას, პირველ რიგში, აუცილებელია გავარკვიოთ, არის თუ არა ნაფიც მსაჯულთა სასამართლოზე ხელმისაწვდომობა სამართლიანი სასამართლოს უფლებით დაცული. მართალია, საკონსტიტუციო სასამართლომ 2013 წლის 20 დეკემბრის საოქმო ჩანაწერით №1/6/557 მიიღო საქმე არსებითად განსახილველად სადავო ნორმის კონსტიტუციურობის დასადგენად საქართველოს კონსტიტუციის დასახელებულ დებულებასთან მიმართებითაც, თუმცა, ვინაიდან ნაფიც მსაჯულთა სასამართლო წარმოადგენს ნოვაციას საქართველოს მართლმსაჯულების სისტემაში და არ ყოფილა საკონსტიტუციო სასამართლოს მსჯელობის საგანი, აუცილებლად მიგვაჩნია დამატებითი განმარტებების გაკეთება.

85. საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის პირველი პუნქტის თანახმად, „ყოველ ადამიანს უფლება აქვს თავის უფლებათა და თავისუფლებათა დასაცავად მიმართოს სასამართლოს“. აღნიშნულ ნორმას დემოკრატიული და სამართლებრივი სახელმწიფოს ფუნქციონირებისათვის ფუძემდებლური მნიშვნელობა აქვს. ის ადამიანის უფლებათა დაცვის ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი კონსტიტუციური გარანტიაა. მის ასეთ ღირებულებაზე არაერთხელ მიუთითა საკონსტიტუციო სასამართლომ. კერძოდ: „სასამართლოს ხელმისაწვდომობის უფლება ინდივიდის უფლებების და თავისუფლებების დაცვის, სამართლებრივი სახელმწიფოსა და ხელისუფლების დანაწილების პრინციპების უზრუნველყოფის უმნიშვნელოვანესი კონსტიტუციური გარანტიაა. ის ინსტრუმენტული უფლებაა, რომელიც, ერთი მხრივ, წარმოადგენს სხვა უფლებებისა და ინტერესების დაცვის საშუალებას, ხოლო, მეორე მხრივ, ხელისუფლების შტოებს შორის შეკავებისა და გაწონასწორების არქიტექტურის უმნიშვნელოვანეს ნაწილს“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2009 წლის 10 ნოემბრის გადაწყვეტილება №1/3/421,422 საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები – გიორგი ყიფიანი და ავთანდილ უნგიაძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II, 1). სასამართლომ აგრეთვე აღნიშნა, რომ „სამართლიანი სასამართლოს უფლება ... უზრუნველყოფს კონსტიტუციური უფლებების ეფექტურ რეალიზაციას და უფლებებში გაუმართლებელი ჩარევისაგან დაცვას“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2008 წლის 19 დეკემბრის გადაწყვეტილება №1/1/403,427 საქმეზე „კანადის მოქალაქე ჰუსეინ ალი და საქართველოს მოქალაქე ელენე კირაკოსიანი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II, 1).

86. ვინაიდან სამართლებრივი სახელმწიფოს ძირით ადი ფუნქციაა ადამიანის უფლებებისა და თავისუფლებების სათანადო რეალიზაციის უზრუნველყოფა, სამართლიანი სასამართლოს უფლება, როგორც სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპის განხორციელების ერთგვარი საზომი, გულისხმობს ყველა იმ სიკეთის სასამართლოში დაცვის შესაძლებლობას, რომელიც თავისი არსით უფლებას წარმოადგენს. „ამა თუ იმ უფლებით სრულად სარგებლობის უზრუნველყოფის უმნიშვნელოვანესი გარანტია ზუსტად მისი სასამართლოში დაცვის შესაძლებლობაა. თუკი არ იქნება უფლების დარღვევის თავიდან აცილების ან დარღვეული უფლების აღდგენის შესაძლებლობა, სამართლებრივი ბერკეტი, თავად უფლებით სარგებლობა დადგება კითხვის ნიშნის ქვეშ“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2010 წლის 28 ივნისის გადაწყვეტილება №1/466 საქმეზე „საქართველოს სახალხო დამცველი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II, 14).

87. საკონსტიტუციო სასამართლომ არაერთგზის აღნიშნა, რომ ადამიანის უფლებების სრულყოფილი დაცვის უზრუნველსაყოფად სამართლიანი სასამართლოს უფლება უნდა მოიცავდეს შესაძლებლობათა შემდეგ მინიმუმს: „პირის უფლებას, მიმართოს სასამართლოს, მოითხოვოს მისი საქმის სამართლიანი საჯარო მოსმენა, გამოთქვას თავისი მოსაზრებები და დაიცვას თავი პირადად ან დამცველის მეშვეობით, სასამართლო განხილვა მოხდეს გონივრულ, შემჭიდროებულ ვადებში და საქმე განიხილოს დამოუკიდებელმა, მიუკერძოებელმა სასამართლომ“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2006 წლის 15 დეკემბრის გადაწყვეტილება №1/3/393,397 საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები – ონისე მებონია და ვახტანგ მასურაშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II, 1).

88. მაშასადამე, სამართლიანი სასამართლოს უფლება არაერთი უფლებრივი კომპონენტისგან შედგება, რომელთა ერთობლიობამაც უნდა უზრუნველყოს, ერთი მხრივ, ადამიანის რეალური შესაძლებლობა, სრულყოფილად და ადეკვატურად დაიცვას, აღიდგინოს საკუთარი უფლებები, ხოლო, მეორე მხრივ, სახელმწიფოს მიერ ადამიანის უფლება-თავისუფლებებში ჩარევისას დაიცვას ადამიანი სახელმწიფოს თვითნებობისაგან. შესაბამისად, სამართლიანი სასამართლოს უფლების თითოეული უფლებრივი კომპონენტის როგორც ფორმალური, ისე მატერიალური შინაარსით საკმარისი პროცედურული უზრუნველყოფა სახელმწიფოს კონსტიტუციური ვალდებულებაა. „სამართლიანი სასამართლოს უფლების კანონმდებლობით გათვალისწინებული გარანტიები უნდა უჩენდნენ ადამიანებს იმის განცდას, რომ ისინი შეძლებენ საკუთარი უფლებების/კანონიერი ინტერესების სასამართლოში დაცვას, ამასთან, უნდა იწვევდნენ სასამართლოს სამართლიანობის აღქმადობას საზოგადოების მხრიდან. გამჭვირვალე, სრულყოფილი, ადეკვატური და საკმარისი პროცედურები უზრუნველყოფს სასამართლოს გადაწყვეტილებათა ლეგიტიმურობას, მათ საზოგადოებრივ აღიარებას, რაც ძალზე მნიშვნელოვანია სასამართლოსადმი და, საბოლოო ჯამში, მთლიანად ხელისუფლებისადმი საზოგადოების ნდობის ამაღლებისა და განმტკიცებისათვის“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2014 წლის 23 მაისის გადაწყვეტილება №3/2/574 საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე გიორგი უგულავა საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II, 59).

89. ნიშანდობლივია, რომ საკონსტიტუციო სასამართლომ არაერთგზის მიუთითა ხელისუფლების ვალდებულებაზე, უზრუნველყოს მართლმსაჯულების სისტემის ადეკვატურობა მართლმსაჯულების ფუნქციის სრულყოფილი განხორციელებისა და, შესაბამისად, სასამართლიანი სასამართლოს უფლებით ეფექტურად სარგებლობის გარანტირებისათვის. „42-ე მუხლით სრულყოფილად და ეფექტურად სარგებლობა წარმოადგენს კონსტიტუციით სასამართლო ხელისუფლების უფლებამოსილების ... დადგენის როგორც საფუძველს, ისე მიზანს. ამ თვალსაზრისით, კონსტიტუციის 42-ე მუხლი მოითხოვს, რომ სახელმწიფომ უზრუნველყოს სასამართლო ხელისუფლების კომპეტენციის იმგვარად განსაზღვრა, რომელიც პასუხობს სასამართლოს გზით კონსტიტუციური უფლებების ადეკვატურ დაცვას. სასამართლოსადმი ხელმისაწვდომობის უფლება და ამ გზით უფლების დაცვის ეფექტური სამართლებრივი საშუალების მოთხოვნა თანმხვედრი უნდა იყოს სასამართლოს კომპეტენციისა, ადეკვატურად მოახდინოს უფლების დარღვევაზე რეაგირება. წინააღმდეგ შემთხვევაში, თავად უფლებით სარგებლობა დადგება საფრთხის ქვეშ. ... ამიტომ სასამართლო ხელისუფლების ... უფლებამოსილება უნდა წარმოადგენდეს 42-ე მუხლის რეალიზაციის ეფექტურ შესაძლებლობას და, იმავდროულად, სასამართლოსადმი ხელმისაწვდომობის უფლებით სრულყოფილად სარგებლობის კონსტიტუციურ გარანტიას“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2010 წლის 28 ივნისის №1/466 გადაყვეტილება საქმეზე „საქართველოს სახალხო დამცველი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II, 22).

90. ინსტიტუციურ გარანტიებზე ყურადღების გამახვილებისას ერთ-ერთი გადამწყვეტი მნიშვნელობა აქვს მართლმსაჯულების ფარგლებში განსახორციელებელ ფუნქციებს, რომელთა არსებობა აუცილებელია კონკრეტული უფლებების დასაცავად. სწორედ ადამიანის უფლებების დაცვის სამსახურში საჭირო, ადეკვატური, ეფექტური და საკმარისი ფუნქციების არსებობა არის ამოსავალი სამართლიანი სასამართლოს უფლების ფარგლების განსაზღვრისას. შესაბამისად, როგორ და რა მექანიზმებზე დაყრდნობით იქნება ეს ფუნქციები გადანაწილებული ასევე შეიძლება იყოს მნიშვნელოვანი სამართლიანი სასამართლოს უფლების ფარგლების საკითხზე მსჯელობისას იმის გათვალისწინებით, რამდენად პასუხობს არსებული სასამართლო სისტემა სამართლიანი მართლმსაჯულების განხორციელების მიზნებს.

91. ნებისმიერი სახელმწიფოს მიხედულების ფარგლები ფართოა სასამართლო სისტემის მოწყობასთან დაკავშირებით. მთავარი მოთხოვნა, რომლითაც დემოკრატიული და სამართლებრივი სახელმწიფოს ხელისუფლებები მკაცრადაა შებოჭილი, არის ის, რომ სასამართლო ხელისუფლება მთლიანობაში პასუხობდეს მის წინაშე მდგარ მთავარ გამოწვევას – უზრუნველყოს სამართლიანი მართლმსაჯულება, რისთვისაც ის აღჭურვილი უნდა იყოს სამართლიანი სასამართლოს უფლების რეალიზაციისთვის აუცილებელი ყველა საჭირო, ადეკვატური და საკმარისი ბერკეტით. თავისთავად ცხადია, რომ არ არსებობს სასამართლო ხელისუფლების სისტემის ერთი მოდელი, რომელიც უზრუნველყოფს ქმედით, დამოუკიდებელ, მიუკერძოებელ, კვალიფიციურ და სამართლიან მართლმსაჯულებას. სახელმწიფომ საკუთარი განვითარების ამა თუ იმ ეტაპზე, შესაძლოა განახორციელოს სასამართლო ხელისუფლების რეფორმა მისი განმტკიცების, დამოუკიდებლობის, ხელმისაწვდომობისა თუ სანდოობის ხარისხის ამაღლების მიზნით. ამ პროცესში სახეცვლილება შეიძლება განიცადოს სასამართლო სტრუქტურამ, ფორმირების წესმა, კომპეტენციისა თუ იურისდიქციის გასაზღვრამ და სხვა. ამ თვალსაზრისით, ნაფიც მსაჯულთა სასამართლო სახელმწიფოს მიერ სასამართლო ხელისუფლების რეფორმის გზაზე განხორციელებულ ერთ-ერთ ასეთ ეტაპს წარმოადგენს.

92. ნაფიც მსაჯულთა მონაწილეობით მართლმსაჯულების განხორციელების უმთავრესი იდეა და მიზანი არის უშუალო დემოკრატიის ხელშესახებობის გაზრდა ზოგადად ხელისუფლებაში და ამ თვალსაზრისით დემოკრატიულობის კომპონენტის დანერგვა-გაძლიერება სასამართლო ხელისუფლებაში. ხელისუფლებისადმი ხალხის სანდოობას კანონზომიერად ზრდის ხალხის უშუალო მონაწილეობა ხელისუფლების განხორციელების ყველა დონეზე და მის ყველა შტოში.

93. ერთმანეთს ერთნაირი სიმძაფრით უპირისპირდება, ერთი მხრივ, ხალხის მეტი ჩართულობისა და, შედეგად, მეტი დამოუკიდებლობის კომპონენტის დანერგვა სასამართლო ხელისუფლებაში და, მეორე მხრივ, მართლმსაჯულების აღჭურვის აუცილებლობა მეტი კომპეტენტურობითა და კვალიფიციურობით. ცხადია, ორივე არგუმენტი ძალიან მნიშვნელოვანია ჯეროვანი მართლმსაჯულების განხორციელებისთვის. დემოკრატიული და სამართლებრივი სახელმწიფოს ხელისუფლება უპირობოდ არის შებოჭილი ვალდებულებით, უზრუნველყოს როგორც დამოუკიდებელი, ისე კვალიფიციური და კომპეტენტური სასამართლო, თუმცა ამ პროცესში ფართოა მისი მიხედულების ფარგლები, რა სამართლებრივი საშუალებების გამოყენებით, როგორი სისტემის ფარგლებში მიაღწევს ამ მიზანს.

94. საქართველოს კონსტიტუციის 82-ე მუხლის მე-5 პუნქტის თანახმად (საქართველოს 2004 წლის 6 თებერვლის კონსტიტუციური კანონი №3272-სსმI), „საერთო სასამართლოებში საქმეები ნაფიცი მსაჯულების მიერ განიხილება კანონით გათვალისწინებულ შემთხვევებში და წესით“. მაშასადამე, კონსტიტუციით გათვალისწინებულ იქნა საქმეების განხილვის შესაძლებლობა ნაფიცი მსაჯულების მიერ. იმავდროულად, ამავე კონსტიტუციური ნორმის შინაარსიდან გამომდინარე, აშკარაა, რომ სახელმწიფო ხელისუფლება საკუთარი მიხედულების ფარგლებში განსაზღვრავს ამ ინსტიტუტის გამოყენებისა და გავრცელების შემთხვევებსა და წესს. ცხადია, ეს არ გულისხმობს კანონმდებლის შეუზღუდავ შესაძლებლობებს, ის შებოჭილია კონსტიტუციური წესრიგით და, პირველ რიგში, ფუნდამენტური უფლებებით. ამიტომ კანონმდებელი არ თავისუფლდება კონსტიტუციური ვალდებულებისაგან, რომ ამ საკითხების მომწესრიგებელი კანონი არა მხოლოდ სრულად შეესაბამებოდეს სამართლიანი სასამართლოს უფლებით სარგებლობის კონსტიტუციურ მოთხოვნებს, არამედ, იმავდროულად, არ იწვევდეს არც ერთ სხვა უფლებაში არათანაზომიერ, გაუმართლებელ ჩარევას.

95. ნაფიც მსაჯულთა სასამართლო არის რა საქართველოს კონსტიტუციით გათვალისწინებული სასამართლო სისტემის ნაწილი, ის თავისთავად ექცევა საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის პირველი პუნქტით გარანტირებული სამართლიანი სასამართლოს უფლების დაცვის ქვეშ. ვინაიდან, ზოგადად, სასამართლო ხელისუფლების კომპეტენციის მიზანია ადამიანის უფლებების ადეკვატური და სრულყოფილი დაცვა, მართლმსაჯულების განმახორციელებელი მთელი კონსტიტუციური სისტემის ფუნქცია უნდა პასუხობდეს სამართლიანი სასამართლოს უფლებით სრულყოფილად სარგებლობის მოთხოვნებს. შესაბამისად, მართლმსაჯულების განმახორციელებელი ყველა ორგანოს კომპეტენცია, საქმიანობის განხორციელებისთვის მათ ხელთ არსებული ინსტრუმენტები, ასევე თითოეულ ამ ორგანოზე ადამიანის ხელმისაწვდომობის ფარგლები პოტენციურად შეფასებადია საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის პირველ პუნქტთან მიმართებით.

96. სამართლიანი სასამართლოს უფლების ფარგლების სწორად გააზრებისათვის, ხაზგასმით უნდა აღინიშნოს, რომ ნაფიცი მსაჯულების მონაწილეობით საქმის განხილვაზე ხელმისაწვდომობის არარსებობა თავისთავად და ყოველთვის არ გულისხმობს სამართლიანი სასამართლოს უფლების დარღვევას. საქართველოს კონსტიტუციის თანახმად, მართლმსაჯულების სისტემაში ნაფიც მსაჯულთა სასამართლო არ ასრულებს უალტერნატივო ფუნქციას, რომელიც უპირობოდ აუცილებელია უფლებების სრულყოფილი დაცვისთვის. პრინციპულად არასწორი იქნება იმის მტკიცება, რომ ნაფიცი მსაჯულების მონაწილეობის გარეშე საქმის განხილვისას პირებს თავისთავად ერღვევათ სამართლიანი სასამართლოს უფლება, თუკი მათ იმავდროულად უზრუნველყოფილი აქვთ სამართლიანი სასამართლოს უფლების ყველა უფლებრივი კომპონენტით სარგებლობის შესაძლებლობა. უსაფუძვლოა იმის მტკიცებაც, რომ ნაფიცი მსაჯულების მონაწილეობით საქმის განხილვა, ყველა შემთხვევაში გულისხმობს ნებისმიერი უფლების უკეთ დაცვის შესაძლებლობას, რის გამოც, ეს სამართლიანი მართლმსაჯულების უზრუნველყოფის განუყოფელი კომპონენტია და მისი არარსებობისას სამართლიანი სასამართლოს უფლება ირღვევა.

97. საქართველოს კანონმდებლობის მიხედვით, ნაფიცი მსაჯულების მონაწილეობით საქმის სასამართლო განხილვა (იმ ფარგლებში, რომელზეც ის ვრცელდება) არის ნაფიცი მსაჯულების მონაწილეობის გარეშე საქმის სასამართლო განხილვის არსებითად თანაბარი ალტერნატივა. კერძოდ, კანონმდებლობით ნაფიცი მსაჯულებისთვის დადგენილი კომპეტენციის ფარგლებში, საერთო სასამართლოები ნაფიცი მსაჯულების მონაწილოებით და მათ გარეშე, ერთსა და იმავე საკითხებს იხილავენ და შედეგობრივად იგივე გადაწყვეტილების მიღების შესაძლებლობა აქვთ. ის გარემოება, რომ ბრალდებულს აქვს არჩევანის შესაძლებლობა, გადაწყვიტოს, მისი საქმე ნაფიცმა მსაჯულებმა განიხილონ თუ სასამართლომ ჩვეულებრივი წესით, პირველ რიგში, სწორედ საგანგებოდ მიუთითებს იმაზე, რომ ეს არსებითად თანაბარი კომპეტენციისა და სამართლებრივი შესაძლებლობების ინსტრუმენტებია.

98. ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, ნაფიც მსაჯულთა სასამართლო არის საერთო იურისდიქციის სასამართლოების კომპეტენციის ფარგლებში მართლმსაჯულების განხორციელების ალტერნატიული ფორმა, რომელიც, თავის მხრივ, უნდა პასუხობდეს სამართლიანი სასამართლოს უფლებით სარგებლობის ყველა აუცილებელ მოთხოვნას.

99. უფლების ეფექტურად დაცვას და სამართლიან მართლმსაჯულებას თავისთავად ვერც ნაფიც მსაჯულთა ინსტიტუტი უზრუნველყოფს და ვერც მოსამართლის მიერ საქმის განხილვა, თუ თითოეული მათგანი არ იქნება აღჭურვილი უფლების დაცვისთვის აუცილებელი, ეფექტური და საკმარისი გარანტიებით – საქმის განმიხლველი სასამართლოს ინსტიტუციური და პერსონალური დამოუკიდებლობის, მიუკერძოებლობის გარანტიებიდან დაწყებული სამართალწარმოების ყველა საჭირო პროცედურის ჩათვლით. ამიტომ ნებისმიერი სისტემა, მათ შორის, ნაფიც მსაჯულთა სასამართლო უნდა პასუხობდეს ყველა იმ მოთხოვნას და გამოწვევას, რასაც მართლმსაჯულება უნდა ემსახურებოდეს.

100. იმავდროულად, როდესაც კანონმდებლობა პირებს სთავაზობს ნაფიცი მსაჯულების მონაწილეობით საქმის განხილვას, როგორც ნაფიცი მსაჯულების მონაწილეობის გარეშე მართლმსაჯულების განხორციელების ალტერნატივას, ის აღჭურავს პირებს უფლებით, თავად გადაწყვიტონ, რომელი გზა იქნება მათთვის უფრო ეფექტური საქმის სწორი, ობიექტური გადაწყვეტისა და სამართლიანი მართლმსაჯულების რეალიზაციისთვის. ასეთი არჩევანის შესაძლებლობა მათ შორის ამაღლებს, განაპირობებს საქმის განმხილველი სასამართლოსადმი მხარეთა ნდობასაც, რადგან პირი თავად იღებს რა გადაწყვეტილებას, ვინ განიხილოს მისი საქმე, ცხადია, არჩევანს აკეთებს მასზე, ვისაც მეტად ენდობა, მისი აზრით, მეტი პროფესიონალიზმის, დამოუკიდებლობისა თუ სხვა ფაქტორების გამო.

101. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ არაერთ საქმეზე ხაზგასმით აღნიშნა, რომ სამართლიანი მართლმსაჯულება მოითხოვს არა მხოლოდ ყველა საჭირო, საკმარისი და ადეკვატური პროცედურითა თუ გარანტიით სასამართლოს აღჭურვას, არამედ, იმავდროულად, გულისხმობს მის ასეთად აღქმადობას საზოგადოების და დავის მონაწილეთა მხრიდან. სასამართლოს სამართლიანობის აღქმადობას, ცხადია, პირველ რიგში, განაპირობებს და უზრუნველყოფს სასამართლოს (მოსამართლეთა) ინსტიტუციური და პერსონალური დამოუკიდებლობის, მიუკერძოებლობის, ამასთან, გადაწყვეტილებათა დასაბუთებულობის დამაჯერებელი ხარისხი. ამ თვალსაზრისით, ასევე დიდი მნიშვნელობა აქვს სასამართლო ინსტიტუტისადმი მხარეთა და, ზოგადად, საზოგადოების ნდობას, რომელიც ზემოაღნიშნულის გარდა სხვა ფაქტორებზე დამოკიდებულებითაც იქმნება. ერთ-ერთ ასეთ ფაქტორს უდავოდ წარმოადგენს პირის შესაძლებლობა, თავად აირჩიოს ინსტიტუტი, რომლის მიერ საქმის სწორად გადაწყვეტა მისთვის პროგნოზირებადი და უფრო დამაჯერებელია, შედეგად კი გავლენა მოახდინოს საკუთარი საქმის გადაწყვეტის ბედზე.

102. მიუხედავად იმისა, რომ უფლებების სრულყოფილი დაცვისთვის ნაფიც მსაჯულთა სასამართლო არ წარმოადგენს უალტერნატივო, უპირობოდ აუცილებელ მექანიზმს, როგორც უკვე აღინიშნა, ნაფიცი მსაჯულების მონაწილეობით საქმის განხილვის უფლების ხელმისაწვდომობის უზურნველყოფისას კანონმდებლი შებოჭილია კონსტიტუციური წესრიგით და ფუნდამენტური უფლებებით, მათ შორის, კანონის წინაშე თანასწორობის უფლების დაცვის ვალდებულებით. ვინაიდან კანონმდებლობა პირთა ერთ კატეგორიას აძლევს არჩევანის შესაძლებლობას, თავად გადაწყვიტონ, ვის უფრო ენდობიან და, შედეგად, საკუთარი გადაწყვეტილებით შეძლონ გავლენა მოახდინონ იმაზე, რომ მათ საქმეზე შედგეს სამართლიანი მართლმსაჯულება, ასეთ შესაძლებლობაზე დაუსაბუთებლად, ყოველგვარი საჭიროების, აუცილებლობისა და გამართლების გარეშე უარის თქმა არსებითად იგივე კატეგორიას მიკუთვნებული სხვა პირებისთვის, შეუძლებელია არ იწვევდეს მათი უფლების დარღვევას.

103. საკონსტიტუციო სასამართლომ უკვე დაადგინა, რომ სადავო ნორმა ამ ნორმატიული შინაარსით ეწინააღმდეგება საქართველოს კონსტიტუციის მე-14 მუხლს. ნორმის არაკონსტიტუციურობა განაპირობა იმან, რომ მოპასუხემ ვერ დაასაბუთა არსებითად თანასწორი პირების განსხვავებულ პირობებში ჩაყენების გარდაუვალი აუცილებლობა. არ არსებობს ობიექტური გამართლება იმისა, ერთი და იგივე დანაშაულისთვის ბრალდებულ პირთაგან ნაწილმა რატომ უნდა ისარგებლოს ნაფიცი მსაჯულების ინსტიტუტით და ნაწილმა არა მხოლოდ იმის გამო, რომ მათ დანაშაული სხვადასხვა დროს ჩაიდინეს. მით უფრო, თუ სასამართლოში საქმის განხილვა უნდა მოხდეს ერთსა და იმავე დროს, როდესაც უკვე არსებობს კანონმდებლის ნება, რომ მსგავსი კატეგორიის დანაშაულებზე და პირთა კონკრეტულ წრეზე გავრცელდეს ნაფიც მსაჯულთა ინსტიტუტით სარგებლობის შესაძლებლობა.

104. მაშასადამე, სასამართლომ დაადგინა, რომ არსებითად თანაბარ პირთაგან ნაწილისთვის ნაფიცი მსაჯულების მონაწილეობით საქმის განხილვაზე ხელმისაწვდომობის აკრძალვა გაუმართლებელი და დაუსაბუთებელი იყო. შესაბამისად, დადგინდა სამართლიან სასამართლოზე ხელმისაწვდომობის თვალსაზრისით დიფერენცირების დისკრიმინაციულობა, რაც მოცემულ შემთხვევაში შეუძლებელია იმავდროულად არ იწვევდეს ამ პირთა (დისკრიმინირებულ პირთა) სამართლიანი სასამართლოს უფლების დარღვევასაც.

სადავო ნორმის კონსტიტუციურობის საკითხი საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის პირველ და მე-2 პუნქტებთან მიმართებით

105. მოსარჩელე ვალერიან გელბახიანი კონსტიტუციურ სარჩელში ასევე ითხოვს: ა) საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის პირველ და მე-2 პუნქტებთან მიმართებით 2009 წლის 9 ოქტომბრის საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 329-ე მუხლის მე-3 ნაწილის იმ ნორმატიული შინაარსის არაკონსტიტუციურად ცნობას, რომელიც კრძალავს ამავე კოდექსით გათვალისწინებული წინასასამართლო სხდომამდე ბრალდებულად ყოფნის მაქსიმალური 9 თვიანი ვადის გამოყენების შესაძლებლობას 2010 წლის პირველ ოქტომბრამდე დაწყებული სისხლისსამართლებრივი დევნის საქმეების მიმართ; ბ) საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის მე-2 პუნქტთან მიმართებით სადავო ნორმის იმ ნორმატიული შინაარსის არაკონსტიტუციურად ცნობას, რომელიც კრძალავს 2010 წლის პირველ ოქტომბრამდე დაწყებული სისხლისსამართლებრივი დევნის საქმეებზე ნაფიცი მსაჯულების მონაწილეობით საქმის გახილვის შესაძლებლობას.

106. საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის პირველი პუნქტით განმტკიცებულია სამართლიანი სასამართლოს უფლება, ხოლო ამავე მუხლის მე-2 პუნქტი იცავს სამართლიანი სასამართლოს უფლების ერთ-ერთ მნიშვნელოვან კომპონენტს – სასამართლო განხილვა მოხდეს განსჯადობის წესების დაცვით. წინამდებარე გადაწყვეტილებაში საკონსტიტუციო სასამართლომ მოცემული დავის მიზნებისთვის განმარტა სამართლიანი სასამართლოს უფლების მნიშვნელობა და ფარგლები. ამასთან, ამ უფლებით სარგებლობისთვის არანაკლებ მნიშვნელოვანია, რომ სამართალწარმოება განხორციელდეს განსჯადობის წესების დაცვით, საქმის განხილვა და გადაწყვეტა მოხდეს იმ სასამართლოს მიერ, რომელსაც კონსტიტუციისა და კანონის მიხედვით შესაბამისი უფლებამოსილება, კომპეტენცია გააჩნია.

107. აღსანიშნავია, რომ საქმის არსებითი განხილვის პროცესში გამოიკვეთა და დაზუსტდა მოსარჩელისათვის სადავო ნორმის პრობლემატურობის მიზეზები. კერძოდ, ვალერიან გელბახიანის პოზიცია სადავო ნორმის არაკონსტიტუციურობასთან დაკავშირებით მკაფიოდ შემოიფარგლა მხოლოდ კანონის წინაშე თანასწორობის უფლების (კონსტიტუციის მე-14 მუხლი), ნაფიცი მსაჯულების მონაწილეობით საქმის განხილვის შეუძლებლობის გამო, სამართლიანი სასამართლოს უფლების (42-ე მუხლის პირველი პუნქტი) და საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის მე-5 პუნქტის მოთხოვნების დარღვევის მტკიცებით. შესაბამისად, მისი არგუმენტაციაც მხოლოდ კონსტიტუციის დასახელებული დებულებების დარღვევის მტკიცებას შეეხებოდა. ასეთმა ვითარებამ საკონსტიტუციო სასამართლოსთვის ცხადი და დამაჯერებელი გახადა ის მიზეზები, რაც, მოსარჩელის აზრით, იწვევდა ნორმის არაკონსტიტუციურობას. სასამართლომ მხარისგან ვერ მოისმინა ვერც ერთი არგუმენტი, სადავო ნორმის ორივე დასახელებული ნორმატიული შინაარსის საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის მე-2 პუნქტთან, ისევე, როგორც სადავო ნორმის იმ ნორმატიული შინაარსის, რომელიც შეეხება ბრალდებულად ყოფნის 9 თვიანი ვადის 1998 წლის სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსზე დაყრდნობით ბრალდებული პირების მიმართ გამოყენების აკრძალვას, საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის პირველ პუნქტთან შესაძლო შემხებლობის, პრობლემატურობის და შედეგად მისი უფლების სწორედ ამ მიზეზით დარღვევის თაობაზე. კერძოდ, მოსარჩელეს არ მიუთითებია არც ერთ გარემოებაზე, რაც საკმარისი სიცხადით წარმოაჩენდა, რომ სისხლისსამართლებრივი დევნის 12 თვიანი ვადა წარმოადგენს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის პირველი და მე-2 პუნქტებით გათვალისწინებული უფლების რომელიმე ასპექტში ჩარევისა და მისი დარღვევის საფრთხეს, ხოლო ნაფიც მსაჯულთა მონაწილეობით საქმის განხილვაზე ხელმისაწვდომობის უფლების აკრძალვა აჩენს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის მე-2 პუნქტით დაცულ უფლებასთან შემხებლობისა და მისი არაკონსტიტუციურად შეზღუდვის რისკებს, რაც საკონსტიტუციო სასამართლოს შესაძლებლობას მისცემდა, შეეფასებინა სადავო ნორმის კონსტიტუციურობა ამ თვალსაზრისით.

108. ყოველივე ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლო ადგენს, რომ არ უნდა დაკმაყოფილდეს მოსარჩელე ვალერიან გელბახიანის სასარჩელო მოთხოვნა სადავო ნორმის კონსტიტუციურობის შეფასებისა და არაკონსტიტუციურად ცნობის შესახებ იმ ნაწილში, რომელიც შეეხება: ა) კონსტიტუციის 42-ე მუხლის პირველ და მე-2 პუნქტებთან მიმართებით 2009 წლის 9 ოქტომბრის საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 329-ე მუხლის მე-3 ნაწილის იმ ნორმატიული შინაარსის კონსტიტუციურობას, რომელიც კრძალავს ამავე კოდექსით გათვალისწინებული წინასასამართლო სხდომამდე ბრალდებულად ყოფნის მაქსიმალური 9-თვიანი ვადის გამოყენების შესაძლებლობას 2010 წლის პირველ ოქტომბრამდე დაწყებული სისხლისსამართლებრივი დევნის საქმეებზე; ბ) საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის მე-2 პუნქტთან მიმართებით 2009 წლის 9 ოქტომბრის საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 329-ე მუხლის მე-3 ნაწილის იმ ნორმატიული შინაარსის კონსტიტუციურობას, რომელიც კრძალავს ამავე კოდექსით გათვალისწინებული ნაფიც მსაჯულთა მონაწილეობით საქმის განხილვის გამოყენების შესაძლებლობას 2010 წლის პირველ ოქტომბრამდე დაწყებული სისხლისსამართლებრივი დევნის საქმეებზე.

III
სარეზოლუციო ნაწილი

საქართველოს კონსტიტუციის 89-ე მუხლის პირველი და მე-2 პუნქტების, „საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის მე-19 მუხლის პირველი პუნქტის „ე“ ქვეპუნქტის, 21-ე მუხლის მე-2 პუნქტის, 25-ე მუხლის მე-2 და მე-3 პუნქტების, 39-ე მუხლის პირველი პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტის, 43-ე მუხლის მე-2, მე-4, მე-7, მე-8 პუნქტების, „საკონსტიტუციო სამართალწარმოების შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-7 მუხლის პირველი და მე-2 პუნქტების, 24-ე მუხლის მე-4 პუნქტის, 30-ე, 31-ე, 32-ე და 33-ე მუხლების საფუძველზე,

საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლო
ადგენს:

1. კონსტიტუციური სარჩელი №557 (საქართველოს მოქალაქე ვალერიან გელბახიანი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ) დაკმაყოფილდეს ნაწილობრივ. არაკონსტიტუციურად იქნეს ცნობილი:

ა) საქართველოს კონსტიტუციის მე-14 მუხლთან მიმართებით 2009 წლის 9 ოქტომბრის საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 329-ე მუხლის მე-3 ნაწილის ის ნორმატიული შინაარსი, რომელიც კრძალავს ამავე კოდექსით გათვალისწინებული წინასასამართლო სხდომამდე ბრალდებულად ყოფნის მაქსიმალური 9 თვიანი ვადის გამოყენების შესაძლებლობას ამ კოდექსის ამოქმედებამდე დაწყებულ სისხლისსამართლებრივი დევნის საქმეებზე.

ბ) საქართველოს კონსტიტუციის მე-14 მუხლთან და 42-ე მუხლის პირველ პუნქტთან მიმართებით 2009 წლის 9 ოქტომბრის საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 329-ე მუხლის მე-3 ნაწილის ის ნორმატიული შინაარსი, რომელიც კრძალავს ამავე კოდექსით გათვალისწინებულ ნაფიც მსაჯულთა მონაწილეობით საქმის განხილვის შესაძლებლობას ამ კოდექსის ამოქმედებამდე დაწყებულ სისხლისსამართლებრივი დევნის საქმეებზე.

2. არ დაკმაყოფილდეს კონსტიტუციური სარჩელი №557 (საქართველოს მოქალაქე ვალერიან გელბახიანი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ) სასარჩელო მოთხოვნის იმ ნაწილში, რომელიც შეეხება:

ა) საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის პირველ, მე-2 და მე-5 პუნქტებთან მიმართებით 2009 წლის 9 ოქტომბრის საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 329-ე მუხლის მე-3 ნაწილის იმ ნორმატიული შინაარსის კონსტიტუციურობას, რომელიც კრძალავს ამავე კოდექსით გათვალისწინებული წინასასამართლო სხდომამდე ბრალდებულად ყოფნის მაქსიმალური 9 თვიანი ვადის გამოყენების შესაძლებლობას ამ კოდექსის ამოქმედებამდე დაწყებულ სისხლისსამართლებრივი დევნის საქმეებზე.

ბ) საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის მე-2 და მე-5 პუნქტებთან მიმართებით 2009 წლის 9 ოქტომბრის საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 329-ე მუხლის მე-3 ნაწილის იმ ნორმატიული შინაარსის კონსტიტუციურობას, რომელიც კრძალავს ამავე კოდექსით გათვალისწინებულ ნაფიც მსაჯულთა მონაწილეობით საქმის განხილვის შესაძლებლობას ამ კოდექსის ამოქმედებამდე დაწყებულ სისხლისსამართლებრივი დევნის საქმეებზე.

3. კონსტიტუციური სარჩელი №571 (საქართველოს მოქალაქე მამუკა ნიკოლაიშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ) დაკმაყოფილდეს ნაწილობრივ. არაკონსტიტუციურად იქნეს ცნობილი საქართველოს კონსტიტუციის მე-14 მუხლთან მიმართებით 2009 წლის 9 ოქტომბრის საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 329-ე მუხლის მე-3 ნაწილის ის ნორმატიული შინაარსი, რომელიც კრძალავს ამავე კოდექსით გათვალისწინებული წინასასამართლო სხდომამდე ბრალდებულად ყოფნის მაქსიმალური 9 თვიანი ვადის გამოყენების შესაძლებლობას ამ კოდექსის ამოქმედებამდე დაწყებულ სისხლისსამართლებრივი დევნის საქმეებზე.

4. არ დაკმაყოფილდეს კონსტიტუციური სარჩელი №571 (საქართველოს მოქალაქე მამუკა ნიკოლაიშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ) სასარჩელო მოთხოვნის იმ ნაწილში, რომელიც შეეხება საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის მე-5 პუნქტის მე-2 წინადადებასთან მიმართებით 2009 წლის 9 ოქტომბრის საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 329-ე მუხლის მე-3 ნაწილის იმ ნორმატიული შინაარსის კონსტიტუციურობას, რომელიც კრძალავს ამავე კოდექსით გათვალისწინებული წინასასამართლო სხდომამდე ბრალდებულად ყოფნის მაქსიმალური 9 თვიანი ვადის გამოყენების შესაძლებლობას ამ კოდექსის ამოქმედებამდე დაწყებულ სისხლისსამართლებრივი დევნის საქმეებზე.

5. კონსტიტუციური სარჩელი №576 (საქართველოს მოქალაქე ალექსანდრე სილაგაძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ) დაკმაყოფილდეს ნაწილობრივ. არაკონსტიტუციურად იქნეს ცნობილი საქართველოს კონსტიტუციის მე-14 მუხლთან მიმართებით 2009 წლის 9 ოქტომბრის საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 329-ე მუხლის მე-3 ნაწილის ის ნორმატიული შინაარსი, რომელიც კრძალავს ამავე კოდექსით გათვალისწინებული წინასასამართლო სხდომამდე ბრალდებულად ყოფნის მაქსიმალური 9 თვიანი ვადის გამოყენების შესაძლებლობას ამ კოდექსის ამოქმედებამდე დაწყებულ სისხლისსამართლებრივი დევნის საქმეებზე.

6. არ დაკმაყოფილდეს კონსტიტუციური სარჩელი №576 (საქართველოს მოქალაქე ალექსანდრე სილაგაძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ) სასარჩელო მოთხოვნის იმ ნაწილში, რომელიც შეეხება საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის მე-5 პუნქტის მე-2 წინადადებასთან მიმართებით 2009 წლის 9 ოქტომბრის საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 329-ე მუხლის მე-3 ნაწილის იმ ნორმატიული შინაარსის კონსტიტუციურობას, რომელიც კრძალავს ამავე კოდექსით გათვალისწინებული წინასასამართლო სხდომამდე ბრალდებულად ყოფნის მაქსიმალური 9 თვიანი ვადის გამოყენების შესაძლებლობას ამ კოდექსის ამოქმედებამდე დაწყებულ სისხლისსამართლებრივი დევნის საქმეებზე.

7. 2009 წლის 9 ოქტომბრის საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 329-ე მუხლის მე-3 ნაწილის არაკონსტიტუციურად ცნობილი ნორმატიული შინაარსი, რომელიც კრძალავს ამავე კოდექსით გათვალისწინებულ ნაფიც მსაჯულთა მონაწილეობით საქმის განხილვის შესაძლებლობას ამ კოდექსის ამოქმედებამდე დაწყებულ სისხლისსამართლებრივი დევნის საქმეებზე, ძალადაკარგულად იქნეს ცნობილი ამ გადაწყვეტილების გამოქვეყნების მომენტიდან.

8. გადავადდეს 2015 წლის 1 მაისამდე საკონსტიტუციო სასამართლოს გადაწყვეტილების აღსრულება 2009 წლის 9 ოქტომბრის საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 329-ე მუხლის მე-3 ნაწილის იმ ნორმატიული შინაარსის ძალადაკარგულად ცნობის შესახებ, რომელიც კრძალავს ამავე კოდექსით გათვალისწინებული წინასასამართლო სხდომამდე ბრალდებულად ყოფნის მაქსიმალური 9 თვიანი ვადის გამოყენებას ამ კოდექსის ამოქმედებამდე დაწყებულ სისხლისსამართლებრივი დევნის საქმეებზე.

9. გადაწყვეტილება ძალაშია საკონსტიტუციო სასამართლოს სხდომაზე მისი საჯაროდ გამოცხადების მომენტიდან.

10. გადაწყვეტილება საბოლოოა და გასაჩივრებას ან გადასინჯვას არ ექვემდებარება.

11. გადაწყვეტილების ასლი გაეგზავნოს მხარეებს, საქართველოს პრეზიდენტს, საქართველოს მთავრობას და საქართველოს უზენაეს სასამართლოს.

12. გადაწყვეტილება გამოქვეყნდეს “საქართველოს საკანონმდებლო მაცნეში” 15 დღის ვადაში.

კოლეგიის წევრები:

კონსტანტინე ვარძელაშვილი

ქეთევან ერემაძე

მაია კოპალეიშვილი