თქვენ არ ეცნობით კონსტიტუციური სარჩელის/წარდგინების სრულ ვერსიას. სრული ვერსიის სანახავად, გთხოვთ, ვერტიკალური მენიუდან ჩამოტვირთოთ მიმაგრებული დოკუმენტი

1. სადავო ნორმატიული აქტ(ებ)ი

ა. „სოციალური პაკეტის განსაზღვრის შესახებ“ საქართველოს მთავრობის 2012 წლის 23 ივლისის №279 დადგენილებით დამტკიცებული „სოციალური პაკეტის გაცემის წესისა და პირობები“

2. სასარჩელო მოთხოვნა

3. საკონსტიტუციო სასამართლოსათვის მიმართვის სამართლებრივი საფუძვლები

საქართველოს კონსტიტუციის მე-60 მუხლის მე-4 პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტი, „საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის მე-19 მუხლის პირველი პუნქტის „ე“ ქვეპუნქტი და 39-ე მუხლის პირველი პუნქტის „ბ“ ქვეპუნქტი.

4. განმარტებები სადავო ნორმ(ებ)ის არსებითად განსახილველად მიღებასთან დაკავშირებით

კონსტიტუციური სარჩელის დასაშვებობა:

მიგვაჩნია, რომ კონსტიტუციური სარჩელი:

ა) ფორმით და შინაარსით შეესაბამება „საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის 31¹-ე მუხლით დადგენილ მოთხოვნებს;

ბ) შეტანილია უფლებამოსილი სუბიექტის - საქართველოს სახალხო დამცველის მიერ (საქართველოს კონსტიტუციის მე-60 მუხლის მე-4 პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტის მიხედვით, საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლო სახალხო დამცველის სარჩელის საფუძველზე იხილავს ნორმატიული აქტის კონსტიტუციურობას კონსტიტუციის მეორე თავით აღიარებულ ადამიანის ძირითად უფლებებთან მიმართებით);

გ) სარჩელში მითითებული საკითხი არის საკონსტიტუციო სასამართლოს განსჯადი;

დ) სარჩელში მითითებული საკითხი არ არის გადაწყვეტილი საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ;

ე) სარჩელში მითითებული საკითხი რეგულირდება საქართველოს კონსტიტუციის მე-11 მუხლის პირველი პუნქტითა და მე-15 მუხლის პირველი პუნქტით;

ვ) კანონით არ არის დადგენილი სასარჩელო ხანდაზმულობის ვადა;

ზ) სადავო კანონქვემდებარე ნორმატიულ აქტის კონსტიტუციურობაზე სრულფასოვანი მსჯელობა შესაძლებელია ნორმატიული აქტების იერარქიაში მასზე მაღლა მდგომი იმ ნორმატიული აქტის კონსტიტუციურობაზე მსჯელობის გარეშე, რომელიც კონსტიტუციური სარჩელით გასაჩივრებული არ არის.

5. მოთხოვნის არსი და დასაბუთება

პრობლემის არსი

2020 წელს სახალხო დამცველმა საპენსიო ასაკს მიღწეული შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირთა მიმართ დისკრიმინაციულად შეაფასა რეგულაცია, რომელიც ასაკის გამო პენსიითა და შეზღუდული შესაძლებლობის გამო სოციალური პაკეტით ერთდროულად სარგებლობას გამორიცხავს.^[1]

კერძოდ, საქართველოს სახალხო დამცველს 2020 წლის 4 ივლისს შეზღუდული შესაძლებლობის ნიშნით დისკრიმინაციის დადგენის მოთხოვნით მომართა გ. ა.-მ (საქმე N8255/20). განმცხადებლი მიუთითებდა „სოციალური პაკეტის განსაზღვრის შესახებ“ საქართველოს მთავრობის №279 დადგენილებაზე, რომლითაც აკრძალულია ორი ან მეტი სარგებლის ერთდროულად მიღება, ასევე დაუშვებელია სოციალურ პაკეტთან ერთად სახელმწიფო პენსიის (საპენსიო პაკეტი) ან სახელმწიფო კომპენსაციის მიღება (ამავე აქტით დადგენილია გამონაკლისები). განმცხადებლისთვის დისკრიმინაციულია მოცემული რეგულაციის ის ნორმატიული შინაარსი, რომელიც გამორიცხავს, ერთი მხრივ, შეზღუდული შესაძლებლობიდან გამომდინარე სოციალური პაკეტის და, მეორე მხრივ, ასაკობრივი პენსიის თანადროულად მიღების შესაძლებლობას.

საქართველოში მოქმედი ზოგადი რეგულაციები კრძალავს ორი ან მეტი სარგებლის ერთდროულად მიღებას, ასევე დაუშვებლად მიიჩნევს სოციალურ პაკეტთან ერთად სახელმწიფო პენსიით (საპენსიო პაკეტი) ან სახელმწიფო კომპენსაციით სარგებლობას.^[2] ამგვარად, აღნიშნული ზოგადი წესიდან გამომდინარე, საპენსიო ასაკის შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირი, ერთდროულად ვერ ისარგებლებს სოციალური პაკეტითა და ასაკის გამო პენსიით.

შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირების, ასევე ხანდაზმული ადამიანების ჯგუფი, ერთმანეთისგან დამოუკიდებლად, მნიშვნელოვანი სოციალური და ეკონომიკური დაუცველობის წინაშე დგანან.

ამ მიმართულებით, გადამწყვეტია, თუ რა მიზანი აქვს, ერთი მხრივ, სოციალურ პაკეტს და მეორე მხრივ, ასაკობრივ პენსიას. სოციალური პაკეტის მიზანია შესაბამის პირს გადასცეს ის ფინანსური რესურსი, რომელიც მას დაეხმარება გარემოს, საზოგადოების მიერ შექმნილი ხელოვნური ბარიერების დაძლევაში. ამგვარად, მისი ამოცანა სპეციფიკურად შეზღუდული შესაძლებლობიდან გამომდინარე ხარჯების დაფარვაა. რაც შეეხება ასაკობრივ პენსიას, მისი ზოგადი მიზანია მიმღების მანამდე არსებული შემოსავლის ჩანაცვლება. გარდა ამისა, საქართველოში მოქმედი საპენსიო პოლიტიკა ეფუძნება იმ დათქმას, რომ ხანდაზმულ ადამიანებს, ჯანმრთელობის დაცვასთან დაკავშირებული ხარჯების გათვალისწინებით, მეტი სოციალური გარანტია სჭირდებათ. ამგვარად, შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირისთვის, საპენსიო ასაკისთვის მიღწევა არ უნდა გამორიცხავდეს შეზღუდული შესაძლებლობიდან გამომდინარე სოციალური პაკეტის და ასაკობრივი პენსიის თანადროულად მიღების შესაძლებლობას.

საპენსიო ასაკს მიღწეული შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირების სოციალური პაკეტითა და ასაკობრივი პენსიით ერთდროულად სარგებლობის აკრძალვის საკითხი კომპლექსურია და მასში რაიმე ცვლილება არსებით სისტემურ განახლებას უკავშირდება. საქართველოს სახალხო დამცველი ამ საკითხზე მსჯელობისას ითვალისწინებს, რომ მისი გადაწყვეტისას სახელმწიფოს ფინანსური რესურსები მნიშვნელოვანი ინდიკატორია. თუმცა იმავდროულად, არსებითად მიიჩნევს, საზოგადოებაში მიმდინარეობდეს შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირთა საჭიროებებზე დაფუძნებული მსჯელობა, ხოლო შემდგომში მათი უფლებრივი მდგომარეობის გაუმჯობესებისთვის მუდმივად იდგმებოდეს ნაბიჯები. აქედან გამომდინარე, ხაზგასასმელია ის ძირითადი პრინციპები, რომელსაც უნდა ეყრდნობოდეს სოციალური სისტემა, რომლის მიზანია შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირთა საზოგადოებაში ღირსეული ცხოვრების პირობების უზრუნველყოფა. მსჯელობა შეეხება საპენსიო ასაკს მიღწეულ პირებს, თუმცა საკითხის სრულყოფილად შესწავლის მიზნით იგი რიგ შემთხვევებში დაფარავს არასაპენსიო ასაკის შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირების სოციალურ-ეკონომიკურ მდგომარეობას (რამდენადაც სახელმწიფოს აქვს ვალდებულება, გამოიყენოს „ცხოვრების ყველა ეტაპის“ მიდგომა (life cycle approach)).[3]

აღნიშნულ საკითზე მსჯელობისას არსებითია იმ გარემოების შეფასება, თუ რა ხარჯებთან არის დაკავშირებული საქართველოში შეზღუდული შესაძლებლობის არსებობა. უფრო კონკრეტულად, საქართველოში შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირებისთვის საზოგადოებაში არსებული ბარიერების სიმრავლე და პრობლემურობა, რაც ამ ტიპის ხარჯებს ზრდის.

მსოფლიო ბანკისა და ჯანდაცვის მსოფლიო ორგანიზაციის ხედვით, ზოგადი თვალსაზრისით, შეზღუდული შესაძლებლობიდან გამომდინარე ხარჯები დიდია, როგორც ეკონომიკური, ასევე სოციალური თვალსაზრისით. შეზღუდული შესაძლებლობიდან მომდინარე ხარჯები არის როგორც პირდაპირი, ასევე არაპირდაპირი.[4] თავის მხრივ, აღნიშნული ხარჯების დათვლის უნიფიცირებული მიდგომები არ არსებობს, ხოლო ერთიანი კონცეფციის ჩამოყალიბებას ბევრი რამ ართულებს, მათ შორის, ქვეყნების მიხედვით განსხვავებული საჯარო პროგრამები/სერვისები, მონაცემების შეგროვების სხვადასხვა მეთოდოლოგიები, შრომის ბაზრის თავისებურებები და ამ სფეროში შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირების მონაწილეობის გენდერულ, ასაკობრივ და განათლების ჭრილში გაზომვის მონაცემების არასაკმარისობა.[5] პირდაპირი ხარჯების მაგალითია: ხარჯები, რომელსაც გაწევენ შესაბამისი შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირი და მისი ოჯახის წევრები; ხარჯები, რასაც სახელმწიფო გასცემს შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირებზე და შესაბამისი საჯარო პროგრამების ღირებულება.[6] არაპირდაპირი ხარჯების მაგალითია ეკონომიკური და არაეკონომიკური ხარჯები.[7] ამის მაგალითებია: არასათანადო პროდუქტიულობა, რაც გამოწვეულია შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირის განათლებაში არასაკმარისი ინვესტირებით. ამასთან არის დაკავშირებული, რომ შესაბამისი გადასახადები არ შემოდის ბიუჯეტში. შრომის ბაზარში ნაკლები ჩართულობის გამო გადასახადების დაკარგვის საკითხი აქტუალურია შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირის ოჯახის წევრების შემთხვევებშიც. ასევე მნიშვნელოვანია სოციალური იზოლაციისა და სტრესის საკითხი.[8]

ამგვარად, შეზღუდული შესაძლებლობიდან გამომდინარე პირდაპირი თუ არაპირდაპირი ხარჯები შესაძლებელია გაწიოს, როგორც შესაბამისმა პირმა და ოჯახმა, ასევე სახელმწიფომ. სახელმწიფოს მიერ მონაწილეობა შეზღუდული შესაძლებლობიდან გამომდინარე ხარჯებში შესაძლებელია გამოიხატებოდეს თავად შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირებისთვის ფინანსური ბენეფიტების გაცემაში, ასევე მათთვის სათანადო სერვისების შექმნაში. გარდა ამისა, სახელმწიფო ხელისუფლებას ევალება იმგვარი პოლიტიკის უზრუნველყოფა, რომელიც წაახალისებდა კერძო სექტორს, რომ მათ საქმიანობაში გაზარდონ შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირთა ჩართულობა. არანაკლებ მნიშვნელოვანია შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირთა ოჯახის წევრებისთვის, უფრო კონკრეტულად, მათზე მზრუნველი პირებისთვის სათანადო ღონისძიებების გათვალისწინება, მაგალითად, შრომის კანონმდებლობაში. შესაძლებელია სახელმწიფომ უზრუნველყოს, შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირთა მხარდამჭერების მიერ გაწეული მზრუნველობით საქმიანობის მხარდაჭერაც.

შეზღუდული შესაძლებლობიდან გამომდინარე შესაბამის პირსა და მის ოჯახზე მნიშნელოვანი წნეხი მოდის, განსაკუთრებით იმ პირობებში, როდესაც მათ უწევთ საზოგადოების მიერ შექმნილი ბარიერების დაძლევა, რაც საქართველოს შემთხვევაშიც მძაფრია. როგორც კვლევები მიუთითებს, ხშირ შემთხვევაში შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირს, იმისთვის რომ ჩართული იყოს საზოგადოებრივ ცხოვრებაში, სჭირდება ადამიანური რესურსით დახმარება. როგორც წესი, ამ როლს შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირის ოჯახის წევრები ირგებენ. შედეგად, ასეთ ოჯახებში დასაქმების მაჩვენებელი დაბალია, რაც გამოიხატება ოჯახის შემოსავლის სიმცირეში და ასეთი ოჯახები, როგორც წესი რაიმე დანაზოგს ვერ აკეთებენ. ოჯახები, რომელშიც არის შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირი მათი სიღარიბის მაჩვენებელი 32 პროცენტიდან 42 პროცენტამდე იზრდება.

ამავე პროცესში არსებითია ნახსენები იყოს შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირების განათლების მიღების უფლება. მათთვის არ არის უზრულველყოფილი ინკლუზიური განათლება, რაც ამცირებს საზოგადოებაში მათი სრული მონაწილეობის შანსებს. შედეგად, ნაკლებია მაღალანაზღაურებად და საშუალოანაზღაურებად პოზიციებზე მათი დასაქმების მაჩვენებელი. ასევე საზოგადოების სტერეოტიპული ხედვები და სტიგმები გამოიხატება შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირთა დასაქმების დაბალ მაჩვენებელში. შესაბამისად, ისინი რაიმე დანაზოგს ვერ გააკეთებენ საპენსიო ასაკისთვის.

ამგვარად, არსებული საზოგადოებრივი კონსტრუქციები, ბევრი შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირისთვის და მათი ოჯახის წევრისთვის გამორიცხავს მაქსიმუმ რაიმე დანაზოგის გაკეთებას, ხოლო მინიმუმ ვერ ქმნის მყარ ფინანსურ ბაზისს. მოქმედი სოციალური ზრუნვის სისტემა, კი ვერ ამცირებს შეზღუდული შესაძლებლობიდან გამომდინარე ხარჯებს.

სადავო ნორმის შინაარსი

საკითხის განხილვისთვის არსებითია შესაბამისი საკანონმდებლო ბაზის ანალიზი. „სოციალური დახმარების შესახებ“ საქართველოს კანონის თანახმად, სოციალური დახმარება არის ნებისმიერი სახის, ფულადი ან არაფულადი ხასიათის სარგებელი, რომელიც განკუთვნილია სპეციალური მზრუნველობის საჭიროების მქონე პირისათვის, ღატაკი ოჯახისათვის ან უსახლკარო პირისათვის.[9] ამავე კანონის მე-6 მუხლის შესაბამისად, სოციალური დახმარების ერთ-ერთ სახეს წარმოადგენს სოციალური პაკეტი. კანონის მე-12¹ მუხლის შესაბამისად კი, სოციალური პაკეტი არის ყოველთვიური ფულადი სარგებელი ან/და სარგებლების (ფულადი და არაფულადი სარგებლები) ერთობლიობა, რომლის მოცულობა, მიმღებ პირთა წრე, გაცემის წესი და პირობები განისაზღვრება საქართველოს მთავრობის დადგენილებით. სოციალური პაკეტის დანიშვნის საფუძვლებია: ა) შეზღუდული შესაძლებლობის სტატუსის დადგენა; ბ) მარჩენალის გარდაცვალება. თავის მხრივ, შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირს სტატუსი ენიჭება „სამედიცინო-სოციალური ექსპერტიზის შესახებ“ საქართველოს კანონის შესაბამისად.[10]

„სამედიცინო-სოციალური ექსპერტიზის შესახებ“ საქართველოს კანონის თანახმად, შეზღუდული შესაძლებლობის მქონეა პირი, რომელსაც მყარი ფიზიკური, ფსიქიკური, ინტელექტუალური ან სენსორული დარღვევები აქვს, რომელთა სხვადასხვა დაბრკოლებასთან ურთიერთქმედებამ შესაძლოა ხელი შეუშალოს საზოგადოებრივ ცხოვრებაში ამ პირის სრულ და ეფექტია მონაწილეობას სხვებთან თანაბარ პირობებში.[11]

ამავე კანონის, მე-10 მუხლის თანახმად, შესაძლებლობის შეზღუდვა არის ისეთი მყარი ფიზიკური, ფსიქიკური, ინტელექტუალური ან სენსორული დარღვევები, რომლებიც განაპირობებს ქმედობაუნარიანობის დროებით ან სამუდამო შეზღუდვას. ქმედობაუნარიანობის შეზღუდვის სიმძიმის მიხედვით ქმედობაუნარიანობის შეზღუდვა განისაზღვრება შემდეგი ხარისხით: ა) მსუბუქად გამოხატული; ბ) ზომიერად გამოხატული; გ) მნიშვნელოვნად გამოხატული; დ) მკვეთრად გამოხატული. შესაძლებლობის შეზღუდვის სტატუსის დადგენის საფუძველს კი, წარმოადგენს ქმედობაუნარიანობის ზომიერად, მნიშვნელოვნადდა მკვეთრად გამოხატული შეზღუდვა.

„სამედიცინო-სოციალური ექსპერტიზის შესახებ“ საქართველოს კანონის შესაბამისად, ანატომიური ან გონებრივი დეფექტისა და ორგანიზმის დარღვეული ფუნქციის საკომპენსაციო საშუალებებით უზრუნველყოფის, შრომის სპეციალური ან ინდივიდუალური პირობების შექმნის შემთხვევაში შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირმა, რომლის ქმედობაუნარიანობის შეზღუდვა გამოხატულია მნიშვნელოვნად ან მკვეთრად, შესაძლებელია შეასრულოს სხვადასხვა სახის სამუშაო.[12]

ამავე კანონის თანახმად, შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირის სოციალური დაცვა გულისხმობს, სახელმწიფოს მიერ გარანტირებული მუდმივი ან დროებითი ეკონომიკური, სოციალური და სამართლებრივი ღონისძიებების სისტემას, რომელიც მიზნად ისახავს სათანადო პირობების შექმნას, რათა შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირმა გადალახოს ქმედობაუნარიანობის შეზღუდვა, რომელიც მას შესაძლებლობას მისცემს სხვა მოქალაქეთა მსგავსად მონაწილეობა მიიღოს საზოგადოებრივ საქმიანობასა და ყოფა-ცხოვრებაში.[13]

„სოციალური პაკეტის განსაზღვრის შესახებ“ საქართველოს მთავრობის 2012 წლის 23 ივლისის №279 დადგენილებით დამტკიცებული „სოციალური პაკეტის გაცემის წესი და პირობები“ (შემდეგში - სოციალური პაკეტის გაცემის წესი) განსაზღვრავს საქართველოს ტერიტორიაზე სოციალური პაკეტის ფულადი გასაცემლის (შემდგომში – სოციალური პაკეტი) მოცულობას, მიმღებ პირთა წრეს, დანიშვნისა და გაცემის წესსა და პირობებს.[14]

სოციალური პაკეტის გაცემის წესის მე-2 მუხლის „მ“ პუნქტის თანახმად, სოციალური პაკეტი არის პირის ყოველთვიური ფულადი უზრუნველყოფა ამ წესით დადგენილი ოდენობითა და პირობებით. მე-6 მუხლი კი, ადგენს შეზღუდვებს სოციალური პაკეტის მიღებაზე და დაუშვებლად მიიჩნევს ორი ან მეტი სარგებლის ერთდროულად მიღებას, მათ შორის, სოციალურ პაკეტთან ერთად სახელმწიფო პენსიის მიღებას.

ამდენად, ზემოაღნიშნული ნორმების ანალიზი ცხადყოფს, რომ რეაბილიტაციისა და საზოგადოებაში ინტეგრაციის მიზნით, სახელმწიფო შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირებისთვის სოციალური დახმარებას გასცემს, ყოველთვიური ფულადი უზრუნველყოფის - სოციალური პაკეტის სახით. ამასთან, სახელმწიფო შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირისთვის განკუთვნილი სოციალური დახმარების გაცემას წყვეტს, იმ შემთხვევაში თუ შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირი მიაღწევს საპენსიო ასაკს და მიიღებს ასაკით გათვალისწინებულ კუთვნილ პენსიას.

რაც შეეხება ასაკის გამო პენსიას, მისი მიზანია საქართველოს კონსტიტუციით გარანტირებული საქართველოს ხანდაზმულ მოქალაქეთა სოციალურ-ეკონომიკური უფლებების რეალიზაცია.[15] პენსიაზე უფლებას კაცი მოიპოვებს 65 წლის ასაკიდან, ხოლო ქალების შემთხვევაში - 60 წლიდან.[16]

საქართველოში ბოლო პერიოდში განხორციელებული საპენსიო რეფორმის შემდგომ ქვეყანაში მოქმედებს ასაკით პენსიის მიღების ორი წყარო: სოციალური პენსია და დაგროვებითი პენსია. დაგროვებით პენსიასთან დაკავშირებული სამართლებრივი ურთიერთობები სახელმწიფო პენსიითა და სახელმწიფო კომპენსაციით უზრუნველყოფისაგან დამოუკიდებლად წარიმართება.[17]

დაგროვებითი საპენსიო სქემა არის შენატანის საპენსიო სქემა.[18] მის პირობებში საპენსიო აქტივები, რომლებიც აისახება პენსიის მიმღების ინდივიდუალურ საპენსიო ანგარიშზე, მისი საკუთრებაა, რომლის განკარგვის უფლება წარმოიშობა მხოლოდ საპენსიო ასაკის მიღწევისას ან ამ კანონით გათვალისწინებულ სხვა შემთხვევებში.[19]

თუმცა, მოცემული მომენტისთვის დაგროვებითი საპენსიო სქემის მოქმედება ერთგვაროვანი არ არის ასაკით პენსიის მიმღებთათვის. კერძოდ, დასაქმებულისთვის, რომელიც შესაბამისი ცვლილებების ამოქმედებისას[20] იყო 40 წლის და მეტის, დაგროვებით საპენსიო სქემაში ჩართვა ნებაყოფლობითი იყო,[21] ხოლო დასაქმებულს, რომელსაც კანონის ამოქმედებამდე შეუსრულდა 60 წელი (ქალის შემთხვევაში − 55 წელი), არ შეეძლო დაგროვებით საპენსიო სქემაში მონაწილეობა და შესაბამისად, მისით სარგებლობა.[22]

დაგროვებით საპენსიო სქემა 2018 წლიდან ამოქმედდა, ამდენად, არსებული მოცემულობით, დღეს საპენსიო ასაკს მიღწეული შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირები ვერ იღებენ ვერც დაგროვებით პენსიას. ვინაიდან მათ არ ჰქონდათ დაგროვებით საპენსიო სქემაში ჩართვის უფლება ასაკის გამო. ამგვარად, იმ პირობებში როდესაც საქართველოში დღესდღეობით ასაკით პენსიის მიმღები პირების მიმართ არ მოქმედებს დაგროვებითი პენსიის სქემა, მიუთითებს, რომ სოციალური დაცვის გარანტია მინიმალურია - ძირითადად სოციალურ პენსიაზეა დამოკიდებული ხანდაზმული მოსახლეობის ეკონომიკური და სოციალური მდგომარეობა.

საქართველოს სახალხო დამცველის 2017 წლის სპეციალური ანგარიშის მიხედვით, შრომის უფლების რეალიზება შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირებისთვის არსებითი გამოწვევაა, რამდენადაც მკვეთრად დაბალია შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირების დასაქმების მაჩვენებელი. ასევე კვლევის შედეგად ცხადი გახდა, რომ სახელმწიფოს სათანადოდ ვერ უზრუნველყოფს შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირთა შრომის უფლების რეალიზებას სამართლებრივი გარანტიების, პრაქტიკული ხელშეწყობისა და აღსრულების ეფექტური მექანიზმების ნაკლებობის გამო.[23]

არსებითია იმ გამოწვევებზე ყურადღების გამახვილება, რაც ზრდის შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირისა და მისი ოჯახისთვის ხარჯებს. კერძოდ, სახალხო დამცველის სპეციალური ანგარიშის მიხედვით, შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირებისთვის არსებითია ბევრი გამოწვევა, მათ შორისაა, არაადაპტირებული ფიზიკური გარემო, შედეგად კი შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირებს „არ უღირთ“ დასაქმება, რამდენადაც მიღებული გასამრჯელო ნაკლებია ტრანსპორტირების ხარჯებზე.[24]

გაეროს შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირთა უფლებების კონვენცია ავალდებულებს სახელმწიფოებს, რომ შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირებთან მიმართებით დაიცვას შემდეგი ძირითადი უფლებები: ცხოვრების ადეკვატური სტანდარტი და სოციალური დაცვა; სიცოცხლის უფლება; ჯანმრთელობის უფლება. შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირებს კი ამგვარი მოწესრიგების პირობებში, სწორედ ხსენებული უფლებები ეზღუდებათ.

კანონმდებლობა აღიარებს, როგორც შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირის, ისე ხანდაზმული პირის განსხვავებულ საჭიროებებს და ცალ-ცალკე განსაზღვრავს მათი საჭიროებების დაკმაყოფილების სხვადასხვა საშუალებებს.

თუმცა სადავო მოწესრიგება უგუვებელყოფს ხანდაზმული შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირის საჭიროებებს - ერთი მხრივ დაძლიოს მის წინაშე არსებული გარემოს, საზოგადოების მიერ შექმნილი ხელოვნური ბარიერები და დაფაროს სპეციფიკურად შეზღუდული შესაძლებლობიდან გამომდინარე ხარჯები, მეორე მხრივ ასაკის მატებისას შრომისუნარიანობის შეზღუდვის გამო ჩაანაცვლოს მანამდე არსებული შემოსავალი და დაფაროს ასაკის მატების გამო, ჯანმრთელობის დაცვასთან დაკავშირებული ხარჯები.

ამდენად სადავო მოწესრიგება, ხანდაზმული შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირის საჭიროებების და მის წინაშე არსებული დაბრკოლებების მხოლოდ ნაწილობრივ გადალახვას ისახავს მიზნად - კერძოდ მას არჩევანის წინაშე აყენებს, ან გადალახოს შესაძლებლობის შეზღუდვიდან გამომდინარე მის წინაშე არსებული დაბრკოლებები, ან უპასუხოს იმ საჭიროებებს რაც ხანდაზმულობის გამო მის წინაშე დგება.

ამიტომ, მიგვაჩნია, რომ სადავო ნორმა დისკრიმინაციულია, ვინაიდან მისი მოქმედების პირობებში, ხანდაზმული შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირის განსაკუთრებული საჭიროებების უგუვებელყოფის გზით, თანაბარი მოპყრობაა დადგენილი არსებითად უთანასწორო პირებს შორის.

თანასწორობის უფლება

საქართველოს კონსტიტუციის მე-11 მუხლის პირველი პუნქტი განამტკიცებს სამართლის წინაშე ყველას თანასწორობის პრინციპს. აღნიშნული კონსტიტუციური ნორმით აკრძალულია დისკრიმინაცია რასის, კანის ფერის, სქესის, წარმოშობის, ეთნიკური კუთვნილების, ენის, რელიგიის, პოლიტიკური ან სხვა შეხედულებების, სოციალური კუთვნილების, ქონებრივი ან წოდებრივი მდგომარეობის, საცხოვრებელი ადგილის ან სხვა ნიშნის მიხედვით. ამასთან, საქართველოს კონსტიტუციის მე-11 მუხლის მე-4 პუნქტი ცალკე გამოჰყოფს სახელმწიფოს პოზიტიურ ვალდებულებას შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირთა უფლებებისა და ინტერესების რეალიზებისათვის განსაკუთრებულ პირობების შექმნის კუთხით.

საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით, „თანასწორობის ფუნდამენტური უფლების დამდგენი ნორმა წარმოადგენს თანასწორობის უნივერსალურ კონსტიტუციურ ნორმა-პრინციპს, რომელიც ზოგადად გულისხმობს ადამიანების სამართლებრივი დაცვის თანაბარი პირობების გარანტირებას. კანონის წინაშე თანასწორობის უზრუნველყოფის ხარისხი ობიექტური კრიტერიუმია ქვეყანაში დემოკრატიისა და ადამიანის უფლებების უპირატესობით შეზღუდული სამართლის უზენაესობის ხარისხის შეფასებისათვის. ამდენად, ეს პრინციპი წარმოადგენს დემოკრატიული და სამართლებრივი სახელმწიფოს როგორც საფუძველს, ისე მიზანს.“[25]

საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით, ნებისმიერი უფლების აღიარება აზრს დაკარგავს მასზე თანაბარი წვდომის გარანტირებული შესაძლებლობის გარეშე. ადამიანებისთვის სასიცოცხლოდ აუცილებელია განცდა, რომ მათ სამართლიანად ეპყრობიან.[26] თანასწორობის იდეა ემსახურება შესაძლებლობების თანასწორობის უზრუნველყოფას, ანუ ამა თუ იმ სფეროში ადამიანების თვითრეალიზაციისთვის ერთნაირი შესაძლებლობების გარანტირებას.[27]

ხოლო, საქართველოს კონსტიტუციის მე-11 მუხლის მე-4 პუნქტის შესაბამისად, „სახელმწიფო ქმნის განსაკუთრებულ პირობებს შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირთა უფლებებისა და ინტერესების რეალიზებისათვის. შესაბამისად, აღნიშნული კონსტიტუციური დებულება ადგენს სახელმწიფოს პოზიტიურ ვალდებულებას, ყოველ კონკრეტულ შემთხვევაში განახორციელოს აუცილებელი, შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირთა საჭიროებებზე მორგებული ღონისძიებები და ამგვარად უზრუნველყოს შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირთა უფლებებისა და ინტერესების რეალიზება.“[28]

საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით, „კანონის წინაშე თანასწორობის უფლება არ გულისხმობს, ბუნებისა და შესაძლებლობების განურჩევლად, ყველა ადამიანის ერთსა და იმავე პირობებში მოქცევას. მისგან მომდინარეობს მხოლოდ ისეთი საკანონმდებლო სივრცის შექმნის ვალდებულება, რომელიც ყოველი კონკრეტული ურთიერთობისათვის არსებითად თანასწორთ შეუქმნის თანასწორ შესაძლებლობებს, ხოლო უთანასწოროებს - პირიქით.“[29] ზოგადად, სამართლის წინაშე თანასწორობის უფლება იზღუდება, როდესაც კანონმდებელი დიფერენცირებულ მდგომარეობაში აქცევს არსებითად თანასწორ პირებს. საკონსტიტუციო სასამართლოს პრაქტიკაში ასევე გვხვდება შემთხვევები, როდესაც სასამართლომ კანონმდებლის მიერ თანაბარი მოპყრობა თანასწორობის კონსტიტუციური უფლების შეზღუდვად მიიჩნია,[30] ვინაიდან იგი არსებითად უთანასწორო პირების მიმართ ხორციელდებოდა. ამდენად, „თანასწორობის უფლების მიზანია, პირები აღჭურვოს მსგავსი უფლებებითა და ვალდებულებებით, ხოლო რიგ შემთხვევებში, ასევე დააბალანსოს მათი ბუნებიდან მომდინარე ფაქტობრივი უთანასწორობა და არსებითად უთანასწორო პირებს განსხვავებული უფლება-ვალდებულებები დაუდგინოს. (...) სასამართლომ უნდა შეაფასოს ერთნაირ მდგომარეობაში მყოფ პირებს რამდენად მისცა ერთნაირი შესაძლებლობები კანონმდებელმა ან/და ხომ არ უნდა მიეცა კანონმდებელს სხვადასხვა შესაძლებლობები პირთა არსებითად უთანასწორობის გამო.“[31]

მოცემულ შემთხვევაში, იმის გარკვევისათვის, სადავო ნორმა იწვევს თუ არა დიფერენცირებულ მოპყრობას, უნდა დადგინდეს პირთა წრე, ვისზეც უშუალოდ ვრცელდება სადავო ნორმის რეგულირება. საქართველოს კონსტიტუციის მე-11 მუხლის ფარგლებში მსჯელობის შესაძლებლობისთვის, „საკონსტიტუციო სასამართლომ, პირველ რიგში, უნდა გაარკვიოს: ა) სადავო ნორმა ეხება თუ არა არსებითად უთანასწორო პირებს და ბ) ადგენს თუ არა მათ მიმართ თანაბარ მოპყრობას.“[32]

სადავო ნორმა, საპენსიო ასაკს მიღწეულ შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირებისთვის და მასთან არსებითად უთანასწორო პირებისთვის, ერთნაირი სოციალური უზრუნველყოფით სარგებლობას ადგენს. კერძოდ: 1) თუ ხანდაზმული შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირი მიიღებს ასაკით პენსიას, ის დაკარგავს სოციალურ პაკეტს, რის გამოც ნორმაშემოქმედი მას უთანაბრებს იმ ხანდაზმულ პირს, რომელსაც შეზღუდული შესაძლებლობა არ გააჩნიათ და ორივესთვის ერთნაირ - მხოლოდ პენსიის მიღების უფლებას ადგენს; 2) ხოლო, თუ ხანდაზმული შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირი მიიღებს სოციალურ პაკეტს, ის დაკარგავს ასაკის გამო პენსიის მიღების უფლებას, რის გამო ის უთანაბრდება იმ შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირებს, რომლებსაც არ მიუღწევიათ საპენსიო ასაკისთვის.

როგორც უკვე აღვნიშნეთ, ადამიანებს შესაძლებლობის შეზღუდვიდან გამომდინარე და ხანდაზმულობიდან გამომდინარე ერთმანეთისგან სრულიად განსხვავებული საჭიროებები გააჩნიათ. აქედან გამომდინარე, მათი საჭიროებების ხასიათის გათვალისწინებით, პირთა ეს ჯგუფები მოცემული სამართალურთიერთობის მიზნებისთვის განხილულ უნდა იქნენ არსებითად უთანასწოროდ.

აღნიშნულ პირთა მიმართ გასაჩივრებული ნორმით დადგენილი მოწესრიგება - ან მხოლოდ სოციალური პაკეტით ან მხოლოდ ასაკით პენსიის მიღების შესაძლებლობა, არსებითად არათანასწორი პირების მიმართ თანასწორ მოპყრობად უნდა ჩაითვალოს.

აქვე აღსანიშნავია, რომ დიფერენცირებული მოპყრობა a priori დისკრიმინაციას არ ნიშნავს. „დიფერენცირებული მოპყრობისას ერთმანეთისგან უნდა განვასხვაოთ დისკრიმინაციული დიფერენციაცია და ობიექტური გარემოებებით განპირობებული დიფერენციაცია. განსხვავებული მოპყრობა თვითმიზანი არ უნდა იყოს. დისკრიმინაციას ექნება ადგილი, თუ დიფერენციაციის მიზეზები აუხსნელია, მოკლებულია გონივრულ საფუძველს.“[33]

სადავო ნორმის მოქმედების პირობებში, საპენსიო ასაკს მიღწეული შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირს შეუძლია ისარგებლოს მხოლოდ ერთი სოციალური დახმარებით. მიუხედავად იმისა, რომ მას ხანდაზმულობის გარდა, გააჩნია შეზღუდული შესაძლებლობა, სხვა ხანდაზმული პირების მსგავსად მიიღებს მხოლოდ პენსიას, ან პენსიის ნაცვლად შეზღუდული შესაძლებლობის გამო სოციალურ პაკეტს, იმ შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირების მსგავსად ვინც არ არის საპენსიო ასაკს მიღწეული.

როგორც უკვე მივუთითეთ, ხანდაზმული შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირის განსაკუთრებული საჭიროებების გათვალისწინებით, პირთა დასახელებული ჯგუფები მოცემული სამართალურთიერთობის მიზნებისთვის განხილულ უნდა იქნენ არსებითად უთანასწოროდ. ამასთანავე, თავად ნორმაშემოქმედიც აღიარებს შესადარებელ პირებს შორის არსებით სხვაობას, ვინაიდან კანონმდებლობითაც ცალ-ცალკეა განსაზღვრული სხვადასხვა სახის სოციალური დახმარება - შეზღუდული შესაძლებლობების გამო - სოციალური პაკეტი, რომლის მიზანია შეზღუდული შესაძლებლობიდან გამომდინარე არსებული ბარიერების გადალახვა, ხოლო ასაკის გამო - პენსია, რომლის მიზანია შრომისუუნარობიდან გამომდინარე ანაზღაურების შენარჩუნება და ასაკის მატებიდან გამომდინარე არსებული ჯანმრთელობის პრობლემების უზრუნველყოფა. თუმცა, არაგონივრული პირობის დადგენით, თანაბარ მდგომარეობაში აყენებს არსებითად უთანასწორო პირებს.

ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, გასაჩივრებული ნორმით დადგენილი წესი, აზრს უკარგავს საპენსიო ასაკს მიღწეული შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირის მიერ პენსიის მიღების შესაძლებლობას.

საქართველოს კონსტიტუციის მე-11 მუხლის პირველი პუნქტით გარანტირებული სამართლის წინაშე თანასწორობის უფლება არ არის აბსოლუტური და შესაძლებელია, დემოკრატიულ სახელმწიფოში მისი შეზღუდვა. საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით, „დიფერენცირებული მოპყრობისას ერთმანეთისაგან უნდა განვასხვაოთ დისკრიმინაციული დიფერენციაცია და ობიექტური გარემოებებით განპირობებული დიფერენციაცია. განსხვავებული მოპყრობა თვითმიზანი არ უნდა იყოს. დისკრიმინაციას ექნება ადგილი, თუ დიფერენციაციის მიზეზები აუხსნელია, მოკლებულია გონივრულ საფუძველს. მაშასადამე, დისკრიმინაცია არის მხოლოდ თვითმიზნური, გაუმართლებელი დიფერენციაცია, სამართლის დაუსაბუთებელი გამოყენება კონკრეტულ პირთა წრისადმი განსხვავებული მიდგომით. შესაბამისად, თანასწორობის უფლება კრძალავს არა დიფერენცირებულ მოპყრობას ზოგადად, არამედ მხოლოდ თვითმიზნურ და გაუმართლებელ განსხვავებას.“[34]

დიფერენცირებული მოპყრობის კონსტიტუციურობის შეფასებისთვის მნიშვნელოვანია დიფერენციაციის ნიშანი. მოცემულ შემთხვევაში დიფერენცირების ნიშნებად უნდა მივიჩნიოთ 1) შეზღუდული შესაძლებლობა (როდესაც შესადარებელ პირებს წარმოადგენენ ხანდაზმული პირები, რომელთან ნაწილს გააჩნია შესაძლებლობის შეზღუდვა) და 2) საპენსიო ასაკი (როდესაც შესადარებელ პირებს წარმოადგენენ შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირები, რომელთან ნაწილი არის საპენსიო ასაკს მიღწეული.

კონსტიტუციის 2017 წლამდე არსებული რედაქციით თანასწორობის უფლება განმტკიცებული იყო მე-14 მუხლით, რომლის თანახმად „ყველა ადამიანი დაბადებით თავისუფალია და კანონის წინაშე თანასწორია განურჩევლად რასისა, კანის ფერისა, ენისა, სქესისა, რელიგიისა, პოლიტიკური და სხვა შეხედულებებისა, ეროვნული, ეთნიკური და სოციალური კუთვნილებისა, წარმოშობისა, ქონებრივი და წოდებრივი მდგომარეობისა, საცხოვრებელი ადგილისა.“ აღნიშნული ნორმის მოქმედების პირობებში, სასამართლომ, შეზღუდული შესაძლებლობა, ვინაიდან ის არ იყო მოთავსებული კონსტიტუციის მე-14 მუხლის ჩამონათვალში, არ მიიჩნია კონსტიტუციის მე-14 მუხლით განსაზღვრულ დიფერენცირების კლასიკურ ნიშანად.[35]

საქართველოს კონსტიტუციაში განხორციელებული ცვლილებების შედეგად, არსებითად შეიცვალა თანასწორობის უფლების დამდგენი ნორმის შინაარსი და ფორმულირება, რომლის მოქმედი რედაქციით ცალკე არის გამოყოფილი შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირთა განსაკუთრებული საჭიროებები. რაც თავის მხრივ, გამოძახილია ჩვენს საზოგადოებაში, შეზღუდული შესაძლებლობის ნიშნით დისკრიმინაციის მწვავე პრობლემის და მასთან ბრძოლის განსაკუთრებული საჭიროების. სასამართლოს განმარტებით, „ისტორიულად, კონსტიტუციებში ხდებოდა იმ ნიშნების ჩამოთვლა, რომელთა მიხედვით, ადამიანთა ჯგუფებს აერთიანებდა მათთვის დამახასიათებელი პირადი, ფიზიკური თვისებები, კულტურული ნიშნები ან სოციალური კუთვნილება. ამ ნიშნების კონსტიტუციებში ჩამოთვლა ხდებოდა ზუსტად მათ საფუძველზე ადამიანების დისკრიმინაციის დიდი გამოცდილების არსებობის და, ამასთან, ასეთი მოპყრობის გაგრძელების შიშის გამო (საპასუხოდ).“[36]

აღნიშნულიდან გამომდინარე, მიგვაჩნია, რომ შეზღუდული შესაძლებლობა წარმოადგენს საქართველოს კონსტიტუციის მე-11 მუხლით განსაზღვრულ კლასიკურ ნიშანს და არსებობს დიფერენცირების კლასიკური ნიშნის საფუძვლით მკაცრი ტესტის გამოყენების წინაპირობა. გარდა აღნიშნულისა, სადავო ნორმა ითვალისწინებს უფლებაში მაღალი ინტენსივობით ჩარევას, ვინაიდან, ხანდაზმული შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირი სრულად კარგავს სოციალური პაკეტის მიღების უფლებას, თუ ის მისი ასაკისთვის გათვალისწინებულ პენსიას მიიღებს, განსხვავებით სხვა შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირებისაგან.

უფლების შეზღუდვის შეფასების მკაცრი ტესტი გულისხმობს თანაზომიერების პრინციპის გამოყენებას. ამასთანავე, ამ ტესტის ფარგლებში ლეგიტიმური მიზნის დასაბუთებისას საჭიროა იმის მტკიცება, რომ სახელმწიფოს მხრიდან ჩარევა არის აბსოლუტურად აუცილებელი, არსებობს „სახელმწიფოს დაუძლეველი ინტერესი.“[37]

განცხადების განხილვის ფარგლებში, საკითხის სრულყოფილად შესწავლის მიზნით, სახალხო დამცველის აპარატმა ინფორმაცია გამოითხოვა საქართველოს ოკუპირებული ტერიტორიებიდან დევნილთა, შრომის, ჯანმრთელობისა და სოციალური დაცვის სამინისტროსგან.[38] სამინისტრომ სადავო ნორმის ლეგიტიმურ მიზანთან დაკავშირებით წარმოადგინა ორი ძირითადი არგუმენტი: საბიუჯეტო სახსრების ამოწურვადობა, მათი განაწილების საკითხში სახელმწიფოს ფართო მიხედულების ფარგლები, ასევე სამართლებრივ ბაზაში ერთიანი მიდგომის აუცილებლობა და მანამდე მოქმედი პრინციპების ანალოგიური ნორმებს განსაზღვრა.[39]

უფრო დეტალურად, სამინისტრო მიუთითებს, რომ სახელმწიფო ბიუჯეტის შესახებ საქართველოს კანონის თანახმად, საპენსიო უზრუნველყოფისათვის (პენსია, კომპენსაცია, სოციალური პაკეტი) გათვალისწინებულია 2.6 მლრდ. ლარზე მეტი. შესაბამისად, ორი საფუძვლით პენსიის და სოციალური პაკეტის ან პენსიის და სახელმწიფო კომპენსაციის მიღება გამოიწვევს საბიუჯეტო ასიგნებების მნიშვნელოვან ზრდას.[40]

სამინისტროს მითითებით, დადგენილების ლოგიკა, რომ შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირისთვის გამორიცხოს რამდენიმე გასაცემლის მიღება, ემყარება მანამდე და დღეს მოქმედ კანონებს. საქართველოს პარლამენტის მიერ 2005 წლის 23 დეკემბერს მიღებულ იქნა „სახელმწიფო პენსიის შესახებ“ საქართველოს კანონი (ძალაშია 2006 წლის 1 იანვრიდან), რომლითაც განსაზღვრული იყო პენსიის დანიშვნის საფუძვლები (საპენსიო ასაკის მიღწევა, შეზღუდული შესაძლებლობის სტატუსის დადგენა, მარჩენალის გარდაცვალება) და მე-6 მუხლით დადგენილი იყო პენსიის მიღების უფლების პირობები, რომლის თანახმადაც, ორი ან მეტი საფუძვლით პენსიის მიღების უფლების წარმოშობის შემთხვევაში პირს პენსია ენიშნებოდა მხოლოდ ერთი საფუძვლით, მისივე არჩევით. სამინისტროს განმარტებით, ანალოგიური მიდგომა არსებობდა და დღესაც მოქმედია „სახელმწიფო კომპენსაციისა და სახელმწიფო აკადემიური სტიპენდიის შესახებ“ საქართველოს კანონით გათვალისწინებულ ნორმებში, რომლის თანახმადაც, სახელმწიფო კომპენსაციის მიღება გამორიცხავს პენსიის მიღების უფლებას. თუ პირს ერთდროულად წარმოეშობა ამ კანონითა და „სახელმწიფო კომპენსაციისა და სახელმწიფო აკადემიური სტიპენდიის შესახებ“ საქართველოს კანონით გათვალისწინებული უფლება, მას აქვს მხოლოდ ერთი კანონით მინიჭებული სარგებლის მიღების უფლება, მისივე არჩევით.[41]

სამინისტროს განმარტებით, 2012 წელს ასევე საქართველოს პარლამენტის მიერ „სახელმწიფო პენსიის შესახებ“ საქართველოს კანონში შეტანილი ცვლილების მიხედვით, პენსიაზე უფლების წარმოშობის საფუძვლად განისაზღვრა მხოლოდ საპენსიო ასაკის მიღწევა (ქალებისათვის - 60 წელი, მამაკაცებისათვის - 65 წელი). საქართველოს მთავრობას და შესაბამის სამინისტროს დაევალა ამ კანონის ამოქმედებისათვის საჭირო სამართლებრივი აქტების მიღება/გამოცემა. „საქართველოს 2012 წლის სახელმწიფო ბიუჯეტის შესახებ“ საქართველოს კანონის თანახმად კი, საქართველოს მთავრობას დაევალა საპენსიო ასაკის პირების გარდა, სხვა პირების სოციალური პაკეტით უზრუნველყოფის მიზნით შესაბამისი ღონისძიებების გატარება და 2012 წლის 1 სექტემბრიდან „სოციალურ პაკეტში“ შემავალი ფულადი გასაცემლების დაფინანსება. აღნიშნულიდან გამომდინარე, საქართველოს მთავრობის 2012 წლის 23 ივლისის № 279 დადგენილებით დამტკიცდა „სოციალური პაკეტის გაცემის წესი და პირობები“.

შესაბამისად, სამინისტროს განმარტებით, შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირთა სოციალური პაკეტით უზრუნველყოფისას, გათვალისწინებული იქნა სამართლებრივ ბაზაში ერთიანი მიდგომის აუცილებლობა და შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირთა სოციალური პაკეტით უზრუნველყოფისას განისაზღვრა „სოციალური პაკეტის განსაზღვრის შესახებ“ საქართველოს მთავრობის 2012 წლის 23 ივლისის N279 დადგენილების ამოქმედებამდე „სახელმწიფო პენსიის შესახებ“ საქართველოს კანონში და „სახელმწიფო კომპენსაციისა და სახელმწიფო აკადემიური სტიპენდიის შესახებ“ საქართველოს კანონში არსებული პრინციპების ანალოგიური ნორმები.

აუცილებელია აღინიშნოს, რომ სამართლებრივ ბაზაში ერთიანი მიდგომის არსებობა თავისთავად გამართლება და ლეგიტიმური ინტერესი არ შეიძლება იყოს, ვიანიდან ზოგადად ნორმის დისკრიმინაციულობის მიზეზი შეიძლება სწორედ არსებითად განსხავებული საჭიროებების მქონე პირთა მიმართ ერთნაირი მოპყრობა იყოს. მეტიც, ლეგიტიმურმა ინტერესმა განაპირობოს სხვადასხვაგვარი წესის დადგენის საჭიროება არსებითად არათანასწორი პირების მიმართ.

რაც შეეხება უშუალოდ, საბიუჯეტო რესურსის ამოწურვადობას და მისი ოპტიმალური ხარჯვის ინტერესს, საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით, „სახელმწიფოს ფისკალური და ეკონომიკური უსაფრთხოება მნიშვნელოვან ლეგიტიმურ ინტერესს წარმოადგენს და მისთვის საფრთხის შექმნა, თავისთავად, ვერ იქნება მოაზრებული ადამიანის რომელიმე ძირითადი უფლებით დაცული სფეროს ნაწილად. (...) ამ პროცესში ხარჯების ოპტიმიზაციისა და, მათ შორის, გონივრული ბალანსის დაცვის მიზნით დადგენილი გარკვეული შეზღუდვები შესაძლებელია, რიგ შემთხვევებში, გამართლებული იყოს, თუმცა იმ შემთხვევაში, როდესაც სამართალურთიერთობა უკავშირდება არსებული საბიუჯეტო რესურსების თანაბრად გადანაწილებას არსებითად თანასწორი სუბიექტებისათვის, თავისთავად, საბიუჯეტო სახსრების დაზოგვის ინტერესი ვერ გამოდგება საქართველოს კონსტიტუციის მე-14 მუხლით დაცული კანონის წინაშე თანასწორობის უფლების შეზღუდვის რაციონალურობის მტკიცების საფუძვლად.“[42] ანუ, როდესაც დისკრიმინაციის გარეშე საბიუჯეტო რესურსის განაწილების საკითხი წყდება, კანონმდებელმა არსებული რესურსი უნდა გაანაწილოს იმგვარად, რომ არ დაარღვიოს თანასწორობის პრინციპი.

ამდენად, საბიუჯეტო რესურსის განკარგვის დისკრიმინაციულობაზე მსჯელობისას საბიუჯეტო რესურსის დაზოგვა არ შეიძლება იყოს თავისთავად ლეგიტიმური გამართლება, მით უმეტეს როდესაც საკითხი ფასდება მკაცრი შეფასების ტესტის სტანდარტით.

გარდა აღნიშნულისა, შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირებისთვის სოციალური დახმარებით, ხოლო ხანდაზმული ადამიანების პენსიით უზრუნველყოფა უბრალო პრივილეგიად არ შეიძლება იქნეს მიჩნეული, რომელსაც სახელმწიფო კეთილი ნების საფუძველზე გასცემს.

საპენსიო ასაკს მიღწეული მოსახლეობისთვის პენსიას არსებითი მნიშვნელობა აქვს. საქართველოს კონსტიტუციით გათვალისწინებულია სოციალური სახელმწიფოს იდეა, რომელიც, მათ შორის, გულისხმობს სახელმწიფოს ზრუნვას ადამიანის ჯანმრთელობაზე, სოციალურ დაცვაზე, საარსებო მინიმუმით უზრუნველყოფაზე.[43] თავის მხრივ, ასაკობრივი პენსიის მიმღებისთვის შესაბამისი ბენეფიტი გულისხმობს ღირსების უფლების, ჯანმრთელობის უფლების რეალიზებას, საარსებო მინიმუმით უზრუნველყოფას. სახელმწიფომ უნდა უზრუნველყოს ხანდაზმულთა საზოგადოებაში სრული ინტეგრაცია და ჩართულობა, სოციალური დაცვის სისტემის მოწესრიგება, ყველა ასაკში ცხოვრების ხარისხის უზრუნველყოფის და დამოუკიდებელი ცხოვრების (მათ შორის, ჯანმრთელობისა და კეთილდღეობის) ხელშეწყობა.[44]

ზოგადად ასაკის მატების თანმდევი შედეგია ადამიანის ფიზიკური ამტანობის შესუსტება და გარკვეული უნარების დაქვეითება, შესაბამისად ასაკის მატება ზეგავლენას ახდენს ადამიანის შრომით უნარებზე, განსაკუთრებით მის ფიზიკურ შესაძლებლობებზე. ამდენად, შრომისუნარიანობის დაკარგვასთან ერთად ადამიანი კარგავს ანაზღაურების მიღების შესაძლებლობასაც, ამიტომ იმისთვის რომ მან პირველადი მინიმალური საჭიროებები (მათ შორის, საკვებით და საჭირო მედიკამენტებით უზრუნველყოფა) დაიკმაყოფილოს აუცილებელია მიიღოს ასაკობრივი პენსია. სხვაგვარად შესაძლოა, კითხვის ნიშნის ქვეშ დადგეს თავად ადამიანის არსებობაც კი. ამასთან, საქართველოს ასაკით პენსიის შესახებ სისტემა ეფუძნება იმ დათქმას, რომ ხანდაზმული ადამიანები ჯანმრთელობის დაცვასთან დაკავშირებული ხარჯების გამო მეტ სოციალურ გარანტიებს საჭიროებენ.[45]

რაც შეეხება შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირებისთვის განკუთვნილ სოციალურ პაკეტს, ის აუცილებელია იმ ხარჯების დასაფარად, რაც გარემოში და საზოგადოებაში არსებული დაბრკოლებების გადასალახად ესაჭიროებათ. რათა სხვების თანაბრად მონაწილეობა მიიღონ საზოგადოებრივ ცხოვრებაში, რაც აგრეთვე განსაკუთრებული ყურადღების ღირსია. შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირებს სერიოზული დაბრკოლებები ექმნებათ საზოგადოებრივი ცხოვრების ამა თუ იმ ასპექტში მონაწილეობისას. ამასთანავე, შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირთა უფლებებისა და ინტერესების რეალიზების ვალდებულებაზე პირდაპირ მიუთითებს საქართველოს კონსტიტუციის მე-11 მუხლი მე-4 პუნქტი.

როგორც აღინიშნა, განსახილველ შემთხვევაში სადავო ნორმით დადგენილი დიფერენცირება უნდა აკმაყოფილებს მკაცრი შეფასების ტესტის მოთხოვნებს, კერძოდ კი, უნდა არსებობდეს დაუძლეველი საჯარო ინტერესი. ამასთან, უნდა აღინიშნოს, რომ განსახილველ შემთხვევაში, იმ პირობებში როდესაც სახელმწიფო, უფლებამოსილია არსებული რესურსი გადაანაწილოს თანასწორობის პრინციპის დაცვით, რომელიც თანხვედრაში იქნება სახელმწიფოს ფისკალურ და ეკონომიკურ ინტერსებთან, დაუძლეველ ინტერესზე მითითება გაუმართლებელია. ამდენად, საბიუჯეტო სახსრების დაზოგვის ინტერესი არ გამოდგება სადავო ნორმებით დადგენილი შეზღუდვის მიზნებისთვის დაუძლეველ საჯარო ინტერესად.

ამდენად, არ არსებობს სადავო ნორმებით დადგენილი დიფერენციაციის აბსოლუტურად აუცილებელი ან/და უფლებაში ამგვარი ჩარევის დაუძლეველი საჯარო ინტერესი. შესაბამისად, სადავო ნორმით დადგენილი წესი დისკრიმინაციულია და ეწინააღმდეგება საქართველოს კონსტიტუციის მე-11 მუხლის პირველი პუნქტის მოთხოვნებს.

რაც შეეხება საქართველოს კონსტიტუციის მე-11 მუხლის მე-4 პუნქტით გათვალისწინებული სახელმწიფოს მიერ განსაკუთრებული პირობების შექმნის ვალდებულების დარღვევას,სახელმწიფომ საქართველოს კონსტიტუციის მე-11 მუხლის მე-4 პუნქტით პოზიტიური ვალდებულება იკისრა, რომ ეფექტიან და შესაბამის ზომებს მიიღებს, რათა ხელი შეუწყოს შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირების უფლებების რეალიზებას, ასევე, მათ სრულ ინკლუზიასა და მონაწილეობას საზოგადოებრივ ცხოვრებაში. „განსაკუთრებული პირობების“ შექმნით, სახელმწიფო იღებს ვალდებულებას, არსებული რესურსების მაქსიმალურად გამოყენებისა და საჭიროების შესაბამისად, მიიღოს ყველა ზომა აღნიშნულ უფლებათა სრული დაცვის სისტემატური, პროგრესირებადი უზრუნველყოფისათვის.

სახელმწიფო, განსაკუთრებული პირობების უზრუნველყოფის ვალდებულების ფარგლებში, განსაკუთრებულად უნდა ზრუნავდეს ხანდაზმული შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირებზე გადალახონ ქმედობაუნარიანობის შეზღუდვა. ჩვენ შემთხვევაში კი, შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირის საპენსიო ასაკს მიღწევა იწვევს, მისთვის სოციალური გარანტიების წართმევას, რასაც ცალსახად ნეგატიური გავლენა აქვს მათი მინიმალური პირობებით უზრუნველყოფის პროცესზე.

შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირების ჯგუფი, ასევე ხანდაზმული ადამიანების ჯგუფი, ერთმანეთისგან დამოუკიდებლად, მნიშვნელოვანი სოციალური და ეკონომიკური მოწყვლადობის წინაშე დგანან. სახელმწიფოს აქვს ვალდებულება, რომ ძალისხმევა გაწიოს ორივე ჯგუფის ღირსეული ცხოვრების დონის უზრუნველყოფისთვის. იმ ადამიანებთან მიმართებით კი, რომლებიც ორივე ჯგუფის ნიშანს აერთიანებს - არის შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირი და ხანდაზმული - მათი გაზრდილი საჭიროებების ფონზე სახელმწიფომ ადეკვატური პოლიტიკა უნდა გაატაროს.

ამდენად, კონსტიტუციის მე-11 მუხლის მე-4 პუნქტით დადგენილი პოზიტიური ვალდებულების ფარგლებში, სახელმწიფო ვალდებულია, მაშინაც უზრუნველყოს შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირი სოციალური გარანტიებით, როდესაც ის ასაკით პენსიას იღებს. ყოველივე ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, სადავო ნორმებით დადგენილი წესი ეწინააღმდეგება ასევე, კონსტიტუციის მე-11 მუხლის მე-4 პუნქტით დადგენილ ვალდებულებას.

[1] საქართველოს სახალხო დამცველის 2020 წლის საპარლამენტო ანგარიში „საქართველოში ადამიანის უფლებათა და თავისუფლებათა დაცვის მდგომარეობის შესახებ“, გვ. 170, ხელმისაწვდომია: < https://bit.ly/3jnkOQF>;

[2] „სოციალური პაკეტის განსაზღვრის შესახებ“ საქართველოს მთავრობის 2012 წლის 23 ივლისის №279 დადგენილებით დამტკიცებული „სოციალური პაკეტის გაცემის წესისა და პირობების“ მე-6 მუხლის პირველი პუნქტის „ბ“ ქვეპუნქტი და მე-2 პუნქტი;

[3] Report of the Special Rapporteur on the rights of persons with disabilities, 2015, A/70/297, § 34-37;

[4] World Report on Disability, World Health Organization, The World Bank, 2011, გვ. 42;

[5] იქვე, გვ. 42-44;

[6] იქვე, გვ. 43;

[7] იქვე, გვ. 44;

[8] იქვე;

[9] „სოციალური დახმარების შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-4 მუხლის „ი“ პუნქტი;

[10] იქვე, მე-4 მუხლის „ქ“ პუნქტი;

[11] „სამედიცინო-სოციალური ექსპერტიზის შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-3 მუხლის „ბ“ პუნქტი;

[12] იქვე, მე-11 მუხლის პირველი პუნქტი;

[13] იქვე, მე-3 მუხლის „დ“ პუნქტი;

[14] „სოციალური პაკეტის განსაზღვრის შესახებ“ საქართველოს მთავრობის 2012 წლის 23 ივლისის №279 დადგენილებით დამტკიცებული „სოციალური პაკეტის გაცემის წესისა და პირობების“ პირველი მუხლის პირველი პუნქტი;

[15] „სახელმწიფო პენსიის შესახებ“ საქართველოს კანონის პრეამბულა;

[16] „სახელმწიფო პენსიის შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-5 მუხლის პირველი პუნქტი;

[17] „დაგროვებითი პენსიის შესახებ“ საქართველოს კანონის პირველი მუხლის მე-2 პუნქტი;

[18] იქვე, მე-3 მუხლის პირველი პუნქტი;

[19] იქვე, 24-ე მუხლის პირველი პუნქტი;

[20] იქვე, 39-ე მუხლის პირველი პუნქტი;

[21] იქვე, მე-3 მუხლის მე-5 პუნქტი;

[22] იქვე, 21-ე მუხლი;

[23] საქართველოს სახალხო დამცველის შშმ პირთა დასაქმების ხელშემწყობი სახელმწიფო პროგრამების მონიტორინგის 2017 წლის ანგარიში;

[24] იქვე, გვ. 18-21;

[25] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2010 წლის 27 დეკემბრის №1/1/493 გადაწყვეტილება საქმეზე „მოქალაქეთა პოლიტიკური გაერთიანებები „ახალი მემარჯვენეები“ და „საქართველოს კონსერვატიული პარტია“ საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-1;

[26] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2013 წლის 11 ივნისის №1/3/534 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე ტრისტან მამაგულაშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-3;

[27] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2010 წლის 27 დეკემბრის №1/1/493 გადაწყვეტილება საქმეზე „მოქალაქეთა პოლიტიკური გაერთიანებები „ახალი მემარჯვენეები“ და „საქართველოს კონსერვატიული პარტია“ საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-1;

[28] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2019 წლის 5 ივლისის №1/6/1426 განჩინება საქმეზე „გურამ აბულაძე და მიქაელ აბულაძე საქართველოს მთავრობის წინააღმდეგ“, II-25;

[29] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2011 წლის 18 მარტის №2/1/473 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე ბიჭიკო ჭონქაძე და სხვები საქართველოს ენერგეტიკის მინისტრის წინააღმდეგ“, II-2;

[30] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2011 წლის 22 დეკემბრის №1/1/477 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს სახალხო დამცველი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“;

[31] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2019 წლის 24 ოქტომბრის №2/13/1329 განჩინება საქმეზე „ალექსანდრე ახალაძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-8;

[32] საკონსტიტუციო სასამართლოს 2011 წლის 22 დეკემბრის №1/1/477 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს სახალხო დამცველი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-72;

[33] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2010 წლის 27 დეკემბრის №1/1/493 გადაწყვეტილება საქმეზე „მოქალაქეთა პოლიტიკური გაერთიანებები „ახალი მემარჯვენეები“ და „საქართველოს კონსერვატიული პარტია“ საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-3;

[34] იქვე, II-2;

[35] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2015 წლის 1 აპრილის №2/4/532,533 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები - ირაკლი ქემოკლიძე და დავით ხარაძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-112;

[36] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2010 წლის 27 დეკემბრის №1/1/493 გადაწყვეტილება საქმეზე „მოქალაქეთა პოლიტიკური გაერთიანებები: „ახალი მემარჯვენეები“ და „საქართველოს კონსერვატიული პარტია“ საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-4;

[37] იქვე, II-6;

[38] საქართველოს ოკუპირებული ტერიტორიებიდან დევნილთა, შრომის, ჯანმრთელობისა და სოციალური დაცვის სამინისტროს 2020 წლის 5 აგვისტოს № 01/9181 წერილი;

[39] იქვე;

[40] იქვე;

[41] იქვე;

[42] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2017 წლის 25 ოქტომბრის №1/11/629,652 გადაწყვეტილება საქმეზე „ საქართველოს მოქალაქეები - როინ გავაშელიშვილი და ვალერიანე მიგინეიშვილი საქართველოს მთავრობის წინააღმდეგ“, II-36;

[43] საქართველოს კონსტიტუციის მე-5 მუხლის მე-4 პუნქტი;

[44] „მოსახლეობის დაბერების საკითხზე სახელმწიფო პოლიტიკის კონცეფციის დამტკიცების შესახებ“ საქართველოს პარლამენტის 2016 წლის 27 მაისის N5146-IIს დადგენილება;

[45] საქართველოს ოკუპირებული ტერიტორიებიდან დევნილთა, შრომის, ჯანმრთელობისა და სოციალური დაცვის სამინისტროს მიერ მოწოდებული ინფორმაციით, ცალკეულ დაავადებებთან მიმართებით ახალი შემთხვევების რაოდენობა, ასევე, ინციდენტობა ყოველ 100 000 მოსახლეზე 70 წელს ზემოთ პირთა შორის მნიშვნელოვნად აღემატება 70 წლამდე ასაკის პირთა ახალ შემთხვევებს და ინციდენტობას. ასევე, 70 წელს ზემოთ პენსიონერთა ჰოსპიტალიზაციის მაჩვენებელიც მნიშვნელოვნად აღმატება 70 წლამდე პენსიონერთა მაჩვენებელს;

6. კონსტიტუციური სარჩელით/წარდგინებით დაყენებული შუამდგომლობები

შუამდგომლობა სადავო ნორმის მოქმედების შეჩერების თაობაზე: არა

შუამდგომლობა პერსონალური მონაცემების დაფარვაზე: არა

შუამდგომლობა მოწმის/ექსპერტის/სპეციალისტის მოწვევაზე: არა

შუამდგომლობა/მოთხოვნა საქმის ზეპირი მოსმენის გარეშე განხილვის თაობაზე: არა

კანონმდებლობით გათვალისწინებული სხვა სახის შუამდგომლობა: არა