პლენუმის შემადგენლობა:

ზაზა თავაძე – სხდომის თავმჯდომარე;

ირინე იმერლიშვილი – წევრი, მომხსენებელი მოსამართლე;

გიორგი კვერენჩხილაძე – წევრი;

მანანა კობახიძე – წევრი;

მაია კოპალეიშვილი – წევრი;

მერაბ ტურავა – წევრი;

თეიმურაზ ტუღუში – წევრი;

ლალი ფაფიაშვილი – წევრი;

თამაზ ცაბუტაშვილი – წევრი.

სხდომის მდივანი: დარეჯან ჩალიგავა.

საქმის დასახელება: „შპს სამაუწყებლო კომპანია რუსთავი 2“ და „შპს ტელეკომპანია საქართველო“ საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ.

დავის საგანი: საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 54-ე და 55-ე მუხლების კონსტიტუციურობა საქართველოს კონსტიტუციის მე-16 მუხლთან და 21-ე მუხლის პირველ და მე-2 პუნქტებთან მიმართებით.

საქმის განხილვის მონაწილენი: მოსარჩელე მხარის წარმომადგენელი - დიმიტრი საძაგლიშვილი; მოპასუხე მხარის, საქართველოს პარლამენტის წარმომადგენელი - თამარ მესხია; სპეციალისტი - დავით კერესელიძე.

I
აღწერილობითი ნაწილი

1. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2015 წლის 30 ოქტომბერს კონსტიტუციური სარჩელით (რეგისტრაციის N679) მიმართა „შპს სამაუწყებლო კომპანია რუსთავი 2-მა“ და „შპს ტელეკომპანია საქართველომ“. კონსტიტუციური სარჩელი, არსებითად განსახილველად მიღების საკითხის გადასაწყვეტად, საკონსტიტუციო სასამართლოს პირველ კოლეგიას გადაეცა 2015 წლის 30 ოქტომბერს. საკონსტიტუციო სასამართლოს პირველი კოლეგიის განმწესრიგებელი სხდომა, ზეპირი მოსმენის გარეშე, გაიმართა 2016 წლის 4 თებერვალს. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ 2016 წლის 4 თებერვლის N1/3/679 საოქმო ჩანაწერით არსებითად განსახილველად მიიღო N679 კონსტიტუციური სარჩელი. საკონსტიტუციო სასამართლოს პირველმა კოლეგიამ საქმე არსებითად განიხილა 2016 წლის 24 და 25 თებერვალს.

2. 2016 წლის 7 ივნისს საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს პირველი კოლეგიის წევრმა, მერაბ ტურავამ „საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის 21¹ მუხლის მე-3 პუნქტის საფუძველზე, მიმართა საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს პლენუმს N679 კონსტიტუციური სარჩელის პლენუმის მიერ არსებითად განხილვის შუამდგომლობით.

3. 2016 წლის 15 ივნისის N3/5-1/679,720,721,740,764საოქმო ჩანაწერით, საკონსტიტუციო სასამართლომ მიიჩნია, რომ განსახილველმა საქმემ N679 თავისი შინაარსით შეიძლება წარმოშვას საქართველოს კონსტიტუციის განმარტებისა და გამოყენების იშვიათი და განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი სამართლებრივი პრობლემა და იგი განხილული უნდა იქნეს საკონსტიტუციო სასამართლოს პლენუმის მიერ. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს პლენუმმა კონსტიტუციური სარჩელი N679 არსებითად განიხილა 2016 წლის 16 და 17 ივნისს.

4. N679 კონსტიტუციური სარჩელის შემოტანის საფუძვლად მითითებულია: საქართველოს კონსტიტუციის მე-16 მუხლი, 21-ე მუხლის პირველი პუნქტი, 45-ე მუხლი, 89-ე მუხლის პირველი პუნქტის „ვ“ ქვეპუნქტი, „საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის მე-19 მუხლის პირველი პუნქტის „ე“ ქვეპუნქტი, 25-ე მუხლის მე-5 პუნქტი და 39-ე მუხლის პირველი პუნქტის „ა“ ქვეპუნქტი.

5. საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 54-ე მუხლის თანახმად, ბათილია გარიგება, რომელიც არღვევს კანონით დადგენილ წესსა და აკრძალვებს, ეწინააღმდეგება საჯარო წესრიგს ან ზნეობის ნორმებს, ხოლო ამავე კოდექსის 55-ე მუხლის მიხედვით, ბათილია გარიგება, რომელიც დადებულია ერთი მხარის მიერ მეორეზე გავლენის ბოროტად გამოყენებით, როცა მათი ურთიერთობა დაფუძნებულია განსაკუთრებულ ნდობაზე.

6. საქართველოს კონსტიტუციის მე-16 მუხლი იცავს პიროვნების თავისუფალი განვითარების უფლებას. საქართველოს კონსტიტუციის 21-ე მუხლის პირველი პუნქტი განამტკიცებს საკუთრების უფლებას, ხოლო ამავე მუხლის მე-2 პუნქტი ითვალისწინებს აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროებისათვის საკუთრების უფლების შეზღუდვას კანონით განსაზღვრულ შემთხვევებში და დადგენილი წესით, იმგვარად, რომ არ დაირღვეს საკუთრების უფლების არსი.

7. მოსარჩელე მხარე სადავოდ აცხადებს სამოქალაქო კოდექსის 54-ე მუხლის სიტყვებს „ეწინააღმდეგება საჯარო წესრიგს ან ზნეობის ნორმებს“. ამასთან, მოსარჩელეები სადავოდ არ ხდიან აღნიშნული ნორმის იმ ნაწილს, რომელიც ბათილად აცხადებს კანონით დადგენილი წესისა და აკრძალვების დარღვევით დადებულ გარიგებებს. მოსარჩელეთა აზრით, ამ უკანასკნელ შემთხვევაში კანონმდებლობა საკმარისად მკაფიო ჩარჩოს უდგენს მოსამართლეს გარიგებათა ბათილობის საკითხის გადასაწყვეტად.

8. მოსარჩელე მხარეს არაკონსტიტუციურად მიაჩნია საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 55-ე მუხლის 2012 წლის 8 მაისამდე მოქმედი რედაქცია (040000000.05.001.016730, ვებგვერდი, 25/05/2012), რომლის თანახმადაც, „გარიგება შეიძლება ბათილად ჩაითვალოს, თუ გარიგებით განსაზღვრულ შესრულებასა და ამ შესრულებისათვის გათვალისწინებულ ანაზღაურებას შორის აშკარა შეუსაბამობაა და გარიგება დაიდო მხოლოდ იმის წყალობით, რომ ხელშეკრულების ერთ-ერთმა მხარემ ბოროტად გამოიყენა თავისი საბაზრო ძალაუფლება ან ისარგებლა ხელშეკრულების მეორე მხარის მძიმე მდგომარეობით ან გამოუცდელობით (გულუბრყვილობით)“. მოსარჩელეთა აზრით, მართალია, საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 55-ე მუხლის რედაქცია 2012 წლის 8 მაისს შეიცვალა, თუმცა იგი მაინც შეიძლება ჩაითვალოს მოქმედ ნორმატიულ აქტად. დასახელებული ნორმის ძველი რედაქციისა და საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის მე-6 მუხლის ერთობლივი განმარტებით, შესაძლებელია ამ სადავო ნორმის იმ გარიგებებზე გავრცელება, რომლებიც სადავო ნორმის ძველი რედაქციის მოქმედების პერიოდში დაიდო. აღნიშნულის დასადასტურებლად, მოსარჩელე მხარე უთითებს საქართველოს უზენაესი სასამართლოს შესაბამის გადაწყვეტილებაზე (საქმე Nას-880-838-2013). ამდენად, მოსარჩელეები მიიჩნევენ, რომ, ვინაიდან გაუქმებულ რედაქციას კვლავ გააჩნია პირებს შორის წარმოშობილ ურთიერთობებზე მოქმედების რესურსი, საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ უნდა შეაფასოს მისი კონსტიტუციურობა.

9. მოსარჩელე მხარის განმარტებით, საქართველოს კონსტიტუციის მე-16 მუხლის შინაარსი ქმედების საყოველთაო თავისუფლებას მოიცავს, სადავო ნორმები კი სწორედ ამგვარ თავისუფლებას ეწინააღმდეგება. კერძოდ, ისინი არა მხოლოდ ერთჯერადად ზღუდავენ მოსარჩელეთა ნებას, არამედ პირს ართმევენ შესაძლებლობას, მომავალში განსაზღვრონ ქონების ფასი, განახორციელონ კონკრეტული ქმედებები, მათ შორის მიიღონ ქონებრივი სარგებელი, რაც პირდაპირ არის დაკავშირებული პიროვნების თავისუფალ განვითარებასთან. ამასთან, ქმედების თავისუფლების შეზღუდვა უნდა ხდებოდეს მხოლოდ კანონით მკაფიოდ განსაზღვრულ შემთხვევებში.

10. N679 კონსტიტუციურ სარჩელში აღნიშნულია, რომ სიტყვები „საჯარო წესრიგი“ და „ზნეობის ნორმები“ სუბიექტური შინაარსის მქონე ტერმინებია და მოსამართლეს გაუმართლებლად ფართო დისკრეციას ანიჭებს, ყოველ ინდივიდუალურ შემთხვევაში განსაზღვროს მათი შინაარსი და მისი არსებობისათვის სავალდებულო კრიტერიუმები. მოსარჩელე მხარე მიუთითებს, რომ არსებობს საერთო სასამართლოების მიერ დასახელებულ ტერმინთა, მათ შორის, კონსტიტუციის საწინააღმდეგოდ განმარტების საფრთხე. ამასთან, საქართველოს საერთო სასამართლოთა პრაქტიკიდან არ იკვეთება რაიმე სახის კრიტერიუმები, რომელთა საფუძველზეც იხელმძღვანელებდა სადავო ნორმის შემფარდებელი მოსამართლე. ამდენად, საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 54 მუხლი არღვევს სამართლებრივი სახელმწიფოს, სამართლებრივი უსაფრთხოებისა და სამართლებრივი განსაზღვრულობის პრინციპებს. გარდა ამისა, საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 54-ე მუხლს არ გააჩნია ლეგიტიმური მიზანი და წინააღმდეგობაში მოდის საქართველოს კონსტიტუციით გარანტირებულ საკუთრების უფლებასთან.

11. მოსარჩელეებმა ყურადღება გაამახვილეს საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის მე-10 მუხლის მე-2 და მე-3 ნაწილებით დადგენილ მოქმედების თავისუფლების პრინციპზე, რომლის თანახმადაც, კერძო სამართლებრივ ურთიერთობებში დასაშვებია ყველაფერი, რაც კანონით არ არის აკრძალული მესამე პირთა ინტერესების დასაცავად. სადავო ნორმაში ზნეობაზე მითითება არღვევს მოქმედების თავისუფლებისა და კონსტიტუციით გათვალისწინებულ ეკონომიკური თავისუფლების პრინციპებს. ქმედების თავისუფლების ამგვარი შეზღუდვა დასაშვები შეიძლება იყოს კანონით გათვალისწინებულ შემთხვევებში და იგი არ უნდა იყოს მინდობილი მოსამართლის მიერ იმგვარი განუსაზღვრელი ცნებების განმარტებას, როგორიცაა საჯარო წესრიგი და ზნეობის ნორმები. ძირითად უფლებაში ისეთი ჩარევა, რომელიც არ იძლევა ადრესატის მიერ ამგვარი ჩარევის წინასწარ განსაზღვრის შესაძლებლობას, წარმოადგენს ძირითადი უფლების გაუმართლებელ შეზღუდვას.

12. მოსარჩელეთა განმარტებით, ტერმინი „ზნეობა“ ყველას სხვადასხვაგვარად ესმის და არ არსებობს მასთან დაკავშირებული სისტემატიზებული წესები, რაც შესაძლებლობას მისცემდა მხარეებს და სასამართლოს, განესაზღვრათ, რა არის ზნეობასთან შესაბამისი, თუ შეუსაბამო ქმედებები. მოსარჩელე მხარის აზრით, აღნიშნულ ნორმას ბუნდოვანი და განუსაზღვრელი შინაარსი აქვს და იგი არაკონსტიტუციური შინაარსით გამოიყენება პრაქტიკაში.

13. მოსარჩელეთა თქმით, ტერმინი „საჯარო წესრიგი” გამოიყენება მხოლოდ საერთაშორისო კერძო სამართლებრივი ურთიერთობების დასარეგულირებლად, ხოლო მისი მოთავსება საქართველოს სამოქალაქო კოდექსში მის შიდა ურთიერთობებზე გავრცელების შესაძლებლობასაც იძლევა. ქვეყნის შიდა ურთიერთობების შეფასება არა საჯარო წესრიგის, არამედ იმ სამართლებრივ პრინციპებთან მიმართებაში უნდა მოხდეს, რაც გამომდინარეობს საქართველოს კონსტიტუციიდან. შესაბამისად, სამოქალაქო კოდექსის 54-ე მუხლის კეთილსინდისიერი წაკითხვის პირობებშიც კი, იგი არაკონსტიტუციურია.

14. მოსარჩელე მხარის პოზიციით, გარიგების ფასი, როგორც სოციალური კატეგორია, არსებობს ქონებრივი რესურსების გაცვლის მიზნებისათვის. გარიგებების დადებით, მისი მონაწილე მხარეები უშუალოდ აწესრიგებენ მათ შორის არსებულ სამართლებრივ ურთიერთობებს, რაც, პირველ რიგში, ქონების შეძენის, მისი განკარგვის შესაძლებლობას გულისხმობს. გარიგების მხარეებს სრულად უნდა ჰქონდეთ შესაძლებლობა, სახელმწიფოსაგან ყოველგვარი ჩარევის გარეშე განსაზღვრონ გარიგების როგორც ფასი, ისე მისი შინაარსი. სახელმწიფოს მხრიდან ნებისმიერი სახის ჩარევა „სამართლიანი ფასის“ თუ „საბაზრო ფასის“ სტანდარტების შემოღებით, იმგვარად, რომ გარიგების მხარეთა ნების გამოვლენის ნამდვილობა დამოკიდებული ხდება ამ გარეგან ფაქტორებზე, დაუშვებელია და ეწინააღმდეგება საქართველოს კონსტიტუციას. ამასთან, მოსარჩელეებს მიაჩნიათ, რომ სახელმწიფო არ უნდა ერეოდეს კერძო პირთა შორის დადებული გარიგების პირობებში, მაშინ როდესაც მათი შეთანხმება თავისუფალ ნებას ემყარება.

15. მოსარჩელე მხარემ მიუთითა საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 55-ე მუხლის არაერთგვაროვან ინტერპრეტაციაზე საერთო სასამართლოთა სისტემაში. მისი განმარტებით, არსებული პრაქტიკის მიხედვით, ყურადღება ეთმობა მხოლოდ ფასის დისპროპორციას და მხედველობაში არ მიიღება აღნიშნული მუხლით დადგენილი მეორე კუმულაციური პირობა, ძალაუფლების ბოროტად გამოყენება და მეორე მხარის გულუბრყვილობით სარგებლობა. ამასთან, მხოლოდ ფასის დისპროპორციის არსებობის შემთხვევაში, სასამართლო ხშირად მიუთითებს საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 54-ე მუხლზე და ამგვარ გარიგებას ცნობს საჯარო წესრიგისა და ზნეობის საწინააღმდეგოდ.

16. მოსარჩელე მხარე მიიჩნევს, რომ, თუკი გარიგებით დადგენილი ფასის დისპროპორციულობის გარდა არ დასტურდება რაიმე სხვა გარემოება, არ შეიძლება ამგვარი გარიგების ბათილად ცნობა, რადგან არსებობს პრეზუმფცია, რომ რაც არ დასტურდება, ის არ მომხდარა. შესაბამისად, თუკი ფასი შეუსაბამოა, მაგრამ არ დგინდება ნების გამოვლინებაზე ზემოქმედების რაიმე სხვა ფაქტორი, მაშინ გარიგება ბათილად არ უნდა გამოცხადდეს. ამასთან, მოსამართლეს არ გააჩნია გარიგების პირობების მოდიფიცირების უფლებამოსილება, მას სრულად აცხადებს ბათილად, რის გამოც მოსარჩელე მხარე სადავო ნორმით დადგენილ რეგულირებას საკუთრების უფლების შეზღუდვის არაპროპორციულ ღონისძიებად მიიჩნევს.

17. მოსარჩელე მხარე საკუთარი არგუმენტაციის გასამყარებლად მიუთითებს საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოსა და საერთაშორისო პრაქტიკაზე.

18. მოპასუხე მხარე აღნიშნავს, რომ საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 55-ე მუხლის 2012 წლის 8 მაისამდე მოქმედი რედაქცია საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ არსებითად განსახილველად არ ყოფილა მიღებული. ამასთან, მოპასუხე მხარის თქმით, სამოქალაქო კოდექსის 55-ე მუხლთან დაკავშირებით მოსარჩელე მხარე დავობს იმ ნორმის არაკონსტიტუციურობაზე, რომელიც დღეის მდგომარეობით ძალადაკარგულია. მოპასუხის განცხადებით, საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს არ აქვს უფლებამოსილება, იმსჯელოს ძალადაკარგული ნორმატიული აქტის კონსტიტუციურობაზე. ამასთან, საკონსტიტუციო სასამართლოს გადაწყვეტილებებს არ აქვს უკუძალა და საქართველოს კონსტიტუციის 89-ე მუხლის მე–2 პუნქტიდან გამომდინარე ნორმა, მისი არაკონსტიტუციურად ცნობის შემთხვევაში, ძალადაკარგულად მიიჩნევა გადაწყვეტილების გამოცხადების მომენტიდან.

19. მოპასუხე მხარის განმარტებით, სამართლებრივი წესრიგი, რომელიც გამომდინარეობს ეთიკური პიროვნულობიდან, ემყარება ინდივიდის სამართლებრივი მოქმედების თავისუფლებას და მას მხოლოდ საზოგადოებრივი ინტერესებიდან გამომდინარე უწესებს ჩარჩოებს. ინდივიდი თავისუფალია, იმოქმედოს საკუთარი შეხედულებისამებრ მანამ, სანამ მისი ქმედება არ შეიჭრება სხვა ინდივიდის მოქმედების თავისუფლების ფარგლებში. შესაბამისად, ცალკეული ინდივიდის შეუზღუდავი მოქმედების თავისუფლება მთავრდება იქ, სადაც იწყება სხვა ინდივიდის მოქმედების თავისუფლება. აღნიშნული მოსაზრება გამოხატულია საქართველოს კონსტიტუციის 44-ე მუხლში, რომლის თანახმადაც, ადამიანის უფლებათა და თავისუფლებათა განხორციელებამ არ უნდა დაარღვიოს სხვათა უფლებები და თავისუფლებები. სახელმწიფო ერევა კერძო სამართლებრივ ურთიერთობებში მხოლოდ საზოგადოებრივი ინტერესებიდან გამომდინარე და გვთავაზობს სამართლებრივ მოწესრიგებას შესაძლო ინტერესთა კონფლიქტის, პირთა უფლებების მშვიდობიანი მოწესრიგების მიზნით. მოპასუხე მხარის თქმით, სახელმწიფოს ეკისრება პოზიტიური ვალდებულება, შექმნას პირობები პიროვნების თავისუფლების განვითარებისათვის. საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 54-ე მუხლი ახდენს ზნეობის წინააღმდეგ მიმართული ქმედების აკრძალვას და არ ცნობს მის იურიდიულ შედეგებს.

20. მოპასუხე მხარემ ზნეობრივი ნორმები დაუკავშირა კეთილსინდისიერების პრინციპს, რომლის მოლოდინიც აქვთ სამოქალაქო ბრუნვის მონაწილე მხარეებს. გარიგების მხარის ნების ნამდვილობას განაპირობებს სწორედ მოლოდინი, რომ სამოქალაქო ბრუნვის მონაწილეები არა მოტყუებით, თავისი მდგომარეობის ბოროტად გამოყენებით, არამედ ზნეობის, კეთილსინდისიერებისა და ნდობის პრინციპების დაცვით განახორციელებენ თავიანთ უფლებებსა და მოვალეობებს. კანონი და სასამართლო საზოგადოებას დაშორებული იქნებოდა, თუ ზნეობრივ ნორმებს არავითარი მნიშვნელობა არ მიენიჭებოდა. მართალია, სამოქალაქო სამართლის ბევრ ნორმას საფუძვლად ზნეობრივი იმპერატივი უდევს, მაგრამ მხოლოდ ეს არ არის საკმარისი იმისათვის, რომ კონკრეტულ საზოგადოებაში „გაბატონებული“ მორალი რეალური სამართლებრივი ძალის მქონედ მივიჩნიოთ. მოსამართლე საზოგადოების წევრიცაა და კარგად იცნობს საზოგადოების მორალურ ფასეულობებსა და მოთხოვნებს. ამდენად, ყოველ კონკრეტულ შემთხვევაში, მოსამართლის შეფასების საზომი არის ის, თუ როგორ ჩათვლიდა ხალხი ან კონკრეტული სოციალური ჯგუფი გარიგებას საზოგადოებაში არსებული ზნეობის ნორმებიდან გამომდინარე.

21. მოპასუხე მხარემ ასევე მიუთითა სხვა ქვეყნების კანონმდებლობასა და სასამართლო პრაქტიკაზე და აღნიშნა, რომ ზნეობისა და საჯარო წესრიგის საწინააღმდეგო გარიგებათა დამდგენი ნორმების კატეგორიას მიაკუთვნებენ იმ ნორმებს, რომელთა მიზანია სახელმწიფოს ძირეული ინტერესების დაცვა და გამართული ფუნქციონირება, ასევე ოჯახისა და ინდივიდის ინტერესების დაცვა. აღნიშნულ ნორმათა როლი აგრეთვე მნიშვნელოვანია მონოპოლიისა და კონკურენციის სფეროში. ამგვარად, პარლამენტის წარმომადგენლის მითითებით, ამორალური და საჯარო წესრიგის წინააღმდეგ მიმართული გარიგებების ბათილობა მიმართულია ჯანსაღი სამოქალაქო ბრუნვის უზრუნველყოფისაკენ და სამოქალაქო წესრიგის დაცვისაკენ, რის შესახებაც ურთიერთობის მონაწილეებმა წინასწარ იციან. ეს ნორმები არათუ ზღუდავენ საქმიანობის თავისუფლებას და აქედან გამომდინარე, პიროვნული განვითარების უფლებას, არამედ, პირიქით, ხელს უწყობენ ამ უფლების რეალიზაციას და გარიგების მეორე მხარის პიროვნული განვითარების თავისუფლებას.

22. მოპასუხე მხარე არ იზიარებს მოსარჩელეთა პოზიციას სადავო ნორმებთან მიმართებით საერთო სასამართლოთა პრაქტიკის მრავალფეროვნებაზე და აღნიშნავს, რომ სასამართლო სადავო ნორმათა განმარტებას ახდენს სამართლიანობისა და კეთილსინდისიერების, აგრეთვე საყოველთაოდ აღიარებული პრინციპების შესაბამისად. ამასთან, საზოგადოებისათვის მნიშვნელოვანი მორალური ღირებულებების დაცვა, კანონის საფუძველზე, წარმოადგენს საზოგადოებაში არსებული შეხედულებებისა და სამართლის ნორმების ჰარმონიზაციის ნიმუშს. მოპასუხე მიიჩნევს, რომ ზნეობა არ არის ინდივიდუალური და იგი წარმოადგენს საზოგადოებაში კონკრეტულ დროს მოქმედ წესებს, რომლებიც, თავის მხრივ, კანონმდებლობით დეტალურად ვერ იქნება გაწერილი.

23. მოპასუხე მხარის განმარტებით, გარიგების დადებისას ზნეობრივი ნორმების დაცვის ვალდებულების დაწესებით, კანონმდებლის მიერ გამოხატული პოზიცია არის მკაფიო, გარკვეული და არ იძლევა თვითნებობისა და ნორმის ბოროტად, არამიზნობრივად გამოყენების შესაძლებლობას. როდესაც გარიგების საფუძველზე მესაკუთრე კანონმდებლობით გათვალისწინებული ამა თუ იმ ფორმით გადასცემს ქონებას სხვა პირს, ის ყოველთვის არის იმ რისკის მატარებელი, რომ მის მიერ შერჩეული კონტრაჰენტი შესაძლოა აღმოჩნდეს არაკეთილსინდისიერი. სამართალი, მათ შორის ზნეობრივ ნორმებზე დაყრდნობით, უნდა იძლეოდეს არაკეთილსინდისიერი კონტრაჰენტისაგან თავის დაცვის საშუალებას.

24. მოპასუხის განმარტებით, ტერმინი „ზნეობა” აუცილებლად არ შემოიფარგლება კონსტიტუციური უფლებების დაცვით. შესაბამისად, გარიგება შესაძლოა ამორალურად ჩაითვალოს, მაგრამ იგი არ ეწინააღმდეგებოდეს კონსტიტუციურ პრინციპებს. კანონმდებლის ნებას ეწინააღმდეგება საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 54-ე და 55-ე მუხლების საფუძველზე გარიგების ბათილად ცნობა მხოლოდ ფასის დისპროპორციულობის გამო. გარიგებით გათვალისწინებული ფასის დისპროპორციულობა, სადავო ნორმების მიხედვით, არ არის ნორმის მოქმედების დამოუკიდებელი პირობა, არამედ ასევე საჭიროებს სხვა კუმულაციური პირობების არსებობასაც. კერძოდ, ფასის დისპროპორციულობასთან ერთად აუცილებელია, ხელშეკრულების მხარემ ბოროტად გამოიყენოს თავისი საბაზრო ძალაუფლება ან ისარგებლოს მეორე მხარის მძიმე მდგომარეობით ან გამოუცდელობით.

25. მოპასუხე მხარის განმარტებით, ზნეობის ნორმების მსგავსი განუსაზღვრელი სამართლებრივი ტერმინები უცხო არ არის როგორც კერძო, ასევე საჯარო სამართლისათვის და, კანონმდებლის მხრიდან, მის გამოყენებას ობიექტური საფუძვლები გააჩნია. პარლამენტის წარმომადგენელი, დამატებით, ყურადღებას ამახვილებს საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის მე-4 მუხლზე, რომელიც მართლმსაჯულების განხორციელების ვალდებულებას აღიარებს იმ შემთხვევაშიც, როდესაც სამართლის ნორმა არ არსებობს ან მოსამართლეს იგი უსამართლოდ ან არაზნეობრივად მიაჩნია. ამასთან, საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის მე-5 მუხლის მე-2 ნაწილი ითვალისწინებს სამართლის ანალოგიით გამოყენებას, როდესაც ურთიერთობა წესრიგდება სამართლის ზოგადი პრინციპების, სამართლიანობის, კეთილსინდისიერებისა და ზნეობის მოთხოვნების შესაბამისად. ამგვარად, ზნეობის ნორმების არსებობა თავისთავად არ ნიშნავს მათ უპირატესობას სამართლის სხვა ნორმებზე. ზნეობის ნორმები ავსებენ სამართლის ნორმებს, უმნიშვნელოვანეს როლს ასრულებენ მათი განმარტებისას და კანონმდებლობასთან წინააღმდეგობის შემთხვევაში ისინი არ გამოიყენება. მოპასუხე მხარე დამატებით აღნიშნავს, რომ ზნეობისა და მორალის ნორმები შესაძლებელია პირდაპირ არ გამომდინარეობდეს კონსტიტუციიდან, თუმცა ისინი არც ერთ შემთხვევაში არ მოდის წინააღმდეგობაში ამ უკანასკნელთან.

26. საქმის არსებითად განხილვის სხდომაზე მოწვეულმა სპეციალისტმა დავით კერესელიძემ ყურადღება გაამახვილა საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის მე-10 მუხლის მე-2 და მე-3 ნაწილებზე და აღნიშნა, რომ საჯარო სამართლებრივი ურთიერთობისაგან განსხვავებით, ქმედების თავისუფლება კერძო სამართლის უმნიშვნელოვანესი ღირებულებაა. კერძოდ, „სამოქალაქო ურთიერთობის მონაწილეებს შეუძლიათ განახორციელონ კანონით აუკრძალავი, მათ შორის კანონით პირდაპირ გაუთვალისწინებელი ნებისმიერი მოქმედება“.

27. სპეციალისტის თქმით, საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 54-ე მუხლი წარმოადგენს ზოგად ნორმას, რომელიც ბათილად აცხადებს გარიგებებს, რომლებიც ეწინააღმდეგება კანონით დადგენილ წესსა და აკრძალვებს, საჯარო წესრიგსა და ზნეობის ნორმებს. აღნიშნული ნორმა ნაკლებად არის დამოუკიდებელი შინაარსის მატარებელი, ამდენად, საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 54-ე მუხლი უნდა ჩაითვალოს სამოქალაქო სამართლის დამაკავშირებელ ნორმად ადმინისტრაციულ და სისხლის სამართლის კანონმდებლობასთან და იქ არსებულ ცალკეულ აკრძალვებთან.

28. დავით კერესელიძემ ასევე განმარტა ტერმინი „საჯარო წესრიგის“ მნიშვნელობა და მიუთითა, რომ საჯარო წესრიგი წარმოადგენს არა სამოქალაქო სამართლის ცნებას, არამედ საერთაშორისო კერძო სამართალში დამკვიდრებულ ტერმინს და გამოიყენება იმ შემთხვევებში, როდესაც სხვა ქვეყნის სამართალწარმოების შედეგად მიღებულ შედეგს კონკრეტული სახელმწიფოს შიდა მართლწესრიგი არ ცნობს და მიიჩნევს მას კონსტიტუციით დაცული ღირებულებებისა და საჯარო წესრიგის საწინააღმდეგოდ. შესაბამისად, გაურკვეველია, თუ რა ლეგიტიმური მიზანი ჰქონდა კანონმდებელს, აღნიშნული ტერმინის სადავო ნორმაში მოხსენიებისას.

29. ტერმინ „ზნეობის ნორმებთან“ დაკავშირებით ექსპერტმა აღნიშნა, რომ სადავო ნორმის ხსენებული ჩანაწერი წარმოადგენს თარგმანს გერმანიის სამოქალაქო კოდექსიდან და გულისხმობს არა ზნეობას, ამ ტერმინის პირდაპირი გაგებით, არამედ სახელმწიფოში არსებულ მართლწესრიგს. შესაბამისად, თუკი მართლწინააღმდეგობა განმარტებული იქნება უფრო ფართოდ, ვიდრე კანონთან წინააღმდეგობა, მაშინ იგი მოიცავს ყველა იმ პრინციპსა და ღირებულებას, რომელიც პოზიტიური კანონმდებლობით ექსპლიციტურად გაწერილი არ არის, თუმცა მომდინარეობს კონსტიტუციური ღირებულებებიდან. ამგვარად, სპეციალისტის აზრით, საჯარო წესრიგისა და ზნეობის ნორმები სხვა არაფერია, თუ არა კონსტიტუციურ ღირებულებათა სისტემა, რომელიც, უპირველეს ყოვლისა, ეფუძნება ადამიანის ღირსებას.

30. საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 55-ე მუხლის სადავო რედაქციასთან დაკავშირებით, დავით კერესელიძემ ასევე მიუთითა საერთაშორისო პრაქტიკაზე და აღნიშნა, რომ კერძო სამართალში არსებული თანამედროვე ტენდენციები შესრულებასა და საპასუხო შესრულებას შორის შეუსაბამობას, უფრო კონკრეტულად კი, შეუსაბამო ფასს საერთოდ არ მიიჩნევს გარიგების ნამდვილობისათვის პრობლემურ ფაქტორად. შესაბამისად, სადავო ნორმაში არსებული პირობა ფასის შეუსაბამობის თაობაზე არ უნდა ჩაითვალოს გამართლებულად. რაც შეეხება სადავო ნორმით დადგენილ გარიგების ბათილობისათვის აუცილებელ მეორე კუმულაციურ პირობას, ძალაუფლების ბოროტად გამოყენებას და მეორე მხარის გულუბრყვილობით სარგებლობას, სპეციალისტის მოსაზრებით, აღნიშნული თავსდება მოტყუებითა და იძულებით დადებულ გარიგებათა სამართლებრივ განმარტებებში და, შესაბამისად ქმნის გარიგებათა საცილოობის და არა ბათილობის საფუძველს.

31. დავით კერესელიძემ დამატებით ყურადღება გაამახვილა გარიგებიდან გამომდინარე მოთხოვნათა ხანდაზმულობის ვადებზე, სამართლებრივ შედეგებსა და მტკიცების ტვირთზე. სამოქალაქო კოდექსში არსებული ზოგადი წესის თანახმად, გარიგების მონაწილეებმა ერთმანეთს უნდა დაუბრუნონ ყველაფერი, რაც მათ ბათილი გარიგებით მიიღეს. სადავო ნორმებით განსაზღვრულ შემთხვევებში, სამართლებრივი შედეგები შესაძლებელია განისაზღვროს უსაფუძვლო გამდიდრების მომწესრიგებელი ნორმების, ან სანივთო სამართლის საფუძველზე. ამასთან, მტკიცების ტვირთთან დაკავშირებით, სპეციალისტმა აღნიშნა, რომ სამოქალაქო სამართალწარმოებაში დამკვიდრებული მხარეთა შეჯიბრებითობის პრინციპისა და მტკიცების ტვირთის განაწილების ზოგადი წესის თანახმად, მტკიცების ტვირთი თანაბრად უნდა გავრცელდეს საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 54-ე და 55-ე მუხლებზე.

II
სამოტივაციო ნაწილი

1. განსახილველ საქმეზე დავის საგანს წარმოადგენს საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 54-ე და 55-ე მუხლების კონსტიტუციურობა საქართველოს კონსტიტუციის მე-16 მუხლთან, 21-ე მუხლის პირველ და მე-2 პუნქტებთან მიმართებით. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლო დასახელებული ნორმების კონსტიტუციურობის საკითხზე ცალ-ცალკე იმსჯელებს.

საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 54-ე მუხლის კონსტიტუციურობა საქართველოს კონსტიტუციის მე-16 მუხლთან მიმართებით

2. საქართველოს კონსტიტუციის მე-16 მუხლით გარანტირებულია პიროვნების თავისუფალი განვითარების უფლება. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით, პიროვნების თავისუფალი განვითარების უფლება „პირველ რიგში, გულისხმობს ადამიანის პიროვნული თვითგამორკვევისა და ავტონომიურობის უფლებას. სწორედ პიროვნულობა განსაზღვრავს ადამიანის არსს, მიუთითებს მის ინდივიდუალურ და სხვებისგან განმასხვავებელ მახასიათებლებზე“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2014 წლის 4 თებერვლის N2/1/536 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები - ლევან ასათიანი, ირაკლი ვაჭარაძე, ლევან ბერიანიძე, ბექა ბუჩაშვილი და გოჩა გაბოძე საქართველოს შრომის, ჯანმრთელობისა და სოციალური დაცვის მინისტრის წინააღმდეგ“, II-54). პიროვნების თავისუფალი განვითარების უფლება, თავისი არსით, წარმოადგენს ადამიანის უფლებათა და თავისუფლებათა განხორციელების ფუნდამენტურ გარანტიას, რომელიც იცავს ადამიანის მიერ საკუთარი ცხოვრების საკუთარივე შეხედულებისამებრ წარმართვის თავისუფლებას.

3. საკონსტიტუციო სასამართლოს პრაქტიკის თანახმად, საქართველოს კონსტიტუციის მე-16 მუხლით „დაცულია პირის უფლება, აკონტროლოს საკუთარი თავის წარმოჩენა საზოგადოების თვალში და პიროვნული განვითარებისა და რეალიზაციისათვის აუცილებელი მოქმედებების განხორციელების თავისუფლება. პიროვნების ავტონომიურობის, მისი თავისუფალი და სრულყოფილი განვითარებისათვის განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭება როგორც გარე სამყაროსთან ურთიერთობის დამოუკიდებლად განსაზღვრის თავისუფლებას, ასევე ინდივიდის ფიზიკურ და სოციალურ იდენტობას...“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2014 წლის 8 ოქტომბრის N2/4/532,533 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები - ირაკლი ქემოკლიძე და დავით ხარაძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-3).

4. პიროვნების თავისუფალი განვითარება უზოგადესი უფლებაა. მისი შეუფერხებელი რეალიზება გულისხმობს მრავალი სხვადასხვა სახის გარანტიისა და უფლებრივი კომპონენტის ერთობლივ მოქმედებას. პიროვნების თავისუფალი განვითარების დაცვის მნიშვნელოვან გარანტიებს შეიცავს საქართველოს კონსტიტუციის მე-2 თავით აღიარებული სხვადასხვა უფლებებიც, რომლებიც განამტკიცებს პიროვნების თავისუფალი განვითარების ცალკეულ გამოვლინებებთან დაკავშირებულ კონსტიტუციურსამართლებრივ სტანდარტებს. მაგალითად, შესაბამისი კონსტიტუციური დებულებებით არის დაცული რწმენის თავისუფლება, გამოხატვის თავისუფლება, საკუთრების უფლება, ფიზიკური გადაადგილების თავისუფლება, განათლების უფლება და ა.შ. დასახელებულ ფუნდამენტურ უფლებათა უზრუნველყოფის გარეშე ინდივიდის ავტონომიური განვითარების, თვითრეალიზაციის არსი დაიკარგებოდა და საქართველოს კონსტიტუციის მე-16 მუხლი მხოლოდ დეკლარაციულ ჩანაწერს დაემსგავსებოდა.

5. ამავდროულად, პიროვნების თავისუფალი განვითარებისათვის აუცილებელი თითოეული უფლებრივი კომპონენტი არ არის დაცული საქართველოს კონსტიტუციის მე-16 მუხლით. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს პრაქტიკის თანახმად, „საქართველოს კონსტიტუციის სულისკვეთება მოითხოვს, რომ თითოეული უფლების დაცული სფერო შესაბამის კონსტიტუციურ დებულებებში იქნეს ამოკითხული. კონსტიტუციის განმარტების პროცესში საკონსტიტუციო სასამართლომ უნდა უზრუნველყოს კონსტიტუციით დადგენილი წესრიგის დაცვა, კონსტიტუციის დებულებების გააზრება მათი მიზნებისა და ღირებულებების შესაბამისად“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2016 წლის 14 აპრილის N3/2/588 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები – სალომე ქინქლაძე, ნინო კვეტენაძე, ნინო ოდიშარია, დაჩი ჯანელიძე, თამარ ხითარიშვილი და სალომე სებისკვერაძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-12). ამასთანავე, „ბუნებრივია, ერთი და იგივე სამართლებრივი ურთიერთობა შესაძლოა კონსტიტუციის სხვადასხვა მუხლით დაცულ სფეროში მოექცეს, ისევე, როგორც კონსტიტუციის სხვადასხვა მუხლებით დაცული სფეროები გარკვეულწილად ფარავდეს (მოიცავდეს) ერთმანეთს. თუმცა კონსტიტუციის განსხვავებული ნორმებით დაცული უფლებების ფარგლების ხელოვნური გაფართოება, უფლებებს შორის კონსტიტუციით გავლებული ზღვრის წაშლა, ვერც უფლების დაცვას მოემსახურება და ვერც კონსტიტუციით დადგენილ წესრიგს უზრუნველყოფს“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2013 წლის 20 დეკემბრის N1/7/561,568 საოქმო ჩანაწერი საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე იური ვაზაგაშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-11).

6. ამგვარად, „იმ შემთხვევაში, როდესაც რომელიმე ერთი უფლების ცალკეული უფლებრივი კომპონენტისთვის კონსტიტუციით გათვალისწინებულია სპეციალური რეგულაცია, უფლებაში ჩარევის განსხვავებული შინაარსი და ფარგლები, ეჭვგარეშეა, რომ ასეთ დროს ამ უფლებაში ჩარევის კონსტიტუციურობა შესაძლებელია და უნდა შეფასდეს მხოლოდ მის მარეგულირებელ სპეციალურ ნორმასთან მიმართებით, წინააღმდეგ შემთხვევაში, შეუძლებელი იქნება კონსტიტუციურობის საკითხის სწორად გადაწყვეტა“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2008 წლის 19 დეკემბრის N1/7/454 განჩინება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე ლევან სირბილაძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-4).

7. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით, საქართველოს კონსტიტუციის მე-16 მუხლის „მიზანია, დაუცველი არ დარჩეს ცხოვრების ის სფეროები, რომლებიც პიროვნებასთან დაკავშირებული კონკრეტული უფლებებით არ არიან მოცული. კონსტიტუციის მე-16 მუხლი ქმნის კონსტიტუციური დაცვის გარანტიას ურთიერთობებისთვის, რომლებიც არ თავსდება კონსტიტუციის სხვა ნორმებში, თუმცა შეადგენს პიროვნების თავისუფალი განვითარების აუცილებელ კომპონენტს“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2014 წლის 4 თებერვლის N2/1/536 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები - ლევან ასათიანი, ირაკლი ვაჭარაძე, ლევან ბერიანიძე, ბექა ბუჩაშვილი და გოჩა გაბოძე საქართველოს შრომის, ჯანმრთელობისა და სოციალური დაცვის მინისტრის წინააღმდეგ“, II-55). აქედან გამომდინარე, საქართველოს კონსტიტუციის მე-16 მუხლი იცავს ადამიანის პიროვნული განვითარებისათვის მნიშვნელოვან ისეთ უფლებრივ კომპონენტებს, რომლებიც არ თავსდება კონსტიტუციის სხვა მუხლებით დაცულ სფეროში. იმ შემთხვევაში, თუ დადგინდება, რომ პიროვნების თავისუფალი განვითარების ესა თუ ის უფლებრივი კომპონენტი დაცულია სპეციალური კონსტიტუციური დებულებით, საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ სადავო ნორმის კონსტიტუციურობის საკითხი უნდა შეაფასოს არა საქართველოს კონსტიტუციის მე-16 მუხლთან, არამედ - იმ კონსტიტუციურ დებულებასთან მიმართებით, რომელიც მოცემული უფლებრივი კომპონენტის კონსტიტუციურსამართლებრივ სტანდარტებს ადგენს.

8. განსახილველ შემთხვევაში, მოსარჩელე მხარე ითხოვს საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 54-ე მუხლის არაკონსტიტუციურად ცნობას. აღნიშნული სადავო ნორმა აწესრიგებს „მართლსაწინააღმდეგო და ამორალურ“ გარიგებებთან დაკავშირებულ საკითხებს და ადგენს, რომ ბათილია გარიგება, „რომელიც არღვევს კანონით დადგენილ წესსა და აკრძალვებს, ეწინააღმდეგება საჯარო წესრიგს ან ზნეობის ნორმებს“. მისთვის პრობლემურია გარიგების ბათილად ცნობა „საჯარო წესრიგთან“ და „ზნეობის ნორმებთან“ წინააღმდეგობის საფუძვლით.

9. საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 50-ე მუხლის თანახმად, „გარიგება არის ცალმხრივი, ორმხრივი ან მრავალმხრივი ნების გამოვლენა, რომელიც მიმართულია სამართლებრივი ურთიერთობის წარმოშობის, შეცვლის ან შეწყვეტისაკენ“. გარიგება უმნიშვნელოვანესი სამოქალაქოსამართლებრივი ინსტიტუტია, რომელიც ვრცელდება სამართლებრივი ურთიერთობების საკმაოდ ფართო წრეზე. გარიგების მეშვეობით, სამოქალაქო სამართლის სუბიექტებს აქვთ შესაძლებლობა, მონაწილეობა მიიღონ სამართლებრივ ურთიერთობებში. გარიგების მეშვეობით ხდება არაერთი კატეგორიის კერძოსამართლებრივი ურთიერთობის წარმოშობა, შეცვლა და შეწყვეტა.

10. ამგვარად, მოსარჩელის მიერ სადავოდ გამხდარი საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 54-ე მუხლი ვრცელდება ურთიერთობათა ფართო სპექტრზე. აღნიშნული ნორმის რეგულირების სფეროს ზუსტად იდენტიფიცირება და ყველა იმ ურთიერთობის გამოყოფა, რომელზეც ის ვრცელდება, საკმაოდ რთულ ამოცანას წარმოადგენს. ამავდროულად, განსახილველ საქმეზე მოსარჩელე მხარის მიერ სადავო ნორმის საქართველოს კონსტიტუციის მე-16 მუხლთან არაკონსტიტუციურობის სამტკიცებლად წარმოდგენილი არგუმენტაცია იმ სფეროს იდენტიფიცირების შესაძლებლობას იძლევა, რომელსაც შეეხება სასარჩელო მოთხოვნა.

11. მოსარჩელეთა წარმომადგენელმა დიმიტრი საძაგლიშვილმა არსებითი განხილვის სხდომაზე მიუთითა: „მიგვაჩნია, რომ გარიგების მხარეებს ... შესაძლებლობა უნდა ჰქონდეთ, უშუალოდ განსაზღვრონ გარიგების ფასი, შინაარსი და მათ მიერ გარიგების შესასრულებლად აუცილებელი შესრულების ოდენობა სახელმწიფოსგან ჩარევის გარეშე“. ამავე წარმომადგენლის განმარტებით, „იმ შემთხვევაში თუკი კერძო სამართლის სუბიექტებს არ ექნებათ საშუალება, თავისუფლად განსაზღვრონ აღნიშნული ფასი, ცხადია, მათ განვითარებაზე, გარდა იმისა, რომ დაირღვა მათი საკუთრების უფლება, მათ განვითარებაზე საუბარი არის თითქმის შეუძლებელი“, „თუკი მე მეზღუდება ნება არა მხოლოდ ერთჯერადად, კონკრეტული გარიგების დადებისას, არამედ მე თუ ვიცი, რომ ვერ განვსაზღვრავ ქონების ფასს, ეს ნიშნავს იმას, რომ მე მომავალშიც განვითრების საშუალება მერთმევა“.

12. მოსარჩელე მხარის წარმომადგენლის არგუმენტაციიდან გამომდინარეობს, რომ სადავო ნორმის, საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 54-ე მუხლის საქართველოს კონსტიტუციის მე-16 მუხლთან მიმართებით არაკონსტიტუციურად ცნობის ნაწილში სასარჩელო მოთხოვნა უკავშირდება ქონებასთან დაკავშირებულ გარიგებებს და ამ გარიგების ფასის თავისუფლად განსაზღვრის შესაძლებლობას. ამგვარად, საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ უნდა შეაფასოს, ქონებრივი უფლებების გადაცემასთან დაკავშირებული გარიგებების დადების და ქონებრივი უფლებების ფასის თავისუფლად განსაზღვრის შესაძლებლობა დაცულია საქართველოს კონსტიტუციის მე-16 მუხლით გარანტირებული პიროვნების თავისუფალი განვითარების უფლებით, თუ ამ უფლების ისეთი კომპონენტით, რომელიც სხვა კონსტიტუციური დებულებით არის განმტკიცებული.

13. საქართველოს კონსტიტუცია საგანგებოდ იცავს პიროვნების თავისუფალი განვითარების ისეთ კომპონენტს, როგორიც არის საკუთრებისა და მემკვიდრეობის უფლება. კერძოდ, საქართველოს კონსტიტუციის 21-ე მუხლის პირველი პუნქტის თანახმად, „საკუთრება და მემკვიდრეობის უფლება აღიარებული და ხელშეუვალია. დაუშვებელია საკუთრების, მისი შეძენის, გასხვისების ან მემკვიდრეობით მიღების საყოველთაო უფლების გაუქმება“. აღნიშნული კონსტიტუციური დებულებით აღიარებულია საკუთრების ინსტიტუტის, როგორც დემოკრატიული საზოგადოების ერთ-ერთ საფუძვლად არსებული ღირებულების კონსტიტუციური მნიშვნელობა, რომელიც ინდივიდის პიროვნული თავისუფლებისა და ინდივიდუალური თვითრეალიზების ერთ-ერთ უმნიშვნელოვანეს კომპონენტს წარმოადგენს. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით, „საკუთრების უფლება ადამიანის არა მარტო არსებობის ელემენტარული საფუძველია, არამედ უზრუნველყოფს მის თავისუფლებას, მისი უნარისა და შესაძლებლობების ადეკვატურ რეალიზაციას, ცხოვრების საკუთარი პასუხისმგებლობით წარმართვას. ყოველივე ეს კანონზომიერად განაპირობებს ინდივიდის კერძო ინიციატივებს ეკონომიკურ სფეროში, რაც ხელს უწყობს ეკონომიკური ურთიერთობების, თავისუფალი მეწარმეობის, საბაზრო ეკონომიკის განვითარებას, ნორმალურ, სტაბილურ სამოქალაქო ბრუნვას“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2007 წლის 2 ივლისის N1/2/384 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები – დავით ჯიმშელეიშვილი, ტარიელ გვეტაძე და ნელი დალალიშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-5).

14. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს დადგენილი პრაქტიკის თანახმად, „იმისათვის, რომ პირმა შეძლოს საკუთრების უფლებით პრაქტიკული სარგებლობა, არ არის საკმარისი მისთვის აბსტრაქტული საკუთრებითი გარანტიის მინიჭება. მან ასევე უნდა ისარგებლოს იმგვარი სამოქალაქო, კერძოსამართლებრივი წესრიგით, რომელიც შესაძლებელს გახდის საკუთრების უფლებით შეუფერხებელ სარგებლობას და, შესაბამისად, სამოქალაქო ბრუნვის განვითარებას. საკუთრების კონსტიტუციურ-სამართლებრივი გარანტია მოიცავს ისეთი საკანონმდებლო ბაზის შექმნის ვალდებულებას, რომელიც უზრუნველყოფს საკუთრებითი უფლების პრაქტიკულ რეალიზებას და შესაძლებელს გახდის საკუთრების შეძენის გზით ქონების დაგროვებას“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2012 წლის 26 ივნისის N3/1/512 გადაწყვეტილება საქმეზე „დანიის მოქალაქე ჰეიკე ქრონქვისტი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-33).

15. საქართველოს კონსტიტუციის 21-ე მუხლით განმტკიცებული საკუთრების უფლება გულისხმობს პირის შესაძლებლობას, საკუთარი სურვილის შესაბამისად, თავისუფალი ნების საფუძველზე განკარგოს და შეიძინოს ქონებრივი უფლებები. ქონებრივი უფლებების განკარგვისა და შეძენის ყველაზე ფართოდ გავრცელებული საშუალებაა ხელშეკრულება. ხელშეკრულების დადების თავისუფლება წარმოადგენს სამოქალაქო ბრუნვის საფუძველს. სახელშეკრულებო თავისუფლებით დაცულია პირის შესაძლებლობა, გადაწყვიტოს, დადოს თუ არა ხელშეკრულება ამა თუ იმ ქონებრივ უფლებასთან დაკავშირებით, აირჩიოს ხელშეკრულების მხარე და განსაზღვროს ხელშეკრულების პირობები. საქართველოს კონსტიტუციის 21-ე მუხლიდან გამომდინარე, სახელმწიფო ვალდებულია, გაუმართლებლად არ შეზღუდოს თავისუფალი ნების საფუძველზე შეთანხმების დადების უფლება და შექმნას ამგვარი შეთანხმებების აღსრულების სათანადო გარანტიები.

16. ხელშეკრულებები, მათი მოქმედების ფარგლების მიხედვით, განსხვავდებიან ერთმანეთისგან და ფარავენ სამართლებრივი ურთიერთობების საკმაოდ ფართო სპექტრს. უნდა აღინიშნოს, რომ შეუძლებელია სახელშეკრულებო თავისუფლების სფეროს ამომწურავი განსაზღვრა. განსახილველ საქმეზე საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლო არ დგას სახელშეკრულებო ურთიერთობებთან დაკავშირებული კონსტიტუციურსამართლებრივი სტანდარტების ამომწურავი განმარტების საჭიროების წინაშე. ცალკეულ სახელშეკრულებო ურთიერთობებთან დაკავშირებული კონსტიტუციური სტანდარტები შესაძლოა ასევე მოცემული იყოს საქართველოს კონსტიტუციის იმ დებულებებში, რომლებიც განამტკიცებენ, მაგალითად, შრომის თავისუფლებას, ქორწინების თავისუფლებას და ა.შ. საქართველოს კონსტიტუციის 21-ე მუხლით განმტკიცებულია ქონებრივი უფლებებისა და ვალდებულებების შეძენა-განკარგვასთან დაკავშირებული ხელშეკრულებების თავისუფლად დადების უფლება.

17. ყოველივე ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, ხელშეკრულების თავისუფლების უფლების ის ასპექტი, რომელზეც მოსარჩელე მხარე აპელირებს, დაცულია საქართველოს კონსტიტუციის 21-ე მუხლით. შესაბამისად, სადავო ნორმის კონსტიტუციურობა ამ მიმართულებით შეფასდება საქართველოს კონსტიტუციის 21-ე მუხლით აღიარებულ საკუთრების უფლებასთან მიმართებით. მოსარჩელე მხარის მიერ იდენტიფიცირებული სადავო რეგულირება არ წარმოადგენს ჩარევას საქართველოს კონსტიტუციის მე-16 მუხლით აღიარებულ პიროვნების თავისუფალი განვითარების უფლებაში. ამგვარად, N679 კონსტიტუციური სარჩელი არ უნდა დაკმაყოფილდეს სასარჩელო მოთხოვნის იმ ნაწილში, რომელიც შეეხება საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 54-ე მუხლის კონსტიტუციურობას საქართველოს კონსტიტუციის მე-16 მუხლთან მიმართებით.

საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 54-ე მუხლის კონსტიტუციურობა საქართველოს კონსტიტუციის 21-ე მუხლის პირველ და მე-2 პუნქტებთან მიმართებით

18. საქართველოს კონსტიტუციის 21-ე მუხლი განამტკიცებს საკუთრების, მისი შეძენის, გასხვისების და მემკვიდრეობით მიღების საყოველთაო უფლებას. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით, „საკუთრების უფლება ბუნებითი უფლებაა, რომლის გარეშე შეუძლებელია დემოკრატიული საზოგადოების არსებობა“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2012 წლის 26 ივნისის N3/1/512 გადაწყვეტილება საქმეზე „დანიის მოქალაქე ჰეიკე ქრონქვისტი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-32). კონსტიტუციის ხსენებული დებულება, ერთი მხრივ, წარმოადგენს კერძო საკუთრების ინსტიტუტის კონსტიტუციურსამართლებრივ გარანტიას, ხოლო, მეორე მხრივ, განამტკიცებს ძირითად უფლებას. საკონსტიტუციო სასამართლოს არაერთხელ განუმარტავს, რომ „საკუთრების უფლება ადამიანის არა მარტო არსებობის ელემენტარული საფუძველია, არამედ უზრუნველყოფს მის თავისუფლებას, მისი უნარისა და შესაძლებლობების ადეკვატურ რეალიზაციას, ცხოვრების საკუთარი პასუხისმგებლობით წარმართვას. ყოველივე ეს კანონზომიერად განაპირობებს ინდივიდის კერძო ინიციატივებს ეკონომიკურ სფეროში, რაც ხელს უწყობს ეკონომიკური ურთიერთობების, თავისუფალი მეწარმეობის, საბაზრო ეკონომიკის განვითარებას, ნორმალურ, სტაბილურ სამოქალაქო ბრუნვას“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2007 წლის 2 ივლისის N1/2/384 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები – დავით ჯიმშელეიშვილი, ტარიელ გვეტაძე და ნელი დალალაშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-5).

19. ამავე დროს, საკუთრების უფლება წარმოადგენს თანამედროვე დემოკრატიული საზოგადოების განვითარების საყრდენს, რომელსაც ეფუძნება ეკონომიკური თავისუფლება და სტაბილური სამოქალაქო ბრუნვა. საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით, „იმისათვის, რომ პირმა შეძლოს საკუთრების უფლებით პრაქტიკული სარგებლობა, არ არის საკმარისი მისთვის აბსტრაქტული საკუთრებითი გარანტიის მინიჭება. მან ასევე უნდა ისარგებლოს იმგვარი სამოქალაქო, კერძოსამართლებრივი წესრიგით, რომელიც შესაძლებელს გახდის საკუთრების უფლებით შეუფერხებელ სარგებლობას და, შესაბამისად, სამოქალაქო ბრუნვის განვითარებას. საკუთრების კონსტიტუციურ-სამართლებრივი გარანტია მოიცავს ისეთი საკანონმდებლო ბაზის შექმნის ვალდებულებას, რომელიც უზრუნველყოფს საკუთრებითი უფლების პრაქტიკულ რეალიზებას და შესაძლებელს გახდის საკუთრების შეძენის გზით ქონების დაგროვებას“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2012 წლის 26 ივნისის N3/1/512 გადაწყვეტილება საქმეზე „დანიის მოქალაქე ჰეიკე ქრონქვისტი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-33).

20. განსახილველ შემთხვევაში, საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 54-ე მუხლი განსაზღვრავს გარიგების ბათილობის წინაპირობებს. როგორც აღინიშნა, სასარჩელო მოთხოვნა უკავშირდება იმგვარი გარიგებების ბათილობას, რომელიც შეეხება ქონებრივი უფლებების შეძენასა და გასხვისებას. სადავო ნორმების საფუძველზე, ქონებრივი უფლებების შეძენისა და გასხვისების სამართლებრივი რეჟიმის დადგენით, სახელმწიფო განსაზღვრავს კერძო სამართლებრივ წესრიგს, რომლის ფარგლებშიც ხდება საკუთრებით სარგებლობა. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით, საკუთრების უფლების „„შეზღუდვა“ უნდა იქნეს გაგებული პოზიტიური შინაარსით. თუ „შეზღუდვას“ ამ სიტყვის პირდაპირი მნიშვნელობით განვმარტავთ, მაშინ კონსტიტუციის 21-ე მუხლის მე-2 პუნქტი მხოლოდ საკუთრების უფლებაში ნეგატიური ჩარევისაგან დამცავ და სახელმწიფოს შემზღუდველ ნორმად იქცევა. ამ შემთხვევაში ძალიან მნიშვნელოვანია, სწორად იქნეს გაგებული 21-ე მუხლის მე-2 პუნქტის მიზანმიმართულება“. საქართველოს კონსტიტუციის 21-ე მუხლის მე-2 პუნქტის საფუძველზე, სახელმწიფო უფლებამოსილია, „საკუთრების სოციალური ბუნებიდან გამომდინარე დაადგინოს საკუთრების შინაარსი და ფარგლები. „შეზღუდვა“ უნდა გავიგოთ როგორც საკანონმდებლო ჩარჩოების დადგენა სახელმწიფოს მიერ. სხვა შემთხვევაში 21-ე მუხლის მე-2 პუნქტის რეგულირების სფეროდან გავიდოდა ურთიერთობების მთელი კომპლექსი, რომელთა მიმართაც ვერ მოხდება „შეზღუდვის“ მისადაგება მისი პირდაპირი მნიშვნელობით. საქართველოს კონსტიტუციის 21-ე მუხლის მე-2 პუნქტის შემთხვევაში საკუთრების ჩამორთმევისაგან განსხვავებით, სახელმწიფო ადგენს სამართლებრივ რეჟიმს, მაგრამ არ არის აუცილებელი, რომ პირდაპირ ან ირიბად მონაწილეობა მიიღოს კონკრეტულ ურთიერთობაში“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2007 წლის 18 მაისის N2/1-370,382,390,402,405 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები - ზაურ ელაშვილი, სულიკო მაშია, რუსუდან გოგია და სხვები და საქართველოს სახალხო დამცველი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-11).

21. აღნიშნულიდან გამომდინარე, კერძოსამართლებრივი წესრიგის შექმნით სახელმწიფო, ერთი მხრივ, კონსტიტუციის 21-ე მუხლიდან მომდინარე ვალდებულებას ასრულებს, განსაზღვრავს საკუთრების უფლების შინაარსსა და ფარგლებს. ამავე დროს, სადავო ნორმებით საკუთრებითი წესრიგი დადგენილია იმგვარად, რომ გარკვეული წინაპირობების არსებობისას, ქონებრივი უფლებების შეძენასთან/გასხვისებასთან დაკავშირებული გარიგებები ხდება ბათილი, ე.ი. არ ხორციელდება ქონებრივი უფლების შეძენა და განკარგვა. ამგვარად, სადავო ნორმა ზღუდავს საკუთრების უფლებას და მისი კონსტიტუციურობა უნდა შეფასდეს შესაბამისი კონსტიტუციურსამართლებრივი სტანდარტებით (იხ. Mutatis Mutandis საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2017 წლის 17 ოქტომბრის N3/4/550 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე ნოდარ დვალი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-15).

22. სადავო ნორმის კონსტიტუციურობის შეფასებისას, ასევე გასათვალისწინებელია საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს პრაქტიკა, რომლის თანახმადაც, კერძო სამართალში არსებული საკუთრების უფლების შეზღუდვის შეფასების კონსტიტუციური სტანდარტები განსხვავდება საჯაროსამართლებრივი შეზღუდვის სტანდარტებისაგან. საკონსტიტუციო სასამართლოს პრაქტიკის თანახმად, საქართველოს კონსტიტუციის 21-ე მუხლის მე-2 პუნქტის ფარგლებში „„აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროების“ შინაარსი უფრო ფართოდ უნდა იქნეს გაგებული, საკუთრების სოციალური ბუნებიდან გამომდინარე. თუ არ მოხდება 21-ე მუხლის მე-2 პუნქტით დადგენილი „აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროების“ შედარებით ფართო და თავისუფალი ინტერპრეტაცია, მაშინ კერძოსამართლებრივი ურთიერთობების მარეგულირებელი სამართლებრივი ნორმები მიიღებენ სიხისტის ისეთ მაღალ ხარისხს, რაც აქვს საჯაროსამართლებრივი ურთიერთობების მარეგულირებელ ნორმებს. ამ სფეროში კანონმდებელი გაცილებით უფრო თავისუფალია, ვიდრე საჯაროსამართლებრივი ურთიერთობების რეგულირების სფეროში. თუმცა, ეს არ ნიშნავს კანონმდებლის სრულ თავისუფლებას და ამოვარდნას კონსტიტუციურ-სამართლებრივი ჩარჩოებიდან. კანონმდებლის მიერ გამოხატული პოზიცია უნდა იყოს დაბალანსებული, მკაფიო, გარკვეული და არ უნდა იძლეოდეს თვითნებობისა და ნორმის ბოროტად, არამიზნობრივად გამოყენების შესაძლებლობას“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2007 წლის 18 მაისის N2/1-370,382,390,402,405 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები - ზაურ ელაშვილი, სულიკო მაშია, რუსუდან გოგია და სხვები და საქართველოს სახალხო დამცველი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-15). საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით, „კერძოსამართლებრივი კანონმდებლობის სიხისტის თავიდან ასაცილებლად და გონივრული ბალანსის დასადგენად აუცილებელია, კანონმდებელს მიეცეს უფრო მაღალი შეფასების ზღვარი, ვიდრე ეს საჯაროსამართლებრივი ურთიერთობების ფარგლებში დადგენილი საკუთრების უფლების შეზღუდვისას ხდება“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2017 წლის 17 ოქტომბრის N3/4/550 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე ნოდარ დვალი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-15). ამდენად, სადავო ნორმის კონსტიტუციურობის შემოწმებისას, სასამართლომ უნდა გაითვალისწინოს სახელშეკრულებო სამართლის მომწესრიგებელი ნორმების სპეციფიკა და ის აუცილებელი მოქნილობის ხარისხი, რომელიც მათ ბუნებრივად მოეთხოვებათ.

23. მოსარჩელე მხარე სადავო ნორმის კონსტიტუციურობას ეჭვქვეშ აყენებს რამდენიმე თვალსაზრისით. იგი მიუთითებს, რომ მსგავსი ხასიათის ზოგადი ნორმების გამოყენება ეწინააღმდეგება სამართლებრივი უსაფრთხოებისა და განსაზღვრულობის პრინციპს. მოსარჩელე მხარის აზრით, ტერმინები „საჯარო წესრიგი“ და „ზნეობა“ იმდენად ბუნდოვანია, რომ მათ საფუძველზე საკითხის მოწესრიგება ფაქტობრივად განუსაზღვრელ დისკრეციას ანიჭებს მოსამართლეს ნორმის განმარტებისა და დავის გადაწყვეტის პროცესში. ამდენად, მოსარჩელე მხარე მიიჩნევს, რომ საკუთრების უფლების შინაარსის და ფარგლების მოწესრიგება არ უნდა ხდებოდეს მსგავსი ზოგადი ხასიათის ნორმების საფუძველზე.

24. მოსარჩელე მხარე ასევე პრობლემურად მიიჩნევს თავად ტერმინების „საჯარო წესრიგის“ და „ზნეობის“ შინაარსს. მისი პოზიციით, ზნეობა არის სუბიექტური კატეგორია. მოსამართლის პირად შეხედულებებზე არის დამოკიდებული, თუ რას მიიჩნევს ზნეობის საწინააღმდეგოდ. საჯარო წესრიგთან დაკავშირებით მოსარჩელე მხარე მიუთითებს, რომ ხსენებული ტერმინი მხოლოდ საერთაშორისო კერძო სამართალში გამოიყენება და მის საფუძველზე გარიგების ბათილობის შემთხვევების განსაზღვრა დაუშვებელია.

25. ამავე დროს, მოსარჩელე მხარე მიუთითებს, რომ ასევე არაკონსტიტუციურია სადავო ნორმების ის ნორმატიული შინაარსი, რომელიც ადგენს გარიგების ბათილობას მარტოოდენ გარიგების ფასის დისპროპორციის გამო. იგი აღნიშნავს, რომ, თუკი მოსამართლე გარიგების ფასს ჩათვლის არაპროპორციულად, მას შეუძლია ამ გარემოების გამო ზნეობის ნორმები დარღვეულად, ხოლო გარიგება ბათილად მიიჩნიოს, რაც დაუშვებელია.

26. აღნიშნულიდან გამომდინარე, აშკარაა, რომ მოსარჩელე მხარე სადავო ნორმების არაკონსტიტუციურად ცნობას რამდენიმე ერთმანეთისგან არსებითად განსხვავებული საფუძვლით ითხოვს. ამიტომ სასამართლო ცალ-ცალკე შეაფასებს თითოეული ამ მოთხოვნის საფუძვლიანობას.

ა. სადავო ნორმის განსაზღვრულობა/ზოგადი ნორმების გამოყენება სახელშეკრულებო სამართალში

27. როგორც უკვე აღინიშნა, მოსარჩელეთა მითითებით, სადავო ნორმა ეწინააღმდეგება სამართლებრივი უსაფრთხოებისა და განსაზღვრულობის პრინციპს. საკონსტიტუციო სასამართლო არ ამოწმებს სადავო ნორმების უშუალოდ კონსტიტუციის პრინციპებთან შესაბამისობას. თუმცა „კონკრეტული დავების გადაწყვეტისას საკონსტიტუციო სასამართლო ვალდებულია, როგორც კონსტიტუციის შესაბამისი დებულება, ისე სადავო ნორმა გააანალიზოს და შეაფასოს კონსტიტუციის ძირითადი პრინციპების კონტექსტში, რათა ეს ნორმები, განმარტების შედეგად, არ დასცილდნენ მთლიანად კონსტიტუციაში გათვალისწინებულ ღირებულებათა წესრიგს. მხოლოდ ასე მიიღწევა კონსტიტუციის ნორმის სრული განმარტება, რაც, თავის მხრივ, ხელს უწყობს კონკრეტული სადავო ნორმის კონსტიტუციურობის სწორ შეფასებას“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2007 წლის 26 დეკემბრის N1/3/407 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაცია და საქართველოს მოქალაქე – ეკატერინე ლომთათიძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ”, II-1).

28. საკონსტიტუციო სასამართლოს დამკვიდრებული პრაქტიკის მიხედვით, „საკონსტიტუციო სასამართლო, სადავო ნორმების კონსტიტუციურობის შემოწმებისას, არ არის შეზღუდული მხოლოდ კონსტიტუციის კონკრეტული ნორმებით. მართალია, კონსტიტუციური პრინციპები არ აყალიბებს ძირითად უფლებებს, მაგრამ გასაჩივრებული ნორმატიული აქტი ასევე ექვემდებარება გადამოწმებას კონსტიტუციის ფუძემდებლურ პრინციპებთან მიმართებით, კონსტიტუციის ცალკეულ ნორმებთან კავშირში და ამ თვალსაზრისით, მსჯელობა უნდა წარიმართოს ერთიან კონტექსტში. საკონსტიტუციო სასამართლომ უნდა დაადგინოს, რამდენად თავსდება გასაჩივრებული აქტი იმ კონსტიტუციურ-სამართლებრივ წესრიგში, რომელსაც კონსტიტუცია ადგენს” (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2007 წლის 26 ოქტომბრის N2/2-389 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე მაია ნათაძე და სხვები საქართველოს პარლამენტისა და საქართველოს პრეზიდენტის წინააღმდეგ“, II-3).

29. აღნიშნულიდან გამომდინარე, კონსტიტუციის 21-ე მუხლის პირველ და მე-2 პუნქტებთან მიმართებით, სადავო ნორმის კონსტიტუციურობის შეფასებისას საკონსტიტუციო სასამართლო ვალდებულია, შეამოწმოს, რამდენად ეწინააღმდეგება ის კონსტიტუციის პრინციპებს. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს პრაქტიკის თანახმად, სამართლებრივი უსაფრთხოების პრინციპი სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპის განუყოფელი ნაწილია. თავის მხრივ, სამართლებრივი უსაფრთხოების ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ელემენტია სამართლებრივი განსაზღვრულობის პრინციპი. კანონი უნდა პასუხობდეს სამართლებრივი უსაფრთხოებისა და, შესაბამისად, განსაზღვრულობის პრინციპის მოთხოვნებს. საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით, განსაზღვრულობის ერთ-ერთი მთავარი დანიშნულებაა, რომ კანონის ადრესატმა შეძლოს მისი სწორი აღქმა და შესაბამისი სამართლებრივი შედეგების განჭვრეტა. „აუცილებელია ნორმის შინაარსობრივი სიზუსტე, არაორაზროვნება. ნორმა უნდა იყოს საკმარისად განსაზღვრული არა მხოლოდ შინაარსის, არამედ რეგულირების საგნის, მიზნისა და მასშტაბების მიხედვით, რათა ადრესატმა მოახდინოს კანონის სწორი აღქმა და თავისი ქცევის განხორციელება მის შესაბამისად, განჭვრიტოს ქცევის შედეგები“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2008 წლის 30 ოქტომბრის N2/3/406,408 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს სახალხო დამცველი და საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაცია საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-36). ამავდროულად, განსაზღვრულობის პრინციპი მოითხოვს იმგვარი საკანონმდებლო სისტემის შექმნას, რომელიც პირს იცავს სამართალშემფარდებლის თვითნებობისაგან. ბუნდოვანი და გაუგებარი კანონმდებლობა ქმნის ნოყიერ ნიადაგს თვითნებობისათვის, შესაბამისად, კანონმდებელმა მაქსიმალურად მკაფიო, განსაზღვრული ნორმატიული რეგულირებით უნდა შეამციროს თვითნებობის რისკები სამართალშეფარდების პროცესში.

30. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით, „განსაზღვრულობის მასშტაბი ზოგად დადგენას არ ექვემდებარება, არამედ დამოკიდებულია კონკრეტული შემთხვევის თავისებურებაზე. საკანონმდებლო რეგულირებისას, რა თქმა უნდა, იმთავითვე ვერ იქნება აცილებული ყველა გაურკვევლობა და ეჭვი, მაგრამ აუცილებელია, რომ კანონმდებელმა, სულ ცოტა, ძირითადი იდეა, თავისი საკანონმდებლო ნება და მიზანი, სრულიად გარკვევით ჩამოაყალიბოს“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2008 წლის 30 ოქტომბრის N2/3/406,408 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს სახალხო დამცველი და საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაცია საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-37). კონკრეტული შემთხვევის თავისებურების ანალიზისას მნიშვნელოვანია, მხედველობაში იქნეს მიღებული იმ ურთიერთობის სპეციფიკა, რომელსაც არეგულირებს შესაფასებელი ნორმატიული აქტი. შესაძლებელია, ყოველ კონკრეტულ შემთხვევაში განსხვავებული იყოს კანონის განსაზღვრულობის მოთხოვნები, იმის მიხედვით, თუ რა ტიპის ურთიერთობას აწესრიგებს ეს კანონი.

31. აღნიშნულიდან გამომდინარე, საკონსტიტუციო სასამართლოს პრაქტიკაში არის შემთხვევები, როდესაც სასამართლომ სადავო ნორმა არაკონსტიტუციურად ცნო, ვინაიდან მისი რამდენიმე შესაძლო ინტერპრეტაციიდან ერთ-ერთი კონსტიტუციის საწინააღმდეგო იყო (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2007 წლის 26 დეკემბრის N1/3/407 გადაწყვეტილება საქმეზე „ საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაცია და საქართველოს მოქალაქე – ეკატერინე ლომთათიძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ”, II-30). ამდენად, ხსენებული პრაქტიკის ფარგლებში, ბუნდოვანების გამო, სადავო ნორმის არაკონსტიტუციურობას განაპირობებდა არა ცალკე აღებული ნორმის განუსაზღვრელი შინაარსი, არამედ ის ფაქტი, რომ მისი რომელიმე კეთილსინდისიერი ინტერპრეტაცია კონსტიტუციის საწინააღმდეგო შედეგებს აყენებდა.

32. ასევე აღსანიშნავია, რომ 2007 წლის 26 დეკემბრის N1/3/407 გადაწყვეტილების მიღების შემდეგ, საკონსტიტუციო სასამართლოს პრაქტიკა მნიშვნელოვნად განვითარდა. მოქმედი მიდგომის ფარგლებში, იმ შემთხვევაში, თუ სადავო ნორმაში რამდენიმე წესი, ინტერპრეტაცია იკითხება, რომელთაგან ერთ-ერთი არაკონსტიტუციურია, სასამართლო სადავო ნორმას მთლიანად არაკონსტიტუციურად აღარ ცნობს, არამედ აფასებს და საჭიროების შემთხვევაში ძალადაკარგულად ცნობს კონკრეტულ ნორმატიულ შინაარსს. ამდენად, 2007 წლის 26 დეკემბრის N1/3/407 გადაწყვეტილებით დადგენილი სტანდარტის მოქმედ პრაქტიკაზე მორგების შემთხვევაში, სასამართლომ უნდა შეაფასოს იმ ნორმატიული შინაარსის კონსტიტუციურობა, რომელიც მოსარჩელე მხარისათვის არის პრობლემატური.

33. საკონსტიტუციო სასამართლოს მიდგომა განსხვავებულია პასუხისმგებლობის დამდგენი ნორმების განჭვრეტადობასთან მიმართებით. საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის მე-5 პუნქტის საფუძველზე, ცალკე აღებული სადავო ნორმის ბუნდოვანება შეიძლება იყოს მისი არაკონსტიტუციურად ცნობის საფუძველი. საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით, „ქმედების დასჯადად გამოცხადების შესახებ გადაწყვეტილების მიღება კანონმდებლის ექსკლუზიურ უფლებამოსილებას წარმოადგენს. შესაბამისად, მან ეს უფლებამოსილება ისე უნდა გამოიყენოს, რომ საშუალება არ მიეცეს სამართალშემფარდებელს, სამოსამართლეო პრაქტიკის საფუძველზე, თავად შექმნას სისხლისსამართლებრივად დასჯადი ქმედების შემადგენლობა“ („საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2013 წლის 14 მაისის N2/2/516,542 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები - ალექსანდრე ბარამიძე, ლაშა ტუღუში, ვახტანგ ხმალაძე და ვახტანგ მაისაია საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ", II-37). თუმცა, პასუხისმგებლობის დამდგენ ნორმებთან დაკავშირებული განჭვრეტადობის სტანდარტი მოცემულ შემთხვევაში არარელევანტურია, ვინაიდან, ერთი მხრივ, სადავოდ არ არის გამხდარი პასუხისმგებლობის დამდგენი ნორმის კონსტიტუციურობა, ხოლო, მეორე მხრივ, სადავო ნორმის კონსტიტუციურობის შემოწმება არ არის მოთხოვნილი საქართველოს კონსტიტუციის 42-ე მუხლის მე-5 პუნქტთან მიმართებით.

34. ყოველივე ზემოთქმულიდან გამომდინარე, აშკარაა, რომ განსაზღვრულობის მოთხოვნები ყველა სადავო ნორმასთან მიმართებით ერთნაირი ვერ იქნება. სასამართლო პრაქტიკაში, საჯარო სამართლებრივ რეგულირებებთან მიმართებით, სასამართლომ დაადგინა, რომ მათი რომელიმე ინტერპრეტაცია, რომელიმე ნორმატიული შინაარსი არ უნდა იყოს კონსტიტუციის საწინააღმდეგო. განსაზღვრულობის მოთხოვნები კიდევ უფრო მკაცრია პასუხისმგებლობის დამდგენ ნორმებთან მიმართებით. ამავე დროს, საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს პრაქტიკით არ არის დადგენილი ნორმის ბუნდოვანების გამო არაკონსტიტუციურად ცნობის სხვა საფუძველი.

35. მოცემულ შემთხვევაში, სადავოდ გამხდარი ნორმა არ არის პასუხისმგებლობის დამდგენი, თუმცა მოსარჩელე მხარე მაინც მიიჩნევს, რომ მისი ბუნდოვანებაზე მითითება, თავისთავად, საკმარისია სადავო ნორმის არაკონსტიტუციურად ცნობისთვის. ამდენად, მის მიერ სადავო ნორმის არაკონსტიტუციურად ცნობა მოთხოვნილია ისეთი საფუძვლით, ნორმის განსაზღვრულობის ისეთ სტანდარტზე დაყრდნობით, რომელიც სასამართლოს პრაქტიკაში ჯერ არ გამოუყენებია. აღნიშნულიდან გამომდინარე, საკონსტიტუციო სასამართლომ უნდა შეაფასოს, სადავო ნორმის მოწესრიგებული ურთიერთობის სპეციფიკიდან გამომდინარე, რამდენად არსებობს განსაზღვრულობის განსხვავებული სტანდარტით შეფასების საჭიროება და მის კონსტიტუციურობაზე მსჯელობისას სასამართლომ უნდა გადაუხვიოს თუ არა უკვე დადგენილ შეფასების კრიტერიუმებს.

36. განსახილველ საქმეში სადავოდ არის გამხდარი სამოქალაქო კოდექსის ნორმა, რომელიც აწესრიგებს სამოქალაქო ურთიერთობებს, კერძოდ, განსაზღვრავს გარიგების ბათილობის საფუძველს. ამავე დროს აშკარაა, რომ მოსარჩელე მხარის მოთხოვნა არ არის მიმართული სადავო ნორმის ცალმხრივ გარიგებებთან მიმართებით არაკონსტიტუციურად ცნობისკენ. შესაბამისად, დავის გადასაწყვეტად მნიშვნელოვანია, დადგინდეს, როგორია განსაზღვრულობის მოთხოვნები ხელშეკრულების ბათილობის საფუძვლების მომწესრიგებელ ნორმებთან მიმართებით.

37. როგორც აღინიშნა, განსაზღვრულობის პრინციპი, ერთი მხრივ, იცავს პირს ბუნდოვანი კანონმდებლობისაგან, რათა მას შესაძლებლობა ჰქონდეს, წინასწარ განჭვრიტოს საკუთარი ქმედებების სამართლებრივი შედეგები. მეორე მხრივ, განსაზღვრულობის პრინციპის მოთხოვნა უკავშირდება პირის უფლებას, რომ დაცული იყოს ბუნდოვანი კანონმდებლობის თვითნებური გამოყენება.

38. წინასწარ განჭვრეტის მოთხოვნა განსაკუთრებით აქტუალურია პასუხისმგებლობის დამდგენ ნორმებთან მიმართებით. განსახილველ შემთხვევაში უნდა დადგინდეს, რამდენად მკაცრია აღნიშნული მოთხოვნა სახელშეკრულებო სამართლის ნორმებთან მიმართებით და გამორიცხავს თუ არა იგი კანონმდებლობის უფლებამოსილებას, რომ ზოგადი ნორმებით მოაწესრიგოს გარკვეული საკითხები.

39. სადავო ნორმა, ისევე როგორც ზოგადად სახელშეკრულებო სამართალის ნორმები, შეეხება ურთიერთობებს, რომელთა წარმოშობაც დაკავშირებულია პირთა ნებაზე, მათ შორის ამა თუ იმ საკითხზე შეთანხმების მიღწევაზე. სახელშეკრულებო სამართლის მიზანია, განსაზღვროს ის სამართლებრივი შედეგები, რომლებიც პირთა შორის შეთანხმებას მოჰყვება და შექმნას საფუძველი, რომ შეთანხმებას სახელმწიფო ცნობს როგორც მხარეთა ვალდებულების წარმოშობის წყაროს და საჭიროების შემთხვევაში იძულებით აღასრულებს მას. ამდენად, ხელშეკრულების ბათილობის საფუძვლების განსაზღვრა არსობრივად ნიშნავს, რომ ამა თუ იმ შემთხვევაში, სახელმწიფო არ ცნობს ხელშეკრულებას, როგორც სამართლებრივი მოთხოვნის წარმომშობ ინსტრუმენტს და, შესაბამისად, უარს ამბობს მის იძულებით აღსრულებაზე.

40. ამა თუ იმ საფუძვლით ხელშეკრულების ბათილად მიჩნევა არ გულისხმობს ქმედების სამართალდარღვევად განსაზღვრას ან რაიმე ფორმით პასუხისმგებლობის დაკისრებას. უფრო მეტიც, ხელშეკრულების ბათილობა არ ზღუდავს პირის თავისუფალი მოქმედების ფარგლებს. ხელშეკრულების ბათილობის საფუძვლების განსაზღვრით სახელმწიფო ნეგატიურად არ ერევა ორი პირის კერძო ავტონომიაში, მათ მიერ სამოქალაქო ურთიერთობების ნების შესაბამისად წარმართვაში, არამედ იგი უარს ამბობს მისი პოზიტიური ვალდებულებების (ხელშეკრულების ცნობისა და აღსრულების) შესრულებაზე. როგორც წესი, ხელშეკრულების ნამდვილობის/ბათილობის საკითხი აქტუალური ხდება მაშინ, როდესაც რომელიმე მხარე უარს ამბობს ხელშეკრულებით ნაკისრი ვალდებულების ნებაყოფლობით შესრულებაზე. შესაბამისად, სახელშეკრულებო სამართლის ნორმები წარმოადგენს სახელმწიფოს მიერ ერთი პირის მოთხოვნის საფუძველზე მეორის მიმართ იძულების გამოყენების მექანიზმს. ამდენად ხელშეკრულების ბათილობის საფუძვლების განსაზღვრა, არსობრივად, მნიშვნელოვნად განსხვავდება სახელმწიფოს მიერ პირის ნების ავტონომიის, მისი მოქმედების თავისუფლების შეზღუდვისაგან.

41. ამავე დროს, როგორც წესი, ხელშეკრულება იდება ორმხრივი სარგებლის მიღების მიზნით. ხელშეკრულების საფუძველზე, სარგებელს იღებს ორივე მხარე, შესაბამისად, ისინი დაინტერესებული არიან დადებული შეთანხმების შესრულებით. ხელშეკრულების გაბათილება კი იწვევს იმ პირვანდელი მდგომარეობის აღდგენას, რომელიც მის დადებამდე არსებობდა, ანუ მხარეების მიერ მიღებული, როგორც წესი თანასწორი, შესრულების დაბრუნებას. ამდენად, თავისი არსით, ხელშეკრულების ბათილობა მიზნად არ ისახავს პირის მიმართ პასუხისმგებლობის დაკისრებას, მისთვის ზიანის მიყენებას იმავე ქმედების სამომავლო პრევენციის ან სხვა მიზნებით. ამდენად, ხელშეკრულების ბათილობის მომწესრიგებელი ნორმები, თავისი არსით, არ არის შედარებადი სამართლებრივი პასუხიმგებლობის დამდგენ ნორმებთან.

42. სადავო ნორმით განსაზღვრული ხელშეკრულების ბათილობის საფუძველი, როგორც უფლებაში ჩარევის ფორმითა და ინტენსივობით, ასევე ჩარევის სამართლებრივი შედეგებით, მნიშვნელოვნად განსხვავდება პირის თავისუფალი მოქმედების ფარგლების შემზღუდველი საჯაროსამართლებრივი ნორმებისაგან. მის საფუძველზე სახელმწიფო არ აწესებს რაიმე ტიპის აკრძალვას, რომლის დარღვევასაც სანქცია მოჰყვება. ამის საპირისპიროდ, ხელშეკრულების ბათილობის დამდგენი ნორმები განსაზღვრავს შემთხვევებს, რომლის ფარგლებშიც სახელმწიფო უარს ამბობს კერძო პირებს შორის არსებულ ურთიერთობებში ჩარევაზე და ერთი პირის იძულებაზე, მეორის სასარგებლოდ განახორციელოს გარკვეული ქმედება.

43. ერთმნიშვნელოვანია, რომ პირის მოლოდინი, რომლის თანახმადაც სახელმწიფო იძულებით აღასრულებს მის ამა თუ იმ სამოქალაქოსამართლებრივ მოთხოვნას, ვერ იქნება ისეთი მყარი, როგორც სამართლისადმი მისი ნდობა, რომ მას არ დაეკისრება პასუხისმგებლობა კანონით აკრძალული ქმედების ჩადენის გარეშე. ამდენად, აშკარაა, რომ ხელშეკრულების ბათილობის მომწესრიგებელი ნორმებისადმი წაყენებული განსაზღვრულობის სტანდარტები, შედარებადიც კი არ არის პასუხისმგებლობის დამდგენი ნორმების განჭვრეტადობის სტანდარტთან.

44. ზემოთ ხსენებულის მიუხედავად, რა თქმა უნდა, ზოგადად, არსებობს იმის კონსტიტუციური ინტერესი, რომ სამართლის სხვა დარგების მსგავსად, სახელშეკრულებო სამართალს კანონმდებელი აწესრიგებდეს შეძლებისდაგვარად ნათლად და დეტალურად. ამავე დროს, მხედველობაში უნდა იქნეს მიღებული თავად რეგულირებული სამართლებრივი ურთიერთობის სპეციფიკა. ერთი მხრივ, ცხადია, რომ კანონმდებელმა მაქსიმალურად სრულყოფილად უნდა მოაწესრიგოს სახელშეკრულებო ურთიერთობები. ამავე დროს, საკონსტიტუციო სასამართლომ პრაქტიკაში არაერთხელ მიუთითა სამოქალაქო სამართლის ნორმების მოქნილობის მნიშვნელობაზე და ამ დარგში ხისტი კანონმდებლობის დადგენიდან მომდინარე საფრთხეებზე.

45. როგორც უკვე აღინიშნა, სახელშეკრულებო სამართლით რეგულირებული ურთიერთობის ფარგლების განსაზღვრა სრულად არის დამოკიდებული კერძო პირების ქმედებებზე. სახელშეკრულებო სამართალი შეიძლება ფარავდეს ურთიერთობათა აბსოლუტურად განუსაზღვრელ, წინასწარ განუჭვრეტელ შემთხვევებს. პირებმა შეიძლება ხელშეკრულება დადონ სხვადასხვა საგანზე, სხვადასხვა პირობებით. ამავე დროს, საზოგადოების განვითარება წარმოშობს ისეთ ურთიერთობებსა თუ საკუთრების ობიექტებს, რომელთა არსებობას კანონმდებელი წინასწარ ვერ განჭვრეტდა.

46. საჯარო სამართლისგან განსხვავებით, სახელშეკრულებო სამართალი არ არის დარგი, რომლის ფარგლებშიც სახელმწიფო ავლენს ინტერესს ამ თუ იმ აკრძალვის დაწესებასთან მიმართებით და შემდეგ თავადვე გვევლინება ამ აკრძალვების აღსრულების მომთხოვნ მხარედ. სახელშეკრულებო სამართლის ფარგლებში კერძო პირები თავად განსაზღვრავენ ამ ურთიერთობის შინაარსს, თავადვე თანხმდებიან წარმოშობილ უფლება-მოვალეობებზე და შემდეგ სახელმწიფოსგან მოითხოვენ კერძო ინტერესების იძულების წესით დაცვას. ამდენად, საქართველოს კონსტიტუციის 21-ე მუხლიდან მომდინარე კერძო სამართლებრივი წესრიგის შექმნის ვალდებულება მოითხოვს, სახელმწიფოს კონტროლს გარეთ არსებული სამართლებრივი ურთიერთობების უფართოესი სპექტრისადმი სამართლებრივი შედეგების განსაზღვრას.

47. პრაქტიკულად შეუძლებელია, სახელმწიფომ წინასწარ დეტალურად მოაწესრიგოს ის ურთიერთობები, რომელთა შინაარსისა და ფარგლების განსაზღვრა სრულად არის დამოკიდებული კერძო პირების გადაწყვეტილებებზე. იმ პირობებში, როდესაც მოქმედებს პრინციპი „ყველაფერი დასაშვებია რაც კანონით არ არის აკრძალული“ და, ამავე დროს, თეორიულად შეუძლებელია, წინასწარ განვჭვრიტოთ კერძო პირების ქმედებათა დიაპაზონი, ასევე შეუძლებელია ყველა იმ ხელშეკრულების წინასწარ, კონკრეტულად იდენტიფიცირება, რომელთა სახელმწიფოს მიერ ცნობა და აღსრულება საჯარო ინტერესებს ეწინააღმდეგება. აღნიშნულიდან გამომდინარე, იმისათვის, რათა იარსებოს მოქნილმა სამოქალაქოსამართლებრივმა წესრიგმა, ურთიერთობის მომწესრიგებელი ზოგადი ნორმების არსებობა აუცილებელია. წინააღმდეგ შემთხვევაში, სახელმწიფო იძულებული იქნებოდა, შეეცვალა ან, მინიმუმ, მოდიფიცირება გაეკეთებინა ზემოთ ხსენებული პრინციპისათვის და მხოლოდ ისეთი ხელშეკრულებები ეცნო ნამდვილად, რომელთა დადების შესაძლებლობასაც კანონი პირდაპირ ითვალისწინებს. მსგავსი ხისტი მიდგომა მნიშვნელოვნად გაართულებდა სახელშეკრულებო ურთიერთობებს და მრავალმხრივ შეაფერხებდა საზოგადოების განვითარებას.

48. სამოქალაქო სამართალში არსებული ზოგადი ნორმები ემსახურება სამოქალაქო ბრუნვისათვის აუცილებელი, ფუძემდებლური პრინციპების ჩამოყალიბებას. აუცილებელია, პრინციპების დონეზე არსებობდეს სამოქალაქო სამართლის უმთავრესი საკითხების მოწესრიგება, რათა შემდგომ, სამოსამართლო პრაქტიკის განვითარების კვალდაკვალ, შესაძლებელი გახდეს იმ საკითხების გადაწყვეტა, რომლებთან დაკავშირებითაც არ არსებობს კონკრეტული საკანონმდებლო მოწესრიგება. ზოგადი ნორმების არარსებობის პირობებში, კანონმდებელი იძულებული იქნებოდა, მაქსიმალური დეტალურობით მოეწესრიგებინა ნებისმიერი სამოქალაქოსამართლებრივი ურთიერთობა. ამავდროულად, სწრაფად ცვალებადი სოციალურ-ეკონომიკური პირობების გათვალისწინებით, ამგვარად მოწყობილი საკანონმდებლო სისტემა რთულად თუ შეძლებს, ადეკვატურად დაარეგულიროს მიმდინარე დინამიკური ურთიერთობები ისე, რომ არ შეაფერხოს ნორმალური სამოქალაქო ბრუნვა.

49. ასევე საგულისხმოა, რომ ზოგადი ნორმების არსებობაც არ გამორიცხავს გარკვეულ შემთხვევებში ამა თუ იმ სამართლებრივი ურთიერთობის მოუწესრიგებლად დატოვების შესაძლებლობას. სამოქალაქო სამართლის მრავალფეროვნების, მხარეთა ავტონომიურობისა და სამოქალაქო ბრუნვის დივერსიფიცირებული ბუნებიდან გამომდინარე, შეუძლებელია, ყველა შესაძლო სამოქალაქო ხასიათის დავასთან დაკავშირებული გადაწყვეტის საკანონმდებლო მოწესრიგების არსებობა.

50. ამავე დროს, არსებობს როგორც თითოეული სახელშეკრულებო ურთიერთობის სამართლებრივი გადაწყვეტის მოძებნის, ასევე სამოქალაქო სამართლის თითოეულ საქმეზე მართლმსაჯულების განხორციელების კონსტიტუციური ინტერესი. სწორედ ამიტომ, მოწესრიგების არარსებობისას, ესა თუ ის სამოქალაქო ურთიერთობა კანონის ან/და სამართლის ანალოგიის საფუძველზე წყდება. ამდენად, გარკვეულ შემთხვევებში, სახელშეკრულებო ურთიერთობის პირდაპირი, კონკრეტული მოწესრიგების გარეშე გადაწყვეტა გარდაუვალ აუცილებლობას წარმოადგენს. ხოლო, ზოგადი ნორმების სიმცირე მხოლოდ და მხოლოდ კანონის ან/და სამართლის ანალოგიის გამოყენების სიხშირეს გაზრდის, რითაც კიდევ უფრო შეამცირებს სამართლებრივი განსაზღვრულობის ხარისხს.

51. ყოველივე ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, სამოქალაქოსამართლებრივი ურთიერთობების ზოგადი ნორმებით მოწესრიგება თავისთავად, ვერ მიუთითებს განსაზღვრულობის პრინციპის დარღვევაზე. უფრო მეტიც, ზოგადი ნორმები წარმოდგენს ერთადერთ ინსტრუმენტს, რომლითაც შესაძლებელია, კანონმდებელმა შეძლებისდაგვარად სრულყოფილად მოაწესრიგოს სამოქალაქო სამართლებრივი ურთიერთობები და მინიმუმამდე დაიყვანოს კანონის ანალოგიის გამოყენების შემთხვევები. ის გარემოება, რომ ყოველ კონკრეტულ შემთხვევაში სასამართლოს მიერ მოხდება ნორმის შინაარსის დადგენა, ვერ გამოდგება ამ ნორმის განუსაზღვრელად და, შესაბამისად, არაკონსტიტუციურად მიჩნევის თვითკმარ საფუძვლად.

52. ამდენად, საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლო ვერ გაიზიარებს მოსარჩელე მხარის არგუმენტაციას, რომლის თანახმადაც, მარტოოდენ ბუნდოვანებაზე მითითება წარმოადგენს სადავო ნორმის არაკონსტიტუციურად ცნობის თვითკმარ საფუძველს. მოცემულ შემთხვევაში, არ არსებობს ხელშეკრულების ბათილობის დამდგენი ნორმების განსაზღვრულობასთან მიმართებით ახალი, სპეციალური კონსტიტუციური სტანდარტის ჩამოყალიბების საჭიროება. სადავო ნორმის განსაზღვრულობა უნდა შეფასდეს საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ 2007 წლის 26 დეკემბრის N1/3/407 გადაწყვეტილებით (საქმეზე ,,საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაცია და საქართველოს მოქალაქე – ეკატერინე ლომთათიძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ”) დადგენილი სტანდარტით.

ბ. ტერმინები „საჯარო წესრიგი“ და „ზნეობა“

53. როგორც უკვე აღინიშნა, მოსარჩელე მხარისათვის პრობლემურია არა მხოლოდ სადავო ტერმინების ზოგადი ხასიათი, არამედ ასევე მათი შინაარსი. ისინი მიუთითებენ, რომ „ზნეობის ნორმები“ სუბიექტურად შეფასებადი კატეგორიაა და მისი შინაარსის განსაზღვრა სრულად არის დამოკიდებული შემფასებლის პირად შეხედულებებზე. ამდენად, სადავო ნორმების შინაარსის განსაზღვრა მოსამართლის პირადი შეხედულების საგანი ხდება, რითაც მას განუსაზღვრელი, უკონტროლო დისკრეცია ენიჭება.

54. უპირველეს ყოვლისა, უნდა აღინიშნოს, რომ სადავო ნორმა წარმოდგენს არა კონკრეტული ხელშეკრულების მხარის ან/და მოსამართლის პირადი შეხედულებების გამოხატულებას, არამედ სამართლებრივ წესს. შესაბამისად, მისი განმარტება უნდა მოხდეს სამართლის ნორმების განმარტებისათვის მიღებული მეთოდებით. სადავო ნორმის განმარტებისას უდიდესი ყურადღება უნდა მიექცეს თავად ნორმის არსსა და მიზანს.

55. საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 54-ე მუხლი წარმოადგენს გარიგების ბათილობის ზოგად საფუძველს. მისი მიზანია, მოუწესრიგებელი არ დატოვოს შემთხვევები, როდესაც გარიგების აღსრულება, თავისი არსით, ეწინააღმდეგება სახელშეკრულებო სამართლის ფუნდამენტურ მიზნებს, თუმცა არ ექცევა სხვა ნორმებით განსაზღვრულ ბათილობის შემთხვევებში. სადავო ნორმის მიზანი, ზოგადად, საჯარო წესრიგსა და ზნეობასთან შეუსაბამო გარიგებების ბათილობის განსაზღვრაა და არა მოსამართლის ინდივიდუალური მოსაზრების მხარეთათვის თავს მოხვევა.

56. ასევე საგულისხმოა, რომ სადავო ნორმის მიზანია არა ადამიანის დასაშვები ქცევის ფარგლების, არამედ იმ პირობების განსაზღვრა, რომელთა არსებობისასაც სახელმწიფო უარს ამბობს ხელშეკრულების სამართლებრივი ძალის ცნობასა და მის აღსრულებაზე. ამდენად, სადავო ნორმის გამოყენებისას, მოსამართლის შეფასების საზომი ვერ იქნება მისი პირადი შეხედულება ქცევის სისწორესთან დაკავშრებით ანდა ის, თუ როგორ მოიქცეოდა თავად მოსამართლე ამა თუ იმ შემთხვევაში. მოსამართლემ უნდა შეაფასოს თავად გარიგება, თავისი შინაარსიდან გამომდინარე, არის თუ არა მისაღები საზოგადოებაში დამკვიდრებული ზნეობისა და საჯარო წესრიგის ზოგად მოთხოვნებთან. სადავო ნორმის მიზანია ისეთი გარიგებების იდენტიფიცირება, რომლებიც ჩვენს საზოგადოებაში სავალდებულო წესით არ უნდა აღსრულდეს და არა ადამიანის ქცევის თავისუფლების კონტროლი. სწორედ ამ მიზნის გათვალისწინებით უნდა განიმარტოს მისი შინაარსი.

57. სადავო ნორმის არსისა და მიზნის გასარკვევად ასევე უმნიშვნელოვანესია მისი განმარტება სისტემურად, სხვა ნორმებთან კონტექსტში. სადავო ნორმის შინაარსის განსაზღვრისას მოსამართლემ უნდა გაითვალისწინოს როგორც სამოქალაქო სამართლის ზოგადი დებულებები, ასევე, ზოგადად, სამართლის სისტემის, მათ შორის საქართველოს კონსტიტუციით დადგენილი ღირებულებები.

58. საკონსტიტუციო სასამართლო ვერ გაიზიარებს მოსარჩელე მხარის არგუმენტაციას, რომლის თანახმადაც, სადავო ნორმა მოსამართლეს განუზომელ, უკონტროლო დისკრეციას ანიჭებს და მან სადავო ნორმას ნებისმიერი, მისთვის სასურველი შინაარსი შეიძლება შესძინოს. აღნიშნულს მოწმობს ისიც, რომ მოსარჩელეების მიმართ, მიმდინარე სამოქალაქო საქმეზე, პირველი და მე-2 ინსტანციის სასამართლოების მიერ გაკეთებული განმარტება არ გაიზიარა საქართველოს უზენაესი სასამართლოს დიდმა პალატამ. უზენაესი სასამართლოს დიდმა პალატამ სადავო ნორმა საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 391-ე მუხლის პირველი ნაწილის კონტექსტში განმარტა და მიუთითა, რომ საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 54-ე მუხლის იმგვარი განმარტება, რომლის ფარგლებშიც იგი შექმნის ხელშეკრულების ბათილობის საფუძველს მარტოოდენ ფასის დისპროპორციის გამო, ეწინააღმდეგება ხელშეკრულების დადებისა და მისი შინაარსის განსაზღვრის თავისუფლების პრინციპს.

59. აღნიშნულიდან გამომდინარე, აშკარაა, რომ საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 54-ე მუხლი განმარტებადია არა მოსამართლის სუბიექტურ შეხედულებებზე დაყრდნობით, არამედ მათი არსისა და მიზნის გათვალისწინებით, სისტემურად, სხვა ნორმებთან კონტექსტში. ხოლო, მოსამართლის მიერ გაკეთებული თითოეული განმარტების სისწორე ობიექტურად შეფასებადი და გადამოწმებადია ზემდგომი ინსტანციის სასამართლოების მიერ.

60. ხელშეკრულების ბათილობის საფუძვლების სადავო ნორმის მსგავსი შინაარსის, ზოგადი დათქმების საფუძველზე განსაზღვრა არ არის უცხო სხვადასხვა სახელმწიფოების, მათ შორის კონტინენტური ევროპის ქვეყნებისა და ამერიკის შეერთებული შტატების კანონმდებლობებისათვის. მრავალი ევროპული ქვეყნის კანონმდებლობით, ბათილად ითვლება გარიგება, რომელიც ეწინააღმდეგება საზოგადოებრივ მორალს/მორალურ პრინციპებს.

61. მაგალითად, გერმანიის ფედერაციული რესპუბლიკის სამოქალაქო კოდექსის 138-ე მუხლის თანახმად, ბათილია ის გარიგება, რომელიც ეწინააღმდეგება ზნეობრივ ნორმებს. ანალოგიურ დათქმას შეიცავს ავსტრიის რესპუბლიკის სამოქალაქო კოდექსის 879-ე მუხლი. არსებითად მსგავს რეგულაციას შეიცავს ჩეხეთის რესპუბლიკის სამოქალაქო კოდექსის 580-ე მუხლი, უნგრეთის რესპუბლიკის სამოქალაქო კოდექსის 6:96 მუხლი და „ვალდებულებებისა და შეთანხმებების შესახებ“ ბულგარეთის რესპუბლიკის კანონის 26-ე მუხლი. იტალიის რესპუბლიკის სამოქალაქო კოდექსის 1343-ე მუხლის თანახმად, ბათილია გარიგება, თუ ის ეწინააღმდეგება საჯარო წესრიგსა და ზნეობის ნორმებს. მსგავს დათქმებს შეიცავს ნიდერლანდების სამეფოს სამოქალაქო კოდექსის 3:40 მუხლი და ესპანეთის სამეფოს სამოქალაქო კოდექსის 1255-ე მუხლი.

62. კერძო პირთა შორის წარმოშობილი სახელშეკრულებო ურთიერთობის ბათილობის აბსტრაქტული შინაარსის მქონე საფუძვლებს იცნობს ასევე აშშ-ის სხვადასხვა შტატის კანონმდებლობა. კალიფორნიის შტატის სამოქალაქო კოდექსის 1667-ე მუხლი, სამხრეთ დაკოტისა (სამხრეთ დაკოტის კოდიფიცირებული კანონმდებლობა §53-9-1) და ოკლაჰომას (15 ოკლაჰომას კანონები §15-211 (2016)) შტატების კანონმდებლობა სახელშეკრულებო სამართლის შესახებ უკანონოდ მიიჩნევს იმგვარ ხელშეკრულებას, რომელიც ეწინააღმდეგება კანონის ნორმებს, სამართლებრივ წესრიგს ან ზნეობას. ლუიზიანას შტატის სამოქალაქო კოდექსის 2030-ე მუხლის მიხედვით კი, ბათილია ის ხელშეკრულება, რომელიც არღვევს საზოგადოებრივ წესრიგს ან რომლის საგანიც ამორალური ან უკანონოა. ანალოგიურ მოწესრიგებას შეიცავს ჯორჯიის შტატში მოქმედი კოდექსიც (ჯორჯიის კოდექსი § 13-8-1 (2016)). მსგავსი ტიპის რეგულაციას ითვალისწინებს ცენტრალური და ლათინური ამერიკის რიგი სახელმწიფოების საკანონმდებლო სივრცეც, მაგალითად, მექსიკის ფედერალური სამოქალაქო კოდექსის 1830-ე მუხლის, კოლუმბიის რესპუბლიკის სამოქალაქო კოდექსის 1524-ე მუხლისა და არგენტინის რესპუბლიკის სამოქალაქო და სამეწარმეო კოდექსის 279-ე მუხლის თანახმად, ხელშეკრულების საგანი არ შეიძლება იყოს იმ ქმედების განხორციელება, რომელიც კანონით აკრძალულია ან ეწინააღმდეგება ზნეობასა და საჯარო წესრიგს.

63. აღნიშნულიდან გამომდინარე აშკარაა, რომ, ზოგადად, მსოფლიოში, მათ შორის, მაღალი სამართლებრივი კულტურისა და ხანგრძლივი სასამართლო პრაქტიკის მქონე ქვეყნებში, ხელშეკრულების ბათილობის საკითხის მოსაწესრიგებლად ტერმინების - „საჯარო წესრიგი“, „ზნეობის ნორმები“ - გამოყენება მიღებული პრაქტიკაა. სხვადასხვა ენის სპეციფიკურობიდან გამომდინარე, შესაძლოა, ხშირ შემთხვევაში სადავო გახდეს, რამდენად ზუსტია ზემოთ მოყვანილი ტერმინების ქართული თარგმანი. ზოგიერთ ენაში შეიძლება საერთოდ არ არსებობდეს საჯარო წესრიგისა და ზნეობის ნორმების იდენტური ტერმინები ანდა ამ ენებში გამოყენებული ტერმინები არ იყოს იდენტური შინაარსით თარგმნადი ქართულ ენაზე. თუმცა, ზემოთ ხსენებული ანალიზი უდავოდ წარმოაჩენს ხელშეკრულების ბათილობის საფუძვლების სადავო ნორმების მსგავსი ნორმებით მოწესრიგების ტენდენციას.

64. ამავე დროს, ისეთი ფუნდამენტური უფლების შინაარსთან დაკავშირებით, როგორიც არის საკუთრების უფლება, ცივილიზებულ საზოგადოებაში, მნიშვნელოვანწილად კონსენსუსი არსებობს. შესაბამისად, სხვადასხვა ქვეყნის კონსტიტუციები საკუთრების უფლების აღიარებითა და გარანტირებით მსგავს კონსტიტუციურ წესრიგს ქმნიან. ამდენად, სხვადასხვა ქვეყნის სამოქალაქო სამართლით სადავო ნორმების მსგავსი მოწესრიგების დადგენა ამ რეგულირების საკუთრების კონსტიტუციურ წესრიგთან შესაბამისობის ფართო კონსენსუსის არსებობაზე მიუთითებს.

65. ზოგადად, კონსტიტუციური დავის გადაწყვეტისას, საკონსტიტუციო სასამართლო დიდ ყურადღებას უთმობს ადამიანის უფლებათა სამართლის საერთაშორისო და უცხო ქვეყნებში აღიარებულ სტანდარტებს. საკონსტიტუციო სასამართლო გადაწყვეტილებას იღებს მხოლოდ საქართველოს კონსტიტუციის საფუძველზე, თუმცა, კონსტიტუციის უზოგადესი ტექსტის განმარტებისას, სასამართლო მხედველობაში ასევე იღებს მსოფლიოს განვითარებული სამართლებრივი სისტემების მიერ დამკვიდრებულ მიდგომებს.

66. უცხო ქვეყნის კანონმდებლობის მხედველობაში მიღების საჭიროება გამორჩეულად თვალნათელია სახელშეკრულებო სამართლის მომწესრიგებელ ნორმებთან მიმართებით. საერთაშორისო კერძო სამართალი (მათ შორის საქართველოს კანონი „საერთაშორისო კერძო სამართლის შესახებ“) არეგულირებს, თუ რომელი ქვეყნის სამართალი უნდა იქნეს გამოყენებული და რომელი ქვეყნის სასამართლოს მიერ უნდა იქნეს გადაწყვეტილი უცხოური ელემენტის შემცველი დავები. ხსენებული წესებიდან გამომდინარე, შესაძლოა, საქართველოს სასამართლომ გადაწყვიტოს ისეთი სახელშეკრულებო დავა, რომელშიც გამოსაყენებელ სამართალს არ წარმოადგენს საქართველოს სამართალი.

67. ამდენად, უცხო ქვეყნის სამართლით დადგენილი ხელშეკრულების ბათილობის წესები შესაძლოა გამოყენებული იქნეს ქართული სასამართლოს მიერ ამა თუ იმ ხელშეკრულების ნამდვილობის საკითხის გადასაწყვეტად იმ შემთხვევაში, თუ მხარეები ასე მიუთითებენ ან/და სხვა ფაქტორების გათვალისწინებით „საერთაშორისო კერძო სამართლის შესახებ“ საქართველოს კანონი ხელშეკრულების მარეგულირებელ სამართლად რომელიმე უცხო ქვეყნის სამართალს ადგენს.

68. უფრო მეტიც, საქართველოს სახელმწიფო ცნობს და აღასრულებს სამოქალაქო სამართალში მიღებულ უცხო ქვეყნის სასამართლოების გადაწყვეტილებებს. საქართველოში ასევე აღსრულებადია საერთაშორისო თუ ადგილობრივი არბიტრაჟის გადაწყვეტილებები. ამდენად, საქართველოს კონსტიტუციური წესრიგის ფარგლებში, სხვადასხვა ფორმებით, სამართლებრივ შედეგებს აყენებს, მათ შორის, უცხო ქვეყნის სამოქალაქო კანონმდებლობა. ამავე დროს აღსანიშნავია, რომ უცხოური ელემენტის შემცველი გარიგებებიდან მომდინარე ურთიერთობების გადასაწყვეტად, რიგ შემთხვევებში, უცხოური სამართლის გამოყენება, ისევე როგორც უცხო ქვეყნის სასამართლოების მიერ მიღებული გადაწყვეტილების ცნობა და აღსრულება, საერთაშორისო კერძო სამართლისაგან განუყოფელი ინსტიტუტებია, რომელთაც აღიარებს სახელმწიფოთა უმრავლესობა.

69. მოსარჩელე მხარე ასევე მიუთითებს, რომ ტერმინი „საჯარო წესრიგი“ გამოიყენება მხოლოდ საერთაშორისო კერძო სამართლებრივი ურთიერთობების დასარეგულირებლად. კერძოდ, საჯარო წესრიგთან წინააღმდეგობის შემოწმებით ხდება სხვა ქვეყანაში დამდგარი სამართლებრივი შედეგების ცნობა და აღსრულება ანდა მასზე უარის თქმა. აღნიშნულიდან გამომდინარე, ის მიჩნევს, რომ ამ ტერმინის ხელშეკრულების ბათილობის ზოგადი საფუძვლის განსასაზღვრად გამოყენება დაუშვებელია.

70. უპირველეს ყოვლისა, უნდა აღინიშნოს, რომ, ზოგადად, საეჭვოა მოსარჩელე მხარის პოზიცია, რომლის თანახმადაც, ხსენებული ტერმინი მხოლოდ საერთაშორისო კერძო სამართლებრივი ურთიერთობების მოსაწესრიგებლად გამოიყენება. როგორც უკვე აღინიშნა, მსგავსი ტერმინები სხვადასხვა სახელწიფოს კანონმდებლობაში გვხვდება ხელშეკრულების ბათილობის ზოგადი საფუძვლების განმსაზღვრელ ნორმებში. ამავე დროს, ზოგადად ის ფაქტი, რომ ესა თუ ის ტერმინი სამართლის ერთ დარგში გამოიყენება, თავისთავად არ მიუთითებს სამართლის მეორე დარგში მისი გამოყენების არაკონსტიტუციურობაზე.

71. ასევე საყურადღებოა ის, თუ რა შემთხვევებში გამოიყენება ხსენებული ტერმინი საერთაშორისო კერძო სამართალში. იგი წარმოადგენს უცხო ქვეყანაში დამდგარი სამართლებრივი შედეგების, მათ შორის უცხო ქვეყნის გადაწყვეტილების ცნობასა და აღსრულებაზე უარის თქმის საფუძველს. საჯარო წესრიგთან წინააღმდეგობის გამო, სახელმწიფოები უარს ამბობენ არა მხოლოდ უცხო ქვეყნის კანონმდებლობის შესაბამისად დადებული გარიგების, არამედ, მათ შორის იმ სასამართლო გადაწყვეტილებების ცნობასა და აღსრულებაზე, რომელთაც ამ გარიგებიდან გამომდინარე, რომელიმე მხარის მოთხოვნის არსებობა დაადგინეს. ამრიგად, საჯარო წესრიგთან წინააღმდეგობის გამო, ქართული სასამართლოები (ისევე როგორც სხვა ქვეყნის სასამართლოები), უცხო ქვეყნის სასამართლოს გადაწყვეტილებით დადასტურებული ისეთი გარიგების აღსრულებაზეც კი ამბობენ უარს, რომლის აღსრულებასაც ზოგადად გადაწყვეტის შინაარსობრივი სისწორის შემოწმების გარეშე უზრუნველყოფენ. რა თქმა უნდა, უცხო ქვეყნის სასამართლოს გადაწყვეტილებით დადასტურებული სახელშეკრულებო მთხოვნის ცნობასა და აღსრულებაზე უარის თქმას, მინიმუმ, ზოგადად, ხელშეკრულების ნამდვილობის ცნობასა და აღსრულებაზე არანაკლები დასაბუთება სჭირდება. ამდენად, მოსარჩელე მხარის მიერ მითითებული არგუმენტი, რომლის თანახმადაც, ტერმინი „საჯარო წესრიგი“ საერთაშორისო კერძო სამართალში გამოიყენება, არათუ სადავო ნორმის არაკონსტიტუციურობაზე არ მიუთითებს, არამედ პირიქით, ხსენებული საფუძვლით ხელშეკრულების ბათილობის დადგენის საჭიროებაზეც კი შეიძლება მეტყველებდეს.

72. ყოველივე ზემოთქმულიდან გამომდინარე, აშკარაა, რომ N679 კონსტიტუციურ სარჩელში მოსარჩელე მხარე სადავოდ ხდის ნორმის კონსტიტუციურობას, რომელსაც გააჩნია უმნიშვნელოვანესი რეგულირების სფერო, რომელიც ფართოდ გამოიყენება სხვა ქვეყნების კანონმდებლობებში და ზოგადად, საერთაშორისო კერძოსამართლებრივ წესრიგში. ამავე დროს, მოსარჩლე მხარე სადავოდ ხდის არა მხოლოდ მის რომელიმე კონკრეტულ ნორმატიულ შინაარსს, არამედ მიჩნევს, რომ სადავო ნორმა ამ ფორმით საერთოდ არ უნდა არსებობდეს. მას არ წარმოუჩენია, რომ სადავო ნორმა, კეთილსინდისიერი განმარტების პირობებში, აუცილებლად მიიღებს არაკონსტიტუციურ შინაარსს. შესაბამისად, შეუძლებელია, საკონსტიტუციო სასამართლომ არაკონსტიტუციურად ცნოს ზოგადი ნორმა მხოლოდ იმ დათქმით, რომ თეორიულად არსებობს მისი არაკონსტიტუციურად ინტერპრეტირების შესაძლებლობა. სასამართლოს პრაქტიკიდან გამომდინარე, მსგავსი შესაძლებლობისაგან ადამიანის უფლებების დაცვას საკონსტიტუციო სასამართლო სადავო ნორმის კონკრეტული, მოსარჩელის მიერ იდენტიფიცირებული, ნორმატიული შინაარსის კონსტიტუციურობის შემოწმებით ახდენს.

გ. სადავო ნორმატიული შინაარსის კონსტიტუციურობა

73. როგორც უკვე აღინიშნა, სადავო ნორმის ზოგადი ხასიათი მისი განსაზღვრულობის მოთხოვნის დარღვევაზე არ მიუთითებს. თუმცა, ამავე დროს, რა თქმა უნდა, ვერ გამოირიცხება ზოგადი ნორმების კონსტიტუციის საწინააღმდეგოდ ინტერპრეტაციის შესაძლებლობა. ამიტომ საკონსტიტუციო სასამართლო აფასებს თითოეული ნორმატიული შინაარსის კონსტიტუციურობას და ამ გზით უზრუნველყოფს, რომ არ მოხდეს არაკონსტიტუციური შინაარსის ნორმების გამოყენება. სწორედ ასე მიიღწევა, ერთი მხრივ, ურთიერთობათა მეტ-ნაკლებად ამომწურავი სამართლებრივი მოწესრიგება, ხოლო, მეორე მხრივ, ის, რომ ნორმის საფუძველზე გაკეთებული თითოეული სამართლებრივი განმარტება არ დარჩება კონსტიტუციური კონტროლის მიღმა.

74. აღნიშნულიდან გამომდინარე, იმისთვის, რომ მოსარჩელემ ამტკიცოს სადავო ნორმის არაკონსტიტუციურობა, მან უნდა მიუთითოს იმ ნორმატიულ შინაარსზე, რომელიც, მისი აზრით, უფლების დარღვევას იწვევს. განსახილველ საქმეზე მოსარჩელე მხარემ მოახდინა ერთი კონკრეტული, მისთვის პრობლემური ნორმატიული შინაარსის იდენტიფიცირება. კერძოდ, მან მიუთითა, რომ არაკონსტიტუციურია ის ნორმატიული შინაარსი, რომელიც ადგენს გარიგების ბათილობას მარტოოდენ გარიგების ფასის შეუსაბამობის გამო. ამდენად, პირველ რიგში, საკონსტიტუციო სასამართლომ უნდა შეამოწმოს, რამდენად გააჩნია სადავო ნორმას ხსენებული შინაარსი.

75. საკონსტიტუციო სასამართლოს დამკვიდრებული პრაქტიკის თანახმად, „სადავო ნორმის შინაარსის განსაზღვრისას საკონსტიტუციო სასამართლო, სხვადასხვა ფაქტორებთან ერთად, მხედველობაში იღებს მისი გამოყენების პრაქტიკას. საერთო სასამართლოები, თავისი კომპეტენციის ფარგლებში, იღებენ საბოლოო გადაწყვეტილებას კანონის ნორმატიულ შინაარსთან, მის პრაქტიკულ გამოყენებასთან და, შესაბამისად, მის აღსრულებასთან დაკავშირებით. აღნიშნულიდან გამომდინარე, საერთო სასამართლოების მიერ გაკეთებულ განმარტებას აქვს დიდი მნიშვნელობა კანონის რეალური შინაარსის განსაზღვრისას. საკონსტიტუციო სასამართლო, როგორც წესი, იღებს და იხილავს საკანონმდებლო ნორმას სწორედ იმ ნორმატიული შინაარსით, რომლითაც იგი საერთო სასამართლომ გამოიყენა“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2015 წლის 4 მარტის N1/2/552 გადაწყვეტილება საქმეზე „სს „ლიბერთი ბანკი“ საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-16). აღნიშნულიდან გამომდინარე, სადავო ნორმის განმარტებისას, საკონსტიტუციო სასამართლო მხედველობაში მიიღებს საქართველოს საერთო სასამართლოების პრაქტიკას.

76. განსახილველ შემთხვევაში, სადავოდ გამხდარ საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 54-ე მუხლთან დაკავშირებით, არსებობს საქართველოს უზენაესი სასამართლოს დიდი პალატის განმარტება. საქართველოს უზენაესი სასამართლოს დიდი პალატის 2017 წლის 2 მარტის გადაწყვეტილებაში Nას-664-635-2016 საქმეზე მითითებულია შემდეგი: „დიდი პალატა იზიარებს კასატორთა პრეტენზიებს სსკ-ის 54-ე მუხლის, როგორც მოთხოვნის დამფუძნებელი ნორმის გამოყენების დაუშვებლობაზე. ამ ნორმას ავტონომიური ფუნქცია არ გააჩნია, ის დეფინიციურია და კონკრეტულ სამართლებრივ შედეგს არ ითვალისწინებს. გასაჩივრებული განჩინებით, სასამართლომ ზნეობის საწინააღმდეგოდ, გასაკიცხ ქმედებად მიიჩნია მხარეთა შორის გაფორმებული ხელშეკრულებები ნასყიდობის ფასის არაადეკვატურობის გამო. მარტოოდენ გარიგების ამორალურობის ზოგადი ნორმის გამოყენებას, დიდი პალატა არასაკმარისად მიიჩნევს და, აქედან გამომდინარე, ამ ნორმის სააპელაციო სასამართლოსეული ინტერპრეტაცია არადამაჯერებელია, რადგანაც ეწინააღმდეგება სამოქალაქო ბრუნვის პრინციპებს. სააპელაციო სასამართლოს შეფასება, რომ სსკ-ის 54-ე მუხლი, ამორალურ გარიგებებთან მიმართებით, შეიცავს მხოლოდ იმ დათქმას, რომ იგი არის გარიგება, რომელიც არღვევს ზნეობის ნორმებს და გავლენის ბოროტად გამოყენების შედეგად ან იძულებით დადებული გარიგებებისაგან (სსკ-ის 55-ე და 85-ე მუხლებისაგან) განსხვავებით, მისი ამორალურად მიჩნევისათვის აუცილებელი არ არის იმ გარემოებათა დადგენა-დადასტურება, რამაც განაპირობა მისი დადება (იხ. წინამდებარე გადაწყვეტილების 99.13-99.14 ქვეპუნქტები), ეს კი იმთავითვე მცდარია. ასეთი განმარტება ეწინააღმდეგება ხელშეკრულების დადებისა და მისი შინაარსის განსაზღვრის თავისუფლების პრინციპს (სსკ-ის 319.1-ე მუხლი „კერძო სამართლის სუბიექტებს შეუძლიათ კანონის ფარგლებში თავისუფლად დადონ ხელშეკრულებები და განსაზღვრონ ამ ხელშეკრულებათა შინაარსი. მათ შეუძლიათ დადონ ისეთი ხელშეკრულებებიც, რომლებიც კანონით გათვალისწინებული არ არის, მაგრამ არ ეწინააღმდეგება მას. თუ საზოგადოების ან პიროვნების არსებითი ინტერესების დაცვისათვის ხელშეკრულების ნამდვილობა დამოკიდებულია სახელმწიფოს ნებართვაზე, მაშინ ეს უნდა მოწესრიგდეს ცალკე კანონით“). სამოქალაქო კანონები საქართველოს ტერიტორიაზე უზრუნველყოფენ სამოქალაქო ბრუნვის თავისუფლებას, თუ ამ თავისუფლების განხორციელება არ ხელყოფს მესამე პირთა უფლებებს (სსკ-ის მე-9 მუხლი). ამ წესიდან არსებული გამონაკლისი, ამ თავისუფლების შეზღუდვა დასაშვებია მხოლოდ კანონის იმპერატიული დანაწესიდან გამომდინარე. სააპელაციო სასამართლოს იმ დასკვნის გაზიარება, რომ „საკმარისია, არსებობდეს დისპროპორცია ხელშეკრულების მხარეების მიერ ნაკისრ ვალდებულებათა შორის“, რათა გარიგება ამორალურად იქნეს მიჩნეული, ხელს შეუშლის სამოქალაქო ბრუნვის ნორმალურ განვითარებასა და სტაბილურობას, რადგანაც ხელშეკრულების არაკეთილსინდისიერ მხარეს, სათანადო წინაპირობების არარსებობის პირობებშიც კი, შეეძლება უარი თქვას ხელშეკრულებაზე“ (საქართველოს უზენაესი სასამართლოს დიდი პალატის 2017 წლის 2 მარტის გადაწყვეტილება საქმეზე Nას-664-635-2016; 208).

77. აღნიშნულიდან გამომდინარე აშკარაა საქართველოს უზენაესი სასამართლოს დიდი პალატის განმარტება, რომელიც ერთმნიშვნელოვნად მიუთითებს, რომ მარტოოდენ გარიგების ფასი სადავო ნორმის საფუძველზე ხელშეკრულების ბათილობის საფუძველი ვერ გახდება. „საერთო სასამართლოების შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის მე-17 მუხლის მე-5 პუნქტის თანახმად, „უზენაესი სასამართლოს დიდი პალატის სამართლებრივი შეფასება (ნორმის განმარტება) სავალდებულოა ყველა ინსტანციის საერთო სასამართლოებისათვის. საქმის საკასაციო წესით განმხილველი სასამართლო მოტივირებული განჩინებით საქმეს განსახილველად გადასცემს უზენაესი სასამართლოს დიდ პალატას, თუ საკასაციო პალატა არ იზიარებს დიდი პალატის მიერ ადრე ჩამოყალიბებულ სამართლებრივ შეფასებას (ნორმის განმარტებას)“. აღნიშნული დანაწესიდან გამომდინარე, არც-ერთი ინსტანციის საერთო სასამართლო არ არის უფლებამოსილი, დიდი პალატისგან განსხვავებულად განმარტოს სამოქალაქო კოდექსის 54-ე მუხლი და მარტოოდენ გარიგების შეუსაბამო ფასი გამოიყენოს მისი ბათილობის საფუძვლად. ამდენად, არ არსებობს სადავო ნორმების მოსარჩელე მხარის მიერ მითითებული შინაარსით გამოყენების კანონიერი შესაძლებლობა. ამასთანავე, საქართველოს უზენაესი სასამართლოს გადაწყვეტილებების ანალიზი მიუთითებს, რომ უზენაესი სასამართლოს პრაქტიკაში სადავო ნორმების გამოყენება მოსარჩელე მხარის მიერ მითითებული შინაარსით არც დიდი პალატის გადაწყვეტილებამდე და არც მის შემდგომ არ მომხდარა.

78. როგორც უკვე აღინიშნა, გარდა იშვიათი გამონაკლისებისა, საკონსტიტუციო სასამართლო სადავო ნორმებს იღებს და აფასებს იმ შინაარსით, რომელიც მას მიანიჭეს საერთო სასამართლოებმა. გამონაკლისი შემთხვევები შეიძლება იყო საერთო სასამართლოების არაერთგვაროვანი პრაქტიკის არსებობა ან/და განმარტების აშკარა არაგონივრულობა. მოცემულ შემთხვევაში, საქართველოს უზენაესი სასამართლოს დიდი პალატის გადაწყვეტილების ყველა ინსტანციის სასამართლოსათვის სავალდებულოობის გამო, შეუძლებელია, არსებობდეს კანონის სხვადასხვა შინაარსით გამოყენების კანონიერი შესაძლებლობა. ამავე დროს, კანონის განმარტების თვალსაზრისით, არ არსებობს საქართველოს უზენაესი სასამართლოს დიდ პალატაზე უფრო მაღალი ლეგიტიმაციის მქონე ორგანო. შესაბამისად, არასწორი იქნება, საქართველოს რომელიმე სასამართლომ, მათ შორის საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ, არაგონივრულად მიიჩნიოს ხსენებული ორგანოს განმარტება.

79. ყოველივე ზემოთქმულიდან გამომდინარე, საკონსტიტუციო სასამართლო ვალდებულია, გაიზიაროს უზენაესი სასამართლოს დიდი პალატის მიერ გაკეთებული სადავო ნორმის განმარტება. შესაბამისად, ის ნორმატიული შინაარსი, რომელიც მოსარჩელე მხარეს არაკონსტიტუციურად მიაჩნია, სადავო ნორმას არ გააჩნია. იგი არ მიუთითებს სადავო ნორმის სხვა რომელიმე ნორმატიული შინაარსის არაკონსტიტუციურობაზე. ამდენად, საკონსტიტუციო სასამართლო მიიჩნევს, რომ საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 54-ე მუხლი არ ეწინააღმდეგება საქართველოს კონსტიტუციის 21-ე მუხლის პირველი და მე-2 პუნქტების მოთხოვნებს და, შესაბამისად, სასარჩელო მოთხოვნის ამ ნაწილში N679 კონსტიტუციური სარჩელი არ უნდა დაკმაყოფილდეს.

საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 55-ე მუხლის კონსტიტუციურობა საქართველოს კონსტიტუციის მე-16 მუხლთან და 21-ე მუხლის პირველ და მე-2 პუნქტებთან მიმართებით

80. ნებისმიერი ნორმატიული აქტის კონსტიტუციურობაზე მსჯელობისას საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ, პირველ რიგში, უნდა მოახდინოს სასარჩელო მოთხოვნის ზუსტი იდენტიფიცირება. განსახილველ შემთხვევაში, მოსარჩელე მხარე სადავოდ ხდის საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 55-ე მუხლის კონსტიტუციურობას.

81. საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 55-ე მუხლის თანახმად, „ბათილია გარიგება, რომელიც დადებულია ერთი მხარის მიერ მეორეზე გავლენის ბოროტად გამოყენებით, როცა მათი ურთიერთობა დაფუძნებულია განსაკუთრებულ ნდობაზე“. აღნიშნულ მუხლში, მისი მიღებიდან დღემდე, შესულია ერთი საკანონმდებლო ცვლილება საქართველოს 2012 წლის 8 მაისის კანონით (N6151, გამოქვეყნების თარიღი: 25.05.2012წ.). ამ საკანონმდებლო ცვლილებამდე საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 55-ე მუხლი წარმოდგენილი იყო შემდეგი სახით: „1. გარიგება შეიძლება ბათილად ჩაითვალოს, თუ გარიგებით განსაზღვრულ შესრულებასა და ამ შესრულებისათვის გათვალისწინებულ ანაზღაურებას შორის აშკარა შეუსაბამობაა და გარიგება დაიდო მხოლოდ იმის წყალობით, რომ ხელშეკრულების ერთ-ერთმა მხარემ ბოროტად გამოიყენა თავისი საბაზრო ძალაუფლება ან ისარგებლა ხელშეკრულების მეორე მხარის მძიმე მდგომარეობით ან გამოუცდელობით (გულუბრყვილობით). 2. ბათილია გარიგება, რომელიც დადებულია ერთი მხარის მიერ მეორეზე გავლენის ბოროტად გამოყენებით, როცა მათი ურთიერთობა დაფუძნებულია განსაკუთრებულ ნდობაზე“ (1997 წლის 25 ნოემბრიდან 2012 წლის 25 მაისამდე მოქმედი რედაქცია).

82. N679 კონსტიტუციური სარჩელის შესაბამის გრაფაში (2.ბ. „სადავო ნორმა“) მითითებულია, რომ სადავოდ არის გამხდარი 55-ე მუხლის კონსტიტუციურობა და არ არის მითითება მის რომელიმე რედაქციაზე, რაც ნიშნავს იმას, რომ სადავოდ იყო გამხდარი სარჩლის შემოტანის დროს მოქმედი რედაქცია. ამავე დროს, სარჩელის 3.ბ. გრაფაში მოსარჩელე მხარე მიუთითებს სადავო ნორმის ტექსტს, რომელიც ემთხვევა სამოქალაქო კოდექსის 55-ე მუხლის მოქმედ რედაქციას. ასევე, სარჩელზე, კანონის მოთხოვნის შესაბამისად, დართულია სადავო ნორმის ტექსტი, რომელშიც სამოქალაქო კოდექსის 55-ე მუხლი გვხვდება მოქმედი რედაქციით (დართულია კოდიფიცირებული ვერსია, რომელშიც ასახულია საქართველოს 2012 წლის 8 მაისის N6151 კანონით განხორციელებული ცვლილება). აღნიშნულიდან გამომდინარე, N679 კონსტიტუციური სარჩელიდან ერთმნიშვნელოვნად ირკვევა, რომ სადავო იყო საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის კონსტიტუციური სარჩელის შემოსვლის დროს მოქმედი რედაქცია. სწორედ ამ რედაქციით მოხდა მისი არსებითად განსახილველად მიღება.

83. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს მყარად დამკვიდრებული პრაქტიკის თანახმად, იმ შემთხვევაში, როდესაც საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს აქტის სარეზოლუციო ნაწილში ესა თუ ის ნორმა მოხსენიებულია რედაქციაზე მითითების გარეშე, იგულისხმება, რომ სასამართლო უთითებს აღნიშნული ნორმის იმ რედაქციაზე, რომელიც მოქმედია საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესაბამისი აქტის მიღებისას. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2016 წლის 4 თებერვლის N1/3/679 საოქმო ჩანაწერის სარეზოლუციო ნაწილში მითითებულია, რომ არსებითად განსახილველად იქნა მიღებული N679 კონსტიტუციური სარჩელი „საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 54-ე და 55-ე მუხლების კონსტიტუციურობის თაობაზე საქართველოს კონსტიტუციის მე-16 მუხლთან და 21-ე მუხლის პირველ და მე-2 პუნქტებთან მიმართებით“. იმ გარემოებაზე, რომ საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლო არსებითად განსახილველად არ მიიღებდა კონსტიტუციურ სარჩელს საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 55-ე მუხლის ძალადაკარგული რედაქციის კონსტიტუციურობის თაობაზე, მიუთითებს სასამართლოს მყარად დამკვიდრებული პრაქტიკაც, რომლის მიხედვითაც, ძალადაკარგული ნორმატიული აქტების არაკონსტიტუციურად ცნობის შესახებ კონსტიტუციური სარჩელები არ მიიღება არსებითად განსახილველად (იხ. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2012 წლის 13 ივნისის №1/1/521 განჩინება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე ავთანდილ კახნიაშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“; საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2012 წლის 7 ნოემბრის №1/4/529 განჩინება საქმეზე „პოლიტიკური გაერთიანება ,,თავისუფალი საქართველო“, პოლიტიკური პარტია ,,დემოკრატიული მოძრაობა - ერთიანი საქართველო“, მოქალაქეთა პოლიტიკური გაერთიანება ,,სოციალ-დემოკრატები საქართველოს განვითარებისთვის“ და „საქართველოს მწვანეთა პარტია“ საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“; საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2012 წლის 28 ნოემბრის №2/6/518 განჩინება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე ვიტალი ნიშნიანიძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“; საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2014 წლის 4 ივლისის №3/2/602 განჩინება საქმეზე „საქართველოს პარლამენტის წევრთა ჯგუფი (დავით ბაქრაძე, ზურაბ ჩილინგარაშვილი და სხვები, სულ 35 დეპუტატი) საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“; საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2015 წლის 20 მაისის №2/7/639 განჩინება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე ქართლოს ზაქარეიშვილი საქართველოს პარლამენტისა და საქართველოს მთავრობის წინააღმდეგ“; საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2015 წლის 28 ოქტომბრის №2/12/593 განჩინება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე იოსებ კარანაძე საქართველოს მთავრობისა და საქართველოს ეროვნული ბანკის წინააღმდეგ“; საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2015 წლის 25 ნოემბრის №1/4/607 განჩინება საქმეზე „ა(ა)იპ „თანადგომა და სამართლიანობა“ საქართველოს პარლამენტის და საქართველოს შინაგან საქმეთა მინისტრის წინააღმდეგ“). ამდენად, ასევე ეჭვგარეშეა, რომ საკონსტიტუციო სასამართლომ სარჩელი არსებითად განსახილველად მიიღო საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 55-ე მუხლის მოქმედი რედაქციის კონსტიტუციურობის შესაფასებლად.

84. N679 კონსტიტუციური სარჩელის, მასზე თანდართული სადავო ნორმატიული აქტის ტექსტისა და საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს N1/3/679 საოქმო ჩანაწერის ანალიზის მიხედვით აშკარაა, რომ N679 კონსტიტუციური სარჩელი სამოქალაქო კოდექსის 55-ე მუხლთან დაკავშირებით არსებითად განსახილველად მიღებულია სასარჩელო მოთხოვნის იმ ნაწილში, რომელიც შეეხება საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 55-ე მუხლის მოქმედი რედაქციის კონსტიტუციურობას. ამდენად, მოცემულ საქმეზე, სადავოდ არის გამხდარი საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 55-ე მუხლის დღეისათვის მოქმედი და არა 1997 წლის 25 ნოემბრიდან 2012 წლის 25 მაისამდე მოქმედი რედაქცია. შესაბამისად, განსახილველი საქმის ფარგლებში საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლო მოკლებულია შესაძლებლობას, შეაფასოს საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 55-ე მუხლის1997 წლის 25 ნოემბრიდან 2012 წლის 8 მაისამდე მოქმედი რედაქციის კონსტიტუციურობის საკითხი.

85. მოსარჩელე მხარის წარმომადგენელმა საქმის არსებითი განხილვის სხდომაზე მიუთითა, რომ ის პრობლემურად მიიჩნევს საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 55-ე მუხლის 2012 წლის 8 მაისამდე მოქმედ რედაქციას. საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 55-ე მუხლის სწორედ ამ რედაქციაზე მითითებით მიიჩნევს მოსარჩელე მხარე, რომ აღნიშნული სადავო ნორმა გარიგების ფასის შეუსაბამობის გამო ადგენს მისი ბათილობის საფუძველს, რაც არაკონსტიტუციურია. მოსარჩელე მხარეს სასამართლოსთვის არ წარმოუდგენია არგუმენტაცია სამოქალაქო კოდექსის 55-ე მუხლის მოქმედი რედაქციის არაკონსტიტუციურობის თაობაზე. უფრო მეტიც, მოსარჩელე მხარის წარმომადგენელმა დიმიტრი საძაგლიშვილმა 2016 წლის 16 ივნისს გამართულ საქმის არსებითი განხილვის სხდომაზე ექსპლიციტურად განაცხადა: „ჩვენ სადავოდ არ ვხდით 55-ე მუხლის მოქმედ რედაქციას“.

86. ყოველივე ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლო მიიჩნევს, რომ N679 კონსტიტუციური სარჩელი სასარჩელო მოთხოვნის იმ ნაწილში, რომელიც შეეხება საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 55-ე მუხლის კონსტიტუციურობას საქართველოს კონსტიტუციის მე-16 მუხლთან და 21-ე მუხლის პირველ და მე-2 პუნქტებთან მიმართებით, მოსარჩელე მხარის არგუმენტაციის არარსებობის გამო, არ უნდა დაკმაყოფილდეს.

III
სარეზოლუციო ნაწილი

საქართველოს კონსტიტუციის 89-ე მუხლის პირველი პუნქტის „ვ” ქვეპუნქტის და მე-2 პუნქტის, „საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის მე-19 მუხლის პირველი პუნქტის „ე” ქვეპუნქტის, 21¹ მუხლის მე-3 და მე-4 პუნქტების, 25-ე მუხლის პირველი და მე-3 პუნქტის, 27-ე მუხლის მე-5 პუნქტის, 39-ე მუხლის პირველი პუნქტის „ა” ქვეპუნქტის, 43-ე მუხლის პირველი, მე-2, მე-4, მე-7, მე-8, მე-11 და მე-13 პუნქტების, 44-ე მუხლის, „საკონსტიტუციო სამართალწარმოების შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-7 მუხლის პირველი და მე-2 პუნქტების, 24-ე მუხლის პირველი და მე-2 პუნქტების, 30-ე, 31-ე, 32-ე და 33-ე მუხლების საფუძველზე,

საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლო
ადგენს:

1. კონსტიტუციური სარჩელი №679 (შპს „სამაუწყებლო კომპანია რუსთავი 2“ და შპს „ტელეკომპანია საქართველო“ საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ) არ დაკმაყოფილდეს.

2. გადაწყვეტილება ძალაშია საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს ვებგვერდზე გამოქვეყნების მომენტიდან.

3. გადაწყვეტილება საბოლოოა და გასაჩივრებას ან გადასინჯვას არ ექვემდებარება.

4. გადაწყვეტილებას დაერთოს მოსამართლეების გიორგი კვერენჩხილაძის, ირინე იმერლიშვილის, მაია კოპალეიშვილის და თამაზ ცაბუტაშვილის განსხვავებული აზრი.

5. გადაწყვეტილების ასლი გაეგზავნოს მხარეებს, საქართველოს პრეზიდენტს, საქართველოს უზენაეს სასამართლოს და საქართველოს მთავრობას.

6. გადაწყვეტილება დაუყოვნებლივ გამოქვეყნდეს საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს ვებგვერდზე და გაეგზავნოს „საქართველოს საკანონმდებლო მაცნეს“.

პლენუმის წევრები:

ზაზა თავაძე

ირინე იმერლიშვილი

გიორგი კვერენჩხილაძე

მანანა კობახიძე

მაია კოპალეიშვილი

მერაბ ტურავა

თეიმურაზ ტუღუში

ლალი ფაფიაშვილი

თამაზ ცაბუტაშვილი

საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს წევრების -
ირინე იმერლიშვილის, გიორგი კვერენჩხილაძის, მაია კოპალეიშვილის და თამაზ ცაბუტაშვილის
განსხვავებული აზრი

საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს პლენუმის 2017 წლის 29 დეკემბრის N3/7/679 გადაწყვეტილებაზე

1. გამოვხატავთ რა ჩვენი კოლეგებისადმი – საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს პლენუმის წევრებისადმი პატივისცემას, ამავე დროს, „საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ” საქართველოს ორგანული კანონის 47-ე მუხლის და „საკონსტიტუციო სამართალწარმოების შესახებ” საქართველოს კანონის მე-7 მუხლის შესაბამისად, გამოვთქვამთ განსხვავებულ აზრს საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს პლენუმის 2017 წლის 29 დეკემბრის N3/7/679გადაწყვეტილებაზე საქმეზე „შპს „სამაუწყებლო კომპანია რუსთავი 2“ და შპს „ტელეკომპანია საქართველო“ საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“.

2. განსხვავებული აზრი შეეხება იმის დასაბუთებას, რომ საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2017 წლის 29 დეკემბრის N3/7/679 გადაწყვეტილებით დადგენილი გადაწყვეტა ეწინააღმდეგება კონსტიტუციის 21-ე მუხლით გარანტირებული საკუთრების კონსტიტუციური უფლების დაცვის ლეგიტიმურ მიზნებს და N679 კონსტიტუციური სარჩელით სადავოდ ქცეული საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 54-ე და 55-ე მუხლები (55-ე მუხლის 2012 წლის 8 მაისის ცვლილებამდე მოქმედი რედაქცია) არკონსტიტუციურია საქართველოს კონსტიტუციის 21-ე მუხლის პირველ და მე-2 პუნქტებთან მიმართებით.

3. ამასთან, სიცხადისათვის, თუ რა საკითხებს შეეხება განსხვავებულ აზრი სადავო ნორმების არაკონსტიტუციურობის საკითხზე მსჯელობის ფარგლებში, აღვნიშნავთ, რომ განსხვავებულ აზრში განვითარებული მსჯელობა მოიცავს გადაწყვეტილებით იდენტიფიცირებულ სასარჩელო მოთხოვნასა და შემოთავაზებულ საკითხთა თანამიმდევრობას (სადავო ნორმის განსაზღვრულობა, ტერმინები „საჯარო წესრიგი“ და „ზნეობა“, სადავო ნორმატიული შინაარსის კონსტიტუციურობა).

4. გადაწყვეტილების სამოტივაციო ნაწილის თანახმად (II-23-25), მოსარჩელე სადავო ნორმების კონსტიტუციურობას კონსტიტუციის 21-ე მუხლთან მიმართებით ეჭვქვეშ აყენებს ორი თვალსაზრისით: (1) ზოგადად სადავო ნორმები ეწინააღმდეგება სამართლებრივი უსაფრთხოებისა და განსაზღვრულობის პრინციპს, ვინაიდან ტერმინები „საჯარო წესრიგი“ და „ზნეობა“ განუსაზღვრელია, შესაბამისად სადავო ნორმა გაუმართლებლად ფართო დისკრეციას ანიჭებს მოსამართლეს ნორმის განმარტებისა და დავის გადაწყვეტის პროცესში; (2) ასევე არაკონსტიტუციურია სადავო ნორმების ერთ-ერთი ნორმატიული შინაარსი. კერძოდ, ნორმის არაკონსტიტუციურობის ცხად გამოხატულებას წარმოადგენს ზნეობის საწინააღმდეგოდ გარიგების მიჩნევა, როდესაც ადგილი აქვს გარიგების ფასის დისპროპორციას. იმ შემთხვევაში, თუ მოსამართლე ფასს ჩათვლის არაპროპორციულად, მას შეუძლია ამ გარემოების გამო ზნეობის ნორმები ჩათვალოს დარღვეულად, ხოლო გარიგება - ბათილად. ამდენად, მოსარჩელე სადავო ნორმის ხსენებულ ნორმატიულ შინაარსს მიიჩნევს კონსტიტუციის საწინააღმდეგოდ.

5. მიგვაჩნია, რომ გადაწყვეტილებაში, სასარჩელო მოთხოვნისგან განსხვავებით, მსჯელობა არასათანადო მიმართულებითაა წარმართული და არ პასუხობს საკონსტიტუციო საამართლოს მიერ სადავო ნორმის კონსტიტუციურობის შეფასების სტანდარტს.

I. საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 54-ე მუხლის კონსტიტუციურობის შეფასება საქართველოს კონსტიტუციის 21-ე მუხლის პირველ და მე-2 პუნქტებთან მიმართებით

ა) სადავო ნორმის ბუნდოვანება/განუსაზღვრელი ბუნება

6. აღვნიშნავთ, რომ სადავო ნორმა - საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 54-ე მუხლიარის ბუნდოვანი და ვერ აკმაყოფილებს განჭვრეტადობის კონსტიტუციურ სტანდარტს.

7. საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 54-ე მუხლის თანახმად (მართლსაწინააღმდეგო და ამორალური გარიგებანი), გარიგება ბათილია თუ ის მართლსაწინააღმდეგო და ამორალური ხასიათისაა, არღვევს კანონით დადგენილ წესსა და აკრძალვებს, ეწინააღმდეგება საჯარო წესრიგს ან ზნეობის ნორმებს. სადავო ნორმა განეკუთვნება კერძო სამართლის ზოგად ნორმას და ადგენს გარიგების ბათილობის სპეციფიურ საფუძვლებს.

8. სადავო ნორმის განსაზღვრულობაზე მსჯელობისას საკონსტიტუციო სასამართლო, მიმოიხილავს რა საკუთარ პრაქტიკას ნორმის განსაზღვრულობის შეფასების სტანდარტებთან დაკავშირებით, საკითხს წარმოაჩენს შემდეგნაირად: მოსარჩელისთვის სადავო ნორმა იმის გამო ქმნის პრობლემას/არღვევს ნორმის განსაზღვრულობის მოთხოვნას, რომ იგი სამოქალაქო კოდექსის ზოგად ნორმას წარმოადგენს. სასამართლო, სადავო ნორმების სამართლის ამა თუ იმ დარგისადმი კუთვნილების ჭრილში, მსჯელობს კერძო სამართალში ზოგადი ნორმების საჭიროებაზე, მაშინ როდესაც მსჯელობის მიღმაა დატოვებული საკითხი იმის თაობაზე, თუ რატომ არის/ან არ არის სადავო ზოგადი ნორმა ბუნდოვანი, არაგანჭვრეტადი/ან განჭვრეტადი კონსტიტუციურობის თვალსაზრისით.

9. გადაწყვეტილებაში აღნიშნულია, რომ სასამართლო ვერ გაიზიარებს მოსარჩელე მხარის არგუმენტაციას, რომლის თანახმადაც, მარტოოდენ ბუნდოვანებაზე მითითება წარმოადგენს სადავო ნორმის არაკონსტიტუციურად ცნობის თვითკმარ საფუძველს. (II-51-52). ხაზგასასმელია, რომ წინამდებარე საქმეზე ორჯერ ჩატარდა საქმის არსებითი განხილვა (მათ შორის, პლენუმის ფორმატშიც). შესაბამისად, შეუძლებელია, სასამართლოს გამორჩენოდა მოსარჩელის მოთხოვნის შინაარსი და ორჯერ საქმის არსებითი განხილვის ფორმატში მოსარჩელის მიერ წარმოდგენილი დასაბუთება ნორმის არაგანჭვრეტადობის თაობაზე. აღნიშნულ გარემოებაზე მეტყველებს გადაწყვეტილებაში ინდენტიფიცირებული სასარჩელო მოთხოვნა - „მსგავსი ხასიათის ზოგადი ნორმების გამოყენება ეწინააღმდეგება სამართლებრივი უსაფრთხოებისა და განსაზღვრულობის პრინციპს. მოსარჩელე მხარის აზრით ტერმინები „საჯარო წესრიგი“ და „ზნეობა“ იმდენად ბუნდოვანია, რომ მათ საფუძველზე საკითხის მოწესრიგება ფაქტობრივად განუსაზღვრელ დისკრეციას ანიჭებს მოსამართლეს ნორმის განმარტებისა და დავის გადაწყვეტის პროცესში“ (II-23). შესაბამისად, თვალნათელია მოსარჩელის პოზიცია, თუ რაში გამოიხატება ნორმის ბუნდოვანება. აღსანიშნავია, რომ გადაწყვეტილებით არ არის განმარტებული ტერმინები - „საჯარო წესრიგი“ და „ზნეობა“, არ არის შეფასებული, თუ რამდენად განსაზღვრულია ხსენებულ ტერმინთა შინაარსი, ქმნიან თუ არა ისინი ნორმათშემფარდებლის ხელში ძირითადი უფლების არაკონსტიტუციურად შეზღუდვის საფრთხეს.

10. არსებობს მოსარჩელის მიერ სადავოდ გამხდარი ნორმატიული შინაარსის გამოყენების მყარი პრაქტიკა. საერთო სასამართლოების პრაქტიკა მიუთითებს, რომ სადავო ნორმა ხშირად არის ხელშეკრულების ბათილობის საფუძველი. საერთო სასამართლოები იყენებენ სამოქალაქო კოდექსის 54-ე მუხლით გათვალისწინებული ხელშეკრულების ბათილობის საფუძვლებს იმგვარად, რომ არ ხდება „საჯარო წესრიგის“ და „ზნეობის“ ნორმების განმარტება, მათ შორის ისეთ შემთხვევებში, როდესაც სასამართლო ერთ-ერთ მხარეს არაკეთილსინდისიერ შემძენად მიიჩნევს.

11. ბუნებრივია, საკანონმდებლო ნორმები ყოველთვის ვერ ჩამოყალიბდება აბსოლუტური სიზუსტით. მეტიც, კერძოსამართლებრივი ურთიერთობების მომწესრიგებელ საკანონმდებლო ნორმებს, შესაძლოა, მართლაც ახასიათებდეს გარკვეული მოქნილობა. თუმცა, ნორმა ან ნორმაში გამოყენებული ტერმინი, რომელიც ერთი შეხედვით, გარეგნულად თითქოს არ ქმნის კონსტიტუციურობის პრობლემას, არაკონსტიტუციურად შესაძლოა შეფასდეს სწორედ ნორმათშემფარდებლის მიერ მისი გამოყენების შედეგად.

12. უნდა აღინიშნოს, რომ mala (malum) in se პრინციპზე დაყრდნობით ხელშეკრულების კანონსაწინააღმდეგოდ გამოცხადება, ყველა შემთხვევაში შესაძლოა არ იყოს გამორიცხული. თუმცა, ისიც აშკარაა, რომ საკანონმდებლო ნორმის ან ნორმაში მოცემული ტერმინის შეფასება საკონსტიტუციო სასამართლოს უნდა მოეხდინა საერთო სასამართლოს პრაქტიკის სათანადო ანალიზის საფუძველზე. ნორმა ან საკანონმდებლო ტერმინი შესაძლოა ცალკეულ ქვეყანაში ჩამოყალიბებული სწორი სასამართლო პრაქტიკის წყალობით არ ქმნიდეს პრობლემას, მაგრამ სხვაგან იგი უფლების დარღვევის წყაროდ იქცეს. მოცემულ შემთხვევაში, სადავოდ გამხდარი ნორმა არასათანადო მითითებებისა თუ არასწორი სასამართლო პრაქტიკის საფუძველზე კონსტიტუციური უფლების არათანაზომიერი შეზღუდვის მომეტებულ საფრთხედ გვევლინება.

13. არ ვეთანხმებით გადაწყვეტილებაში განვითარებულ მსჯელობას იმის თაობაზე, რომ კერძოსამართლებრივი ურთიერთობების (ხელშეკრულების ბათილობის) მომწესრიგებელი ნორმებისადმი წაყენებული განსაზღვრულობის სტანდარტები შედარებადიც კი არ არის საჯაროსამართლებრივი (პასუხისმგებლობის დამდგენი) ნორმების განჭვრეტადობის სტანდარტებთან. ამგვარი მსჯელობა უგულებელყოფს კონსტიტუციური უფლების არსს, თავად საკონსტიტუციო სასამართლოს არსებულ პრაქტიკას იმის თაობაზე, რომ ნორმის კონსტიტუციურობის შეფასება მოხდეს უფლებაში ჩარევის (ინტენსივობის) მიხედვით და არა იმის გათვალისწინებით, თუ სამართლის რომელ დარგს განეკუთვნება სადავო ნორმა.

14. ხაზგასასმელია, რომ კონსტიტუციის 21-ე მუხლით გარანტირებული საკუთრების კონსტიტუციური უფლების სრულფასოვანი რეალიზება დამოკიდებულია საკუთრების მოწესრიგებაზე ისეთი სამართლებრივი ნორმებით, რომლებიც შეესაბამება საკუთრების ფუნდამენტურ უფლებას და მის უცვლელ არსს. საკანონმდებლო ორგანო ვალდებულია კონსტიტუციურ ფარგლებში შექმნას სათანადო კერძოსამართლებრივი წესრიგი. კონსტიტუციის 21-ე მუხლის საფუძველზე შეფასებას ექვემდებარება ყველა კერძოსამართლებრივი ან საჯაროსამართლებრივი ნორმა, რომელიც საკუთრების სამართლებრივ შინაარსზე ახდენს გავლენას.

15. კერძო სამართლის ზოგადი წესების საფუძველზე ადამიანის საკუთრების კერძოსამართლებრივი უფლების ნებისმიერი ცვლილება თავისთავად ვერ ჩაითვლება საკუთრების კონსტიტუციურ უფლებაში ჩარევად, თუმცა, როდესაც იმპერატიული ხასიათის საკანომდებლო ნორმა სამართლებრივ შედეგს გარიგების ერთ-ერთი ან ყველა მხარის საზიანოდ ცვლის, მისი შეფასება განსაკუთრებული სიფრთხილით უნდა მოხდეს. ამასთან, რაც უფრო მაღალია საკუთრების უფლებაში ჩარევის ინტენსივობა, მით უფრო მკაცრი იქნება შეფასების კრიტერიუმები.

16. იმპერატიული კერძოსამართლებრივი ნორმების სამართლებრივი შედეგები, მათ შორის გასაჩივრებული ნორმების საფუძველზე, გარიგების მხარეთა მიერ გამოვლენილი ნების მიუხედავად და ამ ნების საწინააღმდეგოდაც კი შეიძლება დადგეს. გარიგების ბათილად გამოცხადების მეშვეობით საკუთრების უფლების ცვლილება საქართველოს კონსტიტუციის 21-ე მუხლით განმტკიცებული საკუთრების კონსტიტუციური უფლების დაცულ სფეროში ინტენსიურ ჩარევას წარმოადგენს. მოცემული დავის ფარგლებში საკონსტიტუციო სასამართლოს უნდა ემსჯელა ამ ჩარევის ინტენსივობაზე და მის არსზე. ასევე, მოცემული დავისთვის უნდა დაეზუსტებინა საქართველოს კონსტიტუციის 21-ე მუხლით გათვალისწინებული საკუთრების უფლების დაცული სფეროს ფარგლები და მასში ჩარევის გამართლების კონსტიტუციური მოთხოვნები.

17. კერძო სუბიექტებს შორის სამართლებრივი ურთიერთობების მომწესრიგებელი სავალდებულო ნორმები გარიგების შემადგენელ ნაწილად იქცევა, განურჩევლად იმისა, ეთანხმებიან თუ არა მხარეები ამ მოთხოვნას. ამგვარი სავალდებულო ხასიათის ნორმები (ფორმალური მოთხოვნები, წესები და არსებითი პირობები) საკუთრების განკარგვის თავისუფლების შეზღუდვას იწვევს. საკანონმდებლო ნორმები, რომლებიც ნების ავტონომიის შეზღუდვას იწვევენ არა მხოლოდ გონივრულ მოთხოვნებს უნდა აწესებდნენ, არამედ შეძლებისდაგვარად მკაფიო ფორმულირებებსა და ცხად მითითებებს უნდა შეიცავდნენ, რათა მხარეებმა შეძლონ სამართლებრივი შედეგების განჭვრეტა, ხოლო სამართალშემფარდებელმა თავიდან აირიდოს შეცდომის დაშვების საფრთხე. სახელმწიფოს მიერ დადგენილმა სავალდებულო მოთხოვნებმა, რომლითაც სამართლებრივი შედეგის წინასწარ განჭვრეტა რთული ან შეუძლებელია, შესაძლოა საფრთხე შეუქმნას თავისუფალ ნებაზე დაფუძნებულ კერძოსამართლებრივ ურთიერთობებსა და, მათ შორის, ამ ურთიერთობების შედეგად წარმოშობილ საკუთრების უფლებას. ამ წესების სამართლიანობა და გონივრულობა გამოიხატება იმაში, თუ რამდენად გასაგები და წინასწარ ცნობილი შეიძლება იყოს მათი გავლენა საკუთრებაზე, ადამიანების თავისუფალი ნების გამოვლინების შედეგად წარმოშობილ/შექმნილ ქონებაზე, სამეწარმეო თავისუფლებაზე. რაც უფრო ზოგადი და განუსაზღვრელია სახელმწიფოს მიერ დადგენილი სავალდებულო მოთხოვნები, მით უფრო მაღალია როგორც გარიგების მხარეებს შორის კონფლიქტის წარმოშობის საფრთხის, ასევე სახელმწიფოს მხრიდან უფლებაში გაუმართლებელი ჩარევის საფრთხის ალბათობა. სახელმწიფოს მხრიდან დადგენილი ზოგადი შინაარსის სავალდებულო წესებმა და მოთხოვნებმა შესაძლოა გაუმართლებლად გაზარდონ საკანონმდებლო ნორმის კონსტიტუციის საწინააღმდეგოდ გამოყნების შესაძლებლობა, საფრთხე შეუქმნან კონსტიტუციასთან შესაბამისი გზით მოპოვებულ საკუთრებას.

18. კერძოსამართლებრივი ურთიერთობების მრავალფეროვნების გათვალისწინებით, ამ ურთიერთობების მომწესრიგებელი ნორმები, როგორც წესი, საჯაროსამართლებრივ ნორმებთან შედარებით განზოგადების უფრო მაღალ ხარისხს შეიცავენ. სხვაგვარად რთული ან შეუძლებელიც კი იქნებოდა კერძოსამართლებრივი დავების გადაწყვეტა. თუმცა, ეს არ გამორიცხავს ამგვარი ნორმებით კონსტიტუციური უფლების გაუმართლებელი შეზღუდვის საფრთხეს. იმ პირობებში, როდესაც კერძოსამართლებრივი ურთიერთობების მომწერსიგებელი ნორმები ზედმეტად ფართო შინაარსისაა, სამართალშემფარდებელი, რომელიც სახელმწიფოს სახელით მოქმედებს, რჩება შეცდომის დაშვების მომეტებული საფრთხის პირისპირ. ამასთან, რაც უფრო მნიშვნელოვან სამართლებრივ შედეგებს შესაძლოა იწვევდეს ნორმა, მით უფრო ფრთხილი უნდა იყოს როგორც კანონმდებლის, ასევე სამართალშემფარდებლის დამოკიდებულება ამ ნორმასთან მიმართებით.

19. საკანონმდებლო ნორმა, რომელიც დასრულებული ურთიერთობების შედეგების ცვლილებას ან ბათილობას იწვევს, კერძოსამართლებრივი ურთიერთობების მოწესრიგების ერთ-ერთ ყველაზე მკაცრ მაგალითს წარმოადგენს. კერძოსამართლებრივი ურთიერთობების მოწესრიგება ასეთი ეფექტის მქონე ზედმეტად ფართო ან/და განუჭვრეტელი ნორმების საფუძველზე, საფრთხეს უქმნის არა მხოლოდ კერძო პირების კონსტიტუციურ უფლებებს, არამედ სამართლებრივ უსაფრთხოებასაც.

20. საქართველოს კონსტიტუციის 21-ე მუხლის თანახმად, კანონის საფუძველზე საკუთრების უფლების შეზღუდვა ან ჩამორთმევა გამართლებული შეიძლება იყოს მხოლოდ „აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროებისთვის“. აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროების ცნება უნდა წავიკითხოთ კონსტიტუციურ ღირებულებათა წესრიგის კონტექსტში. ამრიგად, როგორც საკუთრების უფლების ბუნება, მისი ძირითადი არსი, ასევე სახელმწიფოსადმი მიმართული მოთხოვნა, რომელიც მან უნდა დააკმაყოფილოს უფლების შეზღუდვის შემთხვევაში, ერთმნიშვნელოვნად მიანიშნებს ადამიანის კონსტიტუციური თავისუფლების პრიორიტეტზე საზოგადოებრივ საჭიროებებთან მიმართებით. ეს, რა თქმა უნდა, არ ნიშნავს კატეგორიულ პრიორიტეტს იმ გაგებით, რომ არ დაიშვება თავისუფლების, მათ შორის, საკუთრების უფლების საზოგადოებრივი საჭიროებისთვის შეზღუდვა. აღნიშნული პრიორიტეტი ნიშნავს, რომ კონსტიტუციური თავისუფლება გამართლებას არ საჭიროებს, ხოლო მისი ნებისმიერი შეზღუდვა, მათ შორის, „აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროების“ საფუძველზე, დასაბუთებასა და გამართლებას ექვემდებარება. აღნიშნული გამართლება კი შეუძლებელია, თუ „აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროება“ თავად ადამიანის, როგორც ღირსების მქონე, თავისუფალი, ეთიკურად ავტონომიური და საკუთარ პიროვნებასა და ცხოვრებაზე პასუხისმგებლობის მქონე სუბიექტის სტატუსს უარყოფს. „აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროება“ ობიექტურობის იმ ხარისხს უნდა აღწევდეს, რომ შესაძლებელი იყოს მისი „აუცილებელ საზოგადოებრივ საჭიროებად“ დანახვა საზოგადოების სწორედ ასეთი თავისუფალი და გონიერი წევრების მიერ. აღნიშნულ სტანდარტს ობიექტური შინაარსი გააჩნია და გამორიცხავს კონკრეტული იდენტიფიცირებადი პირებისთვის ან/და პირთა ჯგუფებისთვის სარგებლის მინიჭების ან მდგომარეობის გაუმჯობესების მიზნით სხვა ადამიანის საკუთრების უფლების შეზღუდვას ან ჩამორთმევას ინიდივდუალურ ეთიკურ თუ მორალურ სტანდარტებთან შეუსაბამობის გამო. „აუცილებელ საზოგადოებრივ საჭიროებად“ ვერ ჩაითვლება შეზღუდვა ან ჩამორთმევა იმგვარი მიზნის მისაღწევად, რომელსაც კონსტიტუციით დაცულ ღირებულებათა წესრიგთან არსებითი კავშირი არ აქვს.

21. კანონი უნდა უზრუნველყოფდეს ეთიკურ ნეიტრალურობას. სხვაგვარად შეუძლებელი იქნება ინდივიდის ეთიკური ავტონომიის დაცვა. ეთიკური ავტონომია გამორიცხავს ადამიანის საკუთრების უფლებით დაცული თავისუფლების სფეროში ჩარევას, გარდა ისეთი წესებისა, რომლებიც ემსახურება ობიექტურად იდენტიფიცირებადი, საზოგადოების მიერ სავალდებულოდ აღიარებული ფუნდამენტური პრინციპებისა და ღირებულებების დაცვას. თუმცა, ღირებულებებს შორის ბალანსი, რომელიც კანონმდებელმა კონსტიტუციის 21-ე მუხლის საფუძველზე განახორციელა, ცხადი უნდა იყოს ნორმის შემფარდებლისთვისაც. თუ ნორმა იმდენად ზოგადია, რომ მოსამართლეს ან ადმინისტრაციული ორგანოს თანამდებობის პირს უტოვებს საკუთრების კონსტიტუციურ უფლების შეზღუდვის საფუძველების დადგენის განუსაზღვრელ დისკრეციულ უფლებამოსილებას, იზრდება საფრთხე იმისა, რომ ნორმით გამოწვეული შედეგი წინააღმდეგობაში მოვიდეს სამართლებრივი უსაფრთხოების სტანდარტებთან, რომელიც სამართლის უზენაესობისა და სამართლებრივი სახელმწიფოს ფუნდამენტური კონსტიტუციური პრინციპებიდან მომდინარეობს.

22. ცხადია, არაფერი გამორიცხავს კანონმდებლის თუ სამართალშემფარდებლის უფლებამოსილებას შეზღუდოს კერძოსამართლებრივი ურთიერთობების მონაწილე მხარის ქმედების თავისუფლება ისეთ ვითარებაში, როდესაც ის კონსტიტუციით დაცულ, საყოველთაოდ აღიარებულ ღირებეულებებსა და ნორმებს უპირისპირდება. მხოლოდ ასეთ გამონაკლის შემთხვევაში შეიძლება ჩაერიოს სახელმწიფო თავისუფალ ნებაზე დამყარებულ სამართლებრივ ურთიერთობებში და მხოლოდ იმ შემთხვევებში, როდესაც ეს აბსოლუტურად აუცილებელია კონსტიტუციით გათვალისწინებული ლეგიტიმური მიზნების უზრუნველსაყოფად, მათ შორის საზოგადოებრივი წესრიგის, სხვათა უფლებებისა და კანონიერი ინტერესების დასაცავად.

23. მოპასუხე მიუთითებს, რომ თვით სამართლებრივად აღიარებული ღირებულებებიც კი არ შეიძლება იყოს იმგვარად ნეიტრალური, რომ სრულად იყოს დაცლილი, მათ შორის, საზოგადოებრივი ეთიკის შეხედულებებისგან. მას ჰიპოთეტურად მოყავს მაგალითი, რომელიც უცხო ქვეყნის სასამართლო პრაქტიკიდან მომდინარეობს. კერძოდ, გერმანული სასამართლოს გადაწყვეტილებით „ამორალურად იქნა მიჩნეული საყვარლისათვის ანდერძით ქონების დატოვება იმ პირობით, რომ ის მოანდერძეს სიცოცხლის განმავლობაში მარტო არ დატოვებს“. აღნიშნული მაგალითი ნათელყოფს გარიგების ბათილობას მისი მორალურ-ერთიკური ღირებულებიდან გამომდინარე.

24. გარიგება, რომელიც უარყოფს ან აკნინებს ადამიანის ღირსებას, უარყოფს მის ავტონომიასა და თავისუფლებას, მიუხედავად იმისა, არის თუ არა იგი ფორმალურად ან ფაქტობრივად ნებაყოფილობითი ხასიათის, ვერ ჩაითვლება სამართლებრივად ვარგის საბუთად, რომელიც მხარეების უფლებებსა თუ ვალდებულებებს წარმოშობს. მაგალითისათვის, სახელმწიფოს მხრიდან არ შეიძლება იქნეს აღიარებული უფლებისა თუ ვალდებულების წყაროდ ისეთი გარიგება, რომელიც თავად ადამიანს განიხილავს ინსტრუმენტად ან გარიგების საგნად. ასევე, საყურადღებოა სამოქალაქო კოდექსის ნორმები, რომლებიც გარიგების ბათილობას ითვალისწინებს, თუ ის მესამე პირის (რომელიც არ არის გარიგების მხარე) ვალდებულებას წამორშობს, სამართლებრივად ქმედუუნარო პირის ვალდებულებებს განაპირობებს ან შეცდომის შედეგია, ვინაიდან ასეთი ვალდებულებები ადამიანის თავისუფალ ნებას არ ემყარება, ზღუდავს ადამიანის ავტონომიას, მის თავისუფლებას. მოპასუხის მიერ დასახელებული მაგალითიც ზოგად კონსტიტუციურ და სამართლებრივ ღირებულებას უკავშირდება. მნიშვნელოვანია არა ის, რომ ქონების დატოვება სასიყვარულო ურთიერთობებისა თუ მოვლის დაპირების სანაცვლოდ მოხდა, არამედ ის, რომ გარიგება ადამიანის ავტონომიის, მისი ნების თავისუფლების გაუმართლებელ შეზღუდვას იწვევდა, მემკვიდრედ აღიარება იმ პირობით ხდებოდა, თუ ადამიანი განუსაზღვრელი ვადით შეიზღუდავდა საკუთარი პირადი ცხოვრებისა და თავისუფალი განვითარების მნიშვნელოვან ასპექტებს.

25. საკუთრების უფლების შესაბამისი სამართლებრივი წესრიგის შექმნისას კანონმდებელი, ისევე როგორც სამართალშემფარდებელი, არ უნდა უშვებდეს საკანონმდებლო ნორმების საკუთრების უფლების საწინააღმდეგოდ განმარტებისა და გამოყენების შესაძლებლობას. კონსტიტუცია ადგენს სამართლიანი ქცევის წესსა და სტანდარტს, უზრუნველყოფს, რომ კონკრეტული ნორმა არ იქნეს გამოყენებული თვითნებურად, არ უნდა ქმნიდეს იმის შესაძლებლობას, რომ სამართალშემფარდებელმა სამართლიანობისა თუ მორალის თაობაზე პირადი შეხედულებების საფუძველზე შეზღუდოს კონსტიტუციით დაცული უფლება.

26. საკანონმდებლო ნორმის ზოგადი ხასიათი, როდესაც ის არ ითვალისწინებს კონსტიტუციური უფლების დაცვის საკმარის გარანტიებს, შესაძლოა განაპირობებდეს არაგონივრულ ან/და მხარეებისათვის წინასწარ განუჭვრეტელ სასამართლო პრაქტიკას. იმისათვის, რათა ობიექტურობის აუცილებელ მასშტაბს მიაღწიოს, საკუთრების უფლების შეზღუდვის ლეგიტიმურ მიზანს მჭიდრო კავშირი უნდა ჰქონდეს თავად კონსტიტუციით გათვალისწინებულ ძირითად უფლებებთან, პრინციპებთან და ღირებულებებთან. აღნიშნული ჩარჩო ასევე ქმნის კანონმდებლის დისკრეციის კონსტიტუციურ ფარგლებსაც. სახელმწიფოს ლეგიტიმური მიზნები, რომელიც შეიძლება სოციალური და ეკონომიკური სამართლიანობის უზრუნველყოფას უკავშირდებოდეს, მხოლოდ საკუთრების უფლების შეზღუდვის გონივრულად დასაბუთებადი და მიზნის მკაცრად პროპორციული ნორმებით არის დაშვებული.

27. კონსტიტუციის 21-ე მუხლით დასაშვებ ფარგლებში საკუთრების უფლებასა და საზოგადოების ლეგიტიმურ ინტერესებს შორის კონსტიტუციური ბალანსის დაცვა საკანონმდებლო ორგანოს დისკრეციას მიეკუთვნება, რომელიც, თავის მხრივ, საკონსტიტუციო სასამართლოს მხრიდან შემოწმებას ექვემდებარება. საკუთრების უფლების შემზღუდავი ნორმა ხარისხობრივად სიცხადის, განსაზღვრულობისა და სასამართლოს ან ადმინისტრაციული ორგანოს თანამდებობის პირის მიერ გამოყენებადობის მოთხოვნებს იმ მასშტაბით უნდა აკმაყოფილებდეს, რომ გამორიცხავდეს მათი მხრიდან კონსტიტუციური ბალანსის თვითნებური განმარტების შესაძლებლობას.

28. შესაბამისად, საკონსტიტუციო სასამართლოს ამ თვალსაზრისით უნდა შეემოწმებინა სადავო ნორმის განჭვრეტადობა კონსტიტუციის 21-ე მუხლთან მიმართებით და მივიდოდა იმ დასკვნამდე, რომ სამოქალაქო კოდექსის სადავო 54-ე მუხლი ბუნდოვანია და ვერ პასუხობს ნორმის განჭვრეტადობის კონსტიტუციურ პრინციპებს.

ბ) ტერმინები „საჯარო წესრიგი“ და „ზნეობა“

29. როგორც უკვე აღინიშნა, სამოქალაქო კოდექსის 54-ე მუხლის თანახმად, გარიგება ბათილია თუ ის უპირისპირდება საჯარო წესრიგსა და ზნეობის ნორმებს. მიგვაჩნია, რომ საკონსტიტუციო სასამართლოს განსახილველი საქმის კონტექსტში უნდა შეეფასებინა ამორალური ან/და საჯარო წესრიგის საწინააღმდეგო გარიგების არსი და მისი შესაბამისობა კონსტიტუციის მოთხოვნებთან, თუ რამდენად შეესაბამება ნორმის კონკრეტული, გასაჩივრებული შინაარსი კონსტიტუციის მოთხოვნებს, მათ შორის, ნორმის განსაზღვრულობის პრინციპებს, იწვევს თუ არა ის კონსტიტუციით დაცული უფლების გამართლებულ შეზღუდვას.

30. მოსარჩელე მიიჩნევს, რომ სადავო ნორმაში მოცემული ტერმინები - ზნეობა და საჯარო წესრიგი სადავო ნორმის იმაზე უფრო ფართო განმარტების საფუძველს ქმნის, ვიდრე ეს კონსტიტუციითაა დაშვებული. სადავო ნორმის და ამ ნორმაში გამოყენებული ტერმინების ზოგადი ხასიათი შეუძლებელს ხდის იმის პროგნოზირებას, თუ რა შემთხვევებში იქნება იგი გამოყენებული და, ამდენად, ქმნის კონსტიტუციური უფლებების დარღვევის რეალურ საფრთხეს. სადავო ნორმის ფართო შინაარსიდან გამომდინარე, ის პრაქტიკულად ყველა სახის გარიგების მიმართ შესაძლოა იყოს გამოყენებული. მოსარჩელის აზრით, აღნიშნული იმპერატიული ხასიათის ნორმები მხარეთა მიერ გამოვლენილი ნების სრულ ბათილობას იწვევს, გავლენაუნარიანია არამხოლოდ ბათილად გამოცხადებული გარიგების მხარეების მიმართ, არამედ გავლენას ახდენს იმ პირის სამართლებრივ მდგომარეობაზე, რომელმაც ბათილად გამოცხადებული გარიგების საგანზე საკუთრება სხვა გარიგებ(ებ)ის საფუძველზე შეიძინა. ასევე აღსანიშნავია, რომ მოსარჩელე არ მიიჩნევს, რომ სამოქალაქო კოდექსის 54-ე მუხლის საფუძველზე გარიგების ბათილად გამოცხადების შედეგად საკუთრების უფლების ნებისმიერი ცვლილება კონსტიტუციის საწინააღმდეგოა. მისი აზრით, გარიგება ბათილი შეიძლება იყოს, თუ ის მართლსაწინააღმდეგოა, რაც იმავდროულად კონსტიტუციით დადგენილ ზნეობრივ ნორმებთან წინააღმდეგობასაც მოიცავს.

31. გასაჩივრებული ნორმის კონსტიტუციურობის შეფასებისას და სადავო ნორმის შინაარსის განსაზღვრისას შეუძლებელია საკონსტიტუციო სასამართლომ ნორმის სამართლებრივად ერთადერთი სწორი ან/და ამომწურავი განმარტება ეძიოს. საკანონმდებლო ნორმის გამოყენების ფარგლებს ხშირად საერთო სასამართლოების წინაშე წარმოებული კონკრეტული, სპეციფიკური დავები განაპირობებს. ამავე დროს, სწორედ კონსტიტუციური დავის კონტექსტში, საკონსტიტუციო სასამართლოა უფლებამოსილი დაადგინოს ნორმის (ან მისი ნორმატიული შინაარსის) კონსტიტუციურად განმარტების ფარგლები. ნორმის კონსტიტუციის საწინააღმდეგოდ განმარტების შემთხვევაში, საკონსტიტუციო სასამართლომ ერთმნიშვნელოვნად უნდა მიუთითოს იმ გარემოებებზე, რომლებიც სადავო ნორმის და მისგან გამომდინარე სამართალშეფარდების პრაქტიკის კონსტიტუციასთან შეუსაბამობას განაპირობებს. აღნიშნული შესაძლებლობას მისცემს როგორც სამართალშემოქმედს, ასევე სამართალშემფარდებელს განახორციელოს შესაბამისი ცვლილებები, უზრუნველყოს სამართლებრივი ურთიერთობების ხელახალი მოწესრიგება და თავიდან აიცილოს არაკონსტიტუციურად ცნობილი ნორმის ან/და მისი ნორმატიული შინაარსის გამოყენება.

32. საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ ნორმის განმარტების კონსტიტუციური ფარგლების დადგენა, ნორმატიული შინაარსის კონსტიტუციასთან შესაბამისობის შეფასება მიზნად ისახავს ეფექტური საკონსტიტუციო კონტროლის განხორციელებას, უზრუნველყოფს, რომ საკუთარი კონსტიტუციური უფლებამოსილების განხორციელებისას როგორც კანონმდებელი, ისე სამართალშემფარდებელი მხედველობაში იღებს კონსტიტუციის ფუნდამენტური პრინციპებისა და ღირებულებების და მათ მიერ დაფუძნებული კონსტიტუციური წესრიგის მნიშვნელობასა და შინაარსს. საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ ნორმის განმარტების კონსტიტუციური ფარგლების დადგენა უზრუნველყოფს, რომ სხვა კონსტიტუციური ორგანო ან უფლებამოსილი პირი სათანადო მნიშვნელობას ანიჭებენ კონსტიტუციურ უფლებებს, პრინციპებსა და ღირებულებებს საკუთარი უფლებამოსილების განხორციელებისას.

33. საქართველოს კონსტიტუციის თანახმად, კონსტიტუცია წარმოადგენს უშუალოდ მოქმედ სამართალს. ზოგადად, ხელისუფლება და, მათ შორის, სასამართლო ხელისუფლება, შეზღუდულია კონსტიტუციით დაცული უფლებებითა და თავისუფლებებით. კონსტიტუციური უფლებებისა და თავისუფლებების უშუალოდ მოქმედი ძალა და კონსტიტუციის უზენაესობის პრინციპი ავალდებულებს სამართალშემფარდებელს მის წინაშე მდგომი ნებისმიერი საკითხი კონსტიტუციის შესაბამისად გადაწყვიტოს.

34. სამართლაშემფარდებელი, როგორც სახელმწიფო ხელისუფლების განმახორციელებელი, კონსტიტუციური უფლებების პრაქტიკაში რეალიზების შესაძლებლობას ქმნის, მათ შორის, კერძოსამართლებრივი დავების გადაწყვეტისას. საკანონმდებლო ნორმების ინტერპრეტირების შედეგად, მან არ უნდა დაუშვას ხელშეკრულების ერთი მხარისთვის სარგებლის მინიჭება სხვა პირთა საკუთრების კონსტიტუციური უფლების გაუმართლებელი შეზღუდვის ხარჯზე. იმ შემთხვევაში, თუ მოდავე მხარეებს თანაბრად წონადი უფლებრივი ინტერესი აქვთ, სამართალშემფარდებელი განსაკუთრებულად რთული პრობლემის წინაშე შეიძლება აღმოჩნდეს. თუმცა, თანაბრად წონადი უფლებრივი ინტერესების არსებობის შემთხვევაში, დავის ერთ-ერთი მხარის სასარგებლოდ გადაწყვეტა მეორე მხარის კონსტიტუციური უფლებებისა და კანონიერი ინტერესების სრული იგნორირებით, კონსტიტუციის მოთხოვნებთან არ იქნება თავსებადი (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2016 წლის 30 სექტემბრის №1/5/675,681 გადაწყვეტილება საქმეზე „შპს „სამაუწყებლო კომპანია რუსთავი 2“ და „შპს ტელეკომპანია საქართველო“ საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-46).

35. ამდენად, სამართალშემფარდებლის კონსტიტუციური ვალდებულებაა, იხელმძღვანელოს კონსტიტუციური ნორმებით, როდესაც კანონი არ იძლევა მკაფიო მითითებას მის წინაშე მდგომი საკითხის გადასაწყვეტად და მაშინაც, როდესაც საკანონმდებლო ნორმა კონსტიტუციის საწინააღმდეგო წესს ადგენს. კონსტიტუციის მოთხოვნების საწინააღმდეგოდ ან მათი იგნორირებით მიღებული განმარტება, კანონის არასწორ, ანუ კონსტიტუციით დაცული სამართლებრივი წესრიგის საწინააღმდეგო განმარტებას გულისხმობს. თუ არაკონსტიტუციური ნორმა ან კონსტიტუციასთან შეუსაბამო განმარტება სადავო საკითხის მოწესრიგების, მისი სამართლებრივი გადაწყვეტის საფუძველს ქმნის, თავად ასეთი გადაწყვეტა ეწინააღმდეგება კონსტიტუციას (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2016 წლის 30 სექტემბრის №1/5/675,681 გადაწყვეტილება საქმეზე „შპს „სამაუწყებლო კომპანია რუსთავი 2“ და „შპს ტელეკომპანია საქართველო“ საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-6).

36. საკონსტიტუციო სასამართლოს გადაწყვეტილებაში, იმის საილუსტრაციოდ, რომ რიგი ქვეყნების კანონმდებლობა იცნობს სახელშეკრულებო ურთიერთობების ბათილობის აბსტრაქტული შინაარსის მქონე საფუძვლებს, მოყვანილია ამერიკის შეერთებული შტატების კალიფორნიის შტატის სამოქალაქო კოდექსის 1667-ე მუხლი (მიღებულია 1872 წელს), რომელიც მართლაც შეიცავს მსგავს ტერმინს. საყურადღებოა, რომ საკონსტიტუციო სასამართლოს გადაწყვეტილებაში არ არის მითითებული დასახელებული ტერმინების ან თუნდაც კალიფორნიის შტატის სამოქალაქო კოდექსის 1667-ე მუხლის სასამართლოს მიერ შემოთავაზებული განმარტებები, რაც წარმოაჩენდა ესოდენ ზოგადი ხასიათის ტერმინთა დამოუკიდებელი გამოყენების პრეცედენტებს. კერძოდ, 1667-ე მუხლის თანახმად, კონტრაქტი უკანონოა, თუ იგი: 1. წინააღმდეგობაში მოდის კანონის მოთხოვნებთან (Contrary to an express provision of law); 2. წინააღმდეგობაშია კანონით ცხადად განსაზღვრულ პოლიტიკასთან, თუმცა არ არის ერთმნიშვნელოვნად აკრძალული (Contrary to the policy of express law, though not expressly prohibited); 3. სხვაგვარად წინააღმდეგობაში მოდის კარგ მორალთან (Otherwise contrary to good morals). ამდენად, კალიფორნიის შტატის სამოქალაქო კოდექსის 1667-ე მუხლის პირველი და მეორე პუნქტი მითითებას აკეთებს კანონზე, რომელიც პირდაპირ ადგენს აკრძალვას ან შეიცავს მკაფიო (ცხად) პრინციპებს, რომელთა დაცვა აუცილებელია, რათა ხელშეკრულება უკანონოდ არ იყოს ცნობილი. რაც შეეხება მესამე პუნქტს, საყურადღებოა სიტყვა „სხვაგვარად“, რომელიც მიუთითებს იმაზე, რომ „კარგი მორალი“, პირველი და მეორე პუნქტების მსგავსად, კანონით განსაზღვრულ საფუძვლებს უკავშირდება ან კანონით განსაზღვრული პრინციპებიდან გამომდინარეობს.

37. როდესაც საკანონმდებლო ნორმა ზოგადი ხასიათისაა, არ შეიცავს დავის გადაწყვეტის სპეციფიკურ წესს და განსხვავებული გამოყენებისა და განმარტების შესაძლებლობას იძლევა, სასამართლოს ეკისრება ვალდებულება კანონის განმარტებისას იხელმძღვანელოს კონსტიტუციური ნორმებითა და პრინციპებით, მით უფრო, როდესაც თავად ეს ნორმები ან ამ ნორმებიდან მომდინარე საკონსტიტუციო სასამართლოს პრაქტიკა სათანადო სახელმძღვანელო მითითებებს შეიცავენ. ხოლო იმ შემთხვევაში, როდესაც კანონის არსი, მისი ერთმნიშვნელოვანი განმატება სამართალშემფარდებელს გამოსაყენებელი წესის კონსტიტუციასთან შეუსაბამობის ეჭვს აღუძრავს, ის ვალდებულია საკონსტიტუციო სასამართლოს კონსტიტუციური წარდგინებით მიმართოს. ამ მხრივ საყურადღებოა, რომ საქართველოს ორგანული კანონი „საერთო სასამართლოების შესახებ“, ისევე როგორც საქართველოს სამოქალაქო საპროცესო კოდექსი ითვალისწინებს მოსამართლის ვალდებულებას შეაჩეროს საქმის განხილვა და კონსტიტუციური წარდგინებით მიმართოს საკონსტიტუციო სასამართლოს, „თუ საქმის განმხილველი სასამართლოს აზრით, კანონი, რომელიც ამ საქმისათვის უნდა იქნეს გამოყენებული, არ შეესაბამება ან ეწინააღმდეგება კონსტიტუციას“. შესაბამისად, მართლმსაჯულების განხორციელებისას სამართალშემფარდებელი ვალდებულია კონსტიტუციის შესაბამისად განმარტოს კანონი, რაც კონსტიტუციის უზენაესობის პრინციპს, კონსტიტუციური უფლებებისა და თავისუფლებების დაცვის ვალდებულებას უკავშირდება.

38. ასეთ ვალდებულებაზე მიუთითებს სამოქალაქო კოდექსის მე-6 მუხლიც. კანონმდებლის ნება, რომ კერძოსამართლებრივი ურთიერთობებიდან მომდინარე დავის გადასაწყვეტად გამოყენებული იქნეს კანონი, რომელიც ამ ურთიერთოებების დამყარების დროს მოქმედებდა, მიზნად ისახავს სამართლებრივი სტაბილურობის უზრუნველყოფას. თუმცა, იმავდროულად, სამოქალაქო საპროცესო კანონმდებლობა შეიცავს ერთმნიშვნელოვან მითითებას, რომ კანონი, თუ ის ეწინააღმდეგება კონსტიტუციას (სამოქალაქო საპროცესო კოდექსის მე-6 მუხლი) არ უნდა იქნეს გამოყენებული დავის გადასაწყვეტად. კანონმდებლის მხრიდან საქმის განმხილველი სასამართლოსთვის ამგვარი უფლებამოსილების დაკისრება მისი კონსტიტუციური ვალდებულებიდან გამომდინარეობს. საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის მე-6 მუხლი გამორიცხავს სამოქალაქო კანონების უკუძალით მოქმედებას, თუ ის ზიანის მომტანია ან აუარესებს პირის მდგომარეობას. კერძო სამართლის აღნიშნული ზოგადი ნორმა სამართლებრივი სახელმწიფოს კონსტიტუციური პრინციპის კერძოსამართლებრივი გამოვლინებაა.

39. კიდევ ერთხელ აღვნიშნავთ, რომ მართლმსაჯულების განხორციელებისას საერთო სასამართლოები სარგებლობენ კანონის განმარტების უფლებამოსილებით. ზოგადი საკანონმდებლო ნორმების შინაარსი სწორედ მათ მიერ კონკრეტული საქმეების გადაწყვეტისას განმარტებით ზუსტდება და ვითარდება. ამავე დროს, საერთო სასამართლოები შეზღუდულნი არიან როგორც კონსტიტუციური ფარგლებით, ასევე საკანონმდებლო ორგანოს მიერ კანონით დადგენილი ფარგლებით. კონსტიტუციის 21-ე მუხლი ავალდებულებს სამართალშემფარდებელს საკანონმდებლო ნორმების გამოყენებისას, კერძოსამართლებრივი დავების გადაწყვეტისას იხელმძღვანელოს კონსტიტუციური პრინიცპებით, არ დაუშვას საკუთრების კონსტიტუციური უფლების გაუმართლებელი შეზღუდვა, მხედველობაში მიიღოს ის სამართლებრივი შედეგი, რომელიც დადგება საკნონმდებლო ნორმების გამოყენების, მათი ინტერპრეტირების შედეგად.

40. გაუმართლებელი შეზღუდვის, თვითნებობის საფრთხეს მოსარჩელე „ზნეობის“ ყოველისმომცველი განმარტების შესაძლებლობაში ხედავს, რომელიც სამართალშემფარდებელს შესაძლებლობას აძლევს გარიგების მხარეთა ქმედება საზოგადოებაში არსებული მორალური წესებისა და პრინციპების, უფრო ზუსტად კი, მის ცალკეულ ჯგუფებში დამკვიდრებული წესების შესახებ საკუთარი წარმოდგენის შესაბამისად შეაფასოს. აღნიშნულ წესებსა და პრინციპებს, ჩვეულებრივ, არ მიუღწევიათ აბსტრაქტულობის იმ ხარისხისთვის, როდესაც შესაძლებელი იქნება მათი დახასიათება ეთიკურად ნეიტრალურად, ანუ მათი გამიჯვნა ყოვლისმომცველი ეთიკური შეხედულებებისგან ეთიკურად სწორი ქცევის, მართებული ცხოვრების წესის შესახებ. ამგვარი ეთიკურად მიკერძოებული პრინციპებისთვის სამართლებრივი სტატუსის მინიჭება კი, ასევე ქმნის თვითნებობისა და საზოგადოების ერთი ჯგუფის შეხედულებების სხვა ადამიანებისთვის იძულებით თავსმოხვევის საფრთხეს.

41. საქმის არსებითი განხილვისას, მოპასუხის, საქართველოს პარლამენტის წარმომადგენელმა დაადასტურა სამოქალაქო კოდექსის 54-ე მუხლში „ზნეობის“ ცნების ამგვარი განმარტების შესაძლებლობა. საქართველოს პარლამენტის წარმომადგენლის განცხადებით: „მიუხედავად იმისა, რომ ზნეობის ნორმების განმარტება რთულია, კიდევ ერთხელ გავიმეორებ, რომ მოსამართლე საზოგადოების წევრია და კარგად იცნობს საზოგადოების მორალურ ფასეულობებსა და მოთხოვნებს. მან უნდა გაითვალისწინოს ამა თუ იმ სოციალური წრისათვის მნიშვნელოვანი ზნეობრივი წესები. ანტიზნეობრიობის საფუძვლით გარიგების ბათილად აღიარებისათვის მთავარი ის კი არ არის, მოსამართლეს პირადად მიაჩნია ეს გარიგებები ანტიზნეობრივად ან გარიგების ერთ-ერთი მხარე თვლის გარიგებას ამორალურად, არამედ მოსამართლისეული შეფასების საზომი არის ის, თუ როგორ ჩათვლიდა ხალხი ან კონკრეტული სოციალური ჯგუფი ამგვარ გარიგებას“. თუ ამგვარი განმარტება კანონმდებლის ნებას ასახავს, მაშინ ის „ზნეობას“ არა მხოლოდ განმარტავს კონვენციური მორალის მნიშვნელობით, არამედ მოსამართლეს აკისრებს ვალდებულებას განსაზღვროს აღნიშნული მორალური წესები კონკრეტულ საქმეებში და გამოიყენოს ისინი გადაწყვეტილების მიღებისას.

42. „ზნეობის“ განმარტებას მისი ფართო, კონვენციური საზოგადოებრივი მორალის პრინციპების მნიშვნელობით და ამ უკანასკნელი პრინციპებისთვის სამართლებრივი სტატუსის მინიჭებას მნიშვნელოვანი შედეგები გააჩნია. კეთილსინდისიერების პრინციპის ფართო განმარტება საზოგადოებრივი მორალის პრინციპების მიხედვით არა მხოლოდ აფართოებს და, შესაბამისად, ცვლის კეთილსინდისიერების სამართლებრივი პრინციპის შინაარსს, არამედ ცვლის ამ უკანასკნელთა (სამართლებრივი პრინციპების) შინაარსსაც.

43. სამოქალაქო კოდექსის 54-ე მუხლის გამოყენების ერთ-ერთ ნიმუშს წარმოადგენს სესხის ხელშეკრულებით დადგენილი საპროცენტო განაკვეთის ოდენობის ზნეობის საწინააღმდეგოდ და, შესაბამისად, სამოქალაქო კოდექსის 54-ე მუხლის საფუძველზე ბათილად გამოცხადება (საქართველოს უზენაესი სასამართლოს სამოქალაქო საქმეთა პალატის 2015 წლის 6 თებერვლის განჩინება, საქმე №ას-392-369-2014). ასევე, იმ შემთხვევაში, „თუ მხარეთა მიერ დაწესებული პროცენტი მნიშვნელოვნად აღემატება ზოგადად კომერციულ ბანკებსა და მიკროსაფინანსო ორგანიზაციების მიერ დაწესებულ ოდენობას, შესაძლებებლია, ასეთი ნების გამოვლენა ბათილადაც ჩაითვალოს“ (საქართველოს უზენაესი სასამართლოს სამოქალაქო საქმეთა პალატის 2015 წლის 9 თებერვლის გადაწყვეტილება, საქმე №ას -231-216-2014).

44. ამდენად, სამოქალაქო კოდექსის 54-ე მუხლის თანახმად, საზოგადოებაში არსებული მორალური პრინციპები ბათილობის დამოუკიდებელ საფუძველს ქმნის, კანონსაწინააღმდეგოდ აქცევს გარიგების მხარეთა ისეთ ქმედებას, რომელიც საზოგადოებრივი ზნეობის ნორმებთან მოდის წინააღმდეგობაში და მნიშვნელოვან სამართლებრივ შედეგებს წარმოშობს.

45. ასევე საგულისხმოა, რომ მხარეთა მიერ არსებითი განხილვის დროს მოყვანილი არგუმენტები და საერთო სასამართლოს პრაქტიკიდან მოხმობილი მაგალითები მიუთითებენ, რომ „საჯარო წესრიგი“ და „ზნეობა“ ხშირად გააზრებული და გამოყენებულია, როგორც იდენტური შინაარსის მქონე ცნებები, რომლებიც ერთსა და იმავე გარემოებებში წარმოადგენს გარიგების ბათილობის წინაპირობას. უზენაესი სასამართლოს განმარტებით: „...“საჯარო წესრიგის“ ცნება სამოქალაქო კოდექსში მორალურ იმპერატივებთანაა დაკავშირებული. საჯარო წესრიგი ხელს უწყობს ზნეობრივი და სამართლიანი სამოქალაქო ბრუნვის დამკვიდრებას. საჯარო წესრიგის დარღვევით ილახება არა მხოლოდ ვინმეს კერძო ინტერესები, არამედ საჯარო ინტერესები. ეს იმიტომ, რომ საჯარო წესრიგით დაცული სიკეთე საზოგადო ფასეულობისაა და მისი დარღვევა ძირს უთხრის საზოგადოების არსებობის საფუძვლებს“ (საქართველოს უზენაესი სასამართლოს 2016 წლის პირველი მარტის განჩინება, საქმე №ას-15-15-2016, პუნქტი 19).

46. აღნიშნული მსჯელობიდან ნათლად გამომდინარეობს, რომ სამოქალაქო კოდექსის 54-ე მუხლში ცნებები „ზნეობა“ და „საჯარო წესრიგი“ შესაძლოა განმარტებული იყოს იმგვარად, რომ მოიცავდეს არა მხოლოდ კონსტიტუციური და სამართლებრივი წესრიგის ფუნდამენტურ პრინციპებსა და ღირებულებებს, არამედ უფრო ფართო, საზოგადოებაში არსებულ კონვენციურ მორალურ პრინციპებსა და წესებს, რომლებიც შეიძლება ავსებდნენ და ცვლიდნენ ფუნდამენტური კონსტიტუციური და სამართლებრივი პრინციპებისა და ღირებულებების შინაარსს.

47. კერძო სამართალში გარიგების ბათილობის საფუძვლად საჯარო წესრიგი და ზნეობა შეიძლება მოიაზრებოდეს მხოლოდ კონსტიტუციური სისტემისა და მართლწესრიგის ფუნდამენტური პრინციპებისა და ღირებულებების კონტექსტში. შესაბამისად, დაუშვებელია გარიგების ბათილად ცნობა იმ მორალური პრინციპების საფუძველზე, რომელთაც არ მიუღწევიათ ობიექტურობის იმ ხარისხისთვის, რომ საზოგადოებას ისინი კონსტიტუციითა და სამართლის სისტემით სავალდებულოდ ეღიარებინა.

48. „ამორალურობის“ განმარტებისას სასამართლომ არ უნდა იხელმძღვანელოს ამ ცნებების საზოგადოებაში არსებული ცვალებადი მნიშვნელობით. საზოგადოებრივი მორალის ამგვარი განმარტების პირობებში მოსამართლე მიუკერძოებელი განმარტების შესაძლებლობას მოკლებული იქნება. ქმედების ამორალურობის შესაფასებლად პირველ რიგში, აუცილებელია დადგინდეს, ეწინააღმდეგება თუ არა კონკრეტული ქმედება იმ ფუნდამენტურ პრინციპებსა და ღირებულებებს, რომელიც საზოგადოებამ სავალდებულოდ აღიარა კონსტიტუციასა და სხვა ფუნდამენტურ კანონებში მათი მოქცევით. ასევე, უნდა შეფასდეს ამ წინააღმდეგობის შედეგად მოსალოდნელი ან დამდგარი ზიანის ხარისხი.

49. საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის სადავოდ გამხდარი 54-ე მუხლის თანახმად, ბათილია გარიგება, რომელიც „არღვევს კანონით დადგენილ წესსა და აკრძალვებს, ეწინააღმდეგება საჯარო წესრიგს ან ზნეობის ნორმებს“ და ამდენად არის მართლსაწინააღმდეგო და ამორალური. გარდა ამისა, თბილისის საქალაქო სასამართლოს განმარტების თანახმად, ამორალური და შესაბამისად ბათილია გარიგება, რომელიც „ეწინააღმდეგება საზოგადოებაში დადგენილ, გაბატონებულ, საზოგადოების წევრისთვის შესისხლხორცებულ წესებს.“ ამავე გადაწყვეტილებაში ასევე აღნიშნულია, რომ „სახელმწიფო მართლწერიგს უზრუნველყოფს როგორც კანონი, ასევე მორალური ქცევის სტანდარტი.“ გარიგება, რომელიც კანონის შესაბამისია, შესაძლოა გაბათილდეს, თუ ის „სამოქალაქო ბრუნვის სუბიექტთა თანაცხოვრებას აუარესებს“ (თბილისის საქალაქო სასამართლო, 2015 წლის 3 ნოემბერი, საქმე N2/15651-15). ასევე საგულისხმოა, რომ თბილისის სააპელაციო სასამართლოს გადაწყვეტილების თანახმად, გარიგების ამორალურად და მართლსაწინააღმდეგოდ მიჩნევის მიზნებისათვის საკმარისია გარიგების ერთ-ერთი მხარის არამართლზომიერი, ამორალური განზრახვა (თბილისის სააპელაციო სასამართლო, 2014 წლის 15 აპრილი, საქმე N 2ბ/4686-13).

50. ამდენად, სადავო ნორმის საფუძველზე, ბათილობას გარიგების ერთ-ერთი მხარის მიერ მორალური ქცევის სტანდარტის შეუსაბამო, მათ შორის, კეთილსინდისიერების პრინცის დარღვევით დადებული გარიგება განაპირობებს. ამასთან, საქალაქო სასამართლომ ზემოხსენებული გადაწყვეტილებით მიიჩნია, რომ გარიგების ფასის „თვალშისაცემი არაპროპორციულობა ამორალური გარიგების ერთ-ერთი სპეციალური შემთხვევაა“. სადავო ნორმა შესაძლებლობას აძლევს საქმის განმხილველ სასამართლოს დაადგინოს გარიგების პროპორციული ფასი და ამ ფასთან შეუსაბამო გარიგების შედეგად მიღებული სარგებელი „გასაკიცხ ქმედებად“ განსაზღვროს.

51. როგორც წესი, გაუმართლებელი და სახიფათოა კერძოსამართლებრივ ურთიერთობებში სახელმწიფოს ჩარევა, მით უფრო, მისი მხრიდან სამართლიანი ფასის ან სხვა პირობების დადგენა. ცხადია, არ არის გამორიცხული, რომ გარიგება შეიძლება შეიცავდეს ისეთ პირობებს, რომელიც ერთი შეხედვით თავისუფალი ნების შედეგს წარმოადგენს, თუმცა თავისი არსით წინაღმდეგობაში იყოს ადამიანის თავისუფლების, მისი ნების ავტონომიის არსთან, იყოს შეცდომაში შეყვანისა თუ ნდობის ბოროტად სარგებლობის შედეგი. თუმცა, ასეთ შემთხვევაში საჭიროა დადასტურდეს იმ გარემოებების არსებობა, რომელიც ერთმნიშვნელოვნად მიუთითებს გარიგების ერთ-ერთი მხარის იძულებაზე, მის შეცდომაში შეყვანაზე და ა.შ. სამართალშემფარდებლის მიერ ფასის სამართლიანობა შესაძლოა საჭიროებდეს შეფასებას, როდესაც, მაგალითად, ფასი პირდაპირ არ არის მითითებული, არამედ უკავშირდება გარიგებით გათვალსიწინებული სხვა პირობების დადგომას, მომსახურებისა თუ სამუშაოს შესრულებას.

52. ასევე, ბუნდოვანია საკითხი იმის თაობაზე, თუ რაოდენ დიდი უნდა იყოს შეუსაბამობა ფასსა და გასხვისებულ საკუთრებას შორის, რა შემთხვევაში ჩაითვლება, რომ გარიგების ფასი საზოგადოებაში მიუღებელი, ამორალური, საჯარო წესრიგის საწინააღმდეგო და გასაკიცხ ქმედებად უნდა შეფასდეს. ნორმის ამგვარი განუსაზღვრელი ბუნება გაუმართლებლად ფართო დისკრეციას ანიჭებს სამართალშემფარდებელს, ქმნის შეცდომისა ან თვითნებობის საფრთხეს, კითხვის ქვეშ აყენებს კეთილსინდისეირ შემძენის ინტერესებს. მაგალითისთვის, გაურკვეველია, ერთი კერძო პირის მიერ მეორესთვის ძვირადღირებული ქონების ჩუქება, სიმბოლურ ფასად მისი გადაცემა, საბაზრო ღირებულებაზე უფრო დაბალ ფასად გასხვისება ან შეძენა ყველა შემთხვევაში მიუთითებს თუ არა კონტრაჰენტის ამორალურ და მართლსაწინააღმდეგო ქმედებაზე და წარმოშობს თუ არა გარიგების ბათილობას.

53. გარიგების ბთილად ცნობა წარმოადგენს საკუთრების შეზღუდვის ერთ-ერთ ყველაზე მკაცრ ფორმას, იწვევს არა მხოლოდ მესაკუთრის, არამედ გარიგებიდან მომდინარე ყველა სამართლებირივი შედეგის შეცვლას. ამდენად, მხარეთა შორის კანონის მოთხოვნათა დაცვით დადებული ხელშეკრულების ბათილად ცნობა მხოლოდ განსაკუთრებულ შემთხვევებში უნდა იყოს დასაშვები. გარიგების საფუძველზე წამორშობილი სამართლებრივი ან ქონებრივი ვალდებულებები არ შეიძლება იყოს დამოკიდებული სამართალშემფარდებლის პირად მოსაზრებაზე მორალისა და საჯარო წესრიგის შესახებ, ამგვარი გადაწყვეტილება კონსტიტუციიდან გამომდინარე პრინციპებსა და ღირებულებებს უნდა ემყარებოდეს.

54. რიგ შემთხვევებში არაპროპროციული ფასი შეიძლება გახდეს გარიგების ნამდვილობის შეფასების ერთ-ერთი და არა ერთადერთი ძირითადი კრიტერიუმი. ქონების სიმბოლურ ან საბაზროზე გაცილებით ნაკლებ ფასში საკუთრებად გადაცემა შესაძლოა მართლაც იყოს იძულების შედეგი. ამავე დროს, არაპროპროციულად დაბალი ან მაღალი ფასი შეიძლება იყოს ბაზრის მონაწილის მიერ არასწორი კომერციული გათვლის, ან სამეწარმეო საქმიანობის დაგეგმარების, ოპტიმიზაციის ან სხვაგვარი კანონიერი ინტერესის შედეგი. მაგალითად, გარიგების ერთ-ერთი მხარე შეიძლება დაინტერესებული იყოს საკუთრების/ქონების შედარებით დაბალ ფასში გასხვისებითა და შესაბამისი ფინანსური რუსურსების სწრაფი მობილიზებით. სწორედ ამიტომ, გარიგების ბათილად ცნობისთვის მხოლოდ ფასზე მითითება არ არის საკმარისი, შეფასებული და ერთმნიშვნელოვნად დადატურებული უნდა იყოს იძულება, თავისუფალი ნების საწინააღმდეგო ქმედება. ასევე მხედველობაშია მისაღები გარიგების მხარეთა ვინაობა. წინააღმდეგ შემთხვევაში, მხოლოდ არაპროპორციული ფასის საფუძველზე დადებული გარიგების ბათილად ცნობა საფრთხეს შეუქმნის სამოქალაქო ბრუნვას, მხარეთა შორის ნდობას. მით უფრო, რომ გარიგების ფასი ხშირად სუბიექტური შეხედულებებით არის განპირობეული.

55. ამასთან, საყურადღებოა, რომ როგორც საერთო სამართლის, ასევე კონტინენტური სამართლის ქვეყნებისთვის არ არის უცხო გარიგების ბათილად ცნობა, ან მისი გადახედვა ისეთ შემთხვევებში, როდესაც არსებობს აშკარა შეუსაბამობა შეპირებასა და საპირისპირო შეპირებას შორის, ან/და როდესაც გარიგების რომელიმე პირობა, მათ შორის მასში მითითებული ფასი, არის შედეგი განსაკუთრებული გარემოებების და არ შეესაბამება მხარის ნამდვილ და თავისუფალ ნებას, ან განპირობებულია მისი უუნარობით, ნებასუსტობით შეაფასოს გარიგების პირობები.

56. არსებითი განხილვის დროს მოსარჩელის და მოპასუხის მიერ მითითებული იქნა, რომ კონტინენტური ევროპის ქვეყნებისთვის, მათ შორის, გერმანიის და ავსტრიის კანონმდებლობისა და სასამართლო პრაქტიკის თანახმად, გარიგებით გათვალისწინებული აშკარა შეუსაბამობა შეპირებასა და საპასუხო შეპირებას შორის წარმოადგენს გარიგების ბათილობის საფუძველს. მოსარჩელე მხარის მიერ გამახვილებული იქნა ყურადღება იმაზე, რომ გერმანულ სასამართლო პრაქტიკაზე ასევე უთითებს საქალაქო სასამართლოს 2015 წლის 3 ნოემბრის გადაწყვეტილებაც (საქმე N2/15651-15). კერძოდ, მითითებული იქნა Bürgerliches Gesetzbuch (BGB) § 138, რომელიც გარიგების ბათილობას ითვალისწინებს.

57. ცხადია, რომ უცხო ქვეყნის კანონმდებობაზე ან სასამართლო პრაქტიკაზე მითითება არასაკმარისი და შესაძლოა უადგილოც იყოს სადავო ნორმის საქართველოს კონსტიტუციასთან შესაბამისობის სამტკიცებლად. თავისთავად ცხადია ისიც, რომ საკონსტიტუციუო სასამართლო ვერ შეაფასებს უცხო ქვეყნის კანონმდებლობით სამართლებრივი ურთიერთობების მოწესრიგების გონივრულობას. თუმცა, რამდენადაც არსებითი განხილვისას მნიშვნელოვანი ყურადღება დაეთმო გერმანიის ფედერაციული რესპუბლიკის კანონმდებლობასა და პრაქტიკას, რომელსაც მხარეთა აზრით შესაძლოა ეფუნებოდეს სადავო ნორმის საფუძველზე ჩამოყალიბებული პრეცედენტი, მიზანშეწონილად მივიჩნევთ გავაანალიზოთ მითითებული საკანონმდებლო ნორმების შინაარსი.

58. საყურადღებოა საქალაქო სასამართლოს ხსენებულ გადაწყვეტილებაში (საქმე N2/15651-15) მოყვანილი მსჯელობა, რომლის თანხმად “თვალშისაცემი არაპროპორციულობა არის ერთ-ერთი ობიექტური ფაქტობრივი შემადგენლობა, რომელსაც შეიძლება ეხებოდეს სარგებლის მიღების განზრახვა სამოქალაქო კოდექსის 54-ე მუხლის მიზნებიდან გამომდინარე, მას აქვს მტკიცების ფუნქცია, რომელიც ადასტურებს სარგებლის მიმღების გასაკიცხ საქციელს. ასეთ დამოკიდებულებას სასამართლო პრაქტიკასა და იურიდიულ მეცნიერებაში საფუძვლად უდევს ის ემპირიული მსჯელობა, რომ „უჩვეულო“ მომსახურებას, როგორც წესი, არ სთავაზობენ იძულების ან სხვა ნეგატიური გარემოებების არსებობის გარეშე და სარგებლის მიმღებიც აცნობიერებს ამ რეალობას“. ამ შემთხვევაში გადაწყვეტილებაში სწორედ გერმანულ სასამართლო პრაქტიკაზე ხდება მითითება (BGH v. 19.01.2001-V ZR 437/99- BGHZ 146, 298-310).

59. გერმანული სამართლის ნორმის (Bürgerliches Gesetzbuch (BGB) §138 Sittenwidriges Rechtsgeschäft https://www.gesetze-im-internet.de/bgb/__138.html) და სასამართლო პრაქტიკის თანახმად, გარიგება რომელიც ეწინააღმდეგება ზნეობის წესებს არის ბათილი. საყურადღებოა ავსტრიის სამოქალაქო კოდექსიც (§ 879 of the Austrian ABGB, http://www.jusline.at/879_ABGB.html). თუმცა, ორივე შემთხვევაში, საკანონმდებლო ნორმები შეიცავენ დამატებით მითითებებს, რომლებიც განსაზღვრავენ აღნიშნული ნორმების შესაძლო გამოყენების არეალსა და სავარაუდო საფუძვლებს. ასე მაგალითად, Bürgerliches Gesetzbuch (BGB) §138-ე მუხლის მეორე ნაწილი ადგენს: კერძოდ, ბათილია გარიგება, რომლის საფუძველზე პირი სხვა პირის გაჭირვების, გამოუცდელობის, საღი აზრის ნაკლებობის ან ნების მნიშვნელოვანი სისუსტის გამო, თავისთვის ან მესამე მხარისთვის, რაიმე შესრულების სანაცვლოდ იღებს ქონებრივ სარგებელს ან მის დაპირებას, რომელიც აშკარად არაპროპორციულია შესრულებისა.

60. ასევე საყურადღებოა, რომ ზოგიერთი უცხო ქვეყნის სასამართლო პრაქტიკის თანახმად, გარიგება შეიძლება იყოს ბათილი, თუ შესრულებასა და საპირისპირო შესრულებას შორის აშკარა შეუსაბამობა არსებობს და, ამავე დროს, სახეზეა მინიმუმ ერთი დამატებითი გარემოება, რომელიც ხელშეკრულებას ობიექტური და სუბიექტური ნიშნების შეჯამების შედეგად ამორალურად წარმოაჩენს. მაგალითად, როდესაც პირი გარიგებიდან იღებს სარგებელს, რადგან მეორე მხარე მხოლოდ გარემოებათა იძულების პირობებში დათანხმდა მისთვის არახელსაყრელ ხელშეკრულებას, რაც შეფასების უნარის ნაკლით ან მნიშვნელოვანი ნების სისუსტით იყოს გამოწვეული (Senatsurt. v. 24. Mai 1985, V ZR 47/84, WM 1985, 1269, 1270; v. 3. Juli 1992, V ZR 76/91, WM 1992, 1916, 1918).

61. საყურადღებოა, რომ მოპასუხის მიერ საქმის არსებითი განხილვის დროს, ისევე როგორც საქალაქო სასამართლოს ზემოხსენებულ გადაწყვეტილებაში, მითითებულია უცხო ქვეყნების სასამართლო პრაქტიკიდან მომდინარე მაგალითები, რომლებიც ამორალური გარიგების სტანდარტებს ადგენს. აღნიშნული მაგალითები შეიძლება რელევანტური იყოს იმდენად, რამდენადაც მოპასუხე მიიჩნევს, რომ საქართველოს სამოქალაქო კოდექსით გათვალისწინებული სადავო ნორმაც მსგავს სტანდარტებს შეიცავს. ერთ-ერთი მაგალითის თანახმად, ბათილად იქნა ცნობილი გარიგება, რომლითაც გარიგების ერთმა მხრემ, ასაკოვანმა პირმა მიწის ნაკვეთის შეფასება და მისი გასხვისება ნაკვეთის საბაზრო ღირებულებაზე დაახლოებით ორჯერ უფრო იაფად მოახდინა. ამგვარი გარიგება უჩვეულო (არაორდინალური) შეპირებად იქნა მიჩენული.

62. თუმცა, უნდა აღინიშნოს, რომ ძალზედ სახიფათოა აღნიშნული მაგალითებით დადგენილი სტანდარტის „ბრმად“ გადმოტანა და მისადაგება საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის საფუძველზე დავების გადაწყვეტისას. აქ მნიშვნელოვანია შეფასდეს გარიგების დადების ეტაპზე იყო თუ არა უძრავი, მატერიალური ან არამატერიალური ქონების ბაზარი სათანადოდ განვითარებული, არსებობდა თუ არა ხანგრძლივი დროის განმავლობაში დამკვიდრებული, ჩამოყალიბებული ფასი. სხვაგვარად არასწორი და ზოგჯერ შეუძლებელიც შეიძლება იყოს იმის განსაზღვრა, წარმოადგენს თუ არა გარიგების პირობა, მისი ფასი უჩვეულო ან არაორდინალურ პირობას.

63. ზემოთ მოყვანილ მაგალითებში ასევე საყურადღებოა ის გარემოებაც, რომ გარიგების (რომლითაც მიწის ნაკვეთის გასხვისება ხდებოდა) ერთ-ერთ მხარეს ასაკოვანი პირი, ხოლო მეორე მხარეს უძრავი ქონებით მოვაჭრის ადვოკატი წარმოადგენდა. ამდენად, შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ საკუთრების გასხვისება საბაზრო ფასზე ორჯერ უფრო იაფად ამორალურად იქნეს მიჩნეული იმდენად, რამდენადაც ასეთი გარიგება მიანიშნებს დაზარალებული მხარის, ასაკოვანი პირის უუნარობაზე შეაფასოს გარიგების პირობა - გარიგების ფასი, მაშინ როდესაც მეორე მხარე ბევრად უფრო გამოცდილი იყო უძრავი ქონების ტრანზაქციებთან დაკავშირებით. საყურადღებოა, რომ სწორედ შეფასების უნარის ნაკლზე, როგორც შეფასების ერთ-ერთ კრიტერიუმეზე მიანიშნებს გერმანული სასამართლოც (Senatsurt. v. 24. Mai 1985, V ZR 47/84, WM 1985, 1269, 1270; v. 3. Juli 1992, V ZR 76/91, WM 1992, 1916, 1918).

64. შეიძლება განვიხილოთ სხვა ჰიპოთეტური მაგალითებიც, როგორიცაა პაციენტსა და სამედიცინო დაწესებულებას (ექიმს) შორის ურთიერთობა. იმ შემთხვევაში, თუ სამედიცინო მომსახურების სანაცვლოდ პაციენტს არაგონივრულად მაღალი, შეუსაბამო ფასის გადახდას აიძულებენ, ასეთი გარიგება შესაძლოა ბათილი იყოს, ვინაიდან ამგვარ ურთიერთობებში პაციენტი არამხოლოდ აშკარად „სუსტ“ და ნაკლებად გამოცდილ მხარეს წარმოადგენს, არამედ ასევე მძიმე მდგომარეობაში იმყოფება, რაც მისი მხრიდან გარიგების პირობის სათანადო შეფასების შესაძლებლობას გამორიცხავს. მსგავსი დასკვნის გაკეთება შეიძლება ბანკის და კლიენტის ურთიერთობებზე, როდესაც კლიენტი სტანდარტულ პირობებს თანხმდება და შემდეგ გამოუვალ მდგომარეობაში აღმოჩნდება. ასეთ შემთხვევაშიც სამართლებრივ დაცვას ბაზრის „სუსტი მხარე“ იმსახურებს, რამდენადაც აშკარად არაგონივრულ პირობებზე დათანხმება მისი მხრიდან განსჯის უნარის ნაკლზე შეიძლება მიუთითებდეს.

65. თუმცა „სუსტი მხარის“ ლეგიტიმური ინტერესების დაცვაზე მსჯელობა, შესაძლოა, უადგილო იყოს, როდესაც გარიგება ბაზრის თანაბარუნარიან და თანაბარუფლებიან მხარეებს შორის არის დადებული. კომერციულ ბანკსა და მსხვილ კომპანიას შორის, ან თანაბარი საბაზრო ძალის მქონე სუბიეტებს შორის დადებული გარიგება ავტომატურად ვერ შეფასდება იმავე კრიტერიუმებით, როგორითაც შეფასდებოდა ბაზარზე აშკარად „დომინანტ“ და „სუსტ მხარეს“ შორის დადებული გარიგება. ასეთი გარიგება ვერ იქნება გამოუცდელობის, განსჯის უნარის ნაკლებობის ან ნების მნიშვნელოვანი სისუსტის შედეგი. ცხადია ეს არ გამორიცხავს თანაბრი საბაზრო ძალის მქონე სუბიეტს შორის დადებული გარიგების ბათილობას, როდესაც ფასი ან სხვა პირობა შეცდომით, მოტყუებით, იძულებით ან სხვა მსგავსი გარემოებით არის გამოწვეული. არ არის გამორიცხული, რომ მდიდარი საბაზრო ურთიერთობების გამოცდილების მქონე სუბიექტი შეცდომაში იქნეს შეყვანილი, მოტყუებული ან ზეწოლის შედეგად დათანხმდეს გარიგების პირობებს. ასეთ შემთხვევაში გარიგების მეორე მხარის ვინაობას არ აქვს მნიშვნელობა, გარიგება ბათილად უნდა იქნეს ცნობილი, ვინაიდან გამოირიცხება გარიგებისთვის აუცილებელი წინაპირობა - თავისუფალი ნება. თუმცა, ბაზარზე მოქმედი მსხვილი კომპანია, მდიდარი გამოცდილების მქონე სუბიექტი ვერ მოითხოვს გარიგების ბათილობას მისი ამორალურობის გამო, როდესაც მეორე მხარე ბაზრის მონაწილე „სუსტი მხარეა“.

66. მივიჩნევთ, რომ საბაზრო ურთიერთობების „სუსტი მხარის“ დაცვის საჭიროება, მისთვის დამატებითი სამართლებრივი გარანტიების ხელმისაწვდომობის უზრუნველყოფა კანონმდებლის ლეგიტიმურ მიზანს წარმოადგენს. კონსტიტუციით დადგენილი წესრიგი მოითხოვს, რომ დაცული იყოს საბაზრო ურთერთობების (კერძოსამართლებრივი ურთიერთობების) „სუსტი მხარე“, რათა არ მოხდეს მისი იძულება თავისუფალი ნების საწინააღმდეგოდ მიიღოს გადაწყვეტილება. კანონმდებელი უფლებამოსილია „სუსტი მხარის“ დაცვის მიზნით მიიღოს სავალდებულო შინაარსის ნორმები, რომელიც შეამცირებს სუსტ მდგომარეობაში აღმოჩენილი პირის გამოუცდელობის, იძულების, განსჯის უუნარობის გამო საკუთრების დაკარგვის საფრთხეს. გარიგების პირობებზე ფორმალურმა თანხმობამ არ უნდა დაჩრდილოს (გადაფაროს) გარემოებები, რომელიც შესაძლოა გარიგების „სუსტი მხარის“ ნების ნაკლებობაზე მიუთითებდეს. ამავე დროს, სადავო ნორმის საფუძველზე თანაბარი საბაზრო ძალაუფლების სუბიექტებს შორის დადებული გარიგების ბათილად ცნობა წინააღმდეგობაში მოდის არამხოლოდ „სუსტი მხარის“ დაცვის ლეგიტიმურ მიზანთან, არამედ ასევე საფრთხეს უქნის საბაზრო ურთიერთობების სტბილურობას, შესაძლოა წაახალისოს ბაზრის მონაწილეთა არაკეთილსინდისერი ქცევა.

67. გარიგება, რომელიც პირის რთული, გამოუვალი მდგომარეობით არის განპირობებული, მართლსაწინააღმდეგოა თავისი არსით. შეუსაბამოა კონსტიტუციით დადგენილ ნორმებთან და პრინციპებთან, წინააღმდეგობაში მოდის კონსტიტუციით დადგენილ წესრიგთან ისეთი გარიგება, როდესაც ხელშემკვრელი მხარე თავად ხელშეკრულებაზე თანხმობას არა რაციონალური მოსაზრებებით, არამედ ზეწოლის, იძულების შედეგად თანხმდება. გარიგების მხარეებს რეალური შესაძლებლობა უნდა ჰქონდეთ განსაზღვრონ გარიგების პირობები, მისი ფასი და შინაარსი სახელმწიფოსგან ჩარევის გარეშე, გარდა ისეთი შემთხვევებისა, როდესაც არსებობს გარემოებები, რომელიც აშკარად და დასაბუთებულად მიუთითებს, რომ ფასზე, ან გარიგების რაიმე სხვა პირობაზე შეთანხმება არ იყო მხარეთა თავისუფალი ნების გამოვლინების შედეგი.

68. აღსანიშნავია, რომ შეძლებისდაგვარად მკაფიო და განჭვრეტადი უნდა იყოს კრიტერიუმები, რომლებიც გარიგების ბათილობის საფუძველს ქმნის და როდესაც სახელმწიფო, გარიგების „სუსტი მხარის“ დაცვის მიზნით, საბაზრო ურთიერთობებში ერევა. თავის მხრივ, სამართალშემფარდებელი განსაკუთრებული სიფრთხილით უნდა ეკიდებოდეს იმ ნორმების გამოყენებას, რომელიც „სუსტი მხარის“ დაცვის მიზნით გარიგების პირობების შეცვლას, გადახედვას ან ბათილობას იწვევს. მაგალითად, ნებისმიერი გარემოება, რომელიც გარიგების მხარის რთულ ფინანსურ მდგომარეობაზე მიუთითებს, არ შეიძლება გაიგივებული იქნეს „გამოუვალ მდგომარეობასთან“, ხოლო პირი, რომელიც კერძოსამართლებრივ ურთიერთობებს საკუთარი ფინანსური მდგომარეობის გამოსწორების მიზნით ამყარებს, იღებს სესხს ან კისრულობს ვალდებულებების შესრულებას ხელშეკრულების მეორე მხარის მიმართ და სათანადოდ იაზრებს გარიგებით მასზე დაკისრებულ ვალდებულებებს, ავტომატურად ვერ ჩაითვლება „სუსტ მხარედ“. მხარეები არ უნდა იყვნენ მუდმივი საფრთხის ქვეშ, რომ მიწოდებულ მომსახურებაში ან საქონელში მათ მიერ გადახდილმა ფასმა შეიძლება გარიგება არარად აქციოს მხოლოდ იმიტომ, რომ გარიგების ერთ-ერთი მხარე შეუსაბამოდ დაბალ ან მაღალ ფასზე მითითებით მოითხოვს გარიგების ბათილობას.

69. აღსანიშნავია, რომ სადავო ნორმა იმპერატიულ მოთხოვნას შეიცავს - ნებისმიერი გარიგება, რომელსაც სამართალშემფარდებელი საჯარო წესრიგის, ზნეობის შეუსაბამოდ მიიჩნევს, იწვევს ბათილობას, მაშინაც კი, თუ შესაძლებელია გამოყენებულ იქნეს ბათილობაზე ნაკლებად მკაცრი შეზღუდვა. არ გამორიცხება, რომ რიგ შემთხვევებში საჯარო წესრიგის, ზნეობისა და მორალის, მართლწესრიგის საწინააღმდეგოდ დადებული გარიგების ეჭვქვეშ დაყენება გამართლებული შეიძლება იყოს კონსტიტუციით დაცული ლეგიტიმური მიზნების, უფლებებისა და ღირებულებების უზრუნველსაყოფად. თუმცა, სადავო ნორმის იმპერატიული ხასიათი გამორიცხავს ჩარევის უფრო მსუბუქ ფორმას, შეუძლებელს ხდის, მაგალითად, გარიგების ძალადაკარგულად გამოცხადებას ან მის ნაწილობრივ ბათილად ცნობას, როდესაც ნაკლებად მკაცრი ჩარევით შესაძლებელია ლეგიტიმური მიზნის მიღწევა.

70. ხელშეკრულება შეიძლება იყოს ბათილად მიჩნეული, როდესაც ის ნამდვილი ნების საწინააღმდეგოდ, იძულებით, პირის გამოუვალ მდგომარეობაში ჩაყენების ან სხვა მსგავსი გარემოებების შედეგად არის დადებული. ასეთი გარიგება არ შეესაბამება კონსტიტუციით დადგენილ მართლწესრიგს, წინააღმდეგობაში მოდის ადამიანის ღირსებასთან, მის ავტონომიასთან. თუმცა, როდესაც საეჭვო ან სადავო ხდება ხელშეკრულების ერთ-ერთი პირობა, მათ შორის მისი ფასი, ეს ავტომატურად არ უნდა გახდეს მთლიანად ხელშეკრულების ბათილად ცნობის საფუძველი. ასე მაგალითად, ხელშეკრულების ერთ-ერთი მხარე ფინანსურმა, მატერიალურმა მდგომარეობამ შეიძლება „აიძულოს“ დადოს გარიგება, ან დათანხმდეს კონკრეტულ პირობას, რომელსაც ის არ დათანხმდებოდა ასეთი რთული მატერიალურ-ფინანსური მდგომარეობის არარსებობის შემთხვევაში. იმ შემთხვევაშიც კი, თუ გარიგების შედეგად მომდინარე ფინანსური ვალდებულებები ან გადახდილი ფასი იმდენად დიდი ან მცირეა, რომ კონსტიტუციით დაცულ საკუთრების უფლებას არსებითად ზღუდავს ან არარად აქცევს მას, ის შესაძლოა წარმოშობდეს ფასის კორექტირების ვალდებულებას და ავტომატურად არ უნდა იწვევდეს გარიგების ბათილობას.

71. ამდენად, სამართლებრივი ურთიერთობების ეჭვქვეშ დასაყენებლად მხედველობაშია მისაღები გარიგების მხარის ვინაობა, წარმოადგენს თუ არა ის გარიგების „სუსტ მხარეს“. გარიგების საგანი ან მისი პირობა შესაძლოა წარმოადგენდეს კონსტიტუციური მართლწესრიგისა და ზნეობის საწინააღმდეგო ქმედებას, როდესაც შესრულებასა და საპირისპირო შესრულებას შორის განსაკუთრებით უხეში შეუსაბამობა განპირობეულია გარიგების მხარის ნების სისუსტით, მისი უუნარობით შეაფასოს გარიგების პირობები. როდესაც გარიგების მხარეები თავისუფალი ბაზრის თანაბარუფლებიანი, თანაბარი საბაზრო ძალაუფლების მქონე სუბიექტები არიან, ნაკლებად სავარაუდო და, რიგ შემთხვევაში ერთმნიშვნელოვნად გამორიცხულია, რომ მხარეები შეფასების უნარის ან მნიშვნელოვანი ნების სისუსტის გამო დათანხმდნენ გარიგებას.

72. მხოლოდ გარიგების ფასზე მითითება არასაკმარისია იმისთვის, რომ ეჭვქვეშ დადგეს გარიგების კანონიერება, მისი შესაბამისობა მართლწესრიგთან, კონსტიტუციით გათვალისწინებულ მოთხოვნებთან, მათ შორის, ადამიანის ღირსების, მისი ნების ავტონომიის პატივისცემის ვალდებულებასთან, რომელიც საზოგადოებრივი ზნეობის და მართლწესრიგის საფუძველს წარმოადგენს. გარიგების პირობები, მასთან დაკავშირებული გარემოებები უნდა მიუთითებდეს რაიმე ისეთ ხარვეზზე, რომელიც მართლწესრიგისა და ზნეობის კონსტიტუციით დაცულ ღირებულებებს ეწინააღმდეგება, მათ შორის, საეჭვოს გახდიდა გარიგების მხარეთა თავისუფალ ნებას დაემყარებინათ კერძოსამართლებრივი ურთიერთობები.

73. ზემოხსენებული გარემოებების გათვალისწინებით, სამოქალაქო კოდექსის 54-ე მუხლით გათვალისწინებული ტერმინები - „საჯარო წესრიგი“ და „ზნეობის ნორმები“ არ შეესაბამება საქართველოს კონსტიტუციის 21-ე მუხლის მოთხოვნებს, რადგან ისინი ითვალისწინებენ თანაბარი საბაზრო ძალის მქონე სუბიექტებს შორის დადებული გარიგების ბათილობის შესაძლებლობას შეპირებისა და საპირისპირო შეპირების შეუსაბამობის (არაპროპორციული ფასის) გამო.

გ) საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 54-ე მუხლის სადავო ნორმატიული შინაარსი და მისი განმარტების ფარგლები

74. არ ვეთანხმებით სასამართლოს გადაწყვეტილებაში განვითარებულ მსჯელობას იმის თაობაზე, რომ სამოქალაქო კოდექსის 54-ე მუხლს ის ნორმატიული შინაარსი არ გააჩნია, რომელიც მოსარჩელეს არაკონსტიტუციურად მიაჩნია (II-79).

75. მოსარჩელე მხარის მოთხოვნა სამოქალაქო კოდექსის 54-ე მუხლის სადავო ნორმატიული შინაარსის თაობაზე თავად გადაწყვეტილებაშია მითითებული. კერძოდ, მოსარჩელისთვის არაკონსტიტუციურია სადავო ნორმების ერთ-ერთი ნორმატიული შინაარსი. მოსარჩელის მტკიცებით, ნორმის არაკონსტიტუციურობის ცხად გამოხატულებას წარმოადგენს ზნეობის საწინააღმდეგოდ გარიგების მიჩნევა, როდესაც გარიგების ფასის დისპროპორციას აქვს ადგილი. თუ მოსამართლე ფასს ჩათვლის არაპროპორციულად, მას შეუძლია ამ გარემოების გამო ჩათვალოს ზნეობის ნორმები დარღვეულად, ხოლო გარიგება - ბათილად. ამდენად, მოსარჩელე სადავო ნორმის ხსენებულ ნორმატიულ შინაარსს კონსტიტუციის საწინააღმდეგოდ მიიჩნევს,

76. საკონსტიტუციო სასამართლო, ახდენს რა გადაწყვეტილებაში მოსარჩელის მოთხოვნის იდენტიფიცირებას ნორმის ნორმატიული შინაარსის შესახებ, იმავდროულად, არ ამოწმებს მის კონსტიტუციურობას იმ საფუძვლით, რომ ნორმა უკვე განმარტებულია უზენაესი სასამართლოს მიერ. გვსურს აღვნიშნოთ, რომ საკონსტიტუციო სასამართლო, კონსტიტუციის შესაბამისად, ვალდებულია საკონსტიტუციო კონტროლი განახორციელოს მაშინაც კი, როცა სადავო ნორმის შინაარსი უზენაესი სასამართლოს მიერ განმარტებულია, მით უფრო იმ პირობებში, როდესაც უზენაესი სასამართლო არაერთხელ ცვლის მის მიერ დადგენილ პრაქტიკას.

77. გადაწყვეტილებაში (II-75,78,79) მოყვანილია ამონარიდი საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2015 წლის 4 მარტის N1/2/552 გადაწყვეტილებიდან საქმეზე „სს „ლიბერთი ბანკი“ საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, იმის სამტკიცებლად, რომ (ა) სადავო ნორმის განმარტებისას საკონსტიტუციო სასამართლო მხედველობაში იღებს საქართველოს საერთო სასამართლოების პრაქტიკას, (ბ) არასწორი იქნება საქართველოს რომელიმე სასამართლომ, მათ შორის საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ მოცემულ სადავო შემთხვევაში არაგონივრულად მიიჩნიოს უზენაესი სასამართლოს განმარტება და (გ) საკონსტიტუციო სასამართლო ვალდებულია გაიზიაროს უზენაესი სასამართლოს დიდი პალატის მიერ გაკეთებული სადავო ნორმის განმარტება. მიგვაჩნია, რომ ამგვარი მიდგომა საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ მისივე პრეცედენტის არასწორ აღქმას ეფუძნება. საკონსტიტუციო სასამართლოს არ უთქვამს, რომ ის ყოველგვარი გადამოწმების გარეშე მიიღებს საერთო სასამართლოს მიერ დადგენილ სადავო ნორმის ნორმატიულ შინაარსს. საკონსტიტუციო სასამართლოსთვის ნორმის ნორმატიული შინაარსის კონსტიტუციურობის შესამოწმებლად, რა თქმა უნდა, მნიშვნელობა აქვს თუ როგორია მისი გამოყენების პრაქტიკა. ნორმა, შესაძლოა, გარეგნულად სრულიად „უწყინარი“ იყოს, თუმცა, ასევე შესაძლოა, სწორედ პრაქტიკაში გამოყენების შედეგი ქმნიდეს მისი არაკონსტიტუციურად მიჩნევის საფუძვლებს. ამდენად, საერთო სასამართლოს პრაქტიკა საკონსტიტუციო სასამართლომ უნდა შეაფასოს იმ კუთხით, თუ რამდენად შეიცავს ნორმა თავის თავში იმგვარ რესურსს, რომ ნორმაშემფარდებლის მხრიდან პრაქტიკაში მოხდეს მისი კონსტიტუციის საწინააღმდეგოდ გამოყენება. სასამართლო პრეცედენტის სრულყოფილად შეფასების მიზნით, დამატებით მოვახდენთ ციტირებას ამ გადაწყვეტილებიდან. სასამართლომ აღნიშნა ასევე: „საკონსტიტუციო სასამართლო, როგორც წესი, იღებს და იხილავს საკანონმდებლო ნორმას სწორედ იმ ნორმატიული შინაარსით, რომლითაც იგი საერთო სასამართლომ გამოიყენა. თუმცა ამ ზოგადი წესიდან შეიძლება რამდენიმე გამონაკლისი არსებობდეს, მათ შორის, როდესაც საკონსტიტუციო სასამართლო დარწმუნდება, რომ ერთი და იგივე ინსტანციის სასამართლოს მიერ გაკეთებული განმარტებები წინააღმდეგობრივია. ასეთ შემთხვევაში ვერ ჩაითვლება, რომ საერთო სასამართლოს მიერ სადავო ნორმის შინაარსი საბოლოოდ განისაზღვრა. ნორმის განმარტების არაერთგვაროვანი პრაქტიკა შესაძლოა ასევე ნორმის ბუნდოვანებაზე და მის არაკონსტიტუციურობაზეც მიუთითებდეს. გარდა ამისა, გამონაკლის შემთხვევაში, საკონსტიტუციო სასამართლო ასევე უფლებამოსილია, არ მიიღოს საერთო სასამართლოს მიერ შემოთავაზებული განმარტება, თუ ის აშკარად არაგონივრულია“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2015 წლის 4 მარტის N1/2/552 გადაწყვეტილება საქმეზე „სს „ლიბერთი ბანკი“ საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-16).

78. როგორც საკონსტიტუციო სასამართლო მიუთითებს, საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის სადავო 54-ე მუხლთან დაკავშირებით არსებობს საქართველოს უზენაესი სასამართლოს დიდი პალატის განმარტება, რომელიც მოცემულია უზენაესი სასამართლოს დიდი პალატის 2017 წლის 2 მარტის გადაწყვეტილებაში საქმეზე Nას-664-635-2016 (კასატორები - ლევან ყარამანაშვილი, გიორგი ყარამანაშვილი, შპს „ტელეკომპანია საქართველო“, ნინო ნიჟარაძე, შპს „ჰაიდელბერგცემენტ ჯორჯია“ (მოპასუხეები), მოწინაღმდეგე მხარე - ქიბარ ხალვაში, შპს „პანორამა“ (მოსარჩელეები)). უზენაესი სასამართლოს ხსენებულ გადაწყვეტილებაში აღნიშნულია, რომ სამოქალაქო კოდექსის 54-ე მუხლს ავტონომიური ფუნქცია არ გააჩნია, ის დეფინიციურია და კონკრეტულ სამართლებრივ შედეგს არ ითვალისწინებს. მხარეთა შორის გაფორმებული ხელშეკრულებების ამორალურად, ზნეობის საწინააღმდეგოდ, გასაკიცხ ქმედებად მიჩნევა ნასყიდობის ფასის არაადეკვატურობის გამო არადამაჯერებელია, რადგანაც ეწინააღმდეგება სამოქალაქო ბრუნვის პრინციპებს (საქართველოს უზენაესი სასამართლოს დიდი პალატის 2017 წლის 2 მარტის გადაწყვეტილება საქმეზე Nას-664-635-2016; პუნქტი 208).

79. საქართველოს უზენაესი სასამართლოს დიდი პალატის 2017 წლის 2 მარტის გადაწყვეტილებაში საქმეზე Nას-664-635-2016 მითითებულია, რომ „საკასაციო სასამართლოს განხილვის საგანია შპს „სამაუწყებლო კომპანია“ „რუსთავი 2“-ის ... სადავო წილებზე მოსარჩელეთა საკუთრების უფლების აღდგენის კანონიერება“ (პუნქტი 183). როგორც ვხედავთ, საკასაციო სასამართლოს განხილვის საგანი სამაუწყებლო კომპანია „რუსთავი 2“-ს უკავშირდება. ხსენებული ტელეკომპანია წარმოადგენს ასევე მხარეს საკონსტიტუციო სასამართლოში იმ დავაში, რომელზეც გამოტანილია წინამდებარე გადაწყვეტილება საქმეზე „შპს „სამაუწყებლო კომპანია რუსთავი 2“ და შპს „ტელეკომპანია საქართველო“ საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“. აღნიშნულის გათვალისწინებით, იმ პირობებში, როდესაც სამოქალაქო კოდექსის სადავო 54-ე მუხლის ნორმატიული შინაარსის შესახებ საერთო სასამართლოების მრავალწლიანი პრაქტიკა საკასაციო სასამართლოს მიერ იცვლება, საკონსტიტუციო სასამართლოს მხრიდან, მოსარჩელის საქმეზე სადავო ნორმის შინაარსის შეცვლის მიუხედავად, უნდა შეფასებულიყო საკითხი, თუ რამდენად გამოეცალა სადავო ნორმას უზენაესი სასამართლოს დიდი პალატის მიერ კონსტიტუციურ დავაზე მოსარჩელის მიერ იდენტიფიცირებული ნორმატიული შინაარსი და რამდენად ერთგვაროვანია სასამართლო პრაქტიკა, მიუხედავად საკასაციო სასამართლოს დიდი პალატის მიერ გაკეთებული განმარტებისა.

80. საკონსტიტუციო სასამართლოსთვის ცხადია, რომ კონკრეტულ შემთხვევაში სადავო ნორმატიული შინაარსი არის არა ჰიპოთეტური ან მოსარჩელის მიერ შემოთავაზებული არაგონივრული განმარტების შედეგი, არამედ ეფუძნება მინიმუმ ორი ინსტანციის სასამართლოს მიერ მიღებულ გადაწყვეტილებას. საკონსტიტუციო სასამართლომ სწორედ ამ ნორმატიულ შინაარსზე იმსჯელა ორჯერ არსებითი განხილვის ფორმატში და, შესაბამისად, მას უნდა შეეფასებინა გასაჩივრებული და არსებითად განსახილველად მიღებული სადავო ნორმის კონსტიტუციურობის საკითხი. უზენაესი სასამართლოს მიერ სადავო ნორმის ახლებური განმარტება არ არის საკმარისი საფუძველი იმისათვის, რათა, თუნდაც ეფექტიანი საკონსტიტუციო კონტროლის მიზნებისთვის, საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ არ გააკეთდეს სამოქალაქო კოდექსის 54-ე მუხლის სადავო ნორმატიული შინაარსის შეფასება.

81. საყურადღებოა ის გარემოება, რომ არსებობს საერთო სასამართლოების არა ერთი გადაწყვეტილება, რომელიც სადავო ნორმას მსგავსი, ზოგჯერ კი საპირისპირო შინაარსითაც იხილავს. სახეზეა იმის პრეცედენტებიც, რომ უზენაესი სასამართლო თავად ცვლის პრაქტიკას, საკუთარ მიდგომას, განსახვავებული შინაარსით აფასებს ნორმებს ან უბრუნდება ძველ პრაქტიკას.

82. მაგალითისათვის, სამაუწყებლო კომპანია „რუსთავი 2“-ის საქმეზე გამოტანილი გადაწყვეტილების შემდეგ (2017 წლის 02 მარტი), საქართველოს უზენაესმა სასამართლომ მსგავსი კატეგორიის საქმეზე 2017 წლის 28 აპრილს მიიღო განჩინება (საქმე Nას-224-213-2017), რომლიც უზენაესი სასამართლოს დიდი პალატის 2017 წლის 02 მარტის გადაწყვეტილებისგან განსხვავებულად განმარტავდა სამოქალაქო კოდექსის 172-ე, 408-ე, 992-ე და 998-ე მუხლების არსს, მათი გამოყენების საფუძველსა და, შესაბამისად, ხანდაზმულობის ვადების ათვლას.

83. კერძოდ, სამაუწყებლო კომპანია „რუსთავი 2“-ის საქმეზე გადაწყვეტილებაში აღნიშნულია, რომ მოთხოვნის დაკმაყოფილება შესაძლებელია სამოქალაქო კოდექსის 992-ე, 998-ე და 408-ე მუხლების (დელიქტი) საფუძველზე (საქართველოს უზენაესი სასამართლოს დიდი პალატის 2017 წლის 2 მარტის გადაწყვეტილება საქმეზე Nას-664-635-2016; პუნქტები 197-198). დიდი პალატა აგრეთვე მიუთითებს, რომ მოთხოვნის დაკმაყოფილება შესაძლებელია სამოქალაქო კოდექსის 172-ე მუხლის (ვინდიკაცია) საფუძველზეც (საქართველოს უზენაესი სასამართლოს დიდი პალატის 2017 წლის 2 მარტის გადაწყვეტილება საქმეზე Nას-664-635-2016; პუნქტები 217-218). უზენაესი სასამართლო უთითებს, რომ მოცემულ შემთხვევაში სახეზეა მოთხოვნის საფუძველთა კონკურენცია და სასამართლო ასეთ დროს ვალდებულია გამოიყენოს ერთ-ერთი საფუძველი (საქართველოს უზენაესი სასამართლოს დიდი პალატის 2017 წლის 2 მარტის გადაწყვეტილება საქმეზე Nას-664-635-2016; პუნქტი 220).

84. უზენაესი სასამართლოს დიდი პალატა უთითებს, რომ სამაუწყებლო კომპანია „რუსთავი 2“-ის საქმეში სასარჩელო მოთხოვნის სამართლებრივ საფუძვლად იყენებს სამოქალაქო კოდექსის 992-ე, 998-ე და 408-ე მუხლებს (საქართველოს უზენაესი სასამართლოს დიდი პალატის 2017 წლის 2 მარტის გადაწყვეტილება საქმეზე Nას-664-635-2016; პუნქტები 189, 192), თუმცა, არ განმარტავს, რატომ გამორიცხა მოცემულ შემთხვევაში მის მიერვე მოხმობილი 172-ე მუხლის გამოყენების შესაძლებლობა. ამ საკითხის დასაბუთება მნიშვნელოვანია, რადგან აღნიშნული ორი საფუძველი მოთხოვნების დასაკმაყოფილებლად სხვადასხვა ხანდაზმულობის ვადასა და განსხვავებული წინაპირობების არსებობას ითვალისწინებს. იმის გათვალისწინებით, რომ საქართველოს უზენაესი სასამართლოს დიდი პალატის მიერ გაკეთებული განმარტებები სავალდებულოა ყველა ინსტანციის საერთო სასამართლოებისათვის, სარჩელის დაკმაყოფილების მატერიალურ-სამართლებრივი საფუძვლების ამგვარი ბუნდოვანი მითითება გადაწყვეტილების დასაბუთებულობისა და სამართლებრივი სისწორის კუთხით ქმნის გაურკვევლობას, თუ რომელი ნორმა უნდა გამოიყენონ სასამართლოებმა სამომავლოდ მსგავსი ტიპის დავების გადაწყვეტისას.

85. საყურადღებოა ის ფაქტი, რომ უზენაესი სასამართლოს დიდი პალატის გადაწყვეტილების გამოტანის შემდგომ (2017 წლის 02 მარტი), საქართველოს უზენაესმა სასამართლომ მსგავსი კატეგორიის საქმეზე 2017 წლის 28 აპრილს მიიღო განჩინება (საქმე Nას-224-213-2017) რომელიც გარკვეულწილად დიდი პალატისგან განსხვავებულ განმარტებებს იძლევა. კერძოდ, განჩინებით დასტურდება, რომ თუ გარიგება ბათილად იქნა ცნობილი, ასეთ შემთხვევაში უკან დაბრუნება უნდა მოხდეს უსაფუძვლო გამდიდრების ნორმების გამოყენებით - 976-ე და 978-ე მუხლების საფუძველზე. იმავდროულად, 2017 წლის 28 აპრილის განჩინებაში უზენაესი სასამართლო მიუთითებს, რომ ახალი გადაწყვეტილების მიღების საჭიროება არ არსებობს, რადგან ქვედა ინსტანციის სასამართლოს მიერ მიღებულ გადაწყვეტილებაში ასახული იყო მყარად დადგენილი სასამართლო პრაქტიკა.

86. აღისანიშნავია, რომ უზენაესი სასამართლოს 2017 წლის 2 მარტის გადაწყვეტილებამდე (საქმეზე Nას-664-635-2016), საერთო სასამართლოების მიდგომა ერთგვაროვანი იყო სამოქალაქო კოდექსის 54-ე მუხლის იმ ნორმატიულ შინაარსთან მიმართებით, რომელიც ღირებულებასა და გადახდილ ფასს შორის არსებული დისპროპორციისას ან/და ნამდვილი ნების საწინააღმდეგოდ დადებული გარიგების მიზეზით, ითვალისწინებდა გარიგების ბათილობას. არსებობდა ჩამოყალიბებული პრაქტიკა, რომელიც მიუთითებდა საქალაქო/რაიონული, სააპელაციო სასამართლოების და უზენაესი სასამართლოს მიერ სამოქალაქო კოდექსის 54-ე მუხლის იმგვარ განმარტებაზე, რომელიც მოსარჩელეს აქვს სადავოდ გამხდარი, რაზეც ქვემოთ მოხმობილი პრეცედენტებიც მოწმობს. არსებობს არაერთი მაგალითი იმისა, რომ ხელშეკრულების ბათილობა მისი ამორალურობის გამო ხდებოდა, როდესაც თვალშისაცემი იყო დისპროპორცია რეალურ ღირებულებასა და გადახდილ ფასს შორის.

87. ამგვარი გადაწყვეტილებების მაგალითებს წარმოადგენს თბილისის საქალაქო სასამართლოს სამოქალაქო საქმეთა კოლეგიის 2015 წლის 30 იანვრის გადაწყვეტილება (საქმე N2/6155-13), თბილისის სააპელაციო სასამართლოს სამოქალაქო საქმეთა პალატის 2015 წლის 8 აპრილის გადაწყვეტილება (საქმე №2ბ/3321-14) და საქართველოს უზენაესი სასამართლოს 2016 წლის 1 მარტის განჩინება (№330210014618265, საქმე №ას-15-15-2016). აღნიშნული გადაწყვეტილებები ერთმნიშვნელოვნად მიუთითებს, რომ სამოქალაქო კოდექსის 54-ე მუხლი მოსარჩელის მიერ სადავოდ გამხდარი ნორმატიული შინაარსით შეიძლება ყოფილიყო გამოიყენებული.

88. საყურადღებოა, რომ თბილისის საქალაქო სასამართლოს სამოქალაქო საქმეთა კოლეგიის 2015 წლის 30 იანვრის გადაწყვეტილებაში (საქმე N2/6155-13) სასამართლო აღნიშნავს, რომ „ზნეობის ნორმებისა და მორალის ცნება კანონით განსაზღვრული არ არის, მაგრამ ქცევის ამ ასპექტში შეფასებისას მნიშვნელოვანია გაბატონებული სოციალური მორალი, ქცევის წესები და ამასთან ერთად მხარის კეთილსინდისიერი საქციელის არსებობა. მხარეები სამოქალაქო ურთიერთობებში უნდა მონაწილეობენ კანონშესაბამისობის და მორალური სტანდარტების დაცვით და მათი ქმედება არ უნდა იყოს გასაკიცხი.“ აქვე, სასამართლომიუთითებს, რომ გარიგება არღვევს მორალურ სტანდარტებს, ვინაიდან „სახეზეა თვალშისაცემი დისპროპორცია რეალურ ღირებულებასა და გადახდილ ფასს შორის, რაც საფუძველს იძლევა გაკეთდეს დასკვნა, რომ ადგილი ჰქონდა სარგებლის მიმღების გასაკიცხ ქმედებას და მან ისარგებლა იმ ობიექტური თუ სუბიექტური ფაქტორებით, რომლებითაც შეზღუდული იყო გამყიდველის ნება.“ სასამართლოს მიერ ხელშეკრულების ბათილად ცნობის დასაბუთებაში მითითებულია, რომ „ზოგადად ხელშეკრულების დადებით მისი მონაწილე მხარეები სარგებელს უნდა იღებდნენ, მოცემულ შემთხვევაში სადავო გარიგება სამეწარმეო საზოგადოებაში წილის გასხვისების შესახებ არ შეესაბამება გონივრულობის სტანდარტებს და ეწინააღმდეგება სახელშეკრულებო თავისუფლების პრინციპს - მხარეებმა დადონ მათთვის ხელსაყრელი გარიგებები. მოცემულ შემთხვევაში მოსარჩელეს ... მხრიდან წილის გასხვისების ხელშეკრულებით რაიმე სარგებლის მიღების ფაქტი არ დასტურდება. გარიგებით გამყიდველმა მიიღო წილის ნომინალური ღირებულება და დივიდენდი, რომლის მიღების უფლება მას ისედაც გააჩნდა.“ სასამართლომ ასევე აღნიშნა, რომ „საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 54-ე მუხლის შესაბამისად ბათილია გარიგება, რომლითაც დარღვეულია ზნეობის ნორმები. მოცემულ შემთხვევაში კი სასამართლოს მიაჩნია, რომ ... დადებული ხელშეკრულება ... წილის დათმობის შესახებ არღვევს მორალურ სტანდარტებს, ვინაიდან სახეზეა თვალშისაცემი შეუსაბამობა შესრულებასა და საპასუხო შესრულებას შორის და ამ ხელშეკრულებით განსაზღვრული პირობები იმაზე მიუთითებს, რომ სარგებლის მიმღები დასაძრახი მოტივებით მოქმედებდა და მყიდველმა შეგნებულად თუ შეუგნებლად გამოიყენა გამყიდველის ისეთი მდგომარეობა, რამაც აიძულა იგი დაედო მისთვის არახელსაყრელი გარიგება. ... ნასყიდობის ხელშეკრულების დადების დროს გასაყიდი ქონება იცვლება ფულში, რომელიც მყიდველის საკუთრებას წარმოადგენს. მოცემულ შემთხვევაში კი მყიდველის მიერ საკუთარი ფულადი სახსრებიდან მხოლოდ 1050 ლარის გაღება უნდა მომხდარიყო, დანარჩენი კი გაცემული უნდა ყოფილიყო შპს „მ---ის“ ანგარიშიდან.“

89. სადავო ნორმის არაერთგვაროვანი განმარტების მაგალითს წარმოადგენს ასევე თბილისის სააპელაციო სასამართლოს 2015 წლის 8 აპრილის გადაწყვეტილება (საქმე №2ბ/3321-14), რომელზეც სასამართლომ დაადგინა, რომ ჩუქების ხელშეკრულება არღვევს საჯარო წესრიგს, ზნეობის ნორმებს და შესაბამისად არსებობს მისი ნაწილობრივ, კომლის წევრების კუთვნილი წილის ნაწილში, გაუქმების სამართლებრივი საფუძველი. კერძოდ, სააპელაციო პალატამ ჩათვალა, რომ გარიგება 54-ე მუხლის საფუძველზე ბათილად უნდა იყოს ცნობილი. გარდა ამისა, სასამართლომ მიიჩნია რომ მოცემულ შემთხვევაზე ვერ გავრცელდება კეთილსინდისიერი შემძენის დაცვის მექანიზმი, რამეთუ უსასყიდლო გარიგება დადებული იყო მამასთან შვილის მიერ, „რომლისთვისაც იმთავითვე ცნობილი უნდა ყოფილიყო მამის ოჯახური მდგომარეობა და ის ფაქტი, რომ ქონებაზე საკუთრების უფლება ასევე გააჩნდათ -----ის კომლის სხვა წევრებს“. შესაბამისად, სასამართლომ ჩათვალა, რომ არაკეთილსინდისიერი გარიგება, რომელიც ოჯახის წევრებს შორის იყო დადებული, მოცემულ შემთხვევაში, არღვევდა 54-ე მუხლით გათვალისწინებულ საჯარო წესრიგისა და ზნეობის ნორმებს. თუმცა, სასამართლოს არ განუმარტავს „საჯარო წესრიგისა“ და „ზნეობის“ ნორმების შინაარსი. ასევე უცნობია, მოცემულ შემთხვევაში, „საჯარო წესრიგი“ და „ზნეობა“ იდენტური შინაარსით უნდა იქნეს თუ არა გაგებული.

90. მსგავს მითითებებს შეიცავს უზენაესი სასამართლოს მიერ ჩამოყალიბებული პრაქტიკაც. კერძოდ, საქართველოს უზენაესი სასამართლოს 2015 წლის 28 ივლისის განჩინებაში (№ას-663-629-2015) აღნიშნულია, რომ: „...შესრულებასა და საპირისპირო შესრულებას შორის აშკარა შეუსაბამობაა და კასატორი [სარგებლის მიმღები] მოქმედებდა ცალსახად არაკეთილსინდისიერად: მის მიერ არ იქნა გათვალისწინებული ბაზარზე არსებული საპროცენტო განაკვეთი და მოსალოდნელი რისკები და მან ბოროტად გამოიყენა საბაზრო ძალაუფლება. ყველა კეთილსინდისიერი და საღად მოაზროვნე ადამიანი სესხის წლიური სარგებლის 72%-ით განსაზღვრას საზოგადოებაში დამკვიდრებული ზნეობრივი პრინციპების საწინააღმდეგო მოქმედებად შეაფასებდა. აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ სარგებლის მართლზომიერების მტკიცების ტვირთი კასატორს აწევს სსკ-ის 325-ე მუხლის პირველი და სსსკ 102-ე მუხლის პირველი ნაწილების თანახმად, რაც მან ვერ დაამტკიცა. ამრიგად, მხარეთა შორის დადებული 2010 წლის 2 ნოემბრის ხელშეკრულების დებულება [1.3 პუნქტი], რომლითაც კასატორმა სესხისათვის შეუსაბამოდ მაღალი სარგებელი განსაზღვრა, მაშინ როდესაც არ არსებობდა ასეთი მოქმედების ლეგიტიმური მიზანი, ეწინააღმდეგება საზოგადოებაში დამკვიდრებულ ზნეობრივ ღირებულებებს და სსკ-ის 54-ე მუხლის მიხედვით უცილოდ ბათილია, რაც ამ შემთხვევაში არ იწვევს მთლიანი ხელშეკრულების ბათილობას სსკ-ის 62-ე მუხლის დანაწესიდან გამომდინარე.“

91. განსაკუთრებით საყურადღებოა უზენაესი სასამართლოს 2016 წლის 1 მარტის განჩინება (№330210014618265, საქმე №ას-15-15-2016), რომელშიც უზენაესი სასამართლოს 2017 წლის 2 მარტის გადაწყვეტილებისგან განსხვავებით, განმარტებულია სამოქალაქო კოდექსის 54-ე მუხლის გამოყენების საფუძვლები. კერძოდ, მოცემული დავის ფარგლებში, თბილისის საქალაქო და სააპელაციო სასამართლოების და საქართველოს უზენაესი სასამართლოს მიერ დადგინდა, რომ როდესაც „გარეგნულად გამოვლენილი ნება არ ასახავდა ნების გამომვლენის ნამდვილ, შინაგან, მოტივირებულ ნებას“, ის ისეთი ნაკლის მქონედ უნდა იქნეს მიჩნეული, „რომელიც უალტერნატივოდ იწვევს მისი იურიდიული შედეგის გაბათილებას“. საკასაციო საჩივარი უკავშირდებოდა საქალაქო და სააპელაციო სასამართლოების მიერ გარიგების ბათილად ცნობას. უზენაესმა სასამართლომ ჩათვალა, რომ ჩუქების ხელშეკრულება სავარაუდო ზეწოლის შედეგად იქნა გაფორმებული და თუ პირი ხელშეკრულების დადებისას „თავს გრძნობს იძულების მდგომარეობაში ჩაყენებულად“, ეს შეიძლება გახდეს ამ ხელშეკრულების ბათილობის საფუძველი სწორედ 54-ე მუხლზე დაყრდნობით. უზენაესმა სასამართლომ ასევე ხაზგასმით მიუთითა, რომ „კეთილსინდისიერების პრინციპი დიდწილად დაკავშირებულია მორალურ სტანდარტებთან. კეთილსინდისიერება ნიშნავს გულწრფელობას, მიუკერძოებლობას, ობიექტურობას, სამართლიანობასა და სხვ.“ ხოლო „კონკრეტული გარიგების ბათილად ცნობის სამართლებრივ შედეგს კი, საკასაციო პალატის მოსაზრებით, შეიცავს სწორედ სამოქალაქო კოდექსის 54-ე მუხლი, რომლის დანაწესით, ბათილია გარიგება, რომელიც არღვევს კანონით დადგენილ წესსა და აკრძალვებს, ეწინააღმდეგება საჯარო წესრიგს ან ზნეობის ნორმებს.“ ასევე, მნიშვნელოვანია საქართველოს უზენაესი სასამართლოს 2016 წლის 20 მაისის განჩინება (საქმე №ას-1224-1149-201), რომელშიც აღნიშნულია, რომ „დამკვიდრებული საერთაშორისო სტანდარტების თანახმად, იმისთვის, რომ გარიგება ამორალურად (არაკეთილსინდისიერად) იქნეს მიჩნეული, აუცილებელია ერთდროულად არსებობდეს ორი პირობა: პირველი - ერთი მხარე უნდა იყენებდეს მეორე მხარის უმწეო მდგომარეობაში ყოფნას, გამოუცდელობას, გონივრული განსჯის უუნარობას ან უყურადღებობას (ანუ სარგებლის მიმღები უნდა მოქმედებდეს გასაკიცხი მოტივაციით) და მეორე - სახეზე უნდა იყო აშკარა შეუსაბამობა შესრულებასა და საპასუხო შესრულებას შორის.“

92. საერთო სასამართლოების მიერ გაკეთებული განმარტებების თანახმად, სამოქალაქო კოდექსის 54-ე მუხლი გარიგების ბათილობას უკავშირებს შესრულებასა და სანაცვლო შესრულებას შორის აშკარა არაპროპორციულობის საკითხს, როგორც ზნეობის საწინააღმდეგო ქმედებას. საერთო სასამართლოების პრაქტიკასთან დაკავშირებული ზემოხსენებული მაგალითები ამყარებს ჩვენს პოზიციას იმის თაობაზე, რომ საკონსტიტუციო სასამართლოს უნდა შეეფასებინა მოსარჩელის მიერ სადავოდ გამხდარი ნორმატიული შინაარსი.

93. სადავო ნორმის თანახმად, გარიგების ბათილად გამოცხადება საჯარო წესრიგთან და ზნეობასთან მისი წინააღმდეგობის საფუძვლით, კერძო სამართლის იმპერატიული ნორმებია, რომელთა შედეგიც მხარეთა მიერ გამოვლენილი ნების სრული ბათილობა და იმთავითვე არარად მიჩნევაა. ამგვარი ინტენსივობის ჩარევას პოტენციური შედეგი შეიძლება ჰქონდეს არა მხოლოდ ბათილად გამოცხადებული გარიგების მხარეთა საკუთრების უფლებაზე, არამედ, როგორც მოსარჩელეთა საქმე გვიჩვენებს, იმ პირთა საკუთრების უფლებაზეც, რომლებიც არ ყოფილან სამოქალაქო კოდექსის 54-ე მუხლის მოთხოვნათა დარღვევით დადებული გარიგების მხარეები და რომლებმაც ბათილად გამოცხადებული გარიგების საგანზე საკუთრება მოგვიანებით, სხვა გარიგებ(ებ)ის საფუძველზე შეიძინეს.

94. ზემოთ აღნიშნულის გათვალისწინებით, მიგვაჩნია, რომ მოცემული დავის ფარგლებში საკონსტიტუციო სასამართლოს უნდა შეეფასებინა სამოქალაქო კოდექსის 54-ე მუხლის შესაბამისობა საქართველოს კონსტიტუციის 21-ე მუხლთან, კერძოდ, სასამართლოს პასუხი უნდა გაეცა კითხვაზე, იწვევს თუ არა სადავო ნორმა კერძოსამართლებრივი ურთიერთობის მონაწილეთა ქმედების თავისუფლებისა და კონსტიტუციით დაცული საკუთრების უფლების გაუმართლებელ შეზღუდას.

II. საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 55-ე მუხლის შინაარსი და მისი განმარტების ფარგლები

95. საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 55-ე მუხლში საქართველოს 2012 წლის 8 მაისის კანონით (N6151-Iს, ამოქმედდა გამოქვეყნებისთანავე: 25/05/2012წ.) განხორციელდა ცვლილება. მოსარჩელე სარჩელშიც უთითებს და საქმის ორჯერ არსებითი განხილვის დროსაც აღნიშნა, რომ სამოქალაქო კოდესის მე-6 მუხლის გათვალისწინებით, ის პრობლემურად სწორედ სამოქალაქო კოდექსის 55-ე მუხლის 2012 წლის 8 მაისის ცვლილებამდე მოქმედ რედაქციას მიიჩნევს, რომელიც ადგენდა, რომ „გარიგება შეიძლება ბათილად ჩაითვალოს, თუ გარიგებით განსაზღვრულ შესრულებასა და ამ შესრულებისათვის გათვალისწინებულ ანაზღაურებას შორის აშკარა შეუსაბამობაა და გარიგება დაიდო მხოლოდ იმის წყალობით, რომ ხელშეკრულების ერთ-ერთმა მხარემ ბოროტად გამოიყენა თავისი საბაზრო ძალაუფლება ან ისარგებლა ხელშეკრულების მეორე მხარის მძიმე მდგომარეობით ან გამოუცდელობით (გულუბრყვილობით)“.

96. საგულისხმოა, რომ ამ ნორმის თანახმად, ანაზღაურების აშკარა შეუსაბამობა არ წარმოადგენს ბათილობის დამოუკიდებელ საფუძველს. მოსარჩელე თვლის, რომ 2012 წლის 8 მაისის ცვლილებამდე მოქმედი რედაქცია არასაკმარისად ცხადია და ქმნის კონსტიტუციით დაცული უფლებების დარღვევის საფრთხეს. სამოქალაქო კოდექსის 55-ე მუხლის 2012 წლის 8 მაისის ცვლილებამდე მოქმედი რედაქციის პირველი ნაწილის სადავო ჩანაწერი გარიგების ბათილობას ადგენს იმ შემთხვევაში, თუ: 1) გარიგებით განსაზღვრულ შესრულებასა და ამ შესრულებისათვის გათვალისწინებულ ანაზღაურებას შორის აშკარა შეუსაბამობაა და ამასთანავე, 2) გარიგება დაიდო მხოლოდ იმის წყალობით, რომ ხელშეკრულების ერთ-ერთმა მხარემ ბოროტად გამოიყენა თავისი საბაზრო ძალაუფლება ან ისარგებლა ხელშეკრულების მეორე მხარის მძიმე მდგომარეობით ან გამოუცდელობით (გულუბრყვილობით). მოსარჩელე მიუთითებს სამოქალაქო კოდექსის 55-ე მუხლის მითითებული რედაქციის არაერთგვაროვან ინტერპრეტაციაზე საერთო სასამართლოთა სისტემაში. კერძოდ, სასამართლოს მიერ ხშირ შემთხვევაში ყურადღება ეთმობა მხოლოდ ფასის დისპროპორციას და მხედველობაში არ მიიღება აღნიშნული მუხლით დადგენილი მეორე კუმულატიური პირობა ძალაუფლების ბოროტად გამოყენებისა და მეორე მხარის გულუბრყვილობით სარგებლობის თაობაზე. მხოლოდ ფასის დისპროპორციის შემთხვევებში, სასამართლო ხშირად მიუთითებს არა სამოქალაქო კოდექსის 55-ე, არამედ 54-ე მუხლზე და ამგვარ გარიგებას ცნობს საჯარო წესრიგისა და ზნეობის საწინააღმდეგოდ. აღნიშნული განმარტებიდან გამომდინარე, მოსარჩელე ითხოვს 55-ე მუხლის 2012 წლის 8 მაისის ცვლილებამდე მოქმედი რედაქციის (სამოქალაქო კოდექსის მე-6 მუხლის გათვალისწინებით) სიტყვების: „გარიგებით განსაზღვრულ შესრულებასა და ამ შესრულებისათვის გათვალისწინებულ ანაზღაურებას შორის აშკარა შეუსაბამობაა“ კონსტიტუციურობის შეფასებას.

97. სამართლებრივ და ფაქტობრივ დასაბუთებას მოკლებულია საკონსტიტუციო სასამართლოს გადაწყვეტილება საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 55-ე მუხლის (2012 წლის 8 მაისის ცვლილებამდე მოქმედი რედაქციის) კონსტიტუციურობასთან დაკავშირებით სასარჩელო მოთხოვნის არგანხილვის თაობაზე. სასამართლომ არ იმსჯელა სადავო ნორმაზე იმ არგუმენტის მოშველიებით, რომ მის მიერვე შექმნილ დოკუმენტში - საოქმო ჩანაწერის სარეზოლუციო ნაწილში არ იყო მითითებული სადავო ნორმის რედაქციის თარიღი (გადაწყვეტილება, II-83). ამასთან, ხაზგასასმელია, რომ როგორც სარჩელში, ასევე საქმის განხილვის ნებისმიერ სტადიაზე, საქმის ორჯერ არსებითად განხილვის პირობებში, მოსარჩელემ არაერთხელ მიუთითა და სასამართლომ არაერთხელ მოისმინა და გამოიკვლია სამოქალაქო კოდექსის სადავო 55-ე მუხლის (2012 წლის 8 მაისის ცვლილებამდე მოქმედი რედაქცია) კონსტიტუციურობის შესახებ მხარეთა პოზიციები, სასაჩელო მოთხოვნასთან დაკავშირებული ფაქტობრივი და სამართლებრივ გარემოებები.

98. მიგვაჩნია, რომ საკონსტიტუციო სასმართლოს უფლების დაცვის სფეროში მისი განსაკუთრებული როლისა და დანიშნულების გათვალისწინებით მხედველობაში უნდა მიეღო საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის მე-6 მუხლისა და საერთო სასამართლოების მიერ დამკვიდრებული პრაქტიკა, რომლის შესაბამისადაც სამოქალაქო კოდექსის 55-ე მუხლის 2012 წლის 8 მაისის ცვლილებამდე მოქმედი რედაქცია წარმოადგენს მოქმედ ნორმატიულ აქტს ისეთ გარიგებასთან მიმართებით, რომელიც 2012 წლის 8 მაისის ცვლილებამდე მოქმედი ნორმის დროს იქნა დადებული. საკანონმდებლო ცვლილების შედეგად ძალადაკარგული ან სახეშეცვლილი ნორმის ამგვარ ბუნებაზე მიუთითებს საქართველოს უზენაესი სასამართლოს რიგი გადაწყვეტილებებისა. მაგალითად, საქართველოს უზენაესი სასამართლოს 2014 წლის 9 ივნისის გადაწყვეტილების (საქმე №ას-880-838-2013) თანახმად, გარიგების ბათილობის საფუძვლები განისაზღვრება გარიგების დადების მომენტში მოქმედი საკანონმდებლო ნორმების, მათ შორის, სკ-ის 55-ე მუხლის 2012 წლის 8 მაისის ცვლილებამდე მოქმედი რედაქციით. იმავეს მიუთითებს საქართველოს უზენაესი სასამართლო 2016 წლის 20 მაისის განჩინებაში (საქმე №ას-1224-1149-2015). ასევე, იგივე აღნიშნა უზენაესი სასამართლოს დიდმა პალატამ თავის 2017 წლის 2 მარტის გადაწყვეტილებაში (საქმე №ას-664-635-2016), რომლითაც მოსარჩელეთა საქმეზე დავა გადაწყვიტა (იხ. პარაგრაფი 209). როგორც ვხედავთ, საერთო სასამართლოების პრაქტიკა, რაზეც მიუთითებს მოსარჩელე, სამოქალაქო კოდექსის 55-ე მუხლის 2012 წლის 8 მაისის ცვლილებამდე მოქმედ რედაქციას გამოსაყენებელ ნორმატიულ აქტად მიიჩნევს, ვინაიდან ყოველ ჯერზე განსახილველი დავა ეხება მხარეებს შორის გარიგების დადების დროს მხარეთა მიერ გამოვლენილი ნების ნამდვილობას.

99. არ გამოირიცხება ის გარემოება, რომ სადავო ნორმის კონსტიტუციასთან შესაბამისობის შემოწმების უფლებამოსილება მოიცავს ისეთი ნორმის შეფასებას, რომელიც მისი შეცვლისა თუ გაუქმების მიუხედავად, წარმოადგენს მოქმედ, გამოსაყენებელ ნორმატიულ აქტს სამოქალაქო კოდექსის მე-6 მუხლისა და საქართველოს უზენაესი სასამართლოს პრაქტიკის გათვალისწინებით. იმის გათვალისწინებით, რომ სამოქალაქო კოდექსის 55-ე მუხლის 2012 წლის 8 მაისის ცვლილებამდე მოქმედი რედაქცია ნორმატიულ ძალას ინარჩუნებს (ძალაშია) მისი მოქმედების დროს დადებულ გარიგებებთან მიმართებით და ამ თვალსაზრისით, შესაძლოა, ზემოქმედებდეს მხარის კონსტიტუციურ უფლებაზე, შესაბამისად, საკონსტიტუციო სასამართლოს, რომელსაც მინიჭებული აქვს კონსტიტუციური მანდატი მიიღოს გადაწყვეტილება ნორმატიული აქტების კონსტიტუციასთან შესაბამისობაზე, უნდა ემსჯელა და მხარეთა მიერ წარმოდგენილი არგუმენტაციის საფუძველზე შეეფასებინა ნორმატიული ძალის მქონე (ძალაში მყოფ) სამოქალაქო კოდექსის 55-ე მუხლის 2012 წლის 8 მაისის ცვლილებამდე მოქმედი რედაქციის კონსტიტუციურობის საკითხზე.

100. მოსარჩელე სადავოდ ხდის საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 55-ე მუხლის 2012 წლის 8 მაისის ცვლილებამდე მოქმედი რედაქციის პირველი ნაწილის იმ ნორმატიულ შინაარსს, რომლითაც გარიგება შეიძლება ბათილად ჩაითვალოს თუ „გარიგებით განსაზღვრულ შესრულებასა და ამ შესრულებისათვის გათვალისწინებულ ანაზღაურებას შორის აშკარა შეუსაბამობაა“. როგორც მოსარჩელე მიუთითებს, საერთო სასამართლოების პრაქტიკაში ხდება სამოქალაქო კოდექსის 54-ე და 55-ე მუხლების (55-ე მუხლის 2012 წლის 8 მაისის ცვლილებამდე მოქმედი რედაქციის) ერთმანეთთან კავშირში არაერთგვაროვანი ინტერპრეტაცია. საერთო სასამართლოს მიერ ხშირ შემთხვევაში ყურადღება ეთმობა მხოლოდ ფასის დისპროპორციას, მხედველობაში არ მიიღება აღნიშნული მუხლით დადგენილი მეორე კუმულატიური პირობა ძალაუფლების ბოროტად გამოყენებისა და მეორე მხარის გულუბრყვილობით სარგებლობის თაობაზე. შესაბამისად, საკონსტიტუციო სასამართლოს საერთო სასამართლოების მიერ დადგენილი პრაქტიკის საფუძველზე უნდა გამოერკვია ამ ნორმათა ის სავარაუდო ნორმატიული შინაარსი, რომელიც მათ სასამართლომ შესძინა, ასევე, რამდენად ერთგვაროვანია სასამართლო პრაქტიკა მათი ინტერპრეტაციისას და რამდენად შეესაბამება ეს ინტერპრეტაცია საქართველოს კონსტიტუციის მოთხოვნებს.

101. წინამდებარე დავის გადაწყვეტის მიზნებისათვის ასევე საინტერესოა იმის გარკვევა, იყენებს თუ არა სასამართლო სამოქალაქო კოდექსის 54-ე და 55-ე მუხლებს ერთმანეთთან კავშირში.

102. საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 55-ე მუხლის 2012 წლის 8 მაისის ცვლილებამდე მოქმედი რედაქციის შინაარსი განმარტებულია საქართველოს უზენაესი სასამართლოს 2014 წლის 9 ივნისის გადაწყვეტილებით (საქმე №ას-880-838-2013). უზენაესმა სასამართლომ მიუთითა, რომ სამოქალაქო კოდექსის 55-ე მუხლის საფუძველზე ხელშეკრულების ბათილობის მოთხოვნისას „მოსარჩელეს ეკისრებოდა როგორც ფაქტების მითითების, ისე მათი დამტკიცების ტვირთი. კერძოდ, მოსარჩელეს უნდა მიეთითებინა და დაემტკიცებინა, რომ: გარიგებით განსაზღვრულ შესრულებასა და ამ შესრულებისათვის გათვალისწინებულ ანაზღაურებას შორის აშკარა შეუსაბამობაა; მოსარჩელე იმყოფებოდა მძიმე მდგომარეობაში; გარიგების მეორე მხარემ ისარგებლა მოსარჩელის მძიმე მდგომარეობით (გარიგების მხარეს შესთავაზა აშკარად არასამართლიანი პირობები); მოსარჩელის მძიმე მდგომარეობა გახდა გარიგების დადების მიზეზი, რაც ჩვეულებრივ შემთხვევაში არ დაიდებოდა“. უზენაესი სასამართლოს ხსენებული განმარტებიდან გამომდინარე, სამოქალაქო კოდექსის 55-ე მუხლის 2012 წლის 8 მაისის ცვლილებამდე მოქმედი რედაქციის თანახმად, მხარის მიერ მხოლოდ შეუსაბამო ფასზე მითითება ვერც გარიგების ბათილობის ავტომატური საფუძველი გახდება და ვერც გარკვეულ გარემოებებზე მტკიცების ტვირთის შებრუნებას გამოიწვევს მოპასუხე მხარეზე.

103. ასევე საყურადღებოა საქართველოს უზენაესი სასამართლოს 2016 წლის 20 მაისის განჩინება (საქმე №ას-1224-1149-2015). უზენაესი სასამართლო აღნიშნავს, რომ „სსკ-ის 55-ე მუხლის ორივე წინაპირობის კუმულატიურად გამოკვლევა მნიშვნელოვანია სწორედ ამორალური გარიგების სამართლებრივი ბუნებისათვის და მახასიათებელი სუბიექტური ელემენტის დასადგენად ...მარტოოდენ ნასყიდობის ფასის არაადექვატურობა, დისპროპორცია, სუბიექტური ელემენტის - მხარემ ისარგებლა საკუთარი საბაზრო ძალაუფლებით ან მოსარჩელის გულუბრყვილობით, გამოუცდელობით, მისი მძიმე მდგომარეობით - დადგენის გარეშე, არ არის საკმარისი და სამართლებრივად დასაბუთებული“ (პარაგრაფი 44.5). ამასთან, უზენაესი სასამართლოს სამოქალაქო საქმეთა პალატა ითხოვს, რომ სასამართლოს დასკვნა ემყარებოდეს კონკრეტულ ფაქტებსა და გარემოებებს, „განსახილველ შემთხვევაში, მოსარჩელეს ეკისრება როგორც ფაქტების მითითების, ისე მათი დამტკიცების ტვირთი. კერძოდ, მოსარჩელემ უნდა მიუთითოს და სარწმუნოდ დაამტკიცოს, რომ გარიგებით განსაზღვრულ შესრულებასა და ამ შესრულებისათვის გათვალისწინებულ ანაზღაურებას შორის აშკარა შეუსაბამობაა; მოსარჩელე იმყოფებოდა მძიმე მდგომარეობაში; გარიგების მეორე მხარემ ისარგებლა მოსარჩელის მძიმე მდგომარეობით (გარიგების მხარეს შესთავაზა აშკარად არასამართლიანი პირობები); მოსარჩელის მძიმე მდგომარეობა გახდა გარიგების დადების მიზეზი, რაც ჩვეულებრივ შემთხვევაში არ დაიდებოდა“ (პარაგრაფი 44.14). საკასაციო პალატა გარკვევით მიუთითებს, რომ აღნიშნულ კუმულატიურ გარემოებათა გამორკვევა დაკავშირებულია ქვემდგომი ინსტანციის სასამართლოების მიერ ახალი ფაქტების დადგენასა და შესაბამისი დასკვნების გამოტანასთან, მხარეთა შორის მტკიცების ტვირთის თანაბრად განაწილებასთან. აღნიშნულის შეუსრულებლობა იწვევს გადაწყვეტილების იურიდიულად არასაკმარის დასაბუთებას და იმის გამო, რომ საკასაციო ინსტანციის ეტაპზე სასამართლო პროცესუალურად მოკლებულია ფაქტების გამოკვლევის შესაძლებლობას, საქმეს უბრუნებს იმავე სასამართლოს ხელახლა განსახილველად. „საკასაციო პალატა განმარტავს, რომ სამოქალაქო სამართალწარმოებაში დამკვიდრებული შეჯიბრებითობის პრინციპი, პირველ რიგში გულისხმობს მხარეთა მიერ ფაქტების მითითების სრულ ავტონომიას, რაც შეეხება მათ დამტკიცებას, ეს ის ეტაპია, როდესაც მხარემ მიუთითა სასარჩელო მოთხოვნის საფუძვლად არსებული მატერიალურ-სამართლებრივი ნორმის ყველა ელემენტის შესახებ და საქმე მტკიცების საგანში შემავალი ფაქტების არსებობა-არარსებობის დადგენას ეხება, რასთანაც ორგანულადაა დაკავშირებული მხარეთა შორის მტკიცების ტვირთის ობიექტური და სამართლიანი განაწილების ურთულესი ამოცანის გადაწყვეტა. ზოგადი წესის თანახმად, თითოეულმა მხარემ უნდა დაამტკიცოს გარემოებანი, რომლებზედაც იგი ამყარებს თავის მოთხოვნებსა და შესაგებელს (სსსკ-ის102.1 მუხლი)“ (პარაგრაფი 44.14).

104. აღსანიშნავია, რომ მითითებულ მუხლთან მიმართებით უზენაესი სასამართლოს დიდმა პალატამ ასევე იმსჯელა თავის 2017 წლის 2 მარტის გადაწყვეტილებაში (საქმე №ას-664-635-2016), რომლითაც სამაუწყებლო კომპანია „რუსთავი 2“-ის საქმეზე გადაწყვიტა დავა. „სადავო ხელშეკრულებების გაფორმების დროს მოქმედი სსკ-ის 55-ე მუხლი, (რომელიც სახელდებული იყო შემდეგნაირად: გარიგების ბათილობა ძალაუფლების ბოროტად გამოყენების გამო; 08.05.2012წ. #6151 ცვლილებამდე რედაქციით), გარიგების ბათილად მისაჩნევად კონკრეტულ წინაპირობებზე მიუთითებდა და ორი პირობის კუმულაციურად არსებობის აუცილებლობას ადგენდა. დასახელებული ნორმის მიხედვით, გარიგების ბათილობისათვის საკმარის საფუძველს არ წარმოადგენს მხოლოდ გარიგებით განსაზღვრულ შესრულებასა და ამ შესრულებისათვის გათვალისწინებულ ანაზღაურებას შორის აშკარა შეუსაბამობის დადგენა, ამასთან ერთად, გარიგების ბათილად მისაჩნევად, აუცილებელია, რომ მეორე წინაპირობაც ვლინდებოდეს, კერძოდ, გარიგება დადებული უნდა იყოს მხოლოდ იმის წყალობით, რომ ხელშეკრულების ერთ-ერთმა მხარემ ბოროტად გამოიყენა თავისი საბაზრო ძალაუფლება ან ისარგებლა კონტრაჰენტის მძიმე მდგომარეობით ან გულუბრყვილობით“ (უზენაესი სასამართლოს 2017 წლის 2 მარტის გადაწყვეტილება, საქმე №ას-664-635-2016, პარაგრაფი 209).

105. რაც შეეხება სამოქალაქო კოდექსის 54-ე და 55-ე მუხლების ურთიერთმიმართების საკითხს, ამავე გადაწყვეტილებაში აღნიშნულია: „დიდი პალატა იზიარებს კასატორთა პრეტენზიებს სსკ-ის 54-ე მუხლის, როგორც მოთხოვნის დამფუძნებელი ნორმის გამოყენების დაუშვებლობაზე. ამ ნორმას ავტონომიური ფუნქცია არ გააჩნია, ის დეფინიციურია და კონკრეტულ სამართლებრივ შედეგს არ ითვალისწინებს. გასაჩივრებული განჩინებით, სასამართლომ ზნეობის საწინააღმდეგოდ, გასაკიცხ ქმედებად მიიჩნია მხარეთა შორის გაფორმებული ხელშეკრულებები ნასყიდობის ფასის არაადეკვატურობის გამო. მარტოოდენ გარიგების ამორალურობის ზოგადი ნორმის გამოყენებას, დიდი პალატა არასაკმარისად მიიჩნევს ...“ (უზენაესი სასამართლოს 2017 წლის 2 მარტის გადაწყვეტილება, საქმე №ას-664-635-2016, პარაგრაფი 208). „იმის დადგენა, შეესაბამებოდა თუ არა სადავო გარიგებებში მითითებული წილების ფასი მათ რეალურ საბაზრო ღირებულებას, ანუ იკვეთებოდა თუ არა აშკარა დისპროპორცია, შესაბამისი წინაპირობების მხედველობაში მიუღებლად, სამართლებრივად გადამწყვეტი მნიშვნელობის მქონე ვერ იქნება და, აქედან გამომდინარე, ამ საკითხზე განსაკუთრებული ყურადღების გამახვილება და იმ სახის დეტალური კვლევა, როგორც ეს ქვემდგომმა სასამართლოებმა ჩაატარეს, არც მატერიალური და არც პროცესუალური თვალსაზრისით მნიშვნელოვანი არ არის ... განსახილველი დავა ეხება იძულებით დადებული საცილო გარიგებების ბათილობას, შესაბამისად, უნდა შემოწმდეს, განხორციელებულია თუ არა სსკ-ის 85-89-ე მუხლების წინაპირობები“ (უზენაესი სასამართლოს 2017 წლის 2 მარტის გადაწყვეტილება, საქმე №ას-664-635-2016, პარაგრაფები 210-211). სსკ-ის დასახელებული მუხლები განმარტავს იძულების ცნებას, იძულების ხასითს, იძულების ვადას. აღნიშნულის შესაბამისად, უზენაესი სასამართლო „ბოროტად გამოყენების“ სამართლებრივ შინაარსს უტოლებს იძულებით (ძალადობით ან მუქარით) დადებულ გარიგებებს, რომელთა მიმართ შედეგი საცილოობაა. ანუ, როგორც ვხედავთ, სასამართლო სსკ-ის 55-ე მუხლის (რომლის სახელწოდება იყო: გარიგების ბათილობა ძალაუფლების ბოროტად გამოყენების გამო, 2012 წლის 8 მაისის ცვლილებამდე რედაქცია) შინაარსს განიხილავს იძულებით დადებულ გარიგებათა მომწესრიგებელი ნორმების კონტექსტში.

106. სამოქალაქო კოდექსის 55-ე მუხლის 2012 წლის 8 მაისის ცვლილებამდე მოქმედი რედაქციის კუმულატიური გარემოებები მოითხოვს მტკიცებას. იმ შემთხვევაში, როდესაც სასწორზე დგას საკუთრების კონსტიტუციური უფლების დაცვის საკითხი, მნიშვნელოვანია რომ მტკიცებულებათა სტანდარტი შეესაბამებოდეს ასევე კონსტიტუციის მოთხოვნებს. სასამართლოს მიერ მიღებული გადაწყვეტილება უნდა ემყარებოდეს მხარეთა შორის მტკიცების ტვირთის ობიექტურ და სამართლიან განაწილებას და კონსტიტუციის პრინციპების შესაბამისად სამართლიან შეფასებას. კონსტიტუციის უზენაესობის პრინციპი, კონსტიტუციური უფლებები და თავისუფლებები ავალდებულებს მოსამართლეს კონსტიტუციის შესაბამისად გადაწყვიტოს მის წინაშე მდგომი ნებისმიერი საკითხი. ამის საფუძველს მას, პირველ რიგში, თვით სამართლებრივი ნორმის შინაარსი უნდა აძლევდეს. წინააღმდეგ შემთხვევაში მოსამართლემ უნდა იმოქმედოს მის წინაშე არსებული სამართლებრივი ბერკეტით - წარდგინებით მიმართოს საკონსტიტუციო სასამართლოს ნორმის კონსტიტუციურობის თაობაზე.

107. გასათვალისწინებელია, რომ საქართველოს უზენაესი სასამართლოს დიდი პალატის 2017 წლის 2 მარტის გადაწყვეტილების (საქმე №ას-664-635-2016) გამოტანის შემდგომ, საქმეზე, რომელიც შეეხებოდა გარიგების გაუქმების მოთხოვნას, საქართველოს უზენაესი სასამართლოს სამოქალაქო საქმეთა პალატამ 2017 წლის 28 აპრილს მიიღო განჩინება (საქმე №ას-224-213-2017), რომლითაც გარკვეულწილად შეცვალა უზენაესი სასამართლოს 20017 წლის 2 მარტის გადაწყვეტილების დასაბუთება. უზენაესი სასამართლო აღნიშნავს, რომ იძულების ფაქტის „სამართლებრივი შეფასება სწორად განხორციელდა სსკ-ის 54-ე მუხლის წანამძღვრებთან ... და განმარტავს, რომ სადავო გარიგების ბათილობის მიზნებისათვის სახეზეა როგორც იძულება ...ისე ამორალურობა (54-ე მუხლი) და მიაჩნია, რომ ბათილად ცნობის შედეგად, სადავო უძრავი ქონების უკან დაბრუნების სამართლებრივ ნაწილში, მოთხოვნის დაკმაყოფილება უნდა განხორციელდეს კონდიქციური ვალდებულების მარეგულირებელი ნორმების დაცვითი ფუნქციის ფარგლებში (სსკ-ის 978-მუხლი)“ (საქართველოს უზენაესი სასამართლოს სამოქალაქო საქმეთა პალატის 2017 წლის 28 აპრილის განჩინება, საქმე №ას-224-213-2017, პარაგრაფი 30-31). როგორც ვხედავთ, მითითებულ განჩინებაში მოყვანილი დასაბუთება ეწინააღმდეგება დიდი პალატის მოსაზრებებს მსგავსი საკითხისადმი. კერძოდ, უზენაესი სასამართლოს დასახელებულ გადაწყვეტილებაში მკაფიოდაა მითითებული, რომ „დიდი პალატა იზიარებს კასატორის პრეტენზიას სარჩელის დაკმაყოფილებულ ნაწილში მოსარჩელეთა მოთხოვნის სამართლებრივ საფუძვლად კონდიქციური (უსაფუძვლო გამდიდრების) სამართლის ნორმების გამოყენების უსაფუძვლობასთან დაკავშირებით...“ (უზენაესი სასამართლოს 2017 წლის 2 მარტის გადაწყვეტილება, საქმე №ას-664-635-2016, პარაგრაფი 188).

108. ცხადია, რომ სასამართლო პრაქტიკა არის არათანამიმდევრული და, შესაბამისად, არაგანჭვრეტადი სამოქალაქო კოდექსის 55-ე მუხლის (მითითებული რეადაქცია) გამოყენებასთან მიმართებით. არ შეიძლება ნორმის შემფარდებლის მიერ ნორმათა გამოყენება მხარისათვის ქმნიდეს გაურკვევლობის, ნორმათა ბუნდოვანი აღქმის რისკებს. როგორც მოყვანილი მაგალითებიდან ვხედავთ, არის შემთხვევები, როდესაც ქვედა ინსტანციის სასამართლოები საქმეზე გადაწყვეტილებას იღებენ სსკ-ის 54-ე მუხლის საფუძველზე და საკასაციო ინსტანციის სასამართლო ერთ შემთხვევაში დასაშვებად მიიჩნევს სსკ-ის 54-ე მუხლის გამოყენებას, მეორე შემთხვევაში კი საქმეს „უცვლის საფუძველს“ და დავის საგანს აფასებს რა როგორც იძულებით დადებული საცილო გარიგების ბათილობად, ფაქტობრივად გადაწყვეტილებას იღებს 55-ე მუხლის საფუძველზე (საქართველოს უზენაესი სასამართლოს 2017 წლის 02 მარტის გადაწყვეტილება, საქმე №ას-664-635-2016), მაშინ, როდესაც შესაბამის კუმულატიურ გარემოებათა დამამტკიცებელ ფაქტებსა და მტკიცებულებებებზე სათანადოდ არ იყო ქვედა ინსტანციების მიერ საკითხი გამოკვლეული იმ მიზეზის გამო, რომ დავა მიმდინარეობდა მხოლოდ ფასის დისპროპორციის ირგვლივ. როდესაც სადავო ნორმა იძლევა მისი შინაარსის გამოუცნობი გამოყენების შესაძლებლობას, იმ პირობებში, როდესაც საკასაციო ინსტანციის სასამართლოში არ ხდება მხარეთა მონაწილეობა საქმის განხილვაში და მხარეები მოკლებულნი არიან მტკიცების ტვირთის სამართლიანი განაწილების კონსტიტუციური პრინციპის რეალიზაციას, სადავო ნორმით სხვა ნორმათა ჩანაცვლება იმგვარად, რომ მხარისათვის ამის შესახებ წინასწარ არ არის ცნობილი და არ ეძლევა მტკიცებულებათა წარდგენის, საკუთარი კეთილსინდისიერების მტკიცების შესაძლებლობა, მიგვაჩნია, რომ სადავო ნორმა ეწინაღმდეგება სამართლებრივი უსაფრთხოების პრინციპს, წარმოშობს ნორმის არაგანჭვრეტადობის საფუძველს. მხარეს ერთმევა შესაძლებლობა შეცვლილ გარემოებათა მიმართ ამტკიცოს თავისი პოზიცია, იგი რჩება მხოლოდ სასამართლოს სამართლებრივი შეფასების ამარა. „კანონად“ შეიძლება ჩაითვალოს საკანონმდებლო საქმიანობის მხოლოდ ის პროდუქტი, რომელიც პასუხობს კანონის ხარისხის მოთხოვნებს. ეს უკანასკნელი კი გულისხმობს კანონის შესაბამისობას სამართლის უზენაესობისა და სამართლებრივი უსაფრთხოების პრინციპებთან. ამ პრინციპების რეალური დაცვისთვის პრაქტიკული და გადამწყვეტი მნიშვნელობა აქვს კანონის ხელმისაწვდომობასა და განჭვრეტადობას. კანონის ხარისხი მოითხოვს, რომ საკანონმდებლო რეგულაცია იყოს იმდენად მკაფიო, რომ პირმა, რომლის უფლებაში ჩარევაც ხდება, შეძლოს სამართლებრივი მდგომარეობის ადეკვატურად შეცნობა და საკუთარი ქმედების შესაბამისად წარმართვა“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2007 წლის 26 დეკემბრის გადაწყვეტილება №1/3/407 საქმეზე „საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაცია და საქართველოს მოქალაქე - ეკატერინე ლომთათიძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-11).

109. რამდენად რელევანტური, სანდო, უტყუარი, ერთმანეთთან შეთანხმებული, აშკარა და დამაჯერებელია მტკიცებულება, ეს სასამართლოს შეფასების საკითხია, თუმცა მანამდე, საქმის განხილვისას ამ შეფასებაში მხარეთა თანაბარი მონაწილეობა უნდა იყოს უზრუნველყოფილი. აღნიშნული სტანდარტის დაცვა მიუკერძოებელი და გონიერი დამკვირვებლის თვალში აყალიბებს ნდობას მართლმსაჯულებისადმი, ქმნის სამართლიანი სასამართლო პროცესის რწმენას. აუცილებელია, რომ თავისუფალ საზოგადოებაში თითოეულ პირს ქონდეს იმის რწმენაც და სამართლებრივი გარანტიაც, რომ სახელმწიფო არ მოახდენს მისი საქმის გადაწყვეტას, თუ სამართლიანი სასამართლო პროცესის შედეგად ყველაზე მაღალი დამაჯერებლობით (სიზუსტით) არ დარწმუნდება მოთხოვნის კანონიერებაში. მტკიცებულებითი სტანდარტი ავალდებულებს სასამართლოს სამართლიანად გადაჭრას მტკიცებულებებს, ფაქტებს შორის კონფლიქტი, სათანადოდ აწონოს და საკითხი გადაწყვიტოს სამართლიანი პროცედურის დაცვით.

110. სადავო ნორმა უნდა შეესაბამებოდეს განსაზღვრულობის პრინციპს, რომელიც პირდაპირ კავშირშია სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპთან. „საქართველოს კონსტიტუციით გარანტირებული სამართლებრივი სახელმწიფოსა და სამართლებრივი უსაფრთხოების კონსტიტუციური პრინციპები ადგენენ კანონის ხარისხობრივ მოთხოვნებს. აღნიშნული პრინციპების რეალური დაცვისთვის პრაქტიკული და გადამწყვეტი მნიშვნელობა აქვს კანონის განჭვრეტადობას“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს №1/4/614,616 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები - გიგა ბარათაშვილი და კარინე შახპარონიანი საქართველოს თავდაცვის მინისტრის წინააღმდეგ, II-22) „...კანონმდებელი ვალდებულია, მიიღოს ზუსტი, მკაფიო, არაორაზროვანი, განჭვრეტადი კანონმდებლობა (ნორმები), რომელიც პასუხობს კანონის განსაზღვრულობის მოთხოვნას. ეს გარემოება ერთ-ერთი გადამწყვეტი კრიტერიუმია ნორმის კონსტიტუციურობის შეფასებისას. კანონმდებლის ასეთი ვალდებულება კი სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპიდან მომდინარეობს“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2007 წლის 26 დეკემბრის გადაწყვეტილება №1/3/407 საქმეზე „საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაცია და საქართველოს მოქალაქე - ეკატერინე ლომთათიძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-11). „კანონისადმი ასეთი მოთხოვნა აუცილებელია უფლებაში ჩარევაზე უფლებამოსილი პირის (ორგანოს) შეზღუდვის, მისი თვითნებობის გამორიცხვის უზრუნველსაყოფად. აქედან გამომდინარე, კანონმდებელი ვალდებულია, საჯარო ხელისუფლებას მაქსიმალურად ნათელი, მკაფიო სამოქმედო ფარგლები დაუდგინოს. აღნიშნული ვალდებულება, პირველ რიგში, გულისხმობს, რომ თავად კანონი დეტალურად, სიცხადის საკმარისი ხარისხით განსაზღვრავდეს კონკრეტულ სფეროში საჯარო ხელისუფლების უფლებამოსილებას (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს №1/4/614,616 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები - გიგა ბარათაშვილი და კარინე შახპარონიანი საქართველოს თავდაცვის მინისტრის წინააღმდეგ, II-22).

111. ნორმის ბუნდოვანებაზე მიანიშნა ასევე საქმეზე მოწვეულმა ექსპერტმა, პროფესორმა დავით კერესელიძემ. საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 55-ე მუხლის სადავო რედაქციასთან დაკავშირებით მან მიუთითა საერთაშორისო პრაქტიკაზე და აღნიშნა, რომ კერძო სამართალში არსებული თანამედროვე ტენდენციები შ ესრულებასა და საპასუხო შესრულებას შორის შეუსაბამობას, უფრო კონკრეტულად კი შეუსაბამო ფასს, საერთოდ არ მიიჩნევს გარიგების ნამდვილობისათვის პრობლემურ ფაქტორად. შესაბამისად, სადავო ნორმაში არსებული კუმულატიური პირობა ფასის შეუსაბამობის თაობაზე, არ უნდა ჩაითვალოს გამართლებულად. რაც შეეხება სადავო ნორმით დადგენილ, გარიგების ბათილობისათვის მეორე კუმულატიურ პირობას ძალაუფლების ბოროტად გამოყენებასა და მეორე მხარის გულუბრყვილობით სარგებლობასთან დაკავშირებით, აღნიშნული, ექსპერტის მოსაზრებით, თავსდება მოტყუებითა და იძულებით დადებულ გარიგებათა სამართლებრივ განმარტებებში და, შესაბამისად, ქმნის გარიგებათა საცილოობის და არა ბათილობის საფუძველს. აღნიშნულზე ასევე ყურადღება გამახვილდა უზენაესი სასამართლოს დიდი პალატის გადაწყვეტილებაშიც: „განსახილველი დავა ეხება იძულებით დადებული საცილო გარიგებების ბათილობას, შესაბამისად, უნდა შემოწმდეს, განხორციელებულია თუ არა სსკ-ის 85-89-ე მუხლების წინაპირობები“ (საქართველოს უზენაესი სასამართლოს 2017 წლის 2 მარტის გადაწყვეტილება, საქმე №ას-664-635-2016, პარაგრაფი 211). აღნიშნული გარემოება კიდევ ერთხელ მიუთითებს ამ ნორმის გამოყენების არაერთგვაროვნობაზე და მის საფუძველზე დავის გადაწყვეტის შედეგად დამდგარი შედეგის არაგანჭვრეტადობაზე.

112. „...რიგ შემთხვევებში, ნორმის განმარტება პრაქტიკული სინამდვილის კონკრეტულ გარემოებებზე დაყრდნობით, არ ქმნის სათანადო საფუძველს იმისათვის, რომ დადგინდეს სადავო ნორმათა შინაარსი, ამოიწუროს მათი განმარტების ყველა გონივრული და კეთილსინდისიერი შესაძლებლობა. ამგვარად, საერთო სასამართლოს მითითებული პრაქტიკა ვერ გამოდგება ნორმის კონსტიტუციურობის სამტკიცებელად“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2016 წლის 30 სექტემბრის №1/4/614,616 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები - გიგა ბარათაშვილი და კარინე შახპარონიანი საქართველოს თავდაცვის მინისტრის წინააღმდეგ, II-27). „...[სასამართლო] პრაქტიკა შეიძლება იყოს სამართალშემფარდებელთა კვალიფიციურობისა და კეთილი ნების შედეგი, რაც ვერ გამორიცხავს თუნდაც ერთეულ შემთხვევებს ნორმის კონსტიტუციის საწინააღმდეგოდ წაკითხვისა და გამოყენებისა. ამიტომ, ასეთ დროს მაინც გადამწყვეტი მნიშვნელობა აქვს თავად ნორმის შინაარსს, რამდენად ერთმნიშვნელოვნად იკითხება ის კონსტიტუციის შესაბამისი შინაარსით. თუ ნორმა ისეთივე ან მეტი წარმატებით იკითხება კონსტიტუციის საწინააღმდეგო ფორმულირებით, ბუნებრივია, ცდუნება და ალბათობა კონსტიტუციის საწინააღმდეგო პრაქტიკის განვითარებისა მაღალია, მით უფრო, რომ სამართალშემფარდებლის ეს ქმედება არ იქნება კანონის კონკრეტული ნორმის დარღვევა“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2007 წლის 26 დეკემბრის გადაწყვეტილება №1/3/407 საქმეზე „საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაცია და საქართველოს მოქალაქე - ეკატერინე ლომთათიძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-28).

113. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს პრაქტიკის მიხედვით, ნორმა „...შეიძლება ჩაითვალოს განუსაზღვრელად, როცა განმარტების ყველა მეთოდი მოსინჯულია, მაგრამ მაინც გაურკვეველია მისი ნამდვილი შინაარსი, ანდა არსი გასაგებია, მაგრამ გაუგებარია მისი მოქმედების ფარგლები“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2009 წლის 13 მაისის გადაწყვეტილება №1/1/428,447,459 საქმეზე „საქართველოს სახალხო დამცველი, საქართველოს მოქალაქე ელგუჯა საბაური და რუსეთის ფედერაციის მოქალაქე ზვიად მანია საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-19).

114. როდესაც ნორმის განჭვრეტადობის შეფასებისთვის საჭირო და აუცილებელია სასამართლო პრაქტიკის შეფასება, გასათვალისწინებელია ის გარემოება, რომ იმავდროულად თვით სასამართლო პრაქტიკაც განჭვრეტადი და ხელმისაწვდომი უნდა იყოს. ამის საშუალებას, კი, ბუნებრივია, კონკრეტული ნორმა უნდა ქმნიდეს, იგი არ უნდა იძლეოდეს მისი თვითნებური და დისკრიმინაციული გამოყენების შესაძლებლობას.

115. გასათვალისწინებელია ის გარემოებაც, რომ კანონის ენის განჭვრეტადობა იზომება როგორც ყველას მხრიდან მისი შინაარსის გაგებით, ასევე პრაქტიკაში გამოყენების გზით. თავისთავად სადავო ნორმების არსებობა კი არ არის ნორმის არაკონსტიტუციურობის დადასტურება, არამედ ამ ნორმებით დადგენილი ქცევის წესებისადმი არაერთგვაროვანი დამოკიდებულება, იმ სტანდარტების არაერთგვაროვნად გაგების შესაძლებლობა, რომლებიც იმდენად ბუნდოვანია, რომ ფაქტობრივად არავითარ სტანდარტს არ ქმნის. ბუნდოვანი ნორმა ქმნის შერჩევითი მართლმსაჯულების რისკს. საკანონმდებლო ორგანო მინიმალურ სახელმძღვანელო მითითებებს უნდა იძლეოდეს იმის თაობაზე, თუ როგორ უნდა გამოიყენოს ნორმათშემფარდებელმა კანონი.

116. ზემოთ მოყვანილი არგუმენტაციის საფუძველზე, მივიჩნევთ, რომ სამოქალაქო კოდექსის სადავო 55-ე მუხლით (2012 წლის 8 მაისის ცვლილებამდე მოქმედი რედაქცია) დადგენილი რეგულირება არ იძლევა მისი განჭვრეტადად გამოყენების შესაძლებლობას, რაც ეწინააღმდეგება საქართველოს კონსტიტუციის მოთხოვნებს.

საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს
პლენუმის წევრები:

ირინე იმერლიშვილი

გიორგი კვერენჩხილაძე

მაია კოპალეიშვილი

თამაზ ცაბუტაშვილი

29 დეკემბერი, 2017 წელი.