თქვენ არ ეცნობით კონსტიტუციური სარჩელის/წარდგინების სრულ ვერსიას. სრული ვერსიის სანახავად, გთხოვთ, ვერტიკალური მენიუდან ჩამოტვირთოთ მიმაგრებული დოკუმენტი

1. სადავო ნორმატიული აქტ(ებ)ი

ა. „პერსონალურ მონაცემთა დაცვის შესახებ“ საქართველოს კანონი

ბ. „სახელმწიფო ინსპექტორის სამსახურის შესახებ“ საქართველოს კანონი

გ. „პერსონალურ მონაცემთა დაცვის შესახებ“ საქართველოს კანონში ცვლილების შეტანის თაობაზე“ 30/12/2021 №1313-VIIრს-Xმპ საქართველოს კანონი

დ. „სახელმწიფო ინსპექტორის სამსახურის შესახებ“ საქართველოს კანონში ცვლილების შეტანის თაობაზე“2021 წლის 30 დეკემბრის № 1312-VIIრს-Xმპ საქართველოს კანონი.

2. სასარჩელო მოთხოვნა

3. საკონსტიტუციო სასამართლოსათვის მიმართვის სამართლებრივი საფუძვლები

საქართველოს კონსტიტუციის 31-ე მუხლის პირველი პუნქტი და მე-60 მუხლის მეოთხე პუნქტის ,,ა” ქვეპუნქტი, ,,საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ” საქართველოს ორგანული კანონის მე-19 მუხლის პირველი პუნქტის ,,ე” ქვეპუნქტი, 39-ე მუხლის პირველი პუნქტის ,,ა” ქვეპუნქტი, 31-ე და 31¹ მუხლები.

4. განმარტებები სადავო ნორმ(ებ)ის არსებითად განსახილველად მიღებასთან დაკავშირებით

ა) სარჩელი ფორმით და შინაარსით შეესაბამება „საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის 31¹ მუხლის მოთხოვნებს;

ბ) სარჩელი შეტანილია უფლებამოსილი პირის მიერ:

გასაჩივრებული „სახელმწიფო ინსპექტორის სამსახურის შესახებ“ კანონის 27¹ მუხლის პირველი პუნქტის თანახმად, 2022 წლის 1 მარტიდან უქმდება სახელმწიფო ინსპექტორის სამსახური და სახელმწიფო ინსპექტორის თანამდებობა. 2022 წლის 1 მარტიდან თანამდებობებიდან თავისუფლდება სახელმწიფო ინსპექტორი - მოსარჩელე ლონდა თოლორაია. სადავო ნორმა პირდაპირ ითვალისწინებს მოსარჩელისათვის პერსონალურად უფლებამოსილების შეწყვეტას. მოსარჩელე ლონდა თოლორაიამ სახელმწიფო ინსპექტორის თანამდებობაზე უფლებამოსილების შესრულება დაიწყო 2019 წლის 3 ივლისს. სახელმწიფო ინსპექტორს უფლებამოსილების ვადა ეწურებოდა 2025 წელს. შესაბამისად, მას ჰქონდა გონივრული მოლოდინი, რომ ამ თანამდებობაზე იქნებოდა 6 წლის ვადის განმავლობაში. ამის მიუხედავად, სადავო ნორმით, მოსარჩელე ლონდა თოლორაიას უფლებამოსილება შეუწყდა 2 წლის და 8 თვის გასვლის შემდეგ. ამით სადავო ნორმით ირღვევა მოსარჩელე ლონდა თოლორაიას კონსტიტუციის 25-ე მუხლის პირველი პუნქტით გარანტირებული თანამდებობიდან უსაფუძვლოდ გათავისუფლებისაგან დაცვის უფლება. ამგვარად, მოსარჩელეს, რომელსაც ჰქონდა მისი უფლებამოსილების 6 წლის გასვლის შემდეგ შეწყვეტის ლეგიტიმური მოლოდინი, საქართველოს პარლამენტის მიერ მიღებული საკანონმდებლო აქტით უფლებამოსილება შეუწყდა ვადამდე.

აღსანიშნავია ის გარემოება, რომ მოსარჩელის თანამდებობიდან გადაყენება გამოიწვია იმ გასაჩივრებულმა ნორმებმა, რომლებიც ითვალისწინებს სახელმწიფო ინსპექტორის სამსახურის გაყოფას პერსონალურ მონაცემთა დაცვისა და სპეციალურ საგამოძიებო სამსახურად. შესაბამისად, ამ სარჩელით გასაჩივრებულია სწორედ ის ნორმები, რომლებიც განსაზღვრავს სახელმწიფო ინსპექტორის სამსახურის ორ სამსახურად გაყოფას. ეს ნიშნავს იმას, რომ აღარ იარსებებს იმგვარი უფლებამოსილების მქონე დაწესებულება, სადაც მოხდა მოსარჩელის დანიშვნა 2019 წელს. საქართველოს კონსტიტუციის 25-ე მუხლის პირველი პუნქტის მეორე წინადადებით დაცული უფლებამოსილების შეუფერხებელი განხორციელება გულისხმობს იმასაც, რომ საქართველოს მოქალაქემ უფლებამოსილების ვადით განახორციელოს ზუსტად ის უფლებამოსილება, რაც მას თანამდებობაზე დანიშვნის მომენტში ჰქონდა. მოცემულ შემთხვევაში, მოსარჩელეს სრულად უწყდება უფლებამოსილება, თუმცა კონსტიტუციის 25-ე მუხლის პირველი პუნქტით გარანტირებულ უფლებაში ჩარევას ექნებოდა ადგილი იმ შემთხვევაშიც, თუ მოსარჩელე დარჩენილი ვადით მხოლოდ საგამოძიებო ფუნქციას ან მხოლოდ პერსონალური მონაცემების დაცვის უფლებამოსილებას განახორციელებდა.

ამგვარად, გასაჩივრებული ნორმები გარდაუვლად შელახავს მოსარჩელის საჯარო თანამდებობაზე ყოფნის უფლებას 2022 წლის 1 მარტიდან სახელმწიფო ინსპექტორის სამსახურის ორ ნაწილად გაყოფის გამო მოსარჩელის უფლებამოსილების ვადამდე შეწყვეტით. აქედან გამომდინარე, ნორმები, რომლებიც ითვალისწინებს პერსონალურ მონაცემთა დაცვის სამსახურისა და სპეციალური საგამოძიებო სამსახურის შექმნას და 2022 წლის 1 მარტიდან ამ ორი სამსახურის მომწესრიგებელი ნორმების დაუყოვნებლივ ამოქმედებას, მაშინ როცა ჯერ კიდევ არ არის ამოწურული სახელმწიფო ინსპექტორის უფლებამოსილების ვადა, უშუალოდ, უახლოეს მომავალში, გარდაუვლად დაარღვევს მოსარჩელის კონსტიტუციურ უფლებებს. შესაბამისად, მოსარჩელე, „საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის 39-ე მუხლის პირველი პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტის საფუძველზე, უფლებამოსილია, იდავოს გასაჩივრებული ნორმების კონსტიტუციურობაზე.

გ) სარჩელში მითითებული საკითხი არის საკონსტიტუციო სასამართლოს განსჯადი;

დ) სარჩელში მითითებული საკითხი არ არის გადაწყვეტილი საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ;

ე) სარჩელში მითითებული საკითხი რეგულირდება კონსტიტუციის 25-ე მუხლის პირველი პუნქტით;

ვ) კანონით არ არის დადგენილი სასარჩელო ხანდაზმულობის ვადა აღნიშნული ტიპის დავისათვის და შესაბამისად, არც მისი არასაპატიო მიზეზით გაშვების საკითხი დგება დღის წესრიგში;

ზ) დავის საგანს წარმოადგენს საკანონმდებლო ნორმატიული აქტი, შესაბამისად, სადავო ნორმების კონსტიტუციურობაზე მსჯელობა შესაძლებელია იერარქიულად მაღალი ნორმატიული აქტის გასაჩივრების გარეშე

5. მოთხოვნის არსი და დასაბუთება

1. გასაჩივრებული ნორმების არსი

შემზღუდველი ნორმა, რომელიც პირდაპირ ეხება მოსარჩელეს, არის ,,სახელმწიფო ინსპექტორის სამსახურის შესახებ“ კანონის 27¹ მუხლის პირველი პუნქტი. აღნიშნული ნორმა ითვალისწინებს სახელმწიფო ინსპექტორის სამსახურის და სახელმწიფო ინსპექტორის თანამდებობის გაუქმებას, სახელმწიფო ინსპექტორისათვის უფლებამოსილების შეწყვეტას.

აღსანიშნავია, რომ მოსარჩელე სადავოდ არ ხდის პარლამენტის უფლებამოსილებას, გაყოს სახელმწიფო ინსპექტორის სამსახური პერსონალურ მონაცემთა დაცვის სამსახურად და სპეციალურ საგამოძიებო სამსახურად. მოსარჩელე სადავოდ ხდის ამგვარ გაყოფას მისი უფლებამოსილების ვადის განმავლობაში, 2025 წლის 3 ივლისამდე. შესაბამისად, გარდა ზემოაღნიშნული 27¹ მუხლის პირველი პუნქტისა, მოსარჩელის უფლებაზე გავლენას ახდენს და შესაბამისად, სადავოა ის ნორმებიც, რომლებიც ითვალისწინებს სახელმწიფო ინსპექტორის სამსახურის ორად გაყოფას და გაყოფის თანმდევ შედეგებს - სახელმწიფო ინსპექტორის სამსახურის თანამშრომლების გადანაწილებას ახლადშექმნილ დაწესებულებებში, ახალი ხელმძღვანელების დანიშვნას და ასევე, ახლადშექმნილი დაწესებულებების ორგანიზაციულ და ფინანსურ უზრუნველყოფას.

კერძოდ, სადავოდ არის გამხდარი ,,სახელმწიფო ინსპექტორის სამსახურის შესახებ“ კანონის 27¹ მუხლის მე-2-მე-4 პუნქტები, რომლებიც ითვალისწინებს 2021 წლის 22 დეკემბრის მდგომარეობით სახელმწიფო ინსპექტორის სამსახურში დასაქმებული თანამშრომლების გადანაწილებას პერსონალურ მონაცემთა დაცვის სამსახურსა და სპეციალურ საგამოძიებო სამსახურში. სახელმწიფო ინსპექტორის სამსახურში დასაქმებულ თანამშრომლებს 2022 წლის 20 თებერვლის ჩათვლით მოეთხოვებათ წერილობითი თანხმობის გაცხადება პერსონალურ მონაცემთა დაცვის სამსახურში ან სპეციალურ საგამოძიებო სამსახურში მათი დანიშვნის მიზნით. აღნიშნული სადავო ნორმების თანახმად, სახელმწიფო ინსპექტორის სამსახურის თანამშრომლების განაწილება პერსონალურ მონაცემთა დაცვის სამსახურსა და სპეციალურ საგამოძიებო სამსახურში უნდა დასრულდეს 2022 წლის 1 მარტს. შესაბამისად, ეს არის თარიღი, როდესაც დასრულდება სახელმწიფო ინსპექტორის სამსახურის იმ სახით არსებობა, როგორც იგი არსებობდა ლონდა თოლორაიას თანამდებობაზე დანიშვნის დროს. მოსარჩელეს თანამდებობაზე დანიშვნის მომენტისათვის ჰქონდა არამხოლოდ 2025 წლის 3 ივლისამდე თანამდებობის შენარჩუნების მოლოდინი, არამედ რწმენა იმისა, რომ სრული მოცულობით განახორციელებდა როგორც პერსონალური მონაცემების დამუშავების კანონიერების კონტროლის, ასევე ფარული საგამოძიებო მოქმედებებისა და ელექტრონული კომუნიკაციის მაიდენტიფიცირებელ მონაცემთა ცენტრალურ ბანკში განხორციელებული აქტივობების კონტროლისა და სამართალდამცავი ორგანოს წარმომადგენლის, მოხელის ან მასთან გათანაბრებული პირის მიერ ჩადენილი დანაშაულების გამოძიების უფლებამოსილებას. სადავო ნორმები არა მარტო ითვალისწინებს მოსარჩელის ვადაზე ადრე გათავისუფლებას, არამედ გამორიცხავს მის მიერ იმ ფუნქციების ერთდროულად შესრულებას, რაც მას თანამდებობაზე დანიშვნის დროისთვის ევალებოდა. აღნიშნული, მათ შორის, მიიღწევა 2022 წლის 1 მარტამდე მოსარჩელის დაქვემდებარებაში მყოფი თანამშრომლების ორ სხვადასხვა სამსახურში გადანაწილების გზით. სწორედ ამ პრობლემის გამო ხდება ,,სახელმწიფო ინსპექტორის სამსახურის შესახებ“ კანონის 27¹ მუხლის მე-2-მე-4 პუნქტების გასაჩივრება საკონსტიტუციო სასამართლოში.

,,სახელმწიფო ინსპექტორის სამსახურის შესახებ“ კანონის 27¹ მუხლის მე-5 პუნქტში პრობლემურია თარიღი, 2022 წლის 1 მარტი, როცა პერსონალურ მონაცემთა დაცვის სამსახურის უფროსს და საგამოძიებო სამსახურის უფროსს აქვთ შესაძლებლობა, დაამტკიცონ აღნიშნული სამსახურების დებულებები, თანამშრომელთა საშტატო ნუსხები, შრომის ანაზღაურების წესები და ოდენობები და განსაზღვრონ აღნიშნული სამსახურების სტრუქტურები, სტრუქტურული ერთეულებისა და თანამშრომლების უფლებამოსილებები. ეს არის პერიოდი, როცა მოსარჩელის უფლებამოსილების ვადა არ არის ამოწურული და პერსონალურ მონაცემთა დაცვის სამსახურის უფროსისათვის და სპეციალური საგამოძიებო სამსახურის უფროსისათვის 2022 წლის 1 მარტისათვის ამგვარი უფლებამოსილების მინიჭება წარმოადგენს მოსარჩელის კონსტიტუციის 25-ე მუხლის პირველი პუნქტით გარანტირებული უფლების - დადგენილ ვადაში შეუფერხებლად განახორციელოს მისთვის კანონით მინიჭებული უფლებამოსილებები - დარღვევას.

,,სახელმწიფო ინსპექტორის სამსახურის შესახებ“ კანონის 27¹ მუხლის მე-6 პუნქტით, მთავრობას ენიჭება უფლებამოსილება 2022 წლის 1 მარტამდე სახელმწიფო ინსპექტორის სამსახურის ბალანსზე რიცხული ქონებისა და დოკუმენტაციის გადაცემა 2022 წლის 1 მარტიდან უზრუნველყოს პერსონალურ მონაცემთა დაცვის სამსახურისა და სპეციალური საგამოძიებო სამსახურისთვის. სადავო ნორმაში მოსარჩელისათვის პრობლემურია ის საკითხი, რომ სახელმწიფო ინსპექტორის სამსახურის ბალანსზე არსებული ქონებისა და დოკუმენტაციის პერსონალურ მონაცემთა დაცვისა და სპეციალური საგამოძიებო სამსახურებისთვის გადაცემა განხორციელდება 2025 წლის 3 ივლისამდე, როდესაც მოქმედ სახელმწიფო ინსპექტორს ჯერ კიდევ აქვს დარჩენილი უფლებამოსილების შესასრულებლად განსაზღვრული ვადა.

,,სახელმწიფო ინსპექტორის სამსახურის შესახებ“ კანონის 27¹ მუხლის მე-7 პუნქტი პრობლემურია იმ თვალსაზრისით, რომ 2022 წლის 1 მარტიდან აუქმებს სახელმწიფო ინსპექტორის სამსახურის მიერ დადებულ კერძოსამართლებრივ და ადმინისტრაციულ გარიგებებს. ამგვარი გარიგების დადება წარმოადგენს სახელმწიფო ინსპექტორის მიერ თავისი უფლებამოსილების განხორციელების აუცილებელ პირობას. ეს სადავო ნორმა, აუქმებს რა იმ გარიგებებს, რაც სახელმწიფო ინსპექტორმა დადო, ერევა სახელმწიფო ინსპექტორის უფლებამოსილებაში 2025 წლის 3 ივლისამდე - სახელმწიფო ინსპექტორის უფლებამოსილების 6 წლიანი ვადის ამოწურვამდე. აღნიშნულით კი ხდება საქართველოს კონსტიტუციის 25-ე მუხლის პირველი პუნქტით გარანტირებულ - საჯარო სამსახურში უფლებამოსილების შეუფერხებელი განხორციელების - უფლებაში ჩარევა.

,,სახელმწიფო ინსპექტორის სამსახურის შესახებ“ კანონის 28¹ მუხლის მე-2 პუნქტში პრობლემურია ის გარემოება, რომ პარლამენტს ენიჭება სპეციალური საგამოძიებო სამსახურის უფროსის არჩევის უფლებამოსილება, 2025 წლის 3 ივლისამდე. სპეციალური საგამოძიებო სამსახურის უფროსი განახორციელებს იმ უფლებამოსილების ნაწილს (კერძოდ, სამართალდამცავი ორგანოს წარმომადგენლის, მოხელის ან მასთან გათანაბრებული პირის მიერ ჩადენილი რიგი დანაშაულების გამოძიებას), რაც სახელმწიფო ინსპექტორს უნდა განეხორციელებინა 2025 წლის 3 ივლისამდე. ამ ნორმის პრობლემურობა, კონსტიტუციის 25-ე მუხლის პირველ პუნქტთან მიმართებით, გამოიხატება იმაში, რომ 2022 წლის 1 მარტიდან მოსარჩელე აღარ უხელმძღვანელებს იმ უწყებას, რომელიც გამოიძიებს სამართალდამცავი ორგანოს წარმომადგენლის, მოხელის ან მასთან გათანაბრებული პირის მიერ ჩადენილ დანაშაულებს.

,,სახელმწიფო ინსპექტორის სამსახურის შესახებ“ კანონის 28¹ მუხლის მე-4 პუნქტის თანახმად, საქართველოს მთავრობამ 2022 წლის 1 აპრილამდე უნდა უზრუნველყოს სპეციალური საგამოძიებო სამსახურის სათანადო ქონებით აღჭურვისთვის საჭირო ღონისძიებების განხორციელება. მოცემულ შემთხვევაშიც, პრობლემურია მთავრობისთვის 2022 წლის 1 აპრილიდან სპეციალური საგამოძიებო სამსახურის სათანადო ქონებით აღჭურვის ვალდებულების დაკისრება, მაშინ როდესაც მოქმედი სახელმწიფო ინსპექტორის უფლებამოსილება იწურება 2025 წლის 3 ივლისს.

,,სახელმწიფო ინსპექტორის სამსახურის შესახებ“ კანონის 28¹ მუხლის მე-5 პუნქტი ეხება სპეციალური საგამოძიებო სამსახურის დაფინანსებას სახელმწიფო ბიუჯეტიდან 2022 წელს. ეს წელი არის ის ვადა, როცა არ არის ამოწურული სახელმწიფო ინსპექტორის უფლებამოსილების ვადა. სადავო ნორმა არა მარტო ითვალისწინებს სახელმწიფო ინსპექტორის სამსახურის იდენტური ფუნქციის მქონე დაწესებულების დაფინანსებას სახელმწიფო ბიუჯეტიდან, ასევე არის სახელმწიფო ინსპექტორის სამსახურისთვის, დღეს არსებული ფორმით 2025 წლამდე, სახელმწიფო ბიუჯეტიდან დაფინანსების შეწყვეტის საფუძველი. იგივე ეხება „პერსონალურ მონაცემთა დაცვის შესახებ“ კანონის 55² მუხლის მე-5 პუნქტს.

„სახელმწიფო ინსპექტორის სამსახურის შესახებ“ საქართველოს კანონში ცვლილების შეტანის თაობაზე“ 2021 წლის 30 დეკემბრის №1312-VIIრს-Xმპ კანონის მე-2 მუხლი (რომელიც არ არის კოდიფიცირებული კანონის ძირითად ტექსტში) სპეციალური საგამოძიებო სამსახურის შესახებ ნორმების ამოქმედებას ითვალისწინებს ამ მუხლის პირველი პუნქტით გათვალისწინებულ შემთხვევაში, 2022 წლის 14 იანვრიდან, ხოლო მე-2 პუნქტის შემთხვევაში 2022 წლის 1 მარტიდან. იმ პირობებში, როდესაც მოსარჩელის უფლებამოსილების ვადა იწურება 2025 წელს, სპეციალური საგამოძიებო სამსახურის საქმიანობის მომწესრიგებელი ნორმების ამოქმედება 2025 წლის 3 ივლისამდე, არღვევს მოსარჩელის კონსტიტუციის 25-ე მუხლის პირველი პუნქტით გარანტირებულ უფლებას.

„პერსონალურ მონაცემთა დაცვის შესახებ“ კანონის 55² მუხლის მე-2 პუნქტი ითვალისწინებს 2025 წლის 3 ივლისამდე პერსონალურ მონაცემთა დაცვის სამსახურის ხელმძღვანელის არჩევას, რომელიც განახორციელებს პერსონალურ მონაცემთა დამუშავების კანონიერების კონტროლისა და ფარული საგამოძიებო მოქმედებებისა და ელექტრონული კომუნიკაციის მაიდენტიფიცირებელ მონაცემთა ცენტრალურ ბანკში განხორციელებული აქტივობების კონტროლის ფუნქციებს. აღნიშნული უფლებამოსილებები არის იმ ფუნქციათა ნაწილი, რაც 2025 წლის 3 ივლისამდე მოსარჩელეს უნდა განეხორციელებინა. მოსარჩელისათვის დადგენილი უფლებამოსილების ვადამდე ამოწურვამდე, 2022 წლის 1 მარტიდან, სადავო ნორმით, ამ ფუნქციის განხორციელების სხვა პირისთვის - პერსონალურ მონაცემთა დაცვის სამსახურის უფროსისთვის - გადანდობა წარმოადგენს მოსარჩელის კონსტიტუციის 25-ე მუხლის პირველი პუნქტით გათვალისწინებულ უფლებამოსილებაში შეჭრას.

„პერსონალურ მონაცემთა დაცვის შესახებ“ კანონის 55² მუხლის მე-4 პუნქტით „საქართველოს მთავრობამ 2022 წლის 1 აპრილამდე უნდა უზრუნველყოს პერსონალურ მონაცემთა დაცვის სამსახურის სათანადო ქონებით აღჭურვისთვის საჭირო ღონისძიებების განხორციელება.“ ეს ნორმა, მოსარჩელის უფლებამოსილების პერიოდში, 2022 წლის 1 აპრილამდე ითვალისწინებს სახელმწიფო ინსპექტორის სამსახურის იდენტური ფუნქციის მქონე პერსონალურ მონაცემთა დაცვის სამსახურისათვის სათანადო ქონების გადაცემას. ამ ნორმის შემთხვევაში პრობლემურია თარიღი - 2022 წლის 1 აპრილამდე პერიოდი, ვინაიდან 2025 წლის 3 ივლისამდე მოსარჩელეს კონსტიტუციის 25-ე მუხლის პირველი პუნქტის შესაბამისად, მისი უფლებამოსილება უნდა განეხორციელებინა.

„პერსონალურ მონაცემთა დაცვის შესახებ“ საქართველოს კანონში ცვლილების შეტანის თაობაზე“ №1313-VIIრს-Xმპ კანონის მე-2 მუხლის პირველი პუნქტი ითვალისწინებს პერსონალურ მონაცემთა დაცვის სამსახურთან დაკავშირებული რიგი დებულებების არა 2025 წლის 3 ივლისს, არამედ კანონის გამოქვეყნების მომენტიდან - 2022 წლის 14 იანვრიდან - ამოქმედებას, ხოლო ამავე მუხლის მე-2 პუნქტის თანახმად, პერსონალურ მონაცემთა დაცვის სამსახურის მომწესრიგებელი სხვა დებულებები მოქმედებას იწყებს 2022 წლის 1 მარტიდან, მაშინ როცა ამ სამსახურის ფუნქციები 2025 წლამდე სწორედ ამ ცვლილებების საფუძველზე გაუქმებულ სახელმწიფო ინსპექტორის სამსახურს და თავად ამ კანონის საფუძველზე თანამდებობიდან გათავისუფლებულ სახელმწიფო ინსპექტორს უნდა განეხორციელებინა.

ამგვარად, სადავო ნორმებით ხდება საქართველოს კონსტიტუციის 25-ე მუხლის პირველი პუნქტით გათვალისწინებულ უფლებაში - საჯარო თანამდებობიდან უსაფუძვლოდ გათავისუფლებისაგან დაცვის უფლებაში - ჩარევა. გასარკვევია აღნიშნული კონსტიტუციური ნორმებით დაცული სფეროს ფარგლები.

2. კონსტიტუციის 25-ე მუხლის პირველი პუნქტით დაცული სფერო

საქართველოს კონსტიტუციის 25-ე მუხლის პირველი პუნქტი შედგება ორი წინადადებისგან. პირველი წინადადების მიხედვით, საქართველოს ყოველ მოქალაქეს აქვს უფლება დაიკავოს ნებისმიერი საჯარო თანამდებობა, თუ იგი აკმაყოფილებს კანონმდებლობით დადგენილ მოთხოვნებს. ხოლო მეორე წინადადების მიხედვით, საჯარო სამსახურის პირობები განისაზღვრება კანონით. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ საქმეში მთვარისა კევლიშვილი, ნაზი დოთიაშვილი და მარინა გლოველი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ 2017 წლის 7 აპრილის გადაწყვეტილებაში გამიჯნა ამ ორი წინადადებით დაცული სფერო. ამ გადაწყვეტილების მეორე თავის მე-13 და მე-14 პუნქტების თანახმად, საჯარო თანამდებობის დაკავების უფლებას იცავს კონსტიტუციის 25-ე მუხლის პირველი პუნქტის პირველი წინადადება, ხოლო საჯარო სამსახურიდან დაუსაბუთებლად გათავისუფლებისაგან დაცვის უფლება გარანტირებულია საქართველოს კონსტიტუციის 25-ე მუხლის პირველი პუნქტის მეორე წინადადებით - საჯარო სამსახურის პირობები განისაზღვრება კანონით. ვინაიდან აღნიშნულ საქმეში დავის საგანს წარმოადგენს სახელმწიფო ინსპექტორის ვადამდე თანამდებობიდან გათავისუფლება, სადავო ნორმების კონსტიტუციურობა უნდა შეფასდეს კონსტიტუციის 25-ე მუხლის პირველი პუნქტის მეორე წინადადებასთან.

საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ, 2014 წლის 11 აპრილის №1/2/569 გადაწყვეტილებაში საქმეზე დავით კანდელაკი, ნატალია დვალი, ზურაბ დავითაშვილი, ემზარ გოგუაძე, გიორგი მელაძე და მამუკა ფაჩუაშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ, მეორე თავის მე-14 პუნქტში გამიჯნა კონსტიტუციის 25-ე მუხლის პირველი პუნქტითა და 26-ე მუხლის პირველი პუნქტით გათვალისწინებული შრომითი უფლებების დაცვის სფერო. საკონსტიტუციო სასამართლოს თქმით, კონსტიტუციის 25-ე მუხლით დაცულია შრომითი უფლებები საჯარო სამსახურში, ხოლო კონსტიტუციით 26-ე მუხლის პირველი პუნქტით - შრომითი უფლებები კერძო სექტორში. იმისათვის, რომ სახელმწიფო ინსპექტორის შრომითი უფლებების შეზღუდვა შეფასდეს კონსტიტუციის 25-ე მუხლის პირველი პუნქტის მეორე წინადადებასთან მიმართებაში, უნდა განისაზღვროს, რამდენად წარმოადგენს სახელმწიფო ინსპექტორის თანამდებობა სახელმწიფო, საჯარო თანამდებობას. მხოლოდ ამ კითხვაზე დადებითი პასუხის გაცემის შემთხვევაშია შესაძლებელი კონსტიტუციის 25-ე მუხლის პირველი პუნქტის მეორე წინადადებასთან მიმართებაში გასაჩივრებული ნორმების შეფასება.

საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით, სიტყვა „საჯარო თანამდებობა“ და „საჯარო სამსახური“ არის ავტონომიური მნიშვნელობის. როგორც საკონსტიტუციო სასამართლომ 2015 წლის 15 სექტემბრის N3/2/646 გადაწყვეტილებაში საქმეზე გიორგი უგულავა საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ მეორე თავის მე-5 პუნქტში განაცხადა: „კონსტიტუციურ ტერმინებს აქვთ ავტონომიური სამართლებრივი მნიშვნელობა და მათი შინაარსი არ განისაზღვრება ქვემდგომ ნორმატიულ აქტებში გამოყენებული განმარტებებით. კონსტიტუცია თავადვე განსაზღვრავს მასში რეგლამენტირებული უფლების შინაარსსა და მოცულობას. კონსტიტუციური უფლებების შინაარსზე, ისევე როგორც კონსტიტუციური უფლების აღსაწერად გამოყენებულ ტერმინთა მნიშვნელობაზე, ზეგავლენას ვერ მოახდენს ის, თუ როგორ ხდება კანონმდებლობით მათი რეგლამენტაცია. საკონსტიტუციო სასამართლოსათვის კანონი შესაფასებელ მოცემულობას წარმოადგენს და არა კონსტიტუციური სტანდარტების განმსაზღვრელ ინსტრუმენტს.“ შესაბამისად, ის გარემოება, რომ სახელმწიფო ინსპექტორის თანამდებობა წარმოადგენს საჯარო თანამდებობას მაგალითად, „საჯარო სამსახურის შესახებ“ საქართველოს კანონით ან თუნდაც „სახელმწიფო ინსპექტორის შესახებ“ საქართველოს კანონით, ეს ავტომატურად არ იწვევს კონსტიტუციის 25-ე მუხლით დადგენილი გარანტიების გავრცელებას აღნიშნული თანამდებობის პირზე. საკონსტიტუციო სასამართლომ ამ კანონებისაგან დამოუკიდებლად უნდა შეაფასოს, გააჩნია თუ არა ამა თუ იმ კონკრეტულ თანამდებობას საჯარო სამართლებრივი ბუნება. როგორც საკონსტიტუციო სასამართლომ განაცხადა: „საჯარო სამსახური ესაა პროფესიული საქმიანობა სახელმწიფო და ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოებში, სხვა საჯარო ფუნქციის განხორციელების მიზნით ჩამოყალიბებულ ინსტიტუციებში“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2021 წლის 23 აპრილის N3/1/1298,1313 გადაწყვეტილება საქმეზე თამაზ მეჭიაური საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ II-5).

საჯარო სამსახურის კრიტერიუმის განსაზღვრისათვის საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ 2014 წლის 11 აპრილის №1/2/569 გადაწყვეტილებაში საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები - დავით კანდელაკი, ნატალია დვალი, ზურაბ დავითაშვილი, ემზარ გოგუაძე, გიორგი მელაძე და მამუკა ფაჩუაშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“ (შემდგომში კანდელაკის საქმე) მეორე თავის მე-5 პუნქტში მიუთითა: „სახელმწიფო თანამდებობაზე საქმიანობა, თავისი შინაარსით, წარმოადგენს შრომითი ურთიერთობის განსაკუთრებულ, სპეციფიკურ სეგმენტს. მისი სპეციფიკურობა უპირველესად განპირობებულია იმ გარემოებით, რომ ამ შემთხვევაში დამსაქმებელს წარმოადგენს სახელმწიფო. დასაქმებულ პირთა შრომის ანაზღაურება ხდება სახელმწიფო ბიუჯეტიდან და, როგორც სახელმწიფოს მიერ დაფინანსებული შრომითი ურთიერთობების ერთობლიობა, გარკვეულწილად წარმოადგენს სახელმწიფო რესურსს, რომელზე წვდომაც თითოეულ მოქალაქეს თანაბრად უნდა გააჩნდეს.“

ამის მიუხედავად, ის გარემოება რომ პირის დამსაქმებელი არის სახელმწიფო და მისი შრომის ანაზღაურება ხორციელდება სახელმწიფო ბიუჯეტიდან, ჯერ კიდევ არ ნიშნავს იმას, რომ სახეზეა საჯარო თანამდებობა. საქმეში თორნიკე გერლიანი, თამარ ონიანი, ელისაბედ შენგელია და სხვები საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ საკონსტიტუციო სასამართლოს 2017 წლის 28 დეკემბრის N2/18/759 განჩინების მე-17 პუნქტის მიხედვით, იმის მიუხედავად, რომ უმაღლესი საგანმანათლებლო დაწესებულება შეიძლება დაფინანსებული ყოფილიყო სახელმწიფო ბიუჯეტიდან, განათლების სექტორის მართვა სრული მოცულობით არ წარმოადგენს საჯარო უფლებამოსილების ნაწილს. საგანმანათლებლო სერვისის მიწოდება, ხშირ შემთხვევაში, შეიძლება კერძო ინიციატივის ნაწილი იყოს, მათ შორის, წარმოადგენდეს სამეწარმეო საქმიანობასაც. შესაბამისად, საჯარო სამართლის იურიდიული პირის - უმაღლესი საგანმანათლებლო დაწესებულების - აკადემიური თანამდებობები არ იქნა მიჩნეული „საჯარო თანამდებობად“ კონსტიტუციის 25-ე მუხლის პირველი პუნქტის მიზნებისათვის.

ამგვარად, სადავო ნორმის კონსტიტუციის 25-ე მუხლთან შესაფასებლად არა მარტო ის უნდა დადგინდეს რომ კონკრეტული თანამდებობის პირის დამსაქმებელი სახელმწიფოა და მის შრომას სახელმწიფო ბიუჯეტი ანაზღაურებს, არამედ დამატებით უნდა განისაზღვროს, რამდენად არის ამ თანამდებობის პირისათვის დაკისრებული ფუნქცია საჯარო-სამართლებრივი ხასიათის. კანდელაკის საქმეზე მიღებული გადაწყვეტილების მეორე თავის მე-6 პუნქტში აღნიშნულია: „სახელმწიფო თანამდებობის პირები ახორციელებენ და ხელს უწყობენ საჯარო ხასიათის საქმიანობას. ისინი საჯარო მმართველობის განხორციელების პროცესში, საკუთარი კომპეტენციის ფარგლებში ამზადებენ, იღებენ გადაწყვეტილებებს ან/და ზედამხედველობას უწევენ მათ აღსრულებას და, ამგვარად, ემსახურებიან საჯარო ინტერესებს. საჯარო მიზნების განხორციელებაზე ორიენტირებული, საჯარო ფუნქციის განმახორციელებელი პირები, დამოუკიდებლად იმისგან, წარმოადგენენ თუ არა ისინი კანონით განსაზღვრულ საჯარო მოხელეებს ან სახელმწიფო-პოლიტიკურ თანამდებობის პირებს, საჯარო ფუნქციის ეფექტურად და სრულყოფილად განხორციელებისათვის აუცილებელია სარგებლობდნენ საქართველოს კონსტიტუციის 25-ე მუხლით გათვალისწინებული კონსტიტუციური გარანტიებით.“

„სახელმწიფო ინსპექტორის სამსახურის შესახებ“ კანონის მე-5 მუხლის პირველი პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტის თანახმად, სახელმწიფო ინსპექტორი ხელმძღვანელობს სახელმწიფო ინსპექტორის სამსახურს და იღებს გადაწყვეტილებებს ამ სამსახურის საქმიანობასთან დაკავშირებულ საკითხებზე. იმისათვის რომ განისაზღვროს სახელმწიფო ინსპექტორის მიერ განხორციელებული უფლებამოსილების არსი, პირველ რიგში, უნდა დადგინდეს ის ფუნქცია, რასაც მთლიანად სამსახური ასრულებს.

„სახელმწიფო ინსპექტორის სამსახურის შესახებ“ კანონის მე-2 მუხლის შესაბამისად, სახელმწიფო ინსპექტორის სამსახური, საქმიანობას ახორციელებს სამი მიმართულებით: პერსონალურ მონაცემთა დამუშავების კანონიერების კონტროლი, ფარული საგამოძიებო მოქმედებებისა და ელექტრონული კომუნიკაციის მაიდენტიფიცირებელ მონაცემთა ცენტრალურ ბანკში განხორციელებული აქტივობების კონტროლი და „სახელმწიფო ინსპექტორის სამსახურის შესახებ“ კანონის მე-19 მუხლის პირველი პუნქტით განსაზღვრულ დანაშაულთა მიუკერძოებელი და ეფექტიანი გამოძიება.

პერსონალურ მონაცემთა დამუშავების კანონიერების კონტროლის ფარგლებში, „სახელმწიფო ინსპექტორის სამსახურის შესახებ“ კანონის მე-14 და მე-15 მუხლების შესაბამისად, სახელმწიფო ინსპექტორის სამსახური უფლებამოსილია განიხილოს როგორც პერსონალურ მონაცემთა დაცვასთან დაკავშირებული მონაცემთა სუბიექტის განცხადებები, ასევე, საკუთარი ინიციატივით ან დაინტერესებული პირის განცხადების საფუძველზე განახორციელოს ნებისმიერი მონაცემთა დამმუშავებლის ან/და უფლებამოსილი პირის შემოწმება (ინსპექტირება). ასევე, სახელმწიფო ინსპექტორის სამსახურს, „სახელმწიფო ინსპექტორის სამსახურის შესახებ“ კანონის მე-18 მუხლის შესაბამისად, აქვს მონაცემთა ნებისმიერი დამმუშავებლის ან/და უფლებამოსილი პირის შემოწმების (ინსპექტირება) უფლებამოსილება ფარული საგამოძიებო მოქმედებების ჩატარების და ელექტრონული კომუნიკაციის მაიდენტიფიცირებელ მონაცემთა ცენტრალურ ბანკში განხორციელებული აქტივობების კონტროლის სფეროში. „სახელმწიფო ინსპექტორის სამსახურის შესახებ“ კანონის მე-14 მუხლის მე-7 პუნქტის, მე-15 მუხლის მე-7 პუნქტისა და მე-16 მუხლის მიხედვით, ზემოაღნიშნული უფლებამოსილებების განხორციელების ფარგლებში, თუ სახელმწიფო ინსპექტორის სამსახური გამოავლენს „სახელმწიფო ინსპექტორის სამსახურის შესახებ“ კანონის ან მონაცემთა დამუშავების მარეგულირებელი სხვა ნორმატიული აქტის დარღვევას, იგი უფლებამოსილია გამოიყენოს ერთ-ერთი ან ერთდროულად რამდენიმე შემდეგი ღონისძიება: მოითხოვოს დარღვევისა და მონაცემთა დამუშავებასთან დაკავშირებული ნაკლოვანებების მის მიერ მითითებული ფორმით და მითითებულ ვადაში გამოსწორება; მოითხოვოს მონაცემთა დამუშავების დროებით ან სამუდამოდ შეწყვეტა, თუ მონაცემთა დამმუშავებლის ან უფლებამოსილი პირის მიერ მონაცემთა უსაფრთხოების დაცვისთვის მიღებული ზომები და განხორციელებული პროცედურები არ შეესაბამება საქართველოს კანონმდებლობით დადგენილ მოთხოვნებს; მოითხოვოს მონაცემთა დამუშავების შეწყვეტა, მონაცემთა დაბლოკვა, წაშლა, განადგურება ან დეპერსონალიზაცია, თუ მიიჩნევს, რომ მონაცემთა დამუშავება საქართველოს კანონმდებლობის დარღვევით ხორციელდება; დამრღვევს დააკისროს ადმინისტრაციული პასუხისმგებლობა და სხვა.

კანონის დარღვევისათვის პერსონალურ მონაცემთა დამუშავების აკრძალვა, დამუშავებული მონაცემების დაბლოკვის, წაშლის, განადგურების ვალდებულების დაკისრება და ბოლოს ადმინისტრაციული პასუხისმგებლობის დაკისრება, სხვა არაფერია თუ არა იძულების ღონისძიებების გამოყენება. დემოკრატიულ საზოგადოებაში მხოლოდ სახელმწიფოს გააჩნია ექსკლუზიურად იძულებითი, რეპრესიული ღონისძიების გამოყენების უფლებამოსილება კანონის დარღვევის ან ადამიანის უფლებების შელახვის პრევენციისა და აღკვეთის მიზნით. შესაბამისად, იმის გამო, რომ სახელმწიფო ინსპექტორი ახორციელებს მონაცემთა უკანონოდ დამუშავების შემთხვევების აღკვეთასა და აღნიშნულთან დაკავშირებით ადმინისტრაციული პასუხისმგებლობის დაკისრებას, ის არის საჯარო თანამდებობის პირი კონსტიტუციის 25-ე მუხლის პირველი პუნქტის მიზნებისათვის და მისი თანამდებობიდან გათავისუფლების კონსტიტუციურობა უნდა შეფასდეს სწორედ კონსტიტუციის 25-ე მუხლის პირველი პუნქტის მეორე წინადადებასთან და არა კონსტიტუციის 26-ე მუხლის პირველ პუნქტთან მიმართებაში.

როგორც ზემოთაც აღინიშნა, სახელმწიფო ინსპექტორის სამსახური ახორციელებს საგამოძიებო ფუნქციასაც, კერძოდ „სახელმწიფო ინსპექტორის სამსახურის შესახებ“ კანონის მე-19 მუხლის პირველი პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტის თანახმად, სახელმწიფო ინსპექტორის სამსახურის საგამოძიებო ქვემდებარეობა ვრცელდება საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის 144^​1−144^​3 მუხლებით, 332-ე მუხლის მე-3 ნაწილის „ბ“ და „გ“ ქვეპუნქტებით, 333-ე მუხლის მე-3 ნაწილის „ბ“ და „გ“ ქვეპუნქტებით, 335-ე მუხლით ან/და 378-ე მუხლის მე-2 ნაწილით გათვალისწინებულ დანაშაულზე, თუ იგი ჩადენილია სამართალდამცავი ორგანოს წარმომადგენლის, აგრეთვე მოხელის ან მასთან გათანაბრებული პირის მიერ. ამავე პუნქტის „ბ“ ქვეპუნქტის თანახმად, სახელმწიფო ინსპექტორის სამსახურის საგამოძიებო ქვემდებარობას განეკუთვნება საქმე სამართალდამცავი ორგანოს წარმომადგენლის, აგრეთვე მოხელის ან მასთან გათანაბრებული პირის მიერ ჩადენილ სხვა დანაშაულზე, რომელმაც გამოიწვია პირის სიცოცხლის მოსპობა და რომლის ჩადენის დროს ეს პირი იმყოფებოდა დროებითი მოთავსების იზოლატორში ან პენიტენციურ დაწესებულებაში ან/და ნებისმიერ სხვა ადგილას, სადაც სამართალდამცავი ორგანოს წარმომადგენლის, მოხელის ან მასთან გათანაბრებული პირის მიერ, თავისი ნების საწინააღმდეგოდ, აკრძალული ჰქონდა ადგილსამყოფლის დატოვება, ან/და აღნიშნული პირი სხვაგვარად იმყოფებოდა სახელმწიფოს ეფექტური კონტროლის ქვეშ. ამგვარად, უნდა გაირკვეს სისხლის სამართლის საქმეზე გამოძიება წარმოადგენს თუ არა საჯარო სამართლებრივ უფლებამოსილებას და ამ საქმიანობის განმახორციელებელი პირები ექცევიან თუ არა კონსტიტუციის 25-ე მუხლის პირველი პუნქტით დაცულ სფეროში.

საკონსტიტუციო სასამართლომ 2015 წლის 15 სექტემბრის N3/2/646 გადაწყვეტილებაში საქმეზე გიორგი უგულავა საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ მეორე თავის მე-5 პუნქტში განაცხადა: „კონსტიტუციური ტერმინის განმარტებისას, სასამართლომ შეიძლება იხელმძღვანელოს კონსტიტუციის სხვა ნორმებში მოცემული მსგავსი ტერმინების შინაარსის ანალიზით.“

კონსტიტუციის 25-ე მუხლის პირველ პუნქტში ნახსენებია ტერმინები „საჯარო თანამდებობა“ და „საჯარო სამსახური.“ არა იდენტური, არამედ მსგავსი ტერმინია გამოყენებული საქართველოს კონსტიტუციის მე-18 მუხლის მე-2 პუნქტში: „ყველას აქვს უფლება კანონით დადგენილი წესით გაეცნოს საჯარო დაწესებულებაში მასზე არსებულ ან სხვა ინფორმაციას ან ოფიციალურ დოკუმენტს“. საჯარო თანამდებობა, საჯარო სამსახური და საჯარო დაწესებულება ერთმანეთის მსგავსი ტერმინებია. შესაბამისად, შესაძლებელია კონსტიტუციის მე-18 მუხლის მე-2 პუნქტთან მიმართებაში არსებული პრაქტიკა, რომლითაც ხდება საჯარო დაწესებულების არსის განმარტება, გამოსადეგი იყოს კონსტიტუციის 25-ე მუხლის პირველ პუნქტში ნახსენები ტერმინის „საჯარო სამსახურის“ განმარტებისთვისაც.

საკონსტიტუციო სასამართლომ 2020 წლის 18 დეკემბრის გადაწყვეტილებაში საქმეზე კონსტანტინე გამსახურდია საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ კონსტიტუციის მე-18 მუხლის მე-2 პუნქტის დარღვევა დაადგინა იმის გამო, რომ დაზარალებულს არ შეეძლო მიეღო სისხლის სამართლის საქმის მასალების ასლები საგამოძიებო ორგანოსაგან. აღნიშნული გადაწყვეტილების მეორე თავის მე-18 პუნქტის თანახმად, აღნიშნული მუხლის მიზნებისათვის საჯარო დაწესებულებად უნდა განვიხილოთ ორგანიზაცია, რომელიც ემსახურება სახელმწიფო ამოცანების შესრულებას, ახორციელებს საჯარო უფლებამოსილებას. ამავე გადაწყვეტილების მეორე თავის მე-19 პუნქტის თანახმად, საგამოძიებო ორგანო მიჩნეული იქნა იმგვარ საჯარო დაწესებულებად, რომელიც სახელმწიფოებრივი ამოცანების შესასრულებლად ახორციელებს საჯარო უფლებამოსილებას. შესაბამისად, სახელმწიფო ინსპექტორი საგამოძიებო უფლებამოსილების განხორციელების გამო მიჩნეული უნდა იქნეს საჯარო თანამდებობად კონსტიტუციის 25-ე მუხლის პირველი პუნქტის მიზნებისათვის.

ამგვარად, მოსარჩელის მიერ გასაჩივრებული ნორმები უნდა შეფასდეს კონსტიტუციის 25-ე მუხლის პირველი პუნქტის მეორე წინადადებასთან მიმართებაში, ვინაიდან ხდება მისი გათავისუფლება საჯარო სამსახურიდან.

3. სახელმწიფო ინსპექტორის თანამდებობიდან ვადაზე ადრე გათავისუფლებისაგან დაცვის განსაკუთრებული დაცვის ინტერესი

საკონსტიტუციო სასამართლოს პრაქტიკა მეტყველებს იმაზე, რომ არსებობს სხვადასხვა საჯარო თანამდებობიდან გათავისუფლებისაგან დაცვის ერთმანეთისაგან განსხვავებული გარანტიები. რაც უფრო მაღალია ამა თუ იმ თანამდებობის პირის დამოუკიდებლობისა და მის საქმიანობაში ჩაურევლობის ინტერესი, მით უფრო მეტი დასაბუთება მოითხოვება ამგვარი პირის თანამდებობიდან გასათავისუფლებლად. კანდელაკის საქმეზე მიღებული გადაწყვეტილების მეორე თავის მე-8 პუნქტში აღნიშნულია: „სახელმწიფო თანამდებობის პირების საქმიანობა ემსახურება სახელმწიფოს ფუნქციების და მნიშვნელოვანი საჯარო ინტერესების განხორციელებას. სახელმწიფოს ფუნქციებისა და საჯარო ინტერესების დივერსიფიცირებული ბუნებიდან გამომდინარე, მრავალგვარია სახელმწიფო თანამდებობა და, შესაბამისად, შეიძლება განსხვავებული იყოს სახელმწიფო თანამდებობის დაკავების და თანამდებობიდან გათავისუფლების პირობები და წესი.“

ამავე გადაწყვეტილების მეორე თავის მე-9 პუნქტის თანახმად: „ამა თუ იმ სახელმწიფო თანამდებობის სტატუსს განაპირობებს შესაბამისი საქმიანობის ბუნება, მისი არსი. კერძოდ, მნიშვნელოვანია დადგინდეს მოცემული თანამდებობა განეკუთვნება საკანონმდებლო, აღმასრულებელ, სასამართლო ხელისუფლებას, წარმოადგენს სხვა კონსტიტუციურ ორგანოს, თუ არ გააჩნია პირდაპირ განსაზღვრული კონსტიტუციური სტატუსი. სახელმწიფო თანამდებობების სტატუსის განსაზღვრისას მხედველობაშია მისაღები ასევე განსახორციელებელი ფუნქციების ხასიათი. ბუნებრივია, განსხვავებულია სხვადასხვა სტატუსის მქონე სახელმწიფო თანამდებობის პირთა მიმართ წარდგენილი საკვალიფიკაციო მოთხოვნები და მათ საქმიანობაში ჩაურევლობის კონსტიტუციური გარანტიები. მაგალითისთვის, მოსამართლის, სახალხო დამცველის, პარლამენტის წევრისა და მთავრობის წევრის (მინისტრის) სხვადასხვაგვარი ფუნქციისა და კონსტიტუციურ-სამართლებრივი როლის შესაბამისად, აღნიშნული სუბიექტები უნდა იქნენ განხილული, როგორც განსხვავებული დაცვის გარანტიებით აღჭურვილი სახელმწიფო თანამდებობის პირები.“

კანდელაკის საქმეზე მიღებული გადაწყვეტილების მეორე თავის 27-ე პუნქტში აღნიშნულია: „ამა თუ იმ სახელმწიფო თანამდებობის მიმართ მოქმედი უფლების დაცვის კონსტიტუციური სტანდარტები შეიძლება გამომდინარეობდეს მისი კონსტიტუციური სტატუსიდან. ამასთან, მაღალი კონსტიტუციური სტანდარტის აუცილებლობა შეიძლება განსახორციელებელი საქმიანობის თავისებურებას უკავშირდებოდეს, რამდენადაც განსაზღვრული ტიპის სახელმწიფო თანამდებობა, მისი შინაარსით და დანიშნულებით განსაკუთრებულ კონსტიტუციურ დაცვას საჭიროებს. ამგვარი გარანტიების არარსებობის შემთხვევაში ზოგიერთი სახელმწიფო სამსახურის კონსტიტუციურ-სამართლებრივი გარანტიები ფიქტიურ ხასიათს მიიღებდა.“ ამავე გადაწყვეტილების მეორე თავის 28-ე პუნქტში აღნიშნულია: „თანამდებობის პირის საქმიანობის დამოუკიდებლობის უზრუნველყოფის მოთხოვნა გამომდინარეობს, ერთი მხრივ, საქმიანობის ეფექტიანობის ინტერესიდან, ხოლო, მეორე მხრივ, პირის კონსტიტუციური უფლებიდან, ყოველგვარი ჩარევის გარეშე განახორციელოს საქმიანობა დაკავებულ თანამდებობაზე.“

კანდელაკის საქმეზე მიღებული გადაწყვეტილების 29-ე პუნქტში აღნიშნულია: „მიუხედავად იმისა, საქართველოს კონსტიტუციით პირდაპირ არის თუ არა განსაზღვრული პირის მიერ სახელმწიფო თანამდებობაზე საქმიანობის განხორციელების კონკრეტული ვადა, უფლებამოსილების ვადამდე შეწყვეტის შემთხვევაში, კანონმდებელმა უნდა დაასაბუთოს ის საჯარო ინტერესი, რომელიც უფლების შეზღუდვის აუცილებლობას განაპირობებს.“

კანდელაკის საქმეზე საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ განვითარებული მსჯელობა ამ საქმეზე საინტერესოა რამდენიმე თვალსაზრისით: პირველ რიგში, კანდელაკის საქმეზე ადგილი ჰქონდა სადავო ნორმით საზოგადოებრივი მაუწყებლის მეურვისათვის უფლებამოსილების ვადაზე ადრე შეწყვეტას კანონმდებლის მიერ ისეთი საშუალებით, როგორც ამ საქმეში გასაჩივრებული ნორმებით, სახელმწიფო ინსპექტორის მიმართ იქნა შერჩეული; მეორე, 2014 წელს საზოგადოებრივი მაუწყებელი არ იყო კონსტიტუციით გათვალისწინებული ინსტიტუტი. მოცემულ შემთხვევაში, არც სახელმწიფო ინსპექტორის სამსახური არ არის კონსტიტუციით პირდაპირ გათვალისწინებული ინსტიტუტი. ამის მიუხედავად, საკონსტიტუციო სასამართლომ საზოგადოებრივი მაუწყებლის მეურვის უფლებამოსილების ვადამდე შეწყვეტის საკითხი, გამოხატვის თავისუფლების კონსტიტუციური გარანტიის ფარგლებში შეაფასა და კანდელაკის საქმეზე მიღებული გადაწყვეტილების მეორე თავის 29-ე პუნქტით დაადგინა: „კონსტიტუციური ნორმა განამტკიცებს მედიის თავისუფლებას, მის დამოუკიდებლობას, კრძალავს ნებისმიერ ქმედებას, რომელიც მედიის საქმიანობას გაუმართლებლად შეზღუდავს. ამდენად, კონსტიტუციით დაცულ სიკეთეს წარმოადგენს არა მხოლოდ საზოგადოებრივი მაუწყებლის გამოხატვის თავისუფლების უფლება, არამედ მისი მმართველობითი ორგანოს დამოუკიდებლობა.“

როგორც ზემოთაც აღინიშნა, სახელმწიფო ინსპექტორი ახორციელებს სამ მნიშვნელოვან ფუნქციას: პირველი ეს ეხება წამების, არაადამიანური და დამამცირებელი მოპყრობის ფაქტების გამოძიებას, რაც პირდაპირ არის დაკავშირებული კონსტიტუციის მე-9 მუხლით გათვალისწინებული გარანტიის დაცვასთან; მეორე ეხება პერსონალურ მონაცემთა დამუშავების კანონიერების კონტროლს; ხოლო, მესამე, ფარული საგამოძიებო მოქმედებების ჩატარების და ელექტრონული კომუნიკაციის მაიდენტიფიცირებელ მონაცემთა ცენტრალურ ბანკში განხორციელებული აქტივობების კონტროლს (ამ ფუნქციის ფარგლებში, სამსახური უფლებამოსილია შეაჩეროს სატელეფონო კომუნიკაციის ფარული მიყურადება და ჩაწერა). ამ უკანასკნელი ფუნქციის განხორციელება დაკავშირებულია კონსტიტუციის მე-15 მუხლით გარანტირებული ადამიანის პირადი ცხოვრების უფლების დაცვასთან. აღნიშნული ფუნქციების სახელმწიფო ინსპექტორის სამსახურისათვის დაკისრება განპირობებულია იმით, რომ სახელმწიფო ინსპექტორის სამსახური არის დამოუკიდებელი სახელმწიფო ინსტიტუტი. ადამიანის ღირსების, წამების, არაადამიანური და დამამცირებელი მოპყრობისაგან დაცვის, ასევე პირადი ცხოვრებისა და კომუნიკაციის ხელშეუხებლობის უფლებაში აღმასრულებელი ხელისუფლების თვითნებური ჩარევის თავიდან ასაცილებლად, განსაკუთრებული მნიშვნელობა გააჩნია სახელმწიფო ინსპექტორის სამსახურის დამოუკიდებლობას, როგორც აღმასრულებელი, ისე საკანონმდებლო ხელისუფლებისაგან.

წამების, არაადამიანური და დამამცირებელი მოპყრობის გამოძიებაზე პასუხისმგებელი საგამოძიებო ორგანოს დამოუკიდებლობის მოთხოვნა გამომდინარეობს, ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის მე-3 მუხლის პოზიტიური ვალდებულებიდან. ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ საქმეზე ბარბუ ანგელოსკუ რუმინეთის წინააღმდეგ მიღებული გადაწყვეტილების 66-ე პუნქტში მიუთითა: „სასამართლო იმეორებს, რომ სახელმწიფოს წარმომადგენლების მიერ ადამიანის სიცოცხლის მოსპობის ან არასათანადო მოპყრობის ფაქტებთან დაკავშირებით ჩატარებული გამოძიება უნდა იყოს ეფექტიანი, რაც გულისხმობს იმას, რომ პირი, რომელსაც ეკისრება გამოძიების ჩატარების ვალდებულება და აწარმოებს გამოძიებას, არის საქმეში მონაწილე პირებისაგან დამოუკიდებელი. ეს უკანასკნელი გულისხმობს წამებაში ეჭვმიტანილი პირებისაგან არა მხოლოდ იერარქიულ და ინსტიტუციურ დამოუკიდებლობას, არამედ პრაქტიკულ დამოუკიდებლობასაც“ (https://hudoc.echr.coe.int/eng?i=001-66855).

წამების, არაადამიანური და დამამცირებელი მოპყრობის საქმეებზე წარმოებული გამოძიების დამოუკიდებლობაზე ისაუბრა საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ 2021 წლის 23 სექტემბერს მიღებულ N1/4/1330 გადაწყვეტილებაში საქმეზე გიორგი ცერცვაძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ. აღნიშნული გადაწყვეტილების მეორე თავის მე-10 პუნქტში აღნიშნულია: „წამების, არაადამიანური ან დამამცირებელი მოპყრობის აკრძალვა ადამიანის აბსოლუტური უფლებაა. აღნიშნული ფაქტორისა და თავად დასახელებულ ქმედებათა მძიმე ხასიათის გათვალისწინებით, ამგვარი ქმედების შესაძლო ჩადენასთან მიმართებით ეფექტიანი გამოძიების წარმართვის ინტერესი განსაკუთრებით მაღალია. ეფექტიანი გამოძიების წარმართვის მიზანია, ადამიანებს ჩამოუყალიბდეთ განცდა, რომ ადამიანის ღირსების შემლახველ მოპყრობაზე სახელმწიფოს მხრიდან გატარებული იქნება ყველა საჭირო ღონისძიება ობიექტური ჭეშმარიტების დადგენისა და ადეკვატური რეაგირებისათვის, რაც, თავისთავად, ემსახურება უფლების დარღვევის პრევენციულ მიზნებსაც. ამდენად, ეფექტიანი გამოძიების წარმართვის პოზიტიური ვალდებულების გარეშე საქართველოს კონსტიტუციის მე-9 მუხლით დაცული უფლება ილუზორული გახდებოდა.“

ამავე გადაწყვეტილების მე-2 თავის მე-13 პუნქტში აღნიშნულია: „გამოძიების ეფექტიანობის უმნიშვნელოვანეს კომპონენტს წარმოადგენს მისი დამოუკიდებლობა, რაც გულისხმობს საქმის გამოძიების წარმმართველი ორგანოს ინსტიტუციურ, იერარქიულ და პრაქტიკულ დამოუკიდებლობას. თავის მხრივ, დამოუკიდებლობის მაქსიმალურად უზრუნველყოფა განსაკუთრებით საგულისხმოა ისეთ შემთხვევებში, როდესაც საქმე შეეხება სახელმწიფოს წარმომადგენლის მიერ დანაშაულის შესაძლო ჩადენას, იმის მიუხედავად, ჩადენილია თუ არა იგი სამსახურებრივი მოვალეობის შესრულებისას. ასეთ შემთხვევაში, ნებისმიერი გარემოება, რომელიც ეჭვქვეშ აყენებს პროცესის დამოუკიდებლობასა და მიუკერძოებლობას, განსაკუთრებულ საფრთხეს უქმნის მთლიანად მართლმსაჯულების სისტემის სანდოობას, მიუხედავად მის შედეგად დამდგარი მოცემულობის სამართლიანობისა. ამასთანავე, კონსტიტუციიდან მომდინარე პოზიტიური ვალდებულება არ გულისხმობს გამოძიების აბსოლუტურ დამოუკიდებლობას, არამედ ყველა აუცილებელი გონივრული ზომის მიღებას დამოუკიდებლობის მაქსიმალურად უზრუნველსაყოფად.“

ასევე, საქართველოს კონსტიტუციის მე-15 მუხლიდან გამომდინარეობს იმ ორგანოს დამოუკიდებლობის მოთხოვნა, რომელიც ახორციელებს ფარული საგამოძიებო მოქმედებების ჩატარებისა და ელექტრონული კომუნიკაციის მაიდენტიფიცირებელ მონაცემთა ცენტრალურ ბანკში განხორციელებული აქტივობების კონტროლს. სახელმწიფო ინსპექტორი არის სწორედ ის ორგანო, რომელიც „პერსონალურ მონაცემთა დაცვის შესახებ“ კანონის მე-20 მუხლითა და „სახელმწიფო ინსპექტორის სამსახურის შესახებ“ კანონის მე-18 მუხლით, ასევე სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსისა და სხვა შესაბამისი ნორმებით დადგენილი წესით აკონტროლებს ფარული საგამოძიებო მოქმედებების ჩატარებასა და ელექტრონული კომუნიკაციის მაიდენტიფიცირებელ მონაცემთა ცენტრალურ ბანკში განხორციელებულ აქტივობებს. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ 2016 წლის 14 აპრილის N1/1/625,640 გადაწყვეტილებაში საქმეზე საქართველოს სახალხო დამცველი, საქართველოს მოქალაქეები - გიორგი ბურჯანაძე, ლიკა საჯაია, გიორგი გოცირიძე, თათია ქინქლაძე, გიორგი ჩიტიძე, ლაშა ტუღუში, ზვიად ქორიძე, ააიპ „ფონდი ღია საზოგადოება საქართველო“, ააიპ „საერთაშორისო გამჭვირვალობა - საქართველო“, ააიპ „საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაცია“, ააიპ „სამართლიანი არჩევნებისა და დემოკრატიის საერთაშორისო საზოგადოება“ და ააიპ „ადამიანის უფლებათა ცენტრი“ საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ მეორე თავის მე-80 პუნქტში განაცხადა: „უფლება პირად სივრცეზე ყველაზე იმანენტურია, ფუნდამენტურია, ადამიანისთვის ბუნებრიობის, თავისთავადობის ყველაზე უფრო მკაფიოდ შეგრძნების კომფორტის შემქმნელია, გარანტიაა, იყოს როგორიც არის, როგორიც სურს ან შეუძლია რომ იყოს. ამიტომ ის ძალიან ძვირფასია საიმისოდ, რომ მისი ხელშეუხებლობა აღმასრულებელი ხელისუფლების მხოლოდ კეთილ ნებას მივანდოთ, დავტოვოთ სივრცე ან მცირედი შესაძლებლობა მაინც, ხელისუფლებამ საკუთარი მიხედულებით და მიზანშეწონილობით გადაწყვიტოს, დაგვტოვოს ჩვენს პირად სივრცეში მისი კონტროლის გარეშე, თუ არა. ამიტომ პირადი ცხოვრების ხელშეუხებლობის უფლების თავისთავადი შემადგენელია თითოეული ადამიანის უფლება, მოსთხოვოს ხელისუფლებას მისთვის გასაგები, გამჭვირვალე და ხელმისაწვდომი ეფექტური და საკმარისი გარანტიები საიმისოდ, რომ აღმასრულებელი ხელისუფლების ძალაუფლება ამ თვალსაზრისით საიმედოდ კონტროლდებოდეს“.

ამავე გადაწყვეტილების 82-ე პუნქტის თანახმად: „როდესაც პირად ინფორმაციაზე პირდაპირი და უშუალო წვდომის ტექნიკური შესაძლებლობები სახელმწიფო უსაფრთხოების სამსახურის (ან გამოძიების ფუნქციის მქონე სხვა ორგანოს) ხელთაა, რაც, როგორც უკვე აღვნიშნეთ, თავისთავად განუზომლად ზრდის უფლებაში თვითნებურად, გადამეტებულად ჩარევის რისკებს, ობიექტურად ძალიან რთული ხდება, თუ შეუძლებელი არა, გამოძიებაზე უფლებამოსილი ორგანოების ეფექტური კონტროლი. ეს იმ ფონზე, რომ სწორედ ასეთ დროს განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი ხდება როგორც შიდა, ისე გარე კონტროლის ეფექტური, ქმედითი, საკმარისი და, რაც მთავარია, გამჭვირვალე ბერკეტების, მექანიზმების, გარანტიების არსებობა, რაც არა მხოლოდ უზრუნველყოფს ძალაუფლების ბოროტად გამოყენების რისკების გამორიცხვას/მინიმალიზებას, არამედ დამაჯერებლად აღქმადს გახდის საზოგადოების თითოეული წევრისთვის მათი პირადი სივრცის დაცულობას, ხელისუფლების მხრიდან ხელშეუხებლობას.“ მოცემულ შემთხვევაში, სწორედ სახელმწიფო ინსპექტორის სამსახური წარმოადგენს გარე კონტროლის განმახორციელებელ მექანიზმს.

პერსონალურ მონაცემთა დაცვაზე ზედამხედველობის ორგანოს დამოუკიდებლობის მნიშვნელობასთან დაკავშირებით, აღსანიშნავია ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს გადაწყვეტილება საქმეზე M.G. v. THE UNITED KINGDOM (https://hudoc.echr.coe.int/eng?i=001-60642). ამ საქმეში მომჩივანი სოცმუშაკებისაგან ითხოვდა დოკუმენტაციას, რომლებიც ეხებოდა ბავშვობაში მომჩივანზე მამის მხრიდან ძალადობას. სოცმუშაკებმა სრული სახით არ მიაწოდეს მომჩივანს ბავშვობაში მასზე განხორციელებული ძალადობის შესახებ ინფორმაცია. ამ საქმეში მიღებული გადაწყვეტილების 27-ე პუნქტში ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ განაცხადა: „კონვენციის მე-8 მუხლით გათვალისწინებული სახელმწიფოს პოზიტიური ვალდებულების არსებობის განსაზღვრისას, ევროპულმა სასამართლომ უნდა დააბალანსოს საზოგადოების საჯარო და ინდივიდის კერძო ინტერესები. ადამიანებს კონვენციით გააჩნიათ სასიცოცხლო ინტერესი, მიიღონ ინფორმაცია, რაც აუცილებელია მათი ბავშვობის და განვითარების ადრეული ეტაპის გასააზრებლად. ადამიანის უფლება, მის შესახებ მონაცემებთან წვდომა ჰქონდეს ამ მონაცემის დამმუშავებლის თანხმობის არსებობის შემთხვევაში, ზოგადად შეესაბამება კონვენციას. ამის მიუხედავად, ევროპული კონვენციის მე-8 მუხლი ირღვევა, როცა არ არსებობს დამოუკიდებელი ორგანო, რომელიც მიიღებდა საბოლოო გადაწყვეტილებას მაშინ, როცა მონაცემთა დამმუშავებელი არ არის ხელმისაწვდომი მონაცემთა სუბიექტისათვის ან მონაცემთა დამმუშავებელი არ აძლევს მონაცემთა სუბიექტს თანხმობას, მონაცემების გაცნობაზე.“

ამგვარად, დამოუკიდებელი ორგანოს არსებობა, რომელიც გააკონტროლებს პერსონალური მონაცემების დამუშავების კანონიერებას, კონვენციის მე-8 მუხლიდან გამომდინარე სახელმწიფოს პოზიტიურ ვალდებულებას წარმოადგენს.

იმისათვის, რომ სახელმწიფო ინსპექტორმა ეფექტიანად განახორციელოს ადამიანის პირადი ცხოვრების უფლების დაცვა, კონსტიტუციის მე-15 მუხლის თანახმად, უზრუნველყოფილი უნდა იქნეს სახელმწიფო ინსპექტორის სამსახურის დამოუკიდებლობა აღმასრულებელი და საკანონმდებლო ხელისუფლებისაგან.

უწყების დამოუკიდებლობის ერთ-ერთი აუცილებელი ელემენტი მისი ხელმძღვანელის არჩევითი ბუნებაა და მის მიერ უფლებამოსილების განხორციელების პერიოდში კანონით დაწესებული მისი ხელშეუხებლობის გარანტიებია.

სახელმწიფო ინსპექტორის სამსახური არ არის კონსტიტუციური ორგანო, თუმცა სამსახურის მიერ განსახორციელებელი საქმიანობის თავისებურებამ განაპირობა სახელმწიფო ინსპექტორის, სახელმწიფო ინსპექტორის სამსახურის თანამშრომლებისა და მთლიანად სახელმწიფო ინსპექტორის სამსახურის დამოუკიდებლობის იმგვარი გარანტიების შექმნა, რაც როგორც წესი, გააჩნიათ კონსტიტუციურ ორგანოებს. კერძოდ: „სახელმწიფო ინსპექტორის სამსახურის შესახებ“ კანონის მე-6 მუხლის მე-10 პუნქტის შესაბამისად, განსაზღვრულია სახელმწიფო ინსპექტორის უფლებამოსილების ვადა - 6 წელი; ამავე კანონის მე-9 მუხლით განსაზღვრულია სახელმწიფო ინსპექტორის უფლებამოსილების ვადამდე შეწყვეტის საფუძვლების ამომწურავი ჩამონათვალი და ვადამდე შეწყვეტის წესი; „სახელმწიფო ინსპექტორის სამსახურის შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-11 მუხლის პირველი პუნქტის შესაბამისად, სახელმწიფო ინსპექტორის სამსახური უფლებამოსილებების განხორციელებისას დამოუკიდებელია და არ ექვემდებარება არცერთ ორგანოს და თანამდებობის პირს. სახელმწიფო ინსპექტორზე, სახელმწიფო ინსპექტორის სამსახურის მოსამსახურესა და გამომძიებელზე რაიმე ზემოქმედება ან მათ საქმიანობაში უკანონო ჩარევა აკრძალულია და კანონით ისჯება. ამასთან, სისხლის სამართლის კოდექსის 352¹ მუხლით გათვალისწინებულ დასჯად ქმედებას წარმოადგენს სახელმწიფო ინსპექტორზე ან სახელმწიფო ინსპექტორის სამსახურის მოსამსახურეზე ნებისმიერი ფორმით ზემოქმედება მისი სამსახურებრივი საქმიანობისათვის ხელის შეშლის მიზნით. მაშასადამე, სახელმწიფო ინსპექტორის ხელშეუხებლობისთვის დადგენილია ზუსტად იგივე გარანტიები, რასაც ადგენს საქართველოს კონსტიტუცია და კანონმდებლობა სხვა არჩევითი (კონსტიტუციური ორგანოების ხელმძღვანელების) თანამდებობის პირებისთვის (მაგალითად, გენერალური პროკურორი, გენერალური აუდიტორი, სახალხო დამცველი და სხვა).

მიუხედავად იმისა, რომ სახელმწიფო ინსპექტორის სამსახური არ წარმოადგენს კონსტიტუციურ ორგანოს და სახელმწიფო ინსპექტორის უფლებამოსილების ვადა პირდაპირ არ არის გათვალისწინებული კონსტიტუციით (ისევე როგორც კანდელაკის საქმეში კონსტიტუციით არ იყო გათვალისწინებული საზოგადოებრივი მაუწყებლის მეურვის უფლებამოსილების ვადა, თუმცა ამის მიუხედავად, გამოხატვის თავისუფლების კონსტიტუციური უფლება მოითხოვდა მეურვის დამოუკიდებლობის უზრუნველყოფას), სახელმწიფო ინსპექტორის უფლებამოსილების ვადაზე ადრე შეწყვეტა (რაც კონსტიტუციის 25-ე მუხლის პირველი პუნქტით გარანტირებულ უფლებაში ჩარევას წარმოადგენს) გვერდით ეფექტებს ახდენს კონსტიტუციის მე-9 მუხლით გათვალისწინებულ არასათანადო მოპყრობის აკრძალვასა და კონსტიტუციის მე-15 მუხლით გათვალისწინებულ პირადი ცხოვრების უფლებაზე. სახელმწიფო ინსპექტორის სამსახურის უფლებამოსილებას წარმოადგენს წამების, არაადამიანური და დამამცირებელი მოპყრობის ფაქტების გამოძიება. კონსტიტუციის მე-9 მუხლის მე-2 პუნქტის მოთხოვნას კი წარმოადგენს ამგვარი საგამოძიებო ორგანოს დამოუკიდებლობის უზრუნველყოფა. ასევე, საქართველოს კონსტიტუციის მე-15 მუხლის მოთხოვნას წარმოადგენს სახელმწიფო ინსპექტორის სამსახურის დამოუკიდებლობის უზრუნველყოფა აღმასრულებელი ხელისუფლებისაგან, იმის გათვალისწინებით, რომ სახელმწიფო ინსპექტორი ახორციელებს პერსონალური მონაცემების დამუშავების კანონიერებაზე და ფარული საგამოძიებო მოქმედებების ჩატარებაზე კონტროლს. ამგვარი დამოუკიდებლობა კითხვის ნიშნის ქვეშ დგება სახელმწიფო ინსპექტორის უფლებამოსილების ვადაზე ადრე შეწყვეტით.

ის ფაქტი, რომ პარლამენტი თვითნებურად, საკანონმდებლო უფლებამოსილების ბოროტად გამოყენების გზით, კონსტიტუციის 25-ე მუხლის პირველი პუნქტის მოთხოვნების საწინააღმდეგოდ, უფლებამოსილებას ვადამდე უწყვეტს წამების გამოძიების, პერსონალურ მონაცემთა დამუშავების კანონიერებაზე კონტროლისა და ფარულ საგამოძიებო მოქმედებებზე გარე კონტროლის განმახორციელებელ თანამდებობის პირს, ზიანს აყენებს არამხოლოდ სახელმწიფო ინსპექტორის სამსახურის დამოუკიდებლობას, არამედ ახლადშექმნილი ორგანოების (პერსონალურ მონაცემთა დაცვის სამსახური და სპეციალური საგამოძიებო სამსახური) დამოუკიდებლობასაც, რამდენადაც სახელმწიფო ინსპექტორის სამსახურის გაუქმება წარმოადგენს გზავნილს ორი ახლად შექმნილი სახელმწიფო ინტიტუტისათვის, რომ კანონიერი, მიუკერძოებელი, პოლიტიკურად ნეიტრალური, დამოუკიდებელი გადაწყვეტილების მიღების შემთხვევაში, მათაც იგივე ბედი ეწევა საქართველოს პარლამენტის პოლიტიკური უმრავლესობის მხრიდან. სახელმწიფო ინსპექტორის სამსახურის სრულად გაუქმებისა და მის ბაზაზე ორი დამოუკიდებელი ორგანოს არ შექმნის შემთხვევაში, ეს გარემოება, ცალკე აღებული, გახდებოდა კონსტიტუციის მე-9 და მე-15 მუხლებთან დამოუკიდებელი შეფასების საფუძველი. ვინაიდან, სახელმწიფო ინსპექტორის სამსახურის ნაცვლად იქმნება ორი იმავე ფუნქციის მქონე სამსახური, მოქმედი სახელმწიფო ინსპექტორისათვის უფლებამოსილების ვადაზე ადრე შეწყვეტის ხარჯზე, შესაფასებელია მხოლოდ კონსტიტუციის 25-ე მუხლის პირველი ნაწილით გარანტირებული თანამდებობიდან ვადაზე ადრე გათავისუფლებისაგან დაცვის უფლება. თუმცა, კონსტიტუციის 25-ე მუხლით გარანტირებულ უფლებაში ჩარევის ამგვარი პრეცედენტი იწვევს „მსუსხავ ეფექტს“ პერსონალურ მონაცემთა დაცვის სამსახურისა და სპეციალური საგამოძიებო სამსახურის მომავალ უფროსებზე - აღმასრულებელი ხელისუფლებისათვის მიუღებელი ღონისძიების გამოყენების შემთხვევაში, საპარლამენტო უმრავლესობა, რომელიც აღმასრულებელ ხელისუფლებასთან ერთ პოლიტიკურ გუნდს ქმნის, მარტივი საკანონმდებლო პროცედურის გზით ნებისმიერ დროს შეძლებს ამ ორი დამოუკიდებელი ინსტიტუტების გაუქმებასაც, რაც საბოლოოდ უარყოფით გავლენას მოახდენს წამების, არაადამიანური და დამამცირებელი მოპყრობის დანაშაულების დამოუკიდებელ და მიუკერძოებელ გამოძიებაზე, ისევე როგორც ფარული საგამოძიებო მოქმედებების გარე კონტროლზე და პერსონალური მონაცემების დამუშავების კანონიერების კონტროლზე. ის გვერდითი ეფექტები, რასაც სახელმწიფო ინსპექტორის უფლებამოსილების ვადაზე ადრე შეწყვეტა იწვევს, არასათანადო მოპყრობისაგან დაცვის და პირადი ცხოვრების უფლების დაცვის მიმართ, მხედველობაში უნდა იქნეს მიღებული კონსტიტუციის 25-ე მუხლით დაცულ უფლებაზე დაწესებული შეზღუდვის შეპირისპირებისას ამ შეზღუდვის ლეგიტიმურ მიზანთან. ადამიანის ღირსებაზე და პირადი ცხოვრების უფლებაზე უარყოფითი გვერდითი მოვლენების გამო, სახელმწიფო ინსპექტორის უფლებამოსილების ვადაზე ადრე შეწყვეტა მკაცრი კონსტიტუციური სტანდარტებით უნდა შეფასდეს.

კანდელაკის საქმეზე მიღებული გადაწყვეტილების მეორე თავის 31-ე პუნქტში აღნიშნულია: „სტაბილურობა, სახელმწიფო თანამდებობის პირების საქმიანობის დამოუკიდებლობის აუცილებელი პირობაა, ხოლო უფლებამოსილების განსაზღვრული ან განუსაზღვრელი ვადით განხორციელება, საქმიანობის სტაბილურობისა და დამოუკიდებლობის ერთ-ერთი არსებითი კომპონენტია. ამ თვალსაზრისით, განსხვავებულ კონსტიტუციურ-სამართლებრივ შეფასებას საჭიროებს კონსტიტუციითა და კანონით ამა თუ იმ თანამდებობისთვის განსაზღვრული უფლებამოსილების ვადა. მაგალითისთვის, საქართველოს კონსტიტუციით საქართველოს სახალხო დამცველის უფლებამოსილება განსაზღვრულია 5 წლის ვადით, ხოლო მოსამართლე, რომლის უფლებამოსილების ვადა შესაბამის კონსტიტუციურ ცვლილებებამდე 10 წლით განისაზღვრებოდა, უვადოდ ინიშნება. ასეთ შემთხვევაში უფლებამოსილების ვადის ბოლომდე თანამდებობაზე ყოფნას განსაკუთრებული კონსტიტუციურ-სამართლებრივი მნიშვნელობა ენიჭება. სახელმწიფო თანამდებობის პირის განთავისუფლება კონსტიტუციით დადგენილი უფლებამოსილების ვადის გასვლამდე მკაცრი კონსტიტუციურ-სამართლებრივი სტანდარტით უნდა შემოწმდეს კონსტიტუციის იმ ნორმებთან კავშირში, რომლებიც უფლებამოსილების ვადას და ფარგლებს განსაზღვრავს.“

ამავე გადაწყვეტილების მეორე თავის 32-ე პუნქტში აღნიშნულია: „საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლო ამა თუ იმ კონსტიტუციურ დებულებას ასევე განმარტავს კონსტიტუციური პრინციპების გამოყენებით. „მართალია, კონსტიტუციური პრინციპები არ აყალიბებს ძირითად უფლებებს, მაგრამ გასაჩივრებული ნორმატიული აქტი ასევე ექვემდებარება გადამოწმებას კონსტიტუციის ფუძემდებლურ პრინციპებთან მიმართებით, კონსტიტუციის ცალკეულ ნორმებთან კავშირში და, ამ თვალსაზრისით, მსჯელობა უნდა წარიმართოს ერთიან კონტექსტში. საკონსტიტუციო სასამართლომ უნდა დაადგინოს, რამდენად თავსდება გასაჩივრებული აქტი იმ კონსტიტუციურ-სამართლებრივ წესრიგში, რომელსაც კონსტიტუცია ადგენს”. განსახილველ საქმეზე სასამართლო მიიჩნევს, რომ კონსტიტუციის 25-ე მუხლის სტანდარტები ასევე უნდა განიმარტოს სამართლებრივი ნდობის კონსტიტუციურ პრინციპთან კავშირში.“

კანდელაკის საქმეზე მიღებული გადაწყვეტილების მეორე თავის 33-ე პუნქტში აღნიშნულია: „განსაზღვრული ან განუსაზღვრელი ვადით სახელმწიფო თანამდებობაზე განწესება მოქალაქეს უჩენს ლეგიტიმურ მოლოდინს, რომ იგი ამ თანამდებობაზე საქმიანობას განახორციელებს უფლებამოსილების ვადით - განსაზღვრული ვადით ან - უვადოდ. შესაბამისად, კანონით განსაზღვრული ვადის ფარგლებში საქმიანობის განხორციელების უფლების შეზღუდვა დასაშვებია მხოლოდ მნიშვნელოვანი საჯარო ინტერესის არსებობის შემთხვევაში, იმგვარად, რომ გაუმართლებლად და დაუსაბუთებლად არ შეიზღუდოს სახელმწიფო თანამდებობის პირთა ლეგიტიმური მოლოდინები და არ შეირყეს მათი ნდობა არსებული კანონმდებლობის მიმართ.“

აღნიშნული მსჯელობიდან გამომდინარე, მოსარჩელის მიერ სახელმწიფო ინსპექტორის უფლებამოსილების 2025 წლის 3 ივლისამდე შესრულება უზრუნველყოფდა მისი და სამსახურის დამოუკიდებლობის მაღალ ხარისხს არასათანადო მოპყრობის საქმეების გამოძიებისა და ადამიანის პირადი ცხოვრების უფლების დაცვის პროცესში. 2019 წელს, როდესაც მოსარჩელე ლონდა თოლორაია არჩეული იქნა სახელმწიფო ინსპექტორის თანამდებობაზე, მას ჰქონდა ამ თანამდებობაზე 6 წლის ვადით ყოფნის მოლოდინი. სახელმწიფო ინსპექტორის მიერ 6 წლის ვადით თანამდებობრივი უფლებამოსილების შესრულება გამომდინარეობდა სამართლებრივი ნდობის კონსტიტუციური პრინციპიდან. სადავო ნორმებმა შეარყიეს თანამდებობაზე 6 წლის ვადით ყოფნის ლეგიტიმური მოლოდინები, ვინაიდან არჩევიდან/დანიშვნიდან არასრული სამი წლის გასვლის შემდეგ სახელმწიფო ინსპექტორს შეუწყდა უფლებამოსილება. იმისათვის, რომ სადავო ნორმები, რომლითაც მოსარჩელეს შეუწყდა უფლებამოსილება, იყოს კონსტიტუციის 25-ე მუხლის პირველი პუნქტის მეორე წინადადების შესაბამისი, ეს შეზღუდვა კონსტიტუციურ-სამართლებრივად უნდა იყოს გამართლებული. ეს საკითხი კი განხილული იქნება შემდეგ თავში.

4. კონსტიტუციის 25-ე მუხლის პირველი პუნქტის მეორე წინადადებით დაცული უფლების შეზღუდვის თანაზომიერების ტესტი

საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით, თანაზომიერების პრინციპის მოთხოვნაა, რომ „უფლების მზღუდავი საკანონმდებლო რეგულირება უნდა წარმოადგენდეს ღირებული საჯარო (ლეგიტიმური) მიზნის მიღწევის გამოსადეგ და აუცილებელ საშუალებას. ამავე დროს, უფლების შეზღუდვის ინტენსივობა მისაღწევი საჯარო მიზნის პროპორციული, მისი თანაზომიერი უნდა იყოს. დაუშვებელია ლეგიტიმური მიზნის მიღწევა განხორციელდეს ადამიანის უფლების მომეტებული შეზღუდვის ხარჯზე” (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2012 წლის 26 ივნისის N3/1/512 გადაწყვეტილება „დანიის მოქალაქე ჰეიკე ქრონქვისტი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ” II-60).

კანდელაკის საქმის მსგავსად, მოცემულ შემთხვევაშიც არ ხდება ისეთი ორგანოების ჩამოყალიბება, რომლებიც კომპეტენციების თვალსაზრისით, თვისობრივად განსხვავებული იქნებოდა სახელმწიფო ინსპექტორის სამსახურისაგან (იხილეთ კანდელაკის საქმეზე მიღებული გადაწყვეტილების მეორე თავის 45-ე პუნქტი). კერძოდ, სახელმწიფო ინსპექტორის სამსახურის უფლებამოსილებები პერსონალურ მონაცემთა დამუშავების კანონიერების კონტროლის, ასევე ფარული საგამოძიებო მოქმედებების ჩატარებისა და ელექტრონული კომუნიკაციის მაიდენტიფიცირებელ მონაცემთა ცენტრალურ ბანკში განხორციელებული აქტივობების კონტროლის სფეროში, უცვლელად გადაეცემა ახლადშექმნილ პერსონალურ მონაცემთა დაცვის სამსახურს. რაც შეეხება საგამოძიებო უფლებამოსილებებს, სპეციალური საგამოძიებო სამსახურის ქვემდებარედ, გარდა სახელმწიფო ინსპექტორის სამსახურის ქვემდებარე სისხლის სამართლის დანაშაულებისა, განისაზღვრება სისხლის სამართლის კოდექსის რამდენიმე დამატებითი მუხლი (108-ე, 109-ე, 111-ე, 113-ე−118-ე, 120-ე−124-ე, 126-ე, 126^​1 , 137-ე−139-ე, 143-ე−144-ე და 150-ე−151¹ მუხლებით გათვალისწინებული დანაშაულები, თუ იგი ჩადენილია სამართალდამცავი ორგანოს წარმომადგენლის მიერ (გარდა პროკურორისა) და 153-ე−159-ე, 162-ე−163-ე და 164⁴ მუხლებით გათვალისწინებული დანაშაულები). საგამოძიებო უფლებამოსილებების თვალსაზრისით, განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია ის გარემოება, რომ გარდა ქვემდებარე მუხლების გაზრდისა, სხვა სახის ცვლილება არ განხორციელებულა და სპეციალურ საგამოძიებო სამსახურს განესაზღვრა სახელმწიფო ინსპექტორის სამსახურის არსებული ბერკეტებისა და რეგულაციების იდენტური შინაარსის უფლებამოსილებები. შესაბამისად, კომპეტენციის თვალსაზრისით, არ ხდება სადავო ნორმებით გათვალისწინებული ორი ახალი სამსახურის (პერსონალურ მონაცემთა დაცვის სამსხურისა და სპეციალური საგამოძიებო სამსახურის) სახელმწიფო ინსპექტორის სამსახურზე მეტად გაძლიერება. მათი უფლებამოსილების ფარგლებში, სპეციალური საგამოძიებო სამსახური და პერსონალური მონაცემთა დაცვის სამსახური სარგებლობენ იმავე უფლებამოსილებით, რაც მოცემულ სფეროში, სახელმწიფო ინსპექტორის სამსახურს გააჩნდა (ამ თვალსაზრისით, ეს საქმე ჰგავს კანდელაკის საქმეს, როდესაც იმ მეურვეებს, რომლებსაც უფლებამოსილება შეუწყვიტეს, ახლადდანიშნული მეურვეების იდენტური კომპეტენციები ჰქონდათ).

კანდელაკის საქმის მსგავსად, არ მომხდარა საკვალიფიკაციო მოთხოვნების ცვლილებაც. „სახელმწიფო ინსპექტორის სამსახურის შესახებ“ კანონის მე-6 მუხლის პირველი პუნქტის თანახმად, სახელმწიფო ინსპექტორად შეიძლება არჩეულ იქნეს ნასამართლობის არმქონე საქართველოს მოქალაქე, რომელსაც აქვს უმაღლესი იურიდიული განათლება და მართლმსაჯულების ან სამართალდამცავი ორგანოების სისტემაში ან ადამიანის უფლებათა დაცვის სფეროში მუშაობის არანაკლებ 5 წლის გამოცდილება და მაღალი პროფესიული და მორალური რეპუტაცია. „სახელმწიფო ინსპექტორის სამსახურის შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-6¹ მუხლის პირველი პუნქტის თანახმად, სპეციალური საგამოძიებო სამსახურის უფროსის თანამდებობაზე შეიძლება არჩეულ იქნეს საქართველოს მოქალაქე, რომელიც არ არის ნასამართლევი და რომელსაც აქვს უმაღლესი იურიდიული განათლება და მართლმსაჯულების ან სამართალდამცავი ორგანოების სისტემაში ან ადამიანის უფლებათა დაცვის სფეროში მუშაობის არანაკლებ 5 წლის გამოცდილება და მაღალი პროფესიული და მორალური რეპუტაცია. მაშასადამე, ამ ორ თანამდებობის პირის საკვალიფიკაციო მოთხოვნები არის იდენტური. იგივე შეიძლება ითქვას პერსონალურ მონაცემთა დაცვის სამსახურის უფროსზეც, რომელიც „პერსონალურ მონაცემთა დაცვის შესახებ“ კანონის 40³ მუხლის თანახმად, უნდა იყოს საქართველოს მოქალაქე, რომელიც არ არის ნასამართლევი და რომელსაც აქვს უმაღლესი იურიდიული განათლება და მართლმსაჯულების ან სამართალდამცავი ორგანოების სისტემაში ან ადამიანის უფლებათა დაცვის სფეროში მუშაობის არანაკლებ 5 წლის გამოცდილება და მაღალი პროფესიული და მორალური რეპუტაცია.

საკომიტეტო და საპარლამენტო განხილვისას კანონმდებლებმა სადავო ნორმების ლეგიტიმურ მიზნად დაასახელეს ის, რომ სახელმწიფო ინსპექტორის სამსახურის ხელში პერსონალური მონაცემების დამუშავების კანონიერების კონტროლის, ფარულ საგამოძიებო მოქმედებებზე ზედამხედველობისა და გამოძიების ფუნქციის განხორციელებისას წარმოიშობა ინტერესთა კონფლიქტი. პარლამენტის პოზიციით, სამსახურის ფუნქციები ურთიერთსაწინააღმდეგოა და ერთი სახელმწიფო ორგანო ვერ შეძლებს მის ჯეროვნად განხორციელებას. აღნიშნულის დასტურად კი, როგორც კანონპროექტის განმარტებით ბარათებში, ასევე საპარლამენტო განხილვებში, მოყვანილ იქნა არა რაიმე სახის პრაქტიკული მაგალითი, არამედ არასამთავრობო ორგანიზაციათა კოალიციის მიერ 2018 წლის 14 თებერვალს, სახელმწიფო ინსპექტორის სამსახურის ამოქმედებამდე, გავრცელებული განცხადება, სადაც კოალიციის წევრები გამოხატავდნენ თავის მოსაზრებას, შესაძლო ფუნქციურ კონფლიქტთან დაკავშირებით.

კანდელაკის საქმეში მიღებული გადაწყვეტილების მეორე თავის 53-ე პუნქტის თანახმად: „სახელმწიფო თანამდებობის პირთა უფლებამოსილების ვადამდე შეწყვეტისათვის, აუცილებელია კონსტიტუციის მოთხოვნების შესაბამისი მომეტებული საჯარო ინტერესი არსებობდეს.“ ამავე გადაწყვეტილების მეორე თავის 54-ე პუნქტის თანახმად: ზოგიერთი სახელმწიფო თანამდებობის არსის განმსაზღვრელი ელემენტი ხელისუფლების აღმასრულებელი ან/და საკანონმდებლო შტოსგან მისი დამოუკიდებლობის ხარისხია. მათი დამოუკიდებლობის უზრუნველყოფის ინტერესი კი შეიძლება მხოლოდ განსაკუთრებულ შემთხვევაში შეიზღუდოს საჯარო სამსახურის მართვის გაუმჯობესების ლეგიტიმური მიზნით. ასეთ განსაკუთრებულ შემთხვევას ექნება ადგილი, როდესაც მოქმედი ნორმები იმდენად ხარვეზიანია, რომ ამა თუ იმ სახელმწიფო თანამდებობის მიზანს და დანიშნულებას ეწინააღმდეგება და მათი შეცვლა გადაუდებელ აუცილებლობას წარმოადგენს.“ მოსარჩელე მხარეს მიაჩნია, რომ ზოგადად ინტერესთა კონფლიქტის თავიდან აცილება შესაძლოა წარმოადგენდეს ლეგიტიმურ მიზანს, რის საფუძველზეც შესაძლებელია შეიზღუდოს საქართველოს კონსტიტუციის 25-ე მუხლით გათვალისწინებული საჯარო თანამდებობიდან გათავისუფლებისაგან დაცვის უფლება. თუკი ასეთი ინტერესთა კონფლიქტი მართლაც არსებობს, ეს წინააღმდეგობაში შეიძლება მოვიდეს კონკრეტული თანამდებობის არსებობის მიზანთანაც.

რეალურად ამგვარი ლეგიტიმური მიზანი არ არსებობდა. პარლამენტის წევრების არგუმენტი ლეგიტიმური მიზნის არსებობასთან დაკავშირებით ეყრდნობოდა თეორიულ მსჯელობას. სადავო ნორმების საკომიტეტო და პლენარული განხილვის დროს არ ყოფილა გამოკვლეული ინტერესთა კონფლიქტის რეალური ფაქტები. პარლამენტის იურიდიულ ან ადამიანის უფლებათა კომიტეტებზე არ ყოფილა მიწვეული მოქალაქე, რომელიც დაადასტურებდა იმას, რომ სახელმწიფო ინსპექტორის სამსახურმა ჯეროვნად არ გამოიძია მის მიმართ არასათანადო მოპყრობის დანაშაულის საქმე იმის გამო, რომ არსებობდა ამავე სამსახურის გადაწყვეტილება პერსონალური მონაცემების დამუშავებასთან დაკავშირებით. გარდა ამისა, პარლამენტს აღნიშნული ინტერესთა კონფლიქტის დადგენის მიზნით არ გამოუყენებია „სახელმწიფო ინსპექტორის სამსახურის შესახებ“ კანონის მე-12 მუხლის მე-4 პუნქტით გათვალისწინებული უფლებამოსილება. კერძოდ, აღნიშნული პუნქტის შესაბამისად, საქართველოს პარლამენტს უფლება აქვს, სრული შემადგენლობის უმრავლესობით ნებისმიერ დროს მიიწვიოს სახელმწიფო ინსპექტორი პარლამენტის სხდომაზე ან/და პარლამენტის კომიტეტის სხდომაზე სახელმწიფო ინსპექტორის მიმდინარე საქმიანობის შესახებ ინფორმაციის წარსადგენად. უფრო მეტიც, სახელმწიფო ინსპექტორის მიერ 2021 წლის 31 მარტს წარდგენილი სამსახურის 2020 წლის საქმიანობის ანგარიში პარლამენტმა არ განიხილა 2021 წლის არც საგაზაფხულო და არც საშემოდგომო სესიის ფარგლებში. აღნიშნული წლიური ანგარიშის განხილვისასაც, საქართველოს პარლამენტის რეგლამენტის 169-ე მუხლის შესაბამისად, პარლამენტს აქვს სრული უფლებამოსილება, როგორც საკომიტეტო, ასევე პლენარული სხდომების განმავლობაში, სახელმწიფო ინსპექტორს მიმართოს კითხვებით და მოისმინოს მისი პასუხები. საქართველოს კონსტიტუციის 41-ე მუხლის მე-2 პუნქტის საფუძველზე, საპარლამენტო კომიტეტის მოვალეობაა საკანონმდებლო საკითხების წინასწარი მომზადება, მთავრობის და პარლამენტის წინაშე ანგარიშვალდებული სხვა ორგანოების საქმიანობის კონტროლი და მათ შორის, იმ საკითხის გამოკვლევა, თუ როგორ მუშაობს პარლამენტის მიერ მიღებული კანონი პრაქტიკაში, ხომ არ გააჩნია მას ხარვეზები, რაც გულისხმობს პარლამენტის წინაშე ანგარიშვალდებული ორგანოს მიერ მისთვის დაკისრებული ფუნქციების განხორციელებისას ინტერესთა კონფლიქტის რეალური ფაქტების გამოკვლევას. ამგვარი ფაქტების გამოკვლევის ნაცვლად, პარლამენტმა სამსახურის ორ ნაწილად გაყოფის გადაწყვეტილება მიიღო თეორიული მსჯელობების საფუძველზე, რაც არ ეფუძნებოდა სახელმწიფო ინსპექტორის სამსახურის პრაქტიკაში არსებულ გამოწვევებს. ცხადია, ცუდი მმართველობის შემთხვევას წარმოადგენს ის, რომ საკანონმდებლო ცვლილებები არა პრაქტიკაში არსებულ მტკიცებულებებზეა დაფუძნებული, არამედ პარლამენტართა ორ წელიწადში შეცვლილ თეორიულ აღქმებზე. ამ გარემოებამ ლეგიტიმური მიზნის რეალური არსებობაც კი ეჭვქვეშ დააყენა.

თეორიულად რომც დავუშვათ ამგვარი ლეგიტიმური მიზნის არსებობა, მხოლოდ სახელმწიფო ინსპექტორის სამსახურის ორ ნაწილად გაყოფა ვერ იქნებოდა ამ მიზნის მისაღწევად ვარგისი საშუალება. ამ ლეგიტიმური მიზნის მისაღწევად უვარგისი საშუალებაა ის, რომ არ შეიქმნა საკანონმდებლო მექანიზმი, რაც სახელმწიფო ინსპექტორს მისცემდა არჩევანის შესაძლებლობას - დარჩენილ ვადაში მუშაობა გაეგრძელებინა პერსონალურ მონაცემთა დაცვის სამსახურის უფროსად ან სპეციალური საგამოძიებო სამსახურის უფროსად. მით უფრო, ლონდა თოლორაია აკმაყოფილებს ყველა იმ საკვალიფიკაციო მოთხოვნას, რაც დაწესებულია როგორც პერსონალურ მონაცემთა დაცვის სამსახურის უფროსის, ისე სპეციალური საგამოძიებო სამსახურის უფროსის თანამდებობისთვის, სხვაგვარად ის სახელმწიფო ინსპექტორად ვერ იქნებოდა არჩეული პარლამენტის მიერ 2019 წელს.

რაც შეეხება აუცილებლობის მოთხოვნას და იმას, რომ მიზანი მიღწეულ უნდა იქნეს ნაკლებად მზღუდავი საშუალებით, პარლამენტისათვის მინიჭებული ფართო დისკრეციის გათვალისწინებით, მოსარჩელე ვერ ხედავს სამსახურის ორ ნაწილად გაყოფაზე უფრო ნაკლებად მზღუდავ საშუალებას ინტერესთა კონფლიქტის თეორიული პრობლემის გადაწყვეტის ლეგიტიმური მიზნის მისაღწევად, იმ პირობით, თუ ლონდა თოლორაიას, მიეცემოდა პერსონალურ მონაცემთა დაცვის სამსახურში ან სპეციალურ საგამოძიებო სამსახურში, მისი ნების არსებობის შემთხვევაში, ტოლფას თანამდებობაზე მუშაობის გაგრძელების საშუალება. ამ პირობით აუცილებლობის მოთხოვნა დაკმაყოფილებული იქნებოდა.

რაც შეეხება თანაზომიერების ტესტის ბოლო საფეხურს, ეს არის ვიწრო გაგებით პროპორციულობა. კანდელაკის საქმის 51-ე პუნქტში აღნიშნულია: „საკონსტიტუციო სასამართლოს არაერთხელ განუმარტავს, რომ კონსტიტუციური უფლებების შეზღუდვისას კანონმდებელი ვალდებულია, დაიცვას გონივრული ბალანსი კერძო და საჯარო ინტერესებს შორის. საკონსტიტუციო სასამართლოს კი ევალება, რომ მისთვის მინიჭებული უფლებამოსილების ფარგლებში, კერძო და საჯარო ინტერესებს შორის კონფლიქტის დროს, გაავლოს ზღვარი, რომელიც ამ ინტერესებს შორის კონსტიტუციურ ბალანსს ასახავს.“ ვიწრო გაგებით, პროპორციულობის დროს ფასდება მხოლოდ სახელმწიფო ინსპექტორის სამსახურის ორად გაყოფის საკითხი, ვინაიდან სახელმწიფო ინსპექტორის გათავისუფლებამ გამოსადეგობის მოთხოვნაც ვერ დააკმაყოფილა. მოცემულ შემთხვევაში, ერთ მხარეს დგას, დამოუკიდებელი სახელმწიფო ორგანოს თანამდებობის პირის საქმიანობაში ჩაურევლობის უფლება, რის შეზღუდვასაც მოსდევს კონსტიტუციის მე-9 მუხლის მე-2 პუნქტით გარანტირებული დამოუკიდებელი და მიუკერძოებელი გამოძიების ინტერესისთვის და კონსტიტუციის მე-15 მუხლით დაცული პირადი ცხოვრების უფლებაზე ზიანის მიყენება, მეორე მხარეს კი დგას ინტერესთა კონფლიქტის თავიდან აცილების თეორიული ინტერესი, რასაც ზურგს არ უმაგრებს პრაქტიკაში არსებული ფაქტები და მტკიცებულებები, რაც ამგვარ ინტერესთა კონფლიქტს რეალურად დაადასტურებდა. ამის გამო, კანდელაკის საქმეზე მიღებული გადაწყვეტილების 54-ე პუნქტში მითითებული პროპორციულობის ისეთი კრიტერიუმი, როგორიცაა ხარვეზიანი ნორმის შეცვლის გადაუდებელი აუცილებლობა არ არსებობს. კანდელაკის საქმის აღნიშნულ 54-ე პუნქტში მითითებულია, რომ სამსახურიდან გადაყენება დაიშვება: „როდესაც მოქმედი ნორმები იმდენად ხარვეზიანია, რომ ამა თუ იმ სახელმწიფო თანამდებობის მიზანს და დანიშნულებას ეწინააღმდეგება და მათი შეცვლა გადაუდებელ აუცილებლობას წარმოადგენს.“

იმის გათვალისწინებით, რომ პარლამენტმა ვერ წარმოადგინა ინტერესთა კონფლიქტის პრაქტიკული მაგალითები, ასევე იმის გათვალისწინებით, რომ ინტერესთა კონფლიქტთან დაკავშირებით პარლამენტის მიერ მოხმობილი ერთადერთი არგუმენტი (2018 წლის 14 თებერვალს გავრცელებული არასამთავრობო ორგანიზაციათა კოალიციის განცხადება), კანონპროექტების საკომიტეტო განხილვისას გააქარწყლეს თავად არასამთავრობო ორგანიზაციათა კოალიციაში შემავალმა არასამთავრობო ორგანიზაციებმა, რომლებმაც არაერთგზის მოუწოდეს პარლამენტს სახელმწიფო ინსპექტორის სამსახურის ლიკვიდაციის პროცესის შეჩერებისკენ, არ არსებობდა სახელმწიფო ინსპექტორის სამსახურის 2025 წლის 3 ივლისამდე გაყოფის გადაუდებელი აუცილებლობა. სახელმწიფო ინსპექტორის სამსახურის ორ სამსახურად გაყოფის გადადება შესაძლებელი იყო 2025 წლისათვის, როდესაც მოქმედ სახელმწიფო ინსპექტორს ამოეწურებოდა უფლებამოსილების ვადა და ამით ინტერესთა კონფლიქტის ლეგიტიმური ინტერესი არ მოვიდოდა კოლიზიაში კონსტიტუციის 25-ე მუხლის პირველი პუნქტის მეორე წინადადებით აღიარებულ საჯარო თანამდებობიდან გადაყენებისაგან დაცვის უფლებასთან. 2025 წლის 3 ივლისამდე ინტერესთა კონფლიქტის თეორიული საფრთხის აცილება შესაძლებელი იქნებოდა გამოძიებაზე საპროკურორო ზედამხედველობის განხორციელებით. რაც შეეხება შემთხვევას, როდესაც არასათანადო მოპყრობის საქმეზე წარმოებული გამოძიების გამო სამსახურს ექმნება ინტერესთა კონფლიქტი პერსონალური მონაცემების დამუშავების კანონიერების სფეროში, ამასთან დაკავშირებით, მნიშვნელოვანია „პერსონალურ მონაცემთა დაცვის შესახებ“ კანონის 26-ე მუხლის პირველი პუნქტი, სადაც აღნიშნულია: „მონაცემთა სუბიექტს უფლება აქვს, ამ კანონით გათვალისწინებული უფლებების დარღვევის შემთხვევაში კანონით დადგენილი წესით მიმართოს სახელმწიფო ინსპექტორის სამსახურს ან სასამართლოს.“ ამგვარად, სასამართლო კონტროლი არის მონაცემთა სუბიექტის დაცვის შესაძლებლობა იმ შემთხვევაში, თუ პრაქტიკაში დადგებოდა სახელმწიფო ინსპექტორის სამსახურში ინტერესთა კონფლიქტის საკითხი (ინტერესთა კონფლიქტთან დაკავშირებულ პრაქტიკულ შემთხვევას (მონაცემთა სუბიექტის საჩივარს) სახელმწიფო ინსპექტორის სამსახურის არსებობის ისტორიაში ადგილი არ ჰქონია).

ამგვარად, კონსტიტუციის 25-ე მუხლის პირველი პუნქტის მეორე წინადადებით გათვალისწინებული თანამდებობიდან გათავისუფლებისაგან დაცვის უფლებაზე სადავო ნორმით დაწესებული შეზღუდვა იმ ნაწილში, რაც ეხება მოსარჩელისათვის უფლებამოსილების შეწყვეტას, არ აკმაყოფილებს გამოსადეგობის მოთხოვნას, ხოლო სამსახურის ორად გაყოფის ნაწილში არ პასუხობს ვიწრო გაგებით პროპორციულობის მოთხოვნებს. შესაბამისად, ირღვევა კონსტიტუციის 25-ე მუხლის პირველი ნაწილის მეორე წინადადება და ვითხოვთ სადავო ნორმების არაკონსტიტუციურად ცნობას აღნიშნულ კონსტიტუციურ დებულებასთან მიმართებაში.

5. ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს პრაქტიკა

სადავოდ გამხდარი ნორმების კონსტიტუციურობის შემოწმების თვალსაზრისით მნიშვნელოვანია განვიხილოთ ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს გადაწყვეტილებები მსგავს სამართლებრივ საკითხთან დაკავშირებით.

Gumenyuk and others v. Ukraine(https://hudoc.echr.coe.int/eng#{%22itemid%22:[%22001-211125%22]})

ფაქტობრივი გარემოებები

2016 წელს, საკანონმდებლო ცვლილებების შემდეგ, მოხდა უკრაინის უზენაესი სასამართლოს (Supreme Court of Ukraine - SCU) ლიკვიდაცია და ჩანაცვლდა ახალი უზენაესი სასამართლოს მიერ (Supreme Court - SC), სადაც თანამდებობებზე დაინიშნენ კონკურსის წესით ახალი მოსამართლეები. 8 მომჩივანი იყო SCU-ს მოსამართლე, რომლებსაც საკანონმდებლო ცვლილებების შემდეგ, 2017 წელს SC-ის ამოქმედებიდან, ჩამოერთვათ მოსამართლის უფლებამოსილება მათი ყოველგვარი ფორმალური გათავისუფლების გარეშე.

2020 წლის საკონსტიტუციო სასამართლოს გადაწყვეტილების შესაბამისად, SCU-თვის უფლებამოსილების ჩამორთმევის შესაბამისი საკანონმდებლო ნორმები იყო არაკონსტიტუციური და დასტურდებოდა, რომ მომჩივნებს ჰქონდათ მოსამართლის უფლებამოსილების განხორციელებისთვის შესაბამისი ვადა.

კონვენციის მე-6 მუხლის 1-ლი პუნქტი

სასამართლომ პირველ რიგში ყურადღება გაამახვილა, რომ კონვენცია სახელმწიფოებს არ ზღუდავს მიიღოს ლეგიტიმური და საჭირო ზომები სასამართლო სისტემის რეფორმისთვის. ცნობილი იყო, რომ უკრაინაში აღნიშნული სადავო რეფორმის უკან იყო რთული ფონი და კონტექსტი. სასამართლოს განმარტებით, მისი ფუნქცია არ იყო რეფორმის მიზანსა და მიზანშეწონილობაზე მსჯელობა და არ უნდა განესაზღვრა, თუ რამდენად მოდიოდა რეფორმა უკრაინის კონსტიტუციურ კანონმდებლობასთან შესაბამისობაში. აღნიშნულ საქმეში სასამართლოს უნდა ემსჯელა თუ რა გავლენას ახდენდა რეფორმის განხორციელების საშუალება და მეთოდი მომჩივანთა უფლებებზე კონვენციის შესაბამისად.

გამოყენებადობა

უფლების არსებობა - პირველ რიგში, მომჩივნები ეროვნული კანონმდებლობის შესაბამისად უფლებამოსილნი იყვნენ დარჩენილიყვნენ მოსამართლეებად ვადის ამოწურვამდე, თუ არ იქნებოდა თანამდებობის ვადაზე ადრე შეწყვეტის კონსტიტუციით გათვალისწინებული სხვა საგამონაკლისო საფუძვლები; მეორე, რელევანტური კონსტიტუციური პრინციპების შესაბამისად, მომჩივნებს მინიმუმ ჰქონდათ საფუძველი იმისა, რომ მოეთხოვათ მოსამართლის ფუნქციების თვითნებური ჩამორთმევისაგან დაცვის უფლება; მესამე, მითითებულ კონტექსტში მომჩივანთა უფლებების კონკრეტული ფარგლები კარგად იყო ჩამოყალიბებული ეროვნულ კანონმდებლობაში საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ, რომელმაც მისივე გადაწყვეტილებაში დაადგინა, რომ მომჩივნებს ჰქონდათ უმაღლეს სასამართლო ორგანოში, უზენაეს სასამართლოში მოსამართლის თანამდებობის შენარჩუნების უფლება.

უფლების სამოქალაქო ბუნება - მომჩივანთა დავა შეეხებოდა არა კომპენსაციის მიღებას, არამედ მათთვის უფლების ჩამორთმევას, რომ განეხორციელებინათ მანდატი როგორც მოსამართლეებს, რაც პირდაპირ გავლენას ახდენს მათ პროფესიულ და პირად განვითარებაზე, ასევე სხვებთან ურთიერთობის დამყარების შესაძლებლობაზე. საქმის ეს სამოქალაქო სამართლებრივი ასპექტები იყო არსებითი, რასაც ვერ გადაწონიდა მომჩივანთა დასაქმების საჯარო ბუნება. უფრო მეტიც, ცალმხრივი ზომები გავლენას ახდენდა მომჩივანთა პროფესიულ ცხოვრებაზე, კერძოდ, მოსამართლის ფუნქციების განხორციელებაზე, რაც, თავის მხრივ, აკნინებდა მოსამართლის როლს საზოგადოებაში.

იმის დასადგენად, თუ რამდენად იყო მომჩივანთა მიერ გასაჩივრებული უფლება „სამოქალაქო“ ხასიათის, სასამართლომ გამოიყენა ერთ-ერთ გადაწყვეტილებაში^[1] შემუშავებული კრიტერიუმები. სასამართლო სისტემისთვის დამოუკიდებლობის გარანტიების მხედველობაში მიღებით, სასამართლომ დაადგინა, რომ მოსამართლეები ვერ შეძლებდნენ სამართლის უზენაესობის დაცვას, თუ ეროვნული კანონმდებლობით ჩამოერთმეოდათ კონვენციის შესაბამისი მუხლებით გათვალისწინებული გარანტიები, რაც პირდაპირ უკავშირდება დამოუკიდებლობასა და მიუკერძოებლობას. შესაბამისად, არ იქნებოდა სამართლიანი, რომ სასამართლოს წევრებზე არ გავრცელებულიყო კონვენციის მე-6 მუხლის გარანტიები სახელმწიფოს ნდობისა და ლოიალურობის საფუძველზე დასაქმების პირობების გარემოებებთან დაკავშირებით. აქედან გამომდინარე, კონვენციის მე-6 მუხლი გამოყენებადია სამოქალაქო ნაწილში.

მხარეთა არგუმენტები

სასამართლოზე წვდომის უფლება იყო ერთ-ერთი ძირითადი პროცედურული უფლება სასამართლოს წევრების უფლებათა დასაცავად და მომჩივნებს უნდა ჰქონოდათ სასამართლოზე პირდაპირი წვდომის შესაძლებლობა მათ ბრალდებებთან დაკავშირებით, რომლებიც ეხებოდა მოსამართლის ფუნქციების უკანონო ჩამორთმევას.

ბუნდოვანი იყო სასამართლოს რეფორმასთან დაკავშირებული კანონპროექტის განმარტებით ბარათში ასახული, ეროვნული სამართლიანი სასამართლოს უზრუნველყოფისა და დაჩქარებული სამართალწარმოების მიზნები რამდენად შეიძლებოდა ყოფილიყო მიღწეული მომჩივანთა სასამართლოზე წვდომის უფლების შეზღუდვით, რაც უკავშირდებოდა მოსამართლის ფუნქციების ჩამორთმევასთან დაკავშირებულ ბრალდებებს. მოცემულ შემთხვევაში დადგინდა, რომ სასამართლოზე წვდომის შეზღუდვა არ იყო პროპორციული ლეგიტიმურ მიზანთან.

აღნიშნული გარემოებების გათვალისწინებით, ადგილი ჰქონდა კონვენციის მე-6 მუხლის დარღვევას.

კონვენციის მე-8 მუხლი

გამოყენებადობა

მოცემულ საქმეში სასამართლომ მიმართა შედეგზე ორიენტირებულ მიდგომას: მომჩივნებზე გავლენის ხასიათისა და ხანგრძლივობის გათვალისწინებით, სასამართლომ დაადგინა, რომ სადავო ზომები გავლენას ახდენდა მათ პირადი ცხოვრებაზე დიდი მოცულობით, რაც ექცეოდა კონვენციის მე-8 მუხლის ფარგლებში. კერძოდ, სადავო ზომები, მიუხედავად იმისა, რომ პირდაპირ არ მიემართებოდა მომჩივნებს, ართმევდა მათ შესაძლებლობას, რომ გაეგრძელებინათ მათი სამოსამართლეო საქმიანობა და ეცხოვრათ ისეთ პროფესიულ გარემოში, სადაც შესაძლებლობა ექნებოდათ პროფესიული და პიროვნული განვითარებისა. ამავდროულად, სასამართლოს განმარტებით, აღნიშნული არსებით გავლენას ახდენდა მოსამართლეთა ხელშეუხებლობის პრინციპზე.

მხარეთა არგუმენტები

მითითებულ საქმეში მთავარ კითხვას წარმოადგენდა მომჩივანთა პირადი ცხოვრების პატივისცემის უფლებაში ჩარევა, რომელიც გამოწვეული იყო პარლამენტის მიერ მიღებული კანონით, რამდენად იყო კანონიერი კონვენციით გათვალისწინებული მიზნების შესაბამისად.

ყურადღება გამახვილდა საკონსტიტუციო სასამართლოს გადაწყვეტილებაზე, რომლის თანახმად:

საკონსტიტუციო ცვლილებები არ არღვევდა უმაღლესი სასამართლო ორგანოს ინსტიტუციური უწყვეტობის პრინციპს, რადგან უფლებამოსილების განხორციელება ხდებოდა „Supreme Court” - ის სახელით; კონსტიტუციის შესაბამისად, სასამართლო ორგანოს სახელის ცვლილება არ უნდა განხორციელებულიყო SCU–ს მოსამართლეების SC-ს მოსამართლეთა ჩანაცვლებით, რადგან არ განსხვავდებოდა მათი სამართლებრივი სტატუსი; „უკრაინის უზენაესი სასამართლოს“ დასახელებიდან სიტყვის „უკრაინის“ ამოღება ვერ გაამართლებდა SCU -ს ყველა მოსამართლის გადაყვანას სხვა სასამართლოში.

ჩამოთვლილი გარემოებების გათვალისწინებით, SCU–ს მოსამართლეებს უნდა გაეგრძელებინათ მათი უფლებამოსილების განხორციელება, როგორც SC-ს მოსამართლეებს. SCU-სა და SC-ის მოსამართლეთა დაყოფა წინააღმდეგობაში მოდიოდა მოსამართლის ხელშეუხებლობის პრინციპთან, რაც სასამართლო დამოუკიდებლობის კონსტიტუციური გარანტიის ნაწილს წარმოადგენდა. ამასთან, მოპასუხე სახელმწიფომ ვერ დაასაბუთა, რომ საშუალება, რომლითაც მომჩივნები იძულებულნი იყვნენ ებრძოლათ მოსამართლის ფუნქციების უფლების შესანარჩუნებლად და აღნიშნულ პროცესში ინსტიტუციური და პროცედურული გარანტიების არარსებობა, შეიძლებოდა შესაბამისობაში ყოფილიყო კონსტიტუციურ პრინციპებთან ინდივიდთა უფლების დაცვის კუთხით და მოსამართლის დაცვის კონკრეტულ გარანტიებთან, რაც უკავშირდება მოსამართლის თანამდებობაზე ყოფნას, მათ შორის მის ხელშეუხებლობას. წარმოდგენილი გარემოებები, ევროპული სასამართლოს პრაქტიკის, საერთაშორისო და ევროსაბჭოს ინსტრუმენტების გათვალისწინებით, იყო არსებითი ელემენტი სასამართლოს დამოუკიდებლობისა და სასამართლო სისტემის მიმართ საზოგადოებრივი ნდობის შესანარჩუნებლად.

მიუხედავად საკონსტიტუციო სასამართლოს გადაწყვეტილებისა, მომჩივანთათვის მოსამართლის ფუნქციების აღდგენა იყო პარლამენტის განხილვის საგანი, მაშინ როდესაც SC-მ დაიწყო ფუნქციონირება, მომჩივნებს არ ჰქონდათ შესაძლებლობა, რომ განეხორციელებინათ მოსამართლის ფუნქციები, როგორც SC - ის მოსამართლეებს. აქედან გამომდინარე, მითითებული გარემოებები სერიოზულ ზიანს აყენებდა სამართლებრივ სტაბილურობას და სასამართლო დამოუკიდებლობის თვალსაზრისით კონსტიტუციური პრინციპების განჭვრეტადობას.

ყოველივე წარმოდგენილი გარემოებების გათვალისწინებით, სასამართლომ დაადგინა კონვენციის მე - 8 მუხლის დარღვევა.

BAKA v. HUNGARY

2016 წლის 23 ივნისს ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს დიდმა პალატამ მიიღო გადაწყვეტილება საქმეზე BAKA v. HUNGARY (https://hudoc.echr.coe.int/fre?i=001-163113). მომჩივანს წარმოადგენდა უნგრეთიდან ადამიანის უფლებათა ევროპულ სასამართლოში არჩეული ყოფილი მოსამართლე, რომელმაც სტრასბურგში 17 წელი იმსახურა (1991-2008 წწ), შემდგომ ბუდაპეშტის სააპელაციო სასამართლოს მოსამართლედ გამწესდა, ბოლოს კი 2009 წელს უნგრეთის უზენაესი სასამართლოს თავმჯდომარედ აირჩიეს, 6 წლის ვადით, 2015 წლამდე (მე-12 პუნქტი). მომჩივანი თანამდებობრივად იყო იუსტიციის ეროვნული საბჭოს თავმჯდომარეც. ეს თანამდებობა, კანონის საფუძველზე, მომჩივანს ავალდებულებდა, გამოეხატა მოსაზრება პარლამენტში წარდგენილ კანონპროექტებთან დაკავშირებით, რაც გავლენას ახდენდა სასამართლოს დამოუკიდებლობაზე (მე-13 პუნქტი).

2010 წლის აპრილში ფიდესის და ქრისტიან-დემოკრატიული პარტიის კოალიციამ მოიპოვა ხმების ორი მესამედი უნგრეთის პარლამენტში. კოალიციამ დაიწყო კონსტიტუციური რეფორმების გატარება, მათ შორის, ნულიფიკაციის აქტის მიღება (მე-15 პუნქტი).

2011 წლის 12 თებერვალს მომჩივანმა ერთ-ერთ უნგრულ გაზეთთან ინტერვიუში გააკრიტიკა ნულიფიკაციის აქტი. ეს საკანონმდებლო ცვლილება ეხებოდა 2006 წელს მომხდარ არეულობას, რის შედეგად დაკავებული იქნა ოპოზიციის მხარდამჭერები, რომელთა მიმართაც სასამართლოებმა მიიღეს გამამტყუნებელი განაჩენები. ხელისუფლების შეცვლის შემდეგ, ფიდესის მთავრობამ მიიღო საკანონმდებლო ცვლილება, რაც ითვალისწინებდა 2006 წლის მასობრივ არეულობაში მონაწილეთა მიმართ დამდგარი გამამტყუნებელი განაჩენების ნულიფიკაციას. მომჩივანი ნულიფიკაციის აქტს მიიჩნევდა არაკონსტიტუციურად, ვინაიდან ეს ზღუდავდა სასამართლო ხელისუფლების დამოუკიდებლობას, თავისუფლად შეეფასებინა მტკიცებულებები (მე-16 პუნქტი). მომჩივანმა ასევე საჯაროდ გააკრიტიკა კონსტიტუციაში შესატანი ცვლილებების პროექტი, რაც ითვალისწინებდა უზენაესი სასამართლოსათვის სახელის შეცვლას და მისთვის ისტორიული სახელის „კურიის“ დარქმევას (მე-18 პუნქტი). კონსტიტუციაში შესატანი ცვლილებებით მცირდებოდა მოსამართლეების საპენსიო ასაკი 70 წლიდან 62 წლამდე, რაც ასევე გააკრიტიკა მომჩივანმა, როგორც ქვეყნის იუსტიციის ეროვნული საბჭოს თავმჯდომარემ (მე-19 პუნქტი). მომჩივანმა უნგრეთის საკონსტიტუციო სასამართლოში გაასაჩივრა სასამართლო პროცედურებისა და სასამართლო სისტემის შესახებ კანონი, ასევე სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსი. მომჩივანის კონსტიტუციური სარჩელი დააკმაყოფილა საკონსტიტუციო სასამართლომ და სადავო ნორმები არაკონსტიტუციურად სცნო (22-ე პუნქტი).

2011 წლის 25 აპრილს კონსტიტუციაში შევიდა ცვლილება, რომლითაც ქვეყნის უმაღლესი ინსტანციის სასამართლოს ეწოდა ისტორიული სახელი - კურია, უზენაესი სასამართლოს ნაცვლად (24-ე პუნქტი). 2011 წლის 20 ნოემბერს კიდევ ერთი ცვლილება შევიდა კონსტიტუციაში, რომელსაც დაემატა გარდამავალი დებულებები. ამ ნორმების თანახმად, კურია გამოცხადდა როგორც უზენაესი სასამართლოს, ისე იუსტიციის ეროვნული საბჭოს სამართალმემკვიდრედ. იუსტიციის ეროვნული საბჭო, უზენაეს სასამართლოსთან ერთად გაუქმდა. კონსტიტუციაში შეტანილი გარდამავალი დებულებებით, მომჩივანს ვადამდე, 2015 წლამდე შეუწყდა როგორც იუსტიციის ეროვნული საბჭოს, ისე უზენაესი სასამართლოს თავმჯდომარის უფლებამოსილება (29-ე პუნქტი). ეს ცვლილება ძალაში შევიდა 2012 წლის 1 იანვარს. ამ პერიოდიდან შეუწყდა მომჩივანს უზენაესი სასამართლოს თავმჯდომარის უფლებამოსილება, რა პოზიციაზეც მან ნაცვლად 6 წლისა, სამი წელი და 6 თვე იმსახურა (33-ე პუნქტი). მომჩივანმა გააგრძელა მუშაობა კურიას სამოქალაქო კოლეგიის თავმჯდომარედ (34-ე პუნქტი).

ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო მიუთითებს, რომ ,,შემზღუდველი ღონისძიების გამოყენება გამოიწვია მომჩივანის მხრიდან აზრის გამოხატვამ და კრიტიკამ. სასამართლო მხედველობაში იღებს იმ გარემოებას, მომჩივანი გამოხატავდა თავის მოსაზრებას საკანონმდებლო რეფორმასთან დაკავშირებით, რაც მისი როგორც უზენაესი სასამართლოს თავმჯდომარის და იუსტიციის ეროვნული საბჭოს თავმჯდომარის ფუნქციას წარმოადგენდა. მოსაზრების წარდგენა არა მარტო მომჩივანის უფლება, არამედ მისი, როგორც იუსტიციის ეროვნული საბჭოს თავმჯდომარის მოვალეობაც იყო. მომჩივანმა გამოიყენა თავისი უფლებამოსილება და საკონსტიტუციო სასამართლოში გაასაჩივრა ნორმები, ხოლო ორჯერ უშუალოდ გამოვიდა პარლამენტის წინაშე კრიტიკული მოსაზრებით, პარლამენტის რეგლამენტით დადგენილი წესით. ევროპული სასამართლო განსაკუთრებულ მნიშვნელობას ანიჭებს მომჩივანის მიერ დაკავებულ თანამდებობას, რაც მას ავალდებულებდა გამოეხატა მოსაზრებები ისეთ საკანონმდებლო რეფორმაზე, რაც ზღუდავდა სასამართლოს დამოუკიდებლობას“ (168-ე პუნქტი).

ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს განმარტებით, მართალია მომჩივანმა შეინარჩუნა კურიის სამოქალაქო კოლეგიის თავმჯდომარის თანამდებობა, თუმცა ის გადაყენებული იქნა უზენაესი სასამართლოს თავმჯდომარის თანამდებობიდან უფლებამოსილების ამოწურვამდე სამი წლისა და 6 თვით ადრე. ეს პერიოდი მომჩივანს კიდევ უნდა ემსახურა იმ კანონმდებლობის საფუძველზე, რაც მისი უზენაესი სასამართლოს თავმჯდომარედ არჩევის მომენტისათვის მოქმედებდა. სასამართლომ აღნიშნა, რომ ეს ქმედება არ მოდის შესაბამისობაში სახელმწიფო ხელისუფლების დამოუკიდებელი შტოს ფუნქციონირების ინტერესთან და ასევე მოსამართლეების ჩაუნაცვლებლობის პრინციპთან, რაც სასამართლოს პრეცედენტული სამართლით და ევროპის საბჭოს დოკუმენტებით, აუცილებელი კომპონენტია სასამართლო დამოუკიდებლობის უზრუნველსაყოფად. მომჩივანის ნაადრევი გადაყენება უზენაესი სასამართლოს თავმჯდომარის პოზიციიდან, არათუ ემსახურებოდა სასამართლო დამოუკიდებლობის უზრუნველყოფას, არამედ პირიქით ამის საწინააღმდეგო იყო (172-ე პუნქტი). უფრო მეტიც, მომჩივანის ნაადრევ გადაყენებას თანამდებობიდან ჰქონდა მსუსხავი ეფექტი. ამ ქმედებას არა მხოლოდ მომჩივანი, არამედ სხვა მოსამართლეები და სასამართლოს თავმჯდომარეებიც მომავალში შეიძლება ეიძულებინა, თავი შეეკავებინათ მონაწილეობა მიეღოთ ისეთ დებატებში, რაც გავლენას ახდენს მართლმსაჯულებაზე და ზოგადად სასამართლოს დამოუკიდებლობაზე (173-ე პუნქტი). ამის გამო, ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ დაადგინა კონვენციის მე-10 მუხლით გარანტირებული გამოხატვის თავისუფლების დარღვევა.

ეს გადაწყვეტილება რელევანტურია სადავო ნორმის კონსტიტუციურობის შეფასებისას, იმის მიუხედავად, რომ ევროპული სასამართლოს ეს გადაწყვეტილება ეხება სასამართლოს დამოუკიდებლობას. წამების, არაადამიანური და დამამცირებელი მოპყრობის გამოძიების, ისევე როგორც პერსონალურ მონაცემთა დამუშავების კანონიერებაზე კონტროლის განმახორციელებლის და ფარულ საგამოძიებო მოქმედებაზე გარე მაკონტროლებლის დამოუკიდებლობის უზრუნველყოფის ინტერესი არანაკლებია ვიდრე სასამართლო ხელისუფლების დამოუკიდებლობის ინტერესი. ბაკას საქმეში ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ პირდაპირ მიუთითა ის, რომ უფლებამოსილების ვადაზე ადრე შეწყვეტა ძირის უთხრის იმ უწყების დამოუკიდებლობას, რომლის ხელმძღვანელიც ვადაზე ადრე, დანიშვნის მომენტისათვის არსებული უფლებამოსილების ვადის ამოწურვამდე იქნა თანამდებობიდან გადაყენებული. ბაკას საქმისაგან განსხვავებით, სადაც მომჩივანს მიეცა უფრო დაბალ პოზიციაზე სამოსამართლეო საქმიანობის გაგრძელების შესაძლებლობა, მოსარჩელე საერთოდ იქნა ჩამოცილებული არასათანადო მოპყრობის გამოძიებისა და პერსონალური მონაცემების დამუშავების კანონიერების კონტროლის, ფარულ საგამოძიებო მოქმედებაზე გარე კონტროლის სფეროს. რაც მთავარია ბაკას საქმეში მომჩივანი ვადამდე გადაყენებული იქნა თანამდებობიდან თავისი მოვალეობის შესრულების გამო - იმგვარი კანონპროექტების კრიტიკის გამო, რაც ზღუდავდა სასამართლოს დამოუკიდებლობას, ასევე საკონსტიტუციო სასამართლოსათვის მიმართვის გამო. ამ ქმედების განხორციელება მართალია მომჩივანის მიმართ კანონით დაწესებულ მოთხოვნას წარმოადგენდა, თუმცა უზენაესი სასამართლოს თავმჯდომარის მიერ საკუთარი მოვალეობის ზედმიწევნით შესრულებამ უნგრეთის პარლამენტში მყოფი კონსტიტუციური უმრავლესობის უკმაყოფილება გამოიწვია, რასაც მოჰყვა მომჩივანის უწყებისათვის სახელის შეცვლა და ამასთან დაკავშირებით მომჩივანის თანამდებობიდან გადაყენება.

ყველაზე მნიშვნელოვანი, რაზეც ბაკას საქმეზე ისაუბრა ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ, არის მსუსხავი ეფექტი. ახლად შექმნილი პერსონალურ მონაცემთა დაცვის სამსახურისა და სპეციალური საგამოძიებო სამსახურების უფროსები, მიუხედავად კანონში არსებული ხელშეუხებლობის გარანტიებისა, მომავალში უფლებამოსილების ვადაზე ადრე შეწყვეტის შიშით, ვერ შეძლებენ ისეთი გადაწყვეტილებების მიღებას, რომლებიც არ იქნება თანხვედრაში ხელისუფლებისა და მმართველი პოლიტიკური ძალის ინტერესებთან. სწორედ ამ შიშის განეიტრალებას უნდა ემსახურებოდეს კონსტიტუციის 25-ე მუხლის პირველი პუნქტის მეორე წინადადებით დადგენილი თანამდებობიდან უსაფუძვლოდ გათავისუფლების კონსტიტუციური უფლება.

6. ევროკავშირის მართლმსაჯულების სასამართლოს რელევანტური პრაქტიკა

საქმე C-288/12 ევროპული კომისია უნგრეთის წინააღმდეგ

ფაქტობრივი გარემოებები

უნგრეთის მთავრობამ მონაცემთა დაცვის ორგანოს რეორგანიზაციის ფარგლებში, მონაცემთა დაცვის კომისარს, რომელიც არჩეული იყო 2008 წელს, 6 წლის ვადით, წინსწრებით შეუწყვიტა უფლებამოსილება 2011 წელს (2014 წლის ნაცვლად). მის ნაცვლად, 2012 წლის იანვარში, შეიქმნა ახალი მონაცემთა დაცვის ეროვნული ორგანო და უნგრეთის პრეზიდენტმა ორგანოს ახალი ხელმძღვანელი 9 წლის ვადით დანიშნა თანამდებობაზე. ახალი წესების საფუძველზე, ასევე გაჩნდა შესაძლებლობა, რომლის საფუძველზეც, პრემიერ-მინისტრსა და პრეზიდენტს შეეძლოთ ახალი ზედამხედველის დათხოვნა, მათ შორის, მიკერძოებული საფუძვლებით.

აღნიშნული ცვლილებების საპასუხოდ, ევროკომისიამ მიიჩნია, რომ უნგრეთმა დაარღვია 1995 წლის დირექტივის 28-ე მუხლი შემდეგი მიზეზების გამო: 1) აიძულა საზედამხედველო ორგანოს ხელმძღვანელი, წინსწრებით დაეტოვებინა თანამდებობა უფლებამოსილების ვადის გასვლამდე; 2) საზედამხედველო ორგანოსთან არ განხორციელდა კონსულტაციები ახალი კანონპროექტის შესახებ; 3) ახალი კანონის საფუძველზე, გაჩნდა საზედამხედველო ორგანოს უფლებამოსილების წინსწრებით შეწყვეტის საფუძვლები .

2012 წლის აპრილში, უნგრეთის მთავრობამ უპასუხა ევროკომისიის მიერ გამოთქმული შეშფოთებების ნაწილს ეროვნული კანონმდებლობის ცვლილებით, რათა ახალი მონაცემთა დაცვის ორგანო შესაბამისობაში მოსულიყო ევროკავშირის კანონმდებლობასთან. თუმცა, შენარჩუნდა მონაცემთა დაცვის კომისრის მანდატის შეწყვეტის საკითხი. შედეგად, ევროპის კომისიამ „დარღვევის პროცედურა“ დაიწყო და უნგრეთის წინააღმდეგ ევროკავშირის მართლმსაჯულების სასამართლოს მიმართა.

სასამართლოს შეფასება

სასამართლომ გერმანიისა და ავსტრიის მიმართ მიღებულ გადაწყვეტილებებზე დაფუძნებით, აღნიშნა, რომ მონაცემთა დაცვის საზედამხედველო ორგანოები,რომლებსაც პერსონალურ მონაცემთა დამუშავების ზედამხედველობის პასუხისმგებლობა აკისრიათ, უნდა სარგებლობდნენ დამოუკიდებლობით, რათა შეძლონ, შეასრულონ თავიანთი მოვალეობები ნებისმიერი ფორმის, პირდაპირი თუ არაპირდაპირი გარე ზეგავლენებისგან თავისუფლად, რამაც შეიძლება ზეგავლენა მოახდინოს მათ გადაწყვეტილებებზე და რამაც, შეიძლება კითხვის ნიშნის ქვეშ დააყენოს ამ ორგანოების ვალდებულების - პირადი ცხოვრების უფლების დაცვასა და პერსონალურ მონაცემთა თავისუფალ გადაადგილებას შორის სამართლიანი ბალანსის დაცვის საკითხი.

თუმცა, სასამართლომ ასევე აღნიშნა, რომ მხოლოდ ოპერაციული დამოუკიდებლობა თავისთავად არ არის საკმარისი საზედამხედველო ორგანოთა გარე ზეგავლენისგან დასაცავად. სახელმწიფოს შემოწმების საშუალებით პოლიტიკური გავლენის უბრალო არსებობის რისკიც საკმარისია საზედამხედველო ორგანოების ფუნქციების დამოუკიდებლად შესრულების ხელშეშლისთვის. ყველა წევრი სახელმწიფოსთვის დასაშვები რომ ყოფილიყო, აიძულონ საზედამხედველო ორგანოები, დატოვონ თანამდებობა უფლებამოსილების ვადის გასვლამდე, შესაბამისი კანონმდებლობით დადგენილი წესების საწინააღმდეგოდ, საზედამხედველო ორგანოს, უფლებამოსილების დროის განმავლობაში, შეექმნება უფლებამოსილების წინსწრებით შეწყვეტის საფრთხე, რაც გამოიწვევდა მის მიერ პოლიტიკურ ხელისუფლებასთან წინასწარი შესაბამისობის ფორმაში საქმიანობას. ეს კი შეუთავსებელია დამოუკიდებლობის მოთხოვნასთან, მაშინაც კი, როდესაც უფლებამოსილების ვადამდე ადრე შეწყვეტა გამოწვეულია რესტრუქტურიზაციით ან ინსტიტუციური მოდელის ცვლილებით, რომელიც უნდა მოეწყოს იმგვარად, რომ დააკმაყოფილოს დამოუკიდებლობის მოთხოვნები.

უფრო მეტიც, ამგვარ ვითარებაში, ვერ ჩაითვლება, რომ საზედამხედველო ორგანო ყველა გარემოებაში შეძლებს მიკერძოებულობის ეჭვების მიღმა საქმიანობას. შესაბამისად, 28(1) მუხლით დადგენილი დამოუკიდებლობის მოთხოვნა უნდა განიმარტოს იმგვარად, რომ მოიცავდეს სახელმწიფოების ვალდებულებას, მისცენ საზედამხედველო ორგანოებს თავიანთი საქმიანობის ვადის დასრულების ნება, და დატოვონ თანამდებობა შესაბამისი კანონმდებლობით დადგენილი წესების და დაცვის გარანტიების შესაბამისად. განსახილველ შემთხვევაში, „შესაბამისი კანონმდებლობა“ ადგენდა, რომ საზედამხედველო ორგანოს ხელმძღვანელი თანამდებობიდან თავისუფლდებოდა მხოლოდ: უფლებამოსილების ვადის გასვლის, გარდაცვალების, საკუთარი სურვილის, ინტერესთა კონფლიქტის, სავალდებულო დათხოვნის ან გადაყენების შემთხვევაში. უკანასკნელი სამი საფუძველი მოითხოვდა პარლამენტის გადაწყვეტილებას და ისინი მხოლოდ გამონაკლის შემთხვევებში მიიღებოდა.

სასამართლოს შეფასებით, უნგრეთმა საზედამხედველო ორგანოს ხელმძღვანელი აიძულა, დაეტოვებინა თანამდებობა კანონით დადგენილ გარანტიებთან წინააღმდეგობრივი ფორმით, რომლებიც მიზნად ისახავდა მის დაცვას თანამდებობაზე ყოფნის პერიოდში, რითაც დაირღვა მისი დამოუკიდებლობა 28(1) მუხლის მიზნებისთვის. მართალია, წევრი სახელმწიფოები თავისუფალი არიან, მიიღონ ან შეცვალონ ინსტიტუციური მოდელი, რომელსაც თვითონ მიიჩნევენ ყველაზე შესაბამისად, თუმცა ასეთ შემთხვევაში, მათ უნდა უზრუნველყონ, რომ არ დაირღვეს საზედამხედველო ორგანოს დამოუკიდებლობა 28(1) მუხლის შესაბამისად.

უფრო მეტიც, მაშინაც კი, თუ უნგრეთის პოზიციის თანახმად, მანამდე მოქმედი ზედამხედველი და ახლად შექმნილი ორგანო ფუნდამენტურად განსხვავდებიან ფუნქციონირებისა და სტრუქტურის თვალსაზრისით, აღნიშნული ორი ორგანო არსობრივად, იდენტური ფუნქციებით არიან აღჭურვილი. შესაბამისად, უბრალოდ ინსტიტუციური მოდელის ცვლილება ობიექტურად ვერ გაამართლებს ზედამხედველის ფუნქციებით აღჭურვილი პირის იძულებას, თანამდებობა დატოვოს ვადაზე ადრე, გარდამავალი ღონისძიებების გათვალისწინების გარეშე (რომელიც მისცემდა მას უფლებამოსილებას, ბოლომდე დაესრულებინა საქმიანობის ვადა).

ყოველივე აღნიშნულიდან გამომდინარე, სასამართლომ დაადგინა, რომ უნგრეთის მონაცემთა დაცვის კომისრის უფლებამოსილების ვადის უეცარი შეწყვეტა წარმოადგენს უნგრეთის მონაცემთა დაცვის ორგანოს დამოუკიდებლობის, და მაშასადამე, ევროკავშირის სამართლის დარღვევას.

ყოველივე ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, მოსარჩელე მიიჩნევს, რომ წინამდებარე სარჩელით გასაჩივრებული ნორმები ვერ აკმაყოფილებს თანაზომიერების ტესტით გათვალისწინებულ პროპორციულ კრიტერიუმს, ვინაიდან დაცული ინტერესი არ აღემატება დამოუკიდებელი ორგანოს ხელმძღვანელის ვადაზე ადრე უფლებამოსილების შეწყვეტისგან დაცვის ინტერესს. გასაჩივრებული ნორმები ასევე ვერ პასუხობს ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოსა და ევროკავშირის მართლმსაჯულების სასამართლოების მიერ ჩამოყალიბებულ სტანდარტებს დამოუკიდებელი ორგანოს ინსტიტუციურ გარანტიებთან დაკავშირებით. სწორედ ამიტომ, გასაჩივრებული ნორმები ეწინააღმდეგება საქართველოს კონსტიტუციის 25-ე მუხლის პირველი პუნქტის მეორე წინადადებას. აღნიშნულის საფუძვლად ვითხოვთ გასაჩივრებული ნორმების არაკონსტიტუციურად, შესაბამისად, ძალადაკარგულად ცნობას.

[1] ECtHR, Vilho Eskelinen and Others v. Finland, Appl. No. 63235/00, 19 April 2007.

6. კონსტიტუციური სარჩელით/წარდგინებით დაყენებული შუამდგომლობები

შუამდგომლობა სადავო ნორმის მოქმედების შეჩერების თაობაზე: კი

შუამდგომლობა პერსონალური მონაცემების დაფარვაზე: არა

შუამდგომლობა მოწმის/ექსპერტის/სპეციალისტის მოწვევაზე: არა

შუამდგომლობა/მოთხოვნა საქმის ზეპირი მოსმენის გარეშე განხილვის თაობაზე: არა

კანონმდებლობით გათვალისწინებული სხვა სახის შუამდგომლობა: კი