კონსტიტუციური სარჩელი აკმაყოფილებს ,,საკონსტიტუციო სამართალწარმოების შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-18 მუხლის ,,ა“-,,ზ“ ქვეპუნქტებით დადგენილ მოთხოვნებს:

1. სარჩელი ფორმალურად გამართულია და შეიცავს კანონით სავალდებულო ყველა რეკვიზიტს;

2. შემოტანილია უფლებამოსილი პირების მიერ კონსტიტუციის მე-2 თავით გათვალისწინებული უფლებების დარღვევის გამო.

კერძოდ, მოსარჩელეს წარმოადგენს იურიდიული პირი შეზღუდული პასუხისმგებლობის საზოგადოება „ტელეკომპანია საქართველო“, რომლის კონსტიტუციით დაცული ძირითადი უფლების დარღვევის რეალური საფრთხეს ქმნის სადავო ნორმები. კერძოდ, ქალაქ თბილისის საქალაქო სასამართლოს 2015 წლის 03 ნოემბრის გადაწყვეტილებით (საქმე #2/15651-15) დაკმაყოფილდა მოსარჩელეების ქიბარ ხალვაშსა და შპს „პანორამას“ სასარჩელო მოთხოვნათა ნაწილი სხვადასხვა მოპასუხეთა, მათ შორის - კონსტიტუციური მოსარჩელის მიმართ. მოსარჩელენი სასარჩელო მოთხოვნებს აფუძნებენ სხვადასხვა მოთხოვნის სამართლებრივ საფუძვლებს, და მათ შორის, მოითხოვენ, მათ მიერ შპს სამაუწყებლო კომპანია რუსთავი 2-ის წილების გასხვისების მიზნით დადებული გარიგებების ცნობას ბათილად ცნობას - როგორც იძლებით დადებული გარიგებებისა. საქართველოს კანონმდებლობის მიხედვით, იძლებით დადებული გარიგება მიეკუთვნება საცილო გარიგებათა წრეს. თბილისის საქალაქო სასამართლოს გადაწყვეტილებაში (რომელიც ჩვენს მიერ გასაჩივრებული სააპელაციო სასამართლოში), მართალია, სასამართლომ სხვა სამართლებრივ საფუძველზე მიუთითა, თუმცა გადაწყვეტილების ბუნდოვანებისა და იმ გარემოების გათვალისწინებით, რომ ღრმად ვართ დარწმუნებული ჩენი კონსტიტუციური უფლებების დარღვევის სერიოზული რისკის არსებობაში, სადავო ნორმები რეალურ საფრთეს უქმნის კონსტიტუციურ მოსარჩელეს, იმ ფონზე როდესაც საერთო სასამართლებში განხილვები არ დასრულებულა.

შპს „ტელეკომპანია საქართველო“ წარმოადგენს შპს „სამაუწყებლო კომპანია რუსთავი 2“-ის პარტნიორს. შეზღუდული პასუხისმგებლობის საზოგადოებაში წილი წარმოადგენს საქართველოს კონსტიტუციის 21-ე მუხლით დაცულ სიკეთეს (იური კირაკოსიანი, სპირიდონ ვართანიანი, მარტიროს ჩარდეხჩიანი, პეტრე საფარიანი, სერგო ვართანოვი, ქეთევან ტოტოღაშვილი, ასკან მანუკიანი, როზა პოღოსიანი, სვეტლანა პერეგულკო, ნოდარ გიგაშვილი და შოთა მექვაბიშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ,).

3. სარჩელში მითითებული სადავო საკითხი საკონსტიტუციო სასამართლოს განსჯადია;

4. სადავო საკითხთან დაკავშირებით არ არსებობს საკონსტიტუციო სასამართლოს სხვა გადაწყვეტილება;

5. სარჩელი შემოტანილია კანონით დადგენილი ვადების დაცვით;

6. არ არსებობს სადავო აქტზე მაღლა მდგომი სხვა კანონი, რომლის კონსტიტუციურობასთან დაკავშირებით მსჯელობა იქნებოდა საჭირო სადავო აქტის კონსტიტუციურობაზე სრულფასოვანი მსჯელობის უზრუნველყოფის მიზნით.

ზემოაღნიშნულის გათვალისწინებით, არ არსებობს მისი სასამართლოში არსებითად განსახილველად არმიღების საფუძვლები.

1. საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 138-ე მუხლის სიტყვების „სახელმწიფო ორგანოსათვის ან“ და „ანდა აღმასრულებელი მოქმედების განხორციელება“ არაკონსტიტუციურობა საქართველოს კონსტიტუციის მე-16 მუხლთან მიმართებით

 

საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 89-ე მუხლი აწესებს იძლებით დადებული გარიგების შეცილების ერთწლიან ვადას, რა ვადაც აითვლება იძულების დამთავრების მომენტიდან.

საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 138-ე მუხლი ითვალისწინებს ხანდაზმულობის ვადის შეწყვეტას. აღნიშნული მუხლი შემდეგი რედაქციითაა ჩამოყალიბებეული:

„მუხლი 138. ხანდაზმულობის ვადის დენის შეწყვეტა სარჩელის შეტანით

ხანდაზმულობის ვადის დენა წყდება, თუ უფლებამოსილი პირი შეიტანს სარჩელს მოთხოვნის დასაკმაყოფილებლად ან მის დასადგენად, ანდა შეეცდება დაიკმაყოფილოს მოთხოვნა სხვა საშუალებით, როგორიცაა სახელმწიფო ორგანოსათვის ან სასამართლოში განცხადებით მიმართვა მოთხოვნის არსებობის შესახებ, ანდა აღმასრულებელი მოქმედების განხორციელება. შესაბამისად გამოიყენება 139-ე და 140-ე მუხლები.“

საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის სადავო ნორმის სათაურიდან გამომდინარე ხანდაზმულობის ვადის შეწყვეტის საფუძველს უნდა წარმოადგენდეს სასამართლოში სარჩელის შეტანა. თუმცა, აღნიშნული საკანონმდებლო ნორმა, გარდა სასამართლოში სარჩელის შეტანისა, დამატებით, ხანდაზმულობის შეწყვეტის საფუძვლად აწესებს პირის მიერ „სახელმწიფო ორგანოსათვის მიმართვას“ და „აღმასრულებელი მოქმედების განხორციელებას“.

ერთი მხრივ გაურკვეველია, თუ კონკრეტულად რომელ სახელმწიფო ირგანოებს მოიაზრებს კანონმდებელი „სახელმწიფო ორგანოებში“, რომელთაც შეიძლება მიმართოს პირმა, იმისათვის, რომ ხანდაზმულობა შეწყვეტილად ჩაითვალოს. მეორე მხრივ, გაურკვეველია, თუ რა შინაარსის უნდა იყოს მოთხოვნა გაურკვეველი „სახელმწიფო ორგანოს“ მიმართ. მესამე, ასევე გაურკვეველია, თუ რას გულისხმობს კანონმდებელი „სააღსრულებო მოქმედების განხორციელებაში“. საქართველოს არც ერთი საკანონმდებლო აქტი, გარდა სადავო ნორმისა, არ იცნობს ამგვარ ტერმინს.

საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს დამკვიდრებული პრაქტიკით: “ნორმა უნდა იყოს ნათელი და განსაზღვრულობის მოთხოვნებთან შესაბამისი. ადამიანს უნდა შეეძლოს ზუსტად გაარკვიოს, თუ რას მოითხოვს მისგან კანონმდებელი და მიუსადაგოს ამ მოთხოვნას თავისი ქცევა. საკონსტიტუციო სასამართლომ, კონსტიტუციის სხვადასხვა ნორმებთან სადავო ნორმების შესაბამისობის ანალიზისას უნდა დაადგინოს, ხომ არ გამოუწვევია უფლების დარღვევა ნორმის განუსაზღვრელობას» (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2007 წლის 26 ოქტომბრის N2/2/389 გადაწყვეტილება საქმეზე “საქართველოს მოქალაქე მაია ნათაძე და სხვები საქართველოს პარლამენტისა და საქართველოს პრეზიდენტის წინააღმდეგ”).

განსაზღვრულობისა და განჭვრეტადობის პრინციპს, საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართოს შეფასებით უკავშრდება იოს გარემოება, რო „ზოგადად, კონკრეტული კონსტიტუციური უფლების შინაარსის კონსტიტუციით დასაშვებ ფარგლებში განსაზღვრისთვის კანონმდებელი ვალდებულია, მიიღოს ზუსტი, მკაფიო, არაორაზროვანი, განჭვრეტადი კანონმდებლობა (ნორმები), რომელიც პასუხობს კანონის განსაზღვრულობის მოთხოვნას. ეს გარემოება ერთ-ერთი გადამწყვეტი კრიტერიუმია ნორმის კონსტიტუციურობის შეფასებისას. კანონმდებლის ასეთი ვალდებულება კი სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპიდან მომდინარეობს.

«კანონად» შეიძლება ჩაითვალოს საკანონმდებლო საქმიანობის მხოლოდ ის პროდუქტი, რომელიც პასუხობს კანონის ხარისხის მოთხოვნებს. ეს უკანასკნელი კი გულისხმობს კანონის შესაბამისობას სამართლის უზენაესობისა და სამართლებრივი უსაფრთხოების პრინციპებთან. ამ პრინციპების რეალური დაცვისთვის პრაქტიკული და გადამწყვეტი მნიშვნელობა აქვს კანონის ხელმისაწვდომობასა და განჭვრეტადობას. კანონის ხარისხი მოითხოვს, რომ საკანონმდებლო რეგულაცია იყოს იმდენად მკაფიო, რომ პირმა, რომლის უფლებაში ჩარევაც ხდება, შეძლოს სამართლებრივი მდგომარეობის ადეკვატურად შეცნობა და საკუთარი ქმედების შესაბამისად წარმართვა.

12.ნორმის ბუნდოვანება, რომელიც ხელმისაწვდომობისა და განჭვრეტადობის კრიტერიუმებით ფასდება, არსებით გავლენას ახდენს, თანაზომიერების პრინციპზე დაყრდნობით, ნორმის კონსტიტუციურობის დადგენაზე. (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2007 წლის 26 დეკემბრის #1/3/407 გადაწყვეტილება საქმეზე ,,საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაცია და საქართველოს მოქალაქე - ეკატერინე ლომთათიძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ”, II-11,12).

ცხადია, რომ სადავო ნორმა, რომელიც შეიცავს სრულიად გაურკვეველ მითითებას არარსებულ სამართლებრივ ინსტიტუტზე (ააღსრულებო მოქმედების განხორციელება - რაც შეუძლებელია გავაიგივოთ სააღსრულებო წარმოებათა შესახებ კანონით გადაწყვეტილებათა იძულებითი აღსრულების პროცედურასთან ვინაიდან საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 142-ე მუხლი ამ შემთხვევისთვის ხანდაზმულობის სპეციალურ ვადას ადგენს) და სრულიად გაურკვეველ პროცედურაზე „სახელმწიფო ორგანოსთვის განცხადებით მიმართვა“, არ აკმაყოფილებს განსაზღვრულობისა და განჭრეტადობის პრინციპებს.

საქართველოს კონსტიტუციის მე-16 მუხლის შესაბამისად, ყველას აქვს საკუთარი პიროვნების თავისუფალი განვითარების უფლება, რაც სხვა უფლებებთან ერთდ მოიცავს ქმედების საყოველთაო თავისუფლებასაც. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შეფასებით „პიროვნების თავისუფალი განვითარების უფლების ზუსტი და ამომწურავი განმარტება პრაქტიკულად შეუძლებელია. იგი შედგება არაერთი უფლებრივი კომპონენტისგან, რომლებიც კონსტიტუციის სხვადასხვა ნორმებით არის დაცული. (საქართველოს საკონსტიუციო სასამართლოს 2014 წლის 8 ოქტომბრის №2/4/532,533 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები – ირაკლი ქემოკლიძე და დავით ხარაძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“ II-4). ამავდროულად, კონსტიტუციაში რეგლამენტირებულ კონკრეტულ უფლებებს მიღმა რჩება პიროვნების თავისუფალი განვითარებისათვის აუცილებელი ბუნებითი თავისუფლებების მნიშვნელოვანი სეგმენტი. კონსტიტუციის მე-16 მუხლი ქმნის კონსტიტუციური დაცვის გარანტიას ურთიერთობებისთვის, რომლებიც არ თავსდება კონსტიტუციის სხვა ნორმებში, თუმცა შეადგენს პიროვნების თავისუფალი განვითარების აუცილებელ კომპონენტს (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2014 წლის 4 თებერვლის N 2/1/536 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები - ლევან ასათიანი და სხვები საქართველოს შრომის, ჯანმრთელობისა და სოციალური დაცვის მინისტრის წინააღმდეგ”, II-57).

სადავო ნორმა წარმოადგენს ქმედების საყოველთაო თავისუფლებაში გაუმართლებელ ჩარევას. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს პრაქტიკის შესაბამისად მართალია, პიროვნული განვითრების უფლება არ განეკუთვნება აბსოლუტურ უფლებას, თუმცა „აღნიშნულ უფლებაში ჩარევა დასაშვებია, თუ უფლების მზღუდავი რეგულაცია დასახული ლეგიტიმური მიზნის მიღწევის თანაზომიერი საშუალებაა.“ (საქართველოს საკონსტიუციო სასამართლოს 2014 წლის 8 ოქტომბრის №2/4/532,533 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები – ირაკლი ქემოკლიძე და დავით ხარაძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“ II-11).

ამავდროულად, საკონსტიტუციო სასამართლოს დადგენილი პრაქტიკის მიხედვით, „სადავო ნორმებით დადგენილი შეზღუდვის თანაზომიერების შეფასების პროცესში საკონსტიტუციო სასამართლო იმსჯელებს უფლებაში ჩარევის ფორმაზე, ხასიათსა და ინტენსივობაზე.“ (საქართველოს საკონსტიუციო სასამართლოს 2014 წლის 8 ოქტომბრის №2/4/532,533 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები – ირაკლი ქემოკლიძე და დავით ხარაძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“ II-17).

ცალსახაა, რომ მოცემულ შემთხვევაში სადავო ნორმა წარმოადგენს ქმედების საყოველთაო თავისუფლებაში ჩარევას. საცილო გარიგების შემთხვევაში, მხარეს, რომელსაც სურს გარიგების ბათილობის დადგომა, ენიჭება უფლება ნების ცალმხრივი გამოვლენის - შეცილების გზით, გარიგება ბათილად აქციოს. საქართველოს საერთო სასამართლოების მიერ დადგენილი პრაქტიკით, შეცილების უფლების მიმართ ვრცელდება საქართველოს სამოქალაქო კოდექსით დადგენილი ნორმები მოთხოვნათა ხანდაზმულობის შესახებ. მათ შორის, გამოიყენება სადავო 138-ე მუხლიც, რომლის შემადგენლობის ნიშნების არსებობის შემთხვევაშიც შეცილების განხორციელების ვადა (საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 89-ე მუხლის თანახმად იძულებით დადებული გარიგების შემთხვევაში შეცილების ვადა შეადგენს ერთ წელს იძულების დამთავრების მომენტიდან) შეწყვეტილად ჩაითვლება. ბუნებრივია, გარიგების მხარეები ნების ავტონომიის პრიცნიპის გათვალისწინებით შებოჭილები უნდა იყვნენ მათ მიერ ნაკისრი ვალდებულებებით. სამართალმა უნდა უნდა უზრუნველყოს იმგვარი სახელშეკრულებო რეჟიმის არსებობა, რომელიც არ მისცემს საშუალებას არაკთილსინდისიერ მხარეს კონტრაგენტის ნება შემხვედრი ნება მოიპოვოს იძლების გზით. თუმცა, ამავდროულად, კანონი უნდა უზრუნველყოფდეს ხელშეკრულების კეთილსინდისიერი კომტრაგენტის მოლოდინის აღსრულებას, რომ ხელშეკრულებით ნაკისრი ვალდებულებები შესრულდება სახელშეკრულებო პარტნიორის მხრიდან და სამართლებრივ სტაბილურობას, რა დროსაც ხელშეკრულების პირობებით უკმაყოფილო კონტრაგენტი არ ეცდება რაიმე სახის მოთხოვნის წარმოშობის გამომრიცხავი საფუძვლის გამოყენებით სახელშეკრულებო სინამდვილის უარყოფას. საბოლოო ჯამში, დაცვას მოითხოვს სამოქალაქო ბრუნვაც.

ერთი შეხედვით, საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 89-ე მუხლი სამართლიან ბალანსს ადგენს მხარეთა და საზოგადოების ინტერესებს შორის. ხელშეკრულების მხარეს, უფლება ეძლევა ბათილად აქციოს გარიგება. თუმცა, ამგვარი უფლების რეალიზება პირს შეუძლია 1 წლის განმავლობაში იძლების დასრულების მომენტიდან.

მხარეთა შორის დავის არსებობის შემთხვევაში, მათ სრული უფლება აქვთ მიმართონ სასამართლოს. ამავე დროს, საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის სადავო ნორმა, დასაშვებად მიიჩნევს არაკეთილსინდისიერმა მხარემ და სასამართლომ გვერდი აუარონ ერთწლიან ვადას და აღნიშნული ვადის დენა შეწყვეტილად ჩათვალონ სადავო ფორმულირებების შეფარდების გზით. აღსანიშნავია, რომ მხარემ ხშირ შემთხვევაში შეიძლება არც კი იცოდეს გარიგების მეორე მხარის მიერ „სახელმწიფო ორგანოში მიმართვის“, ან „აღმასრულებელი მოქმედების განხორციელების“ თაობაზე და მხოლოდ მოგვიანებით შეიტყოს ამის შესახებ.

გაურკვეველია თუ რა ლეგიტიმურ მიზანს ისახავს სადავო ნორმა. ქმედების თავისუფლების შეზღუდვა დასაშვები უნდა იყოს კანონის საფუძელზე, და არა მოსამართლის მიერ იმგვარი განუსაზღვრელი ნორმის შინაარსის საფუძელზე, როგორიცაა „აღმასრულებელი მოქმედების განხორციელება“ და „სახელმწიფო ორგანოსათვის მიმართვა“. ამასთან, ცხადია რომ ძირითად უფლებაში იმგვარი ჩარევა, როდესაც ნორმის ადრესატმა შეუძლებელია წინასწარ განსაზღვროს, თუ ესა თუ ის მოსამართლე, რომელ ქმედებას მიიჩნევს „აღმასრულებელ მოქმედებად“ ან თუ რომელი ორგანოსათვის რა შინაარსის მიმართვას გააიგივებს „სახელმწიფო ორგანოსათვის მიმართვასთან“, წარმოადგენს ძირითად უფლებაში გაუმართლებელ ჩარევას.

საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ არაერთხელ აღნიშნა სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპის მნიშნელობაზე. სასამართლოს შეფასებით “საკონსტიტუციო სასამართლო სადავო ნორმების კონსტიტუციურობის შეფასებისას არ არის შეზღუდული მხოლოდ კონსტიტუციის კონკრეტული ნორმებით. კონსტიტუციური პრინციპები არ აყალიბებს ძირითად უფლებებს, მაგრამ ნორმატიული აქტი ასევე ექვემდებარება გადამოწმებას კონსტიტუციის ფუძემდებლურ პრინციპებთან“.

სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპიდან, საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შეფასებით, გამომდინარეობს სამართლებრივი უსაფრთხოების პრინციპი, რომლის მიხედვით „კანონად შეიძლება ჩაითვალოს საკანონმდებლო საქმიანობის მხოლოდ ის პროდუქტი, რომელიც კანონის ხარისხის მოთხოვნებს პასუხობს. კანონის ხარისხი კი გულისხმობს კანონის შესაბამისობას სამართლის უზენაესობისა და სამართლებრივი უსაფრთხოების პრინციპებთან “(#1/3/407-26.12.2007 გადაწყვეტილება). თავის მხრივ, „სამართლებრივი უსაფრთხოების პრინციპი გამომდინარეობს სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპიდან და გულისხმობს, რომ ნორმა უნდა იყოს ნათელი და განსაზღვრულობის მოთხოვნებთან შესაბამისი. ადამიანს უნდა შეეძლოს ზუსტად გაარკვიოს, თუ რას მოითხოვს მისგან კანონმდებელი და მიუსადაგოს ამ მოთხოვნას თავისი ქცევა“ (#2/2-389-26.10.2007 გადაწყვეტილება).

საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს სხვა გადაწყვეტილებებშიც ნათლადაა გამოკვეთილი სამართლებრივი განსაზრულობის პრინციპის მნიშვნელობა. კერძოდ, „არსებობს სამართლებრივი სახელმწიფოს ელემენტები, რომლებიც შეიძლება პირდაპირ არ იყოს გათვალისწინებული კონსტიტუციის რომელიმე ნორმით, მაგრამ არანაკლები დატვირთვა მიენიჭოთ, რადგანაც მათ გარეშე შეუძლებელია სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპის რეალიზება. სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპის ამგვარ ელემენტს წარმოადგენს ე.წ. „განჭვრეტადობის პრინციპი“, თუმცა მის სრულყოფილად აღსანიშნავად უფრო ტერმინი „განსაზღვრულობის პრინციპია“ შესატყვისი.“ სასამართლოს შეფასებით „განსაზღვრულობის პრინციპი სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპთან დაკავშრებული სამართლებრივი უსაფრთხოების პრინციპის ერთ-ერთ შემადგენელ ნაწილს წარმოადგენს“ (2/3/406,408-30.10.2008 გადაწყვეტილება).

მიგვაჩნია, რომ სადავო ნორმა არ აკმაყოფილებს ზემოთაღნიშნულ პრინციპებს. ის გაუმართლებლად ფართო დისკრეციას ანიჭებს მოსამართლეს. სადავო ნორმის აშკარა შეუსაბამობა სამართლებრივი განსაზღვრულობის პრინციპთან იწვევს აგრეთვე იმას, რომ სასამართლოების მხრიდან განხორციედეს ნორმის სხვადასხვაგვარი, მათ შორის, კონსტიტუციის საწინააღმდეგო, განმარტება. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს მითითებით „სამართალშემოქმედი კონკრეტული საზოგადოებრივი ურთიერთობის მოწესრიგებისას ვალდებულია, ნათლად და გარკვევით ჩამოაყალიბოს ნორმის იურიდიული შინაარსი. ნორმის რაციონალური განმარტება უნდა გამორიცხავდეს მისი არაკონსტიტუციური შინაარსით წაკითხვის შესაძლებლობას. სამართალშემოქმედის მიზანი, მოახდინოს რაციონალური შეზღუდვის დაწესება, ადეკვატურად უნდა იქნეს ასახული. წინააღმდეგ შემთხვევაში, იქმნება უფლების დაღვევის მაღალი საფრთხე, ხოლო სამართალშემფარდებლის მიერ თუნდაც სწორად ჩამოყალიბებული პრაქტიკა, ვერ იქნება საკმარისი აღნიშნული საფრთხის პრევენციისთვის. „ცალკეულ შემთხვევაში კანონმდებელმა შესაძლოა საკმარისი სიზუსტით, სიცხადით და ადეკვატური კონკრეტულობით ვერ გამოხატოს თავისი ნება. შესაბამისად, ამა თუ იმ ნორმის ტექსტი პრაქტიკულად დაშორდება კანონმდებლის რეალურ შეხედულებებსა და სურვილებს მის შინაარსთან დაკავშირებით... (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2014 წლის 4 თებერვლის №2/1/536 გადაწყვეტილება საქმეზე საქართველოს მოქალაქეები – ლევან ასათიანი, ირაკლი ვაჭარაძე, ლევან ბერიანიძე, ბექა ბუჩაშვილი და გოჩა გაბოძე საქართველოს შრომის, ჯანმრთელობისა და სოციალური დაცვის მინისტრის წინააღმდეგ).

აღსანიშნავია, რომ განსხვავებით სასამართლოსათვის მიმართვისას ხანდაზმულობის შეწყვეტისა, რაც დეტალურადაა მოწერსიგებული კოდექსის 139-ე და 140-ე მუხლებით, სადავო ნორმა ასევე არ შეიცავს არავითარ მითითებას შეცილების ვადის შეწყვეტის ვადებთან დაკავშირებით.

საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს პრაქტიკის მიხედვით ვადებს (მათ შრის ხანდაზმულობის ვადებს) დიდი მნიშნელობა გააჩნიათ სამოქალაქო ბრუნვის სტაბილურობის და საკუთრების და ხელშეკრლებათა რეჟიმის დაცვის კუთხით. საკონსტიტუციო სასამართლოს შეფასებით „სამოქალაქო ბრუნვის სტაბილურობა და კეთილსინდისიერი კონტრაგენტის ინტერესების დაცვა წარმოადგენს აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროებით განპირობებულ ლეგიტიმურ მიზნებს, რაც, ზოგადად, შესაძლებელია იყოს საკუთრების კონსტიტუციური უფლების შეზღუდვის გამამართლებელი საფუძველი. სასამართლო ასევე ეთანხმება მოპასუხეს, რომ, ზოგადად, ხანდაზმულობის ვადის დაწესებით, სადავო ნორმა ეფექტურად იცავს კეთილსინდისიერი კოტრაგენტის ინტერესებს უსაფუძვლო სარჩელებისგან, რასაც შეიძლება ადგილი ჰქონდეს ასეთი ვადის არარსებობის შემთხვევაში (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2014 წლის 29 იანვრის #1/1/543 გადაწყვეტილება საქმეზე „შპს „მეტალინვესტი“ საქართველოის პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-37).

სხვა გადაწყვეტილებაში საკონსტიტუციო სასამართლომ აღნიშინა, რომ „...როდესაც ხანგრძლივი დროა გასული იმ მოვლენიდან, რომელმაც სადავო გარემოებები წარმოშვა, მაღალია ალბათობა, რომ მტკიცებულებები, რომლებიც ადრე არსებობდა, შეიძლება დაკარგული ან სახეშეცვლილი იყოს, ასევე გაფერმკრთალდება მოწმეთა მეხსიერება, რომელთა ჩვენებებს სასამართლო დავის გადაწყვეტისას უნდა დაეყრდნოს, გაიზრდება სავარაუდო, არასანდო მტკიცებულებათა რიცხვი. შედეგად, მეტი ალბათობით, შეიქმნება ნიადაგი საქმის ფაქტობრივი გარემოებების არაობიექტური შეფასებისათვის. ხანდაზმულობის ვადა წარმოადგენს მცდელობას, დაიცვას მხარეები ასეთი საფრთხეებისგან“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს პლენუმის 2013 წლის 5 ნოემბრის №3/1/531 გადაწყვეტილება საქმეზე „ისრაელის მოქალაქეები – თამაზ ჯანაშვილი, ნანა ჯანაშვილი და ირმა ჯანაშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-21). ამასთანავე, რაც უფრო მეტი დროა გასული სადავოდ გამხდარი მოვლენებიდან, მით უფრო დიდია დაინტერესებული პირის კანონიერი ინტერესების დარღვევის რისკი.

საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ მოცემულ პრობლემასთან მიმართებით მიუთითა, რომ „ზემოაღნიშნული რისკები, ცალკეულ შემთხვევაში, შესაძლოა მეტი საფრთხის მატარებელი აღმოჩნდეს მოპასუხე მხარისთვის. ხანგრძლივი დროის შემდეგ დავის განახლება მათ ავტომატურად აყენებს საჭიროების წინაშე, ხელახლა მოიძიონ მტკიცებულებები, რომლებიც მათი პოზიციის მართებულებას დაადასტურებდა, რაც, როგორც უკვე აღვნიშნეთ, შესაძლოა რთული ან შეუძლებელიც იყოს – მტკიცებულებები შესაძლოა ბუნებრივად აღარ არსებობდეს ან არასათანადო იყოს. შედეგად, მოპასუხემ შესაძლოა საკუთარი ინტერესი ვერ დაიცვას უტყუარი მტკიცებულებების არარსებობის გამო. შესაბამისად, ხანდაზმულობის ვადის ერთ-ერთი მიზანია მხარის ინტერესების დაცვა იმ პროცესის ნაწილად გახდომისაგან, რომელშიც პოზიციის დაცვა რთული ან შეუძლებელია მოთხოვნის სიძველის მიზეზით” (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს პლენუმის 2013 წლის 5 ნოემბრის №3/1/531 გადაწყვეტილება საქმეზე „ისრაელის მოქალაქეები – თამაზ ჯანაშვილი, ნანა ჯანაშვილი და ირმა ჯანაშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-22).

სადავო ნორმის კონსტიტუციურობის შეფასებისას მნიშნელოვანია ასევე ასევე ის, თუ როგორ ხდება მისი გამოყენება პრაქტიკაში. საკონსტიტუციო სასამართლოს აზრით, „გადამოწმებას ექვემდებარება ხომ არ გამოიწვია ნორმის შინაარსსა და პრაქტიკაში მის გამოყენებას შორის განსხვავება ნორმის შეუსაბამობამ სამართლებრივი უსაფრთხოების მოთხოვნებთან. თუ კეთილსინდისიერი განმარტების პირობებში შეუძლებელი იქნება ნორმის თვითნებური და ადამიანის უფლებებისათვის საზიანო გამოყენება, მაშინ ნორმა სავსებით დააკმაყოფილებს სამართლებრივი უსაფრთხოების მოთხოვნებს.“

საკონსტიტუციო სასამართლომ ასევე მიუთითა ნორმის შინაარსის განსაზღვრულობის მასშტაბზე. მართალია, „საკანონმდებლო რეგულირებისას იმთავითვე ვერ იქნება აცილებული ყველა გაურკვევლობა და ეჭვი, მაგრამ აუცილებელია, რომ კანონმდებელმა, სულ ცოტა, ძირითადი იდეა, თავისი საკანონმდებლო ნება და მიზანი, სრულიად გარკვევით ჩამოაყალიბოს“. ამავდროულად, „აუცილებელია ნორმის შინაარსობრივი სიზუსტე, არაორაზროვნება. ნორმა უნდა იყოს საკმარისად განსაზღვრული არა მხოლოდ შინაარსის, არამედ რეგულირების საგნის, მიზნისა და მასშტაბის მიხედვით, რათა ადრესატმა მოახდინოს კანონის სწორი აღქმა და თავისი ქცევის განხორციელება მის შესაბამისად, განჭვრიტოს ქცევის შედეგი.“

საერთო სასამართლოების პრაქტიკა სადავო ნორმასთან დაკავშირებით არათუ არ გამოირჩევა ერთგვაროვნებით, არამედ, რაც მთავარია, არ ადგენს რაიმე მნიშნელოვან ორიენტირს იმისა, თუ რა წინაპირობების არსებობსას შეიძება იქნეს ის გამოყენებული და რა გარემოებისას დაუშვებელი იქნებოდა მისი გამოყენება.

ასე მაგალითად, საქართველოს უზენაესი სასამართლოს ერთ-ერთ გადაწყვეტილებით განმცხადებლის მიერ პროკურატურის ორგანოსათვის განცხადებით მიმართვა ჩაითვალა შეცილების ვადის (ხანდაზმულობის ვადის - როგორც ეს საქართველოს უზენაესმა სასამართლომ აღნიშნა) შეწყვეტის საფუძვლად (სუსგ 2002 წლის 15 მარტი, საქმე #3კ/1186-01). ამავდროულად, მართალია თბილისის საქალაქო სასამართლოს 2015 წლის 03 ნოემბრის ზემოაღნიშნული გადაწყვეტილებით, მათალია არ იქნა გარიგება მიჩნეული ბათილად როგოც იძულებით დადებული გარიგება, თუმცა, მოსამართლე ურთმელიძის ბუნდოვანი ფორმულირება „მიუხედავად მოსარჩელის მიერ საქართველოს მთავარ პროკურატურაში წარდგენილი არაერთი საჩივრისა, მან ვერ შეძლო ზემოთ მითითებული [იგულისხმება იძულება] ფაქტების მტკიცება. მაგრამ, რაც უფრო დაბალია სუბიექტური კომპონენტის ხარისხი, ანუ როცა არ ვიცით, არაა ნათელი თუ რაზე ფიქრობდნენ ადამიანები გარიგების დადების დროს, დასკვნები ობიექტურ საფუძელზე უნდა გაკთდეს“ - გვაძლევს საფუძელს ვივარაუდოთ, სრულიად გაურკვეველი შინაარსის წერილის მტკიცებულების სახით გამოყენების შემთხვევაში სასამართლოებმა არაკონსტიტუციური სადავო ნორმის გამოყენების გზით შელახონ კონსტიტუციური მოსარჩელის ძირითადი უფლებები.

შესაბამისად, მოვითხოვთ არაკონსტიტუციურად იქნას ცნობილი საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 138-ე მუხლის სიტყვები „სახელმწიფო ორგანოსათვის ან“ და „ანდა აღმასრულებელი მოქმედების განხორციელება“  საქართველოს კონსტიტუციის მე-16 მუხლთან მიმართებით.

 

2. საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 138-ე მუხლის სიტყვების „სახელმწიფო ორგანოსათვის ან“ და „ანდა აღმასრულებელი მოქმედების განხორციელება“ არაკონსტიტუციურობა საქართველოს კონსტიტუციის 21-ე მუხლთან მიმართებით

 

სადავო ნორმა ასევე ხელყოფს საქართველოს კონსტიტუციის 21-ე მუხლით დაცულ საკუთრების უფლებას.

ცალსახაა, რომ საქართველოს კონსტიტუციის მე-16 მუხლთან წინააღმდეგობის ნაწილში მოყვანილი არგუმენტებისა და გარემოებების გათვალისწინებით, რომელიც თანაბრად ვრცელდება საქართველოს კონსტიტუციის 21-ე მუხლთან მიმართებით არსებულ წინააღმდეგობის მიმართ, სადავო ნორმა ხელყოფს პირის საკუთრების უფლებას. გარიგების მხარეს, შეიძლება წაერთვას ის, რაც მან კერძო ავტონომიის ფარგლებში მიიღო ხელშეკრულების საფუძველზე.

ამ თვალსაზრისით მნიშნელოვანია მოვიხმოთ საქართველოის საკონსტიტუციო სასამართლოს პრაქტიკა საკუთრების უფლებისა და სამოქალაქო ბრუნვის სტაბილურობასთან დაკავშირებით. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით „კონსტიტუციის 21-ე მუხლი უნდა განიმარტოს სამართლებრივი უსაფრთხოების პრინციპთან კავშირში. სამართლებრივი უსაფრთხოების პრინციპი სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპიდან მომდინარეობს. საკონსტიტუციო სასამართლოს არაერთ გადაწყვეტილებაში განიმარტა სამართლებრივი უსაფრთხოების ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ელემენტი – განსაზღვრულობის პრინციპი, რომელიც განამტკიცებს კანონმდებლობის განჭვრეტადობის გარანტიებს. სამართლებრივი უსაფრთხოების კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი შემადგენელი ნაწილია სამართლებრივი ნდობის პრინციპი.“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2013 წლის გადაწყვეტილება №2/3/522,553 საქმეზე „სპს „გრიშა აშორდია” საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ.“, II-37). იმავე გადაწყვეტილებაში საკონსტიტუციო სასამართლომ დამატებით აღნიშნა, რომ „საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლო მიიჩნევს, რომ სამართლებრივი უსაფრთხოების პრინციპის გათვალისწინებით, დაცული უნდა იყოს ლეგიტიმური მოლოდინები, რომელთა მიმართაც ინდივიდებს ნდობა გააჩნიათ. კანონით მინიჭებული უფლებების მიმართ მაღალია ინდივიდების ნდობის ხარისხი. აღნიშნული ნდობის გაუმართლებელი შერყევა ნეგატიურად აისახება სამართლის მიმართ ნდობასა და სამართლებრივ უსაფრთხოებაზე” (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2013 წლის გადაწყვეტილება №2/3/522,553 საქმეზე „სპს „გრიშა აშორდია” საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ.“, II-43).

საკონსტიტუციო სასამართლოს შეფასებით, „საკუთრების უფლება ბუნებითი უფლებაა, რომლის გარეშე შეუძლებელია დემოკრატიული საზოგადოების არსებობა” (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2012 წლის 26 ივნისის №3/1/512 გადაწყვეტილება საქმეზე „დანიის მოქალაქე ჰეიკე ქრონქვისტი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ”, II-32).

სხვა გადაწყვეტილებებში საკონსტიტუციო სასამართლომ არაერთხელ განმარტა, რომ საკუთრების უფლება წარმოადგენს თანამედროვე დემოკრატიული საზოგადოების განვითარების საყრდენს, რომელსაც ეფუძნება საბაზრო ეკონომიკა და სტაბილური სამოქალაქო ბრუნვა. საქართველოს კონსტიტუციის 21-ე მუხლი, ერთი მხრივ, უზრუნველყოფს საკუთრების როგორც ინსტიტუტის კონსტიტუციურ-სამართლებრივ გარანტიას, ხოლო, მეორე მხრივ, წარმოადგენს ინდივიდის ძირითად უფლებას.“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2013 წლის გადაწყვეტილება №2/3/522,553 საქმეზე „სპს „გრიშა აშორდია” საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ.“, II-31).

საკონსტიტუციო სასამართლოს არაერთხელ განუმარტავს, რომ “საკუთრების უფლება ადამიანის არა მარტო არსებობის ელემენტარული საფუძველია, არამედ უზრუნველყოფს მის თავისუფლებას, მისი უნარისა და შესაძლებლობების ადეკვატურ რეალიზაციას, ცხოვრების საკუთარი პასუხისმგებლობით წარმართვას. ყოველივე ეს კანონზომიერად განაპირობებს ინდივიდის კერძო ინიციატივებს ეკონომიკურ სფეროში, რაც ხელს უწყობს ეკონომიკური ურთიერთობების, თავისუფალი მეწარმეობის, საბაზრო ეკონომიკის განვითარებას, ნორმალურ, სტაბილურ სამოქალაქო ბრუნვას (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2007 წლის 2 ივლისის №1/2/384 გადაწყვეტილება საქმეზე `საქართველოს მოქალაქეები – დავით ჯიმშელეიშვილი, ტარიელ გვეტაძე და ნელი დალალაშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ”, II-5).

სადავო ნორმა ახდენს ჩარევას საკუთრებაში. ჩარევა ხდება იმგვარად, რომ კეთილსინდისიერ კონტრაგენტს არ აქვთ იმის გარანტია, რომ არაკეთილსინდისიერი მხარის მიერ არ მოდება გამოვლენილ ნების სამართლებრივი შედეგების გაუქმება და რომ კეთილსინდისიერ კონტრაგენტს აღარ ექნება შესაძლებლობა სრულფასოვნად დაიცვას საკუთარი ინტერესები.

საქართველოს საკონსტიტუციოო სასამართლოს პრაქტიკის თანახმად, „უფლების მზღუდავი საკანონმდებლო რეგულირება უნდა წარმოადგენდეს ღირებული საჯარო (ლეგიტიმური) მიზნის მიღწევის გამოსადეგ და აუცილებელ საშუალებას. ამავე დროს, უფლების შეზღუდვის ინტენსივობა მისაღწევი საჯარო მიზნის პროპორციული, მისი თანაზომიერი უნდა იყოს. დაუშვებელია ლეგიტიმური მიზნის მიღწევა განხორციელდეს ადამიანის უფლების მომეტებული შეზღუდვის ხარჯზე” (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2012 წლის 26 ივნისის №3/1/512 გადაწყვეტილება საქმეზე „დანიის მოქალაქე ჰეიკე ქრონქვისტი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“). 

სრულიად საპირისპირო დასკვნის შესაძლებლობას იძლევა სადავო ნორმა. მასში არ იკვეთება ლეგიტიმური მიზანი და შესაბამისად, ნათელია, რომ არ არის დაკმაყოფილებული პროპორციულობის ტესტიც.

საგულისხმოა, რომ საკითხი ეხება საკუთრების უფლებას, ხოლო „საკუთრება არის ინსტიტუტი, რომელიც სახელმწიფოს ეკონომიკურ საფუძელს წარმოადგენს. საკუთრების უფლების დაცვა .....დემოკრატიული, სამართლებრივი და სოციალური სახელმწიფოსთვის“ საციცოცხლოდ აუცილებელია, ერთი მხრივ, საკუთრების, როგორც ინსტიტუტის კონსტიტუციურ-სამართლებრივი გარანტირება, ხოლო, მეორე მხრივ - მესაკუთრისთვის, როგორც სუბიექტისთვის უფლების სამართლებრივი დაცვის საკმარისი საშუალებების მინიჭება, მისი ხელშეწყობისა და უზრუნველყოფის გარანტიების შექმნა“ (საკონსტიტუციო სასამართლოს 2007 წლის 18 მაისის გადაწყვეტილება საქმეზე საქართველოს მოქალაქეები ზაურ ელაშვილი, სულიკო მაშია, რუსუდან გოგია და სხვები და საქართველოს სახალხო დამცველი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ). საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებიდან ნათლად იკვეთება, საკუთრების უფლების მნიშვნელობა დემოკრატიულ საზოგადოებაში.

ამავდროულად, საქართველოს კონსტიტუციის 21-ე მუხლის პირველი პუნქტი განამტკიცებს საკუთრების, მისი შეძენის, გასხვისების ან მემკვიდრეობით მიღების საყოველთაო უფლებას. საკუთრების უფლება ბუნებითი უფლებაა, რომლის გარეშე შეუძლებელია დემოკრატიული საზოგადოების არსებობა. „საკუთრების უფლება ადამიანის არა მარტო არსებობის ელემენტარული საფუძველია, არამედ უზრუნველყოფს მის თავისუფლებას, მისი უნარისა და შესაძლებლობების ადეკვატურ რეალიზაციას, ცხოვრების საკუთარი პასუხისმგებლობით წარმართვას. ყოველივე ეს კანონზომიერად განაპირობებს ინდივიდის კერძო ინიციატივებს ეკონომიკურ სფეროში, რაც ხელს უწყობს ეკონომიკური ურთიერთობების, თავისუფალი მეწარმეობის, საბაზრო ეკონომიკის განვითარებას, ნორმალურ, სტაბილურ სამოქალაქო ბრუნვას“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2007 წლის 2 ივლისის № 1/2/384 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები – დავით ჯიმშელეიშვილი, ტარიელ გვეტაძე და ნელი დალალიშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-5).

“იმისათვის, რომ პირმა შეძლოს საკუთრების უფლებით პრაქტიკული სარგებლობა, არ არის საკმარისი მისთვის აბსტრაქტული საკუთრებითი გარანტიის მინიჭება. მან ასევე უნდა ისარგებლოს იმგვარი სამოქალაქო, კერძოსამართლებრივი წესრიგით, რომელიც შესაძლებელს გახდის საკუთრების უფლებით შეუფერხებელ სარგებლობას და, შესაბამისად, სამოქალაქო ბრუნვის განვითარებას. საკუთრების კონსტიტუციურ-სამართლებრივი გარანტია მოიცავს ისეთი საკანონმდებლო ბაზის შექმნის ვალდებულებას, რომელიც უზრუნველყოფს საკუთრებითი უფლების პრაქტიკულ რეალიზებას და შესაძლებელს გახდის საკუთრების შეძენის გზით ქონების დაგროვებას.” (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2012 წლის 26 ივნისის №3/1/512 გადაწყვეტილება საქმეზე „დანიის მოქალაქე ჰეიკე ქრონქვისტი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-33).. “უმთავრესი კონსტიტუციური ღირებულების, ადამიანის ღირსების პატივისცემა მისი სოციალური და ეკონომიკური კონტექსტის ფარგლებში, მნიშვნელოვნად არის დამოკიდებული საკუთრების უფლების სრულფასოვან რეალიზებაზე. საკუთრება წარმოადგენს ადამიანის პირადი დამოუკიდებლობის, პიროვნული განვითარების ერთ-ერთ წყაროს. საკუთარი დამოუკიდებლობისა და კეთილდღეობის მიზნით ადამიანის მისწრაფება, შექმნას საკუთარი ქონება, უდავოდ იმსახურებს სახელმწიფოს პატივიცემას, რაც საკუთრების შეძენის ისეთ საკანონმდებლო რეგლამენტაციაში უნდა გამოიხატოს, რომელიც უზრუნველყოფს ერთი მხრივ ცალკეული ინდივიდის საკუთრების უფლებით შეუფერხებელ სარგებლობას, ხოლო მერე მხრივ ეფექტურ სამოქალაქო ბრუნვას.” (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2012 წლის 26 ივნისის №3/1/512 გადაწყვეტილება საქმეზე „დანიის მოქალაქე ჰეიკე ქრონქვისტი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“II-38).

საკუთრების უფლების შეზღუდვასთან მიმართებით, საკონსტიტუციო სასამართლომ არაერთხელ განმარტა, რომ „საკუთრების კონსტიტუციური უფლების შეზღუდვისთვის საჭიროა აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროებით განპირობებული შეზღუდვის წესის კანონით რეგლამენტირება. სწორედ აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროების არსებობა იძლევა საკუთრების უფლების შეზღუდვის კონსტიტუციურ-სამართლებრივ ლეგიტიმაციას. ამასთანავე, საკუთრების უფლების შეზღუდვისას კანონმდებელმა საჯარო ინტრესის შემადგენელი“.

საკონსტიტუციო სასამართლომ არაერთხელ განმარტა, რომ უფლების შეზღუდვა უნდა წარმოადგენდეს მიზნის მიღწევის არა მხოლოდ გამოსადეგ, არამედ ყველაზე ნაკლებად მზღუდველ, თანაზომიერ საშუალებასაც. შეზღუდვა რომ თანაზომიერად და შესაბამისად, კონსტიტუციურად ჩაითვალოს, უპირველეს ყოვლისა, უნდა არსებობდეს ლოგიკური კავშირი დასახულ ლეგიტიმურ მიზანსა და გამოყენებულ საშუალებას შორის. (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2014 წლის 27 თებერვლის გადაწყვეტილება №2/2/558 საქმეზე ილია ჭანტურია საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ). სადავო ნორმის შემთხვევაში, აღნიშნული პრინიცპები დარღვეულია.

„ვინაიდან ნებისმიერი სამართლებრივი წესრიგი მიზნისა და საშუალების მიმართებაზეა აგებული, ეს ავალდებულებს სახელმწიფოს, მიზნის მისაღწევად გამოიყენოს ისეთი საშუალება, რომლითაც, როგორც მიზნის მიღწევა იქნება გარანტირებული, ასევე თანაზომიერების პრინციპი იქნება დაცული“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2008 წლის 19 დეკემბრის გადაწყვეტილება №1/2/411 საქმეზე „შპს „რუსენერგოსერვისი“, შპს „პატარა კახი“, სს „გორგოტა“, გივი აბალაკის ინდივიდუალური საწარმო „ფერმერი“ და შპს „ენერგია“ საქართველოს პარლამენტისა და საქართველოს ენერგეტიკის სამინისტროს წინააღმდეგ”, II-29).

 

შესაბამისად, არაკონსტიტუციურად უნდა იქნას ცნობილი საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 138-ე მუხლის სიტყვები „სახელმწიფო ორგანოსათვის ან“ და „ანდა აღმასრულებელი მოქმედების განხორციელება“ საქართველოს კონსტიტუციის 21-ე მუხლის პირველ და მე-2 პუნქტებთან მიმართებით.

 

 

3. საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 89-ე მუხლის იმ ნორმატიული შინაარსის არაკონსტიტუციურობა საქართველოს კონსტიტუციის მე-16 მუხლთან მიმართებით, რომელიც ითვალისწინებს იძულებით დადებული გარიგების შეცილების შესაძლებლობას იძულების დამთავრების მომენტიდან ერთი წლის გასვლის შემდეგ

 

საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 85-ე მუხლი ბათილად აცხადებს იძულებით დადებულ გარიგებას. შესაბამისად, 85-ე-89-ე მუხლები განსაზღვრავენ იძულებით დადებული გარიგებების ბათილობასთან დაკავშირებულ საკითხებს. 89-ე მუხლი ადგენს შეცილების ვადას. სადავო ნორმის შესაბამისად: “იძულებით დადებული გარიგება შეიძლება სადავო გახდეს ერთი წლის განმავლობაში იძულების დამთავრების მომენტიდან.”

მიუხედავად იმისა, რომ ერთი შეხედვით, სადავო ნორმა შეცილების განხორციელების ვადას ერთი წლით შემოსაზღვრავს, რაც სამოქალაქო ბრუნვის სტაბილურობის დაცვის პრინციპის გამოხატულებას უნდა წარმოადგენდეს, სინამდვილეში სადავო ნორმა შესაძლებლობას იძლევა აღნიშნული ერთწლიანი ვადა არ იქნეს დაცული. კერძოდ, ქართული სასამართლო პრაქტიკა შეცილების უფლების განხორციელების ვადას აიგივებს ხანდაზმულობის ვადებთან და შესაბამისად, კოდექსის 89-ე მუხლით დადგენილი ერთწლიანი ვადა ექვემდებარება კოდექსის 128-ე-146-ე მუხლებით გათვალისწინებულ მოწესრიგებას. მათ შორის, სამოქალაქო კოდექსის აღნიშნული მუხლებით დადგენილი ხანდაზმულობის შეჩერებისა და შეწყვეტის წესებს.

საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს დამკვიდრებული პრაქტიკით: “ნორმა უნდა იყოს ნათელი და განსაზღვრულობის მოთხოვნებთან შესაბამისი. ადამიანს უნდა შეეძლოს ზუსტად გაარკვიოს, თუ რას მოითხოვს მისგან კანონმდებელი და მიუსადაგოს ამ მოთხოვნას თავისი ქცევა. საკონსტიტუციო სასამართლომ, კონსტიტუციის სხვადასხვა ნორმებთან სადავო ნორმების შესაბამისობის ანალიზისას უნდა დაადგინოს, ხომ არ გამოუწვევია უფლების დარღვევა ნორმის განუსაზღვრელობას» (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2007 წლის 26 ოქტომბრის N2/2/389 გადაწყვეტილება საქმეზე “საქართველოს მოქალაქე მაია ნათაძე და სხვები საქართველოს პარლამენტისა და საქართველოს პრეზიდენტის წინააღმდეგ”).

განსაზღვრულობისა და განჭვრეტადობის პრინციპს, საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართოს შეფასებით უკავშრდება ის გარემოება, რო „ზოგადად, კონკრეტული კონსტიტუციური უფლების შინაარსის კონსტიტუციით დასაშვებ ფარგლებში განსაზღვრისთვის კანონმდებელი ვალდებულია, მიიღოს ზუსტი, მკაფიო, არაორაზროვანი, განჭვრეტადი კანონმდებლობა (ნორმები), რომელიც პასუხობს კანონის განსაზღვრულობის მოთხოვნას. ეს გარემოება ერთ-ერთი გადამწყვეტი კრიტერიუმია ნორმის კონსტიტუციურობის შეფასებისას. კანონმდებლის ასეთი ვალდებულება კი სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპიდან მომდინარეობს.

«კანონად» შეიძლება ჩაითვალოს საკანონმდებლო საქმიანობის მხოლოდ ის პროდუქტი, რომელიც პასუხობს კანონის ხარისხის მოთხოვნებს. ეს უკანასკნელი კი გულისხმობს კანონის შესაბამისობას სამართლის უზენაესობისა და სამართლებრივი უსაფრთხოების პრინციპებთან. ამ პრინციპების რეალური დაცვისთვის პრაქტიკული და გადამწყვეტი მნიშვნელობა აქვს კანონის ხელმისაწვდომობასა და განჭვრეტადობას. კანონის ხარისხი მოითხოვს, რომ საკანონმდებლო რეგულაცია იყოს იმდენად მკაფიო, რომ პირმა, რომლის უფლებაში ჩარევაც ხდება, შეძლოს სამართლებრივი მდგომარეობის ადეკვატურად შეცნობა და საკუთარი ქმედების შესაბამისად წარმართვა.

12.ნორმის ბუნდოვანება, რომელიც ხელმისაწვდომობისა და განჭვრეტადობის კრიტერიუმებით ფასდება, არსებით გავლენას ახდენს, თანაზომიერების პრინციპზე დაყრდნობით, ნორმის კონსტიტუციურობის დადგენაზე. (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2007 წლის 26 დეკემბრის #1/3/407 გადაწყვეტილება საქმეზე ,,საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაცია და საქართველოს მოქალაქე - ეკატერინე ლომთათიძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ”, II-11,12).

მოცემულ შემთხვევაში, სადავო ნორმა, ერთი მხრივ ადგენს პრეკლუზიურ (უფლების არსებობის) ვადას, რომლის ამოწურვასაც თან უნდა მოყვეს უფლების მოსპობა, ხოლო მეორე მხრივ ის არ ახდენს ხანდაზმულობის ვადისგან გამიჯვნას, რითაც არ აკმაყოფილებს განსაზღვრულობისა და განჭრეტადობის პრინციპებს.

საქართველოს კონსტიტუციის მე-16 მუხლის შესაბამისად, ყველას აქვს საკუთარი პიროვნების თავისუფალი განვითარების უფლება, რაც სხვა უფლებებთან ერთდ მოიცავს ქმედების საყოველთაო თავისუფლებასაც. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შეფასებით „პიროვნების თავისუფალი განვითარების უფლების ზუსტი და ამომწურავი განმარტება პრაქტიკულად შეუძლებელია. იგი შედგება არაერთი უფლებრივი კომპონენტისგან, რომლებიც კონსტიტუციის სხვადასხვა ნორმებით არის დაცული. (საქართველოს საკონსტიუციო სასამართლოს 2014 წლის 8 ოქტომბრის №2/4/532,533 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები – ირაკლი ქემოკლიძე და დავით ხარაძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“ II-4). ამავდროულად, კონსტიტუციაში რეგლამენტირებულ კონკრეტულ უფლებებს მიღმა რჩება პიროვნების თავისუფალი განვითარებისათვის აუცილებელი ბუნებითი თავისუფლებების მნიშვნელოვანი სეგმენტი. კონსტიტუციის მე-16 მუხლი ქმნის კონსტიტუციური დაცვის გარანტიას ურთიერთობებისთვის, რომლებიც არ თავსდება კონსტიტუციის სხვა ნორმებში, თუმცა შეადგენს პიროვნების თავისუფალი განვითარების აუცილებელ კომპონენტს (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2014 წლის 4 თებერვლის N 2/1/536 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები - ლევან ასათიანი და სხვები საქართველოს შრომის, ჯანმრთელობისა და სოციალური დაცვის მინისტრის წინააღმდეგ”, II-57).

სადავო ნორმა წარმოადგენს ქმედების საყოველთაო თავისუფლებაში გაუმართლებელ ჩარევას. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს პრაქტიკის შესაბამისად მართალია, პიროვნული განვითრების უფლება არ განეკუთვნება აბსოლუტურ უფლებას, თუმცა „აღნიშნულ უფლებაში ჩარევა დასაშვებია, თუ უფლების მზღუდავი რეგულაცია დასახული ლეგიტიმური მიზნის მიღწევის თანაზომიერი საშუალებაა.“ (საქართველოს საკონსტიუციო სასამართლოს 2014 წლის 8 ოქტომბრის №2/4/532,533 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები – ირაკლი ქემოკლიძე და დავით ხარაძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“ II-11).

ამავდროულად, საკონსტიტუციო სასამართლოს დადგენილი პრაქტიკის მიხედვით, „სადავო ნორმებით დადგენილი შეზღუდვის თანაზომიერების შეფასების პროცესში საკონსტიტუციო სასამართლო იმსჯელებს უფლებაში ჩარევის ფორმაზე, ხასიათსა და ინტენსივობაზე.“ (საქართველოს საკონსტიუციო სასამართლოს 2014 წლის 8 ოქტომბრის №2/4/532,533 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები – ირაკლი ქემოკლიძე და დავით ხარაძე საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“ II-17).

ცალსახაა, რომ მოცემულ შემთხვევაშიც სადავო ნორმა წარმოადგენს ქმედების საყოველთაო თავისუფლებაში ჩარევას. საცილო გარიგების შემთხვევაში, მხარეს, რომელსაც სურს გარიგების ბათილობის დადგომა, ენიჭება უფლება ნების ცალმხრივი გამოვლენის - შეცილების გზით, გარიგება ბათილად აქციოს. საქართველოს საერთო სასამართლოების მიერ დადგენილი პრაქტიკით, შეცილების უფლების მიმართ ვრცელდება საქართველოს სამოქალაქო კოდექსით დადგენილი ნორმები მოთხოვნათა ხანდაზმულობის შესახებ. მათ შორის, გამოიყენება სადავო 138-ე მუხლიც, რომლის შემადგენლობის ნიშნების არსებობის შემთხვევაშიც შეცილების განხორციელების ვადა (საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 89-ე მუხლის თანახმად იძულებით დადებული გარიგების შემთხვევაში შეცილების ვადა შეადგენს ერთ წელს იძულების დამთავრების მომენტიდან) შეწყვეტილად ჩაითვლება. ბუნებრივია, გარიგების მხარეები ნების ავტონომიის პრინციპის გათვალისწინებით შებოჭილები უნდა იყვნენ მათ მიერ ნაკისრი ვალდებულებებით. სამართალმა უნდა უნდა უზრუნველყოს იმგვარი სახელშეკრულებო რეჟიმის არსებობა, რომელიც არ მისცემს საშუალებას არაკთილსინდისიერ მხარეს კონტრაგენტის ნება შემხვედრი ნება მოიპოვოს იძლების გზით. თუმცა, ამავდროულად, კანონი უნდა უზრუნველყოფდეს ხელშეკრულების კეთილსინდისიერი კომტრაგენტის მოლოდინის აღსრულებას, რომ ხელშეკრულებით ნაკისრი ვალდებულებები შესრულდება სახელშეკრულებო პარტნიორის მხრიდან და სამართლებრივ სტაბილურობას, რა დროსაც ხელშეკრულების პირობებით უკმაყოფილო კონტრაგენტი არ ეცდება რაიმე სახის მოთხოვნის წარმოშობის გამომრიცხავი საფუძვლის გამოყენებით სახელშეკრულებო სინამდვილის უარყოფას. საბოლოო ჯამში, დაცვას მოითხოვს სამოქალაქო ბრუნვაც.

ერთი შეხედვით, საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 89-ე მუხლი სამართლიან ბალანსს ადგენს მხარეთა და საზოგადოების ინტერესებს შორის. ხელშეკრულების მხარეს, უფლება ეძლევა ბათილად აქციოს გარიგება. თუმცა, ამგვარი უფლების რეალიზება პირს შეუძლია 1 წლის განმავლობაში იძლების დასრულების მომენტიდან. თუმცა, აღნიშნული ერთწლიანი ვადა მხოლოდ მოჩვენებითია, ვინაიდან შესაძლებელია მისი შეჩერება და შეწყვეტაც კი.

მხარეთა შორის დავის არსებობის შემთხვევაში, მათ სრული უფლება აქვთ მიმართონ სასამართლოს. ამავე დროს, საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის სადავო ნორმა, დასაშვებად მიიჩნევს არაკეთილსინდისიერმა მხარემ და სასამართლომ გვერდი აუარონ ერთწლიან ვადას და აღნიშნული ვადის დენა შეწყვეტილად ჩათვალონ იმგვარი გარემოებების არსებობის გამო, რომელთა შესახებ მეორე მხარემ ხშირ შემთხვევაში შეიძლება არც კი იცოდეს.

საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ არაერთხელ აღნიშნა სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპის მნიშნელობაზე. სასამართლოს შეფასებით “საკონსტიტუციო სასამართლო სადავო ნორმების კონსტიტუციურობის შეფასებისას არ არის შეზღუდული მხოლოდ კონსტიტუციის კონკრეტული ნორმებით. კონსტიტუციური პრინციპები არ აყალიბებს ძირითად უფლებებს, მაგრამ ნორმატიული აქტი ასევე ექვემდებარება გადამოწმებას კონსტიტუციის ფუძემდებლურ პრინციპებთან“.

სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპიდან, საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შეფასებით, გამომდინარეობს სამართლებრივი უსაფრთხოების პრინციპი, რომლის მიხედვით „კანონად შეიძლება ჩაითვალოს საკანონმდებლო საქმიანობის მხოლოდ ის პროდუქტი, რომელიც კანონის ხარისხის მოთხოვნებს პასუხობს. კანონის ხარისხი კი გულისხმობს კანონის შესაბამისობას სამართლის უზენაესობისა და სამართლებრივი უსაფრთხოების პრინციპებთან “(#1/3/407-26.12.2007 გადაწყვეტილება). თავის მხრივ, „სამართლებრივი უსაფრთხოების პრინციპი გამომდინარეობს სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპიდან და გულისხმობს, რომ ნორმა უნდა იყოს ნათელი და განსაზღვრულობის მოთხოვნებთან შესაბამისი. ადამიანს უნდა შეეძლოს ზუსტად გაარკვიოს, თუ რას მოითხოვს მისგან კანონმდებელი და მიუსადაგოს ამ მოთხოვნას თავისი ქცევა“ (#2/2-389-26.10.2007 გადაწყვეტილება).

საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს სხვა გადაწყვეტილებებშიც ნათლადაა გამოკვეთილი სამართლებრივი განსაზრულობის პრინციპის მნიშვნელობა. კერძოდ, „არსებობს სამართლებრივი სახელმწიფოს ელემენტები, რომლებიც შეიძლება პირდაპირ არ იყოს გათვალისწინებული კონსტიტუციის რომელიმე ნორმით, მაგრამ არანაკლები დატვირთვა მიენიჭოთ, რადგანაც მათ გარეშე შეუძლებელია სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპის რეალიზება. სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპის ამგვარ ელემენტს წარმოადგენს ე.წ. „განჭვრეტადობის პრინციპი“, თუმცა მის სრულყოფილად აღსანიშნავად უფრო ტერმინი „განსაზღვრულობის პრინციპია“ შესატყვისი.“ სასამართლოს შეფასებით „განსაზღვრულობის პრინციპი სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპთან დაკავშრებული სამართლებრივი უსაფრთხოების პრინციპის ერთ-ერთ შემადგენელ ნაწილს წარმოადგენს“ (2/3/406,408-30.10.2008 გადაწყვეტილება).

მიგვაჩნია, რომ სადავო ნორმა არ აკმაყოფილებს ზემოთაღნიშნულ პრინციპებს. ის გაუმართლებლად ფართო დისკრეციას ანიჭებს მოსამართლეს. სადავო ნორმის აშკარა შეუსაბამობა სამართლებრივი განსაზღვრულობის პრინციპთან იწვევს აგრეთვე იმას, რომ სასამართლოების მხრიდან განხორციედეს ნორმის სხვადასხვაგვარი, მათ შორის, კონსტიტუციის საწინააღმდეგო, განმარტება. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს მითითებით „სამართალშემოქმედი კონკრეტული საზოგადოებრივი ურთიერთობის მოწესრიგებისას ვალდებულია, ნათლად და გარკვევით ჩამოაყალიბოს ნორმის იურიდიული შინაარსი. ნორმის რაციონალური განმარტება უნდა გამორიცხავდეს მისი არაკონსტიტუციური შინაარსით წაკითხვის შესაძლებლობას. სამართალშემოქმედის მიზანი, მოახდინოს რაციონალური შეზღუდვის დაწესება, ადეკვატურად უნდა იქნეს ასახული. წინააღმდეგ შემთხვევაში, იქმნება უფლების დაღვევის მაღალი საფრთხე, ხოლო სამართალშემფარდებლის მიერ თუნდაც სწორად ჩამოყალიბებული პრაქტიკა, ვერ იქნება საკმარისი აღნიშნული საფრთხის პრევენციისთვის. „ცალკეულ შემთხვევაში კანონმდებელმა შესაძლოა საკმარისი სიზუსტით, სიცხადით და ადეკვატური კონკრეტულობით ვერ გამოხატოს თავისი ნება. შესაბამისად, ამა თუ იმ ნორმის ტექსტი პრაქტიკულად დაშორდება კანონმდებლის რეალურ შეხედულებებსა და სურვილებს მის შინაარსთან დაკავშირებით... (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2014 წლის 4 თებერვლის №2/1/536 გადაწყვეტილება საქმეზე საქართველოს მოქალაქეები – ლევან ასათიანი, ირაკლი ვაჭარაძე, ლევან ბერიანიძე, ბექა ბუჩაშვილი და გოჩა გაბოძე საქართველოს შრომის, ჯანმრთელობისა და სოციალური დაცვის მინისტრის წინააღმდეგ).

საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს პრაქტიკის მიხედვით ვადებს (მათ შორის ხანდაზმულობის ვადებს) დიდი მნიშნელობა გააჩნიათ სამოქალაქო ბრუნვის სტაბილურობის და საკუთრების და ხელშეკრლებათა რეჟიმის დაცვის კუთხით. საკონსტიტუციო სასამართლოს შეფასებით „სამოქალაქო ბრუნვის სტაბილურობა და კეთილსინდისიერი კონტრაგენტის ინტერესების დაცვა წარმოადგენს აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროებით განპირობებულ ლეგიტიმურ მიზნებს, რაც, ზოგადად, შესაძლებელია იყოს საკუთრების კონსტიტუციური უფლების შეზღუდვის გამამართლებელი საფუძველი. სასამართლო ასევე ეთანხმება მოპასუხეს, რომ, ზოგადად, ხანდაზმულობის ვადის დაწესებით, სადავო ნორმა ეფექტურად იცავს კეთილსინდისიერი კოტრაგენტის ინტერესებს უსაფუძვლო სარჩელებისგან, რასაც შეიძლება ადგილი ჰქონდეს ასეთი ვადის არარსებობის შემთხვევაში (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2014 წლის 29 იანვრის #1/1/543 გადაწყვეტილება საქმეზე „შპს „მეტალინვესტი“ საქართველოის პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-37).

სხვა გადაწყვეტილებაში საკონსტიტუციო სასამართლომ აღნიშინა, რომ „...როდესაც ხანგრძლივი დროა გასული იმ მოვლენიდან, რომელმაც სადავო გარემოებები წარმოშვა, მაღალია ალბათობა, რომ მტკიცებულებები, რომლებიც ადრე არსებობდა, შეიძლება დაკარგული ან სახეშეცვლილი იყოს, ასევე გაფერმკრთალდება მოწმეთა მეხსიერება, რომელთა ჩვენებებს სასამართლო დავის გადაწყვეტისას უნდა დაეყრდნოს, გაიზრდება სავარაუდო, არასანდო მტკიცებულებათა რიცხვი. შედეგად, მეტი ალბათობით, შეიქმნება ნიადაგი საქმის ფაქტობრივი გარემოებების არაობიექტური შეფასებისათვის. ხანდაზმულობის ვადა წარმოადგენს მცდელობას, დაიცვას მხარეები ასეთი საფრთხეებისგან“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს პლენუმის 2013 წლის 5 ნოემბრის №3/1/531 გადაწყვეტილება საქმეზე „ისრაელის მოქალაქეები – თამაზ ჯანაშვილი, ნანა ჯანაშვილი და ირმა ჯანაშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-21). ამასთანავე, რაც უფრო მეტი დროა გასული სადავოდ გამხდარი მოვლენებიდან, მით უფრო დიდია დაინტერესებული პირის კანონიერი ინტერესების დარღვევის რისკი.

საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ მოცემულ პრობლემასთან მიმართებით მიუთითა, რომ „ზემოაღნიშნული რისკები, ცალკეულ შემთხვევაში, შესაძლოა მეტი საფრთხის მატარებელი აღმოჩნდეს მოპასუხე მხარისთვის. ხანგრძლივი დროის შემდეგ დავის განახლება მათ ავტომატურად აყენებს საჭიროების წინაშე, ხელახლა მოიძიონ მტკიცებულებები, რომლებიც მათი პოზიციის მართებულებას დაადასტურებდა, რაც, როგორც უკვე აღვნიშნეთ, შესაძლოა რთული ან შეუძლებელიც იყოს – მტკიცებულებები შესაძლოა ბუნებრივად აღარ არსებობდეს ან არასათანადო იყოს. შედეგად, მოპასუხემ შესაძლოა საკუთარი ინტერესი ვერ დაიცვას უტყუარი მტკიცებულებების არარსებობის გამო. შესაბამისად, ხანდაზმულობის ვადის ერთ-ერთი მიზანია მხარის ინტერესების დაცვა იმ პროცესის ნაწილად გახდომისაგან, რომელშიც პოზიციის დაცვა რთული ან შეუძლებელია მოთხოვნის სიძველის მიზეზით” (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს პლენუმის 2013 წლის 5 ნოემბრის №3/1/531 გადაწყვეტილება საქმეზე „ისრაელის მოქალაქეები – თამაზ ჯანაშვილი, ნანა ჯანაშვილი და ირმა ჯანაშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-22).

სადავო ნორმის კონსტიტუციურობის შეფასებისას მნიშნელოვანია ასევე ასევე ის, თუ როგორ ხდება მისი გამოყენება პრაქტიკაში. საკონსტიტუციო სასამართლოს აზრით, „გადამოწმებას ექვემდებარება ხომ არ გამოიწვია ნორმის შინაარსსა და პრაქტიკაში მის გამოყენებას შორის განსხვავება ნორმის შეუსაბამობამ სამართლებრივი უსაფრთხოების მოთხოვნებთან. თუ კეთილსინდისიერი განმარტების პირობებში შეუძლებელი იქნება ნორმის თვითნებური და ადამიანის უფლებებისათვის საზიანო გამოყენება, მაშინ ნორმა სავსებით დააკმაყოფილებს სამართლებრივი უსაფრთხოების მოთხოვნებს.“

საკონსტიტუციო სასამართლომ ასევე მიუთითა ნორმის შინაარსის განსაზღვრულობის მასშტაბზე. მართალია, „საკანონმდებლო რეგულირებისას იმთავითვე ვერ იქნება აცილებული ყველა გაურკვევლობა და ეჭვი, მაგრამ აუცილებელია, რომ კანონმდებელმა, სულ ცოტა, ძირითადი იდეა, თავისი საკანონმდებლო ნება და მიზანი, სრულიად გარკვევით ჩამოაყალიბოს“. ამავდროულად, „აუცილებელია ნორმის შინაარსობრივი სიზუსტე, არაორაზროვნება. ნორმა უნდა იყოს საკმარისად განსაზღვრული არა მხოლოდ შინაარსის, არამედ რეგულირების საგნის, მიზნისა და მასშტაბის მიხედვით, რათა ადრესატმა მოახდინოს კანონის სწორი აღქმა და თავისი ქცევის განხორციელება მის შესაბამისად, განჭვრიტოს ქცევის შედეგი.“

საერთო სასამართლოების პრაქტიკა სადავო ნორმასთან დაკავშირებით არათუ არ გამოირჩევა ერთგვაროვნებით, არამედ, რაც მთავარია, არ ადგენს რაიმე მნიშნელოვან ორიენტირს იმისა, თუ რა წინაპირობების არსებობსას შეიძება იქნეს ის გამოყენებული და რა გარემოებისას დაუშვებელი იქნებოდა მისი გამოყენება.

ასე მაგალითად, საქართველოს უზენაესი სასამართლოს ერთ-ერთ გადაწყვეტილებით განმცხადებლის მიერ პროკურატურის ორგანოსათვის განცხადებით მიმართვა ჩაითვალა შეცილების ვადის (ხანდაზმულობის ვადის - როგორც ეს საქართველოს უზენაესმა სასამართლომ აღნიშნა) შეწყვეტის საფუძვლად (სუსგ 2002 წლის 15 მარტი, საქმე #3კ/1186-01). ამავდროულად, მართალია თბილისის საქალაქო სასამართლოს 2015 წლის 03 ნოემბრის ზემოაღნიშნული გადაწყვეტილებით, არ იქნა გარიგება მიჩნეული ბათილად როგორც იძულებით დადებული გარიგება, თუმცა, მოსამართლე ურთმელიძის ბუნდოვანი ფორმულირება „მიუხედავად მოსარჩელის მიერ საქართველოს მთავარ პროკურატურაში წარდგენილი არაერთი საჩიოვრისა, მან ვერ შეძლო ზემოთ მითითებული [იგულისხმება იძულება] ფაქტების მტკიცება. მაგრამ, რაც უფრო დაბალია სუბიექტური კომპონენტის ხარისხი, ანუ როცა არ ვიცით, არაა ნათელი თუ რაზე ფიქრობდნენ ადამიანები გარიგების დადების დროს, დასკვნები ობიექტურ საფუძელზე უნდა გაკთდეს“ - გვაძლევს საფუძელს ვივარაუდოთ, სრულიად გაურკვეველი შინაარსის წერილის მტკიცებულების სახით გამოყენების შემთხვევაში სასამართლოებმა არაკონსტიტუციური სადავო ნორმის გამოყენების გზით შელახონ კონსტიტუციური მოსარჩელის ძირითადი უფლებები.

შესაბამისად, გთხოვთ საქართველოს კონსტიტუციის მე-16 მუხლთან მიმართებით არაკონსტიტუციურად ცნოთ საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 89-ე მუხლის ის ნორმატიული შინაარსი, რომელიც ითვალისწინებს იძულებით დადებული გარიგების შეცილების შესაძლებლობას იძულების დამთავრების მომენტიდან ერთი წლის გასვლის შემდეგ.

 

4. საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 89-ე მუხლის იმ ნორმატიული შინაარსის არაკონსტიტუციურობა საქართველოს კონსტიტუციის 21-ე მუხლთან მიმართებით, რომელიც ითვალისწინებს იძულებით დადებული გარიგების შეცილების შესაძლებლობას იძულების დამთავრების მომენტიდან ერთი წლის გასვლის შემდეგ.

 

სადავო ნორმა ასევე ხელყოფს საქართველოს კონსტიტუციის 21-ე მუხლით დაცულ საკუთრების უფლებას.

ჩვენს მიერ ზემოთმოყვანილი არგუმენეტები, რომელიც სადავო ნორმის საქართველოს კონსტიტუციის მე-16 მუხლთან წინააღმდეგობას შეეხებოდა, თანაბრად გამოიყენება საქართველოს კონსტიტუციის 21-ე მუხლთან მიმართებით არსებულ წინააღმდეგობაზე. სადავო ნორმა ხელყოფს პირის საკუთრების უფლებას. გარიგების მხარეს, შეიძლება წაერთვას ის, რაც მან კერძო ავტონომიის ფარგლებში მიიღო ხელშეკრულების საფუძველზე.

გვსურს კიდევ ერთხელ მოვიხმოთ საქართველოის საკონსტიტუციო სასამართლოს პრაქტიკა საკუთრების უფლებისა და სამოქალაქო ბრუნვის სტაბილურობასთან დაკავშირებით. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით „კონსტიტუციის 21-ე მუხლი უნდა განიმარტოს სამართლებრივი უსაფრთხოების პრინციპთან კავშირში. სამართლებრივი უსაფრთხოების პრინციპი სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპიდან მომდინარეობს. საკონსტიტუციო სასამართლოს არაერთ გადაწყვეტილებაში განიმარტა სამართლებრივი უსაფრთხოების ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ელემენტი – განსაზღვრულობის პრინციპი, რომელიც განამტკიცებს კანონმდებლობის განჭვრეტადობის გარანტიებს. სამართლებრივი უსაფრთხოების კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი შემადგენელი ნაწილია სამართლებრივი ნდობის პრინციპი.“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2013 წლის გადაწყვეტილება №2/3/522,553 საქმეზე „სპს „გრიშა აშორდია” საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ.“, II-37). იმავე გადაწყვეტილებაში საკონსტიტუციო სასამართლომ დამატებით აღნიშნა, რომ „საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლო მიიჩნევს, რომ სამართლებრივი უსაფრთხოების პრინციპის გათვალისწინებით, დაცული უნდა იყოს ლეგიტიმური მოლოდინები, რომელთა მიმართაც ინდივიდებს ნდობა გააჩნიათ. კანონით მინიჭებული უფლებების მიმართ მაღალია ინდივიდების ნდობის ხარისხი. აღნიშნული ნდობის გაუმართლებელი შერყევა ნეგატიურად აისახება სამართლის მიმართ ნდობასა და სამართლებრივ უსაფრთხოებაზე” (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2013 წლის გადაწყვეტილება №2/3/522,553 საქმეზე „სპს „გრიშა აშორდია” საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ.“, II-43).

საკონსტიტუციო სასამართლოს შეფასებით, „საკუთრების უფლება ბუნებითი უფლებაა, რომლის გარეშე შეუძლებელია დემოკრატიული საზოგადოების არსებობა” (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2012 წლის 26 ივნისის №3/1/512 გადაწყვეტილება საქმეზე „დანიის მოქალაქე ჰეიკე ქრონქვისტი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ”, II-32).

სხვა გადაწყვეტილებებში საკონსტიტუციო სასამართლომ არაერთხელ განმარტა, რომ საკუთრების უფლება წარმოადგენს თანამედროვე დემოკრატიული საზოგადოების განვითარების საყრდენს, რომელსაც ეფუძნება საბაზრო ეკონომიკა და სტაბილური სამოქალაქო ბრუნვა. საქართველოს კონსტიტუციის 21-ე მუხლი, ერთი მხრივ, უზრუნველყოფს საკუთრების როგორც ინსტიტუტის კონსტიტუციურ-სამართლებრივ გარანტიას, ხოლო, მეორე მხრივ, წარმოადგენს ინდივიდის ძირითად უფლებას.“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2013 წლის გადაწყვეტილება №2/3/522,553 საქმეზე „სპს „გრიშა აშორდია” საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ.“, II-31).

საკონსტიტუციო სასამართლოს არაერთხელ განუმარტავს, რომ “საკუთრების უფლება ადამიანის არა მარტო არსებობის ელემენტარული საფუძველია, არამედ უზრუნველყოფს მის თავისუფლებას, მისი უნარისა და შესაძლებლობების ადეკვატურ რეალიზაციას, ცხოვრების საკუთარი პასუხისმგებლობით წარმართვას. ყოველივე ეს კანონზომიერად განაპირობებს ინდივიდის კერძო ინიციატივებს ეკონომიკურ სფეროში, რაც ხელს უწყობს ეკონომიკური ურთიერთობების, თავისუფალი მეწარმეობის, საბაზრო ეკონომიკის განვითარებას, ნორმალურ, სტაბილურ სამოქალაქო ბრუნვას (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2007 წლის 2 ივლისის №1/2/384 გადაწყვეტილება საქმეზე `საქართველოს მოქალაქეები – დავით ჯიმშელეიშვილი, ტარიელ გვეტაძე და ნელი დალალაშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ”, II-5).

სადავო ნორმა ახდენს ჩარევას საკუთრებაში. ჩარევა ხდება იმგვარად, რომ კეთილსინდისიერ კონტრაგენტს არ აქვთ იმის გარანტია, რომ არაკეთილსინდისიერი მხარის მიერ არ მოდება გამოვლენილ ნების სამართლებრივი შედეგების გაუქმება და რომ კეთილსინდისიერ კონტრაგენტს აღარ ექნება შესაძლებლობა სრულფასოვნად დაიცვას საკუთარი ინტერესები.

საქართველოს საკონსტიტუციოო სასამართლოს პრაქტიკის თანახმად, „უფლების მზღუდავი საკანონმდებლო რეგულირება უნდა წარმოადგენდეს ღირებული საჯარო (ლეგიტიმური) მიზნის მიღწევის გამოსადეგ და აუცილებელ საშუალებას. ამავე დროს, უფლების შეზღუდვის ინტენსივობა მისაღწევი საჯარო მიზნის პროპორციული, მისი თანაზომიერი უნდა იყოს. დაუშვებელია ლეგიტიმური მიზნის მიღწევა განხორციელდეს ადამიანის უფლების მომეტებული შეზღუდვის ხარჯზე” (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2012 წლის 26 ივნისის №3/1/512 გადაწყვეტილება საქმეზე „დანიის მოქალაქე ჰეიკე ქრონქვისტი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“). 

სრულიად განსხვავებულ სამართლებრივ შედეგებს ითვალისწინებს სადავო ნორმა. მასში არ იკვეთება ლეგიტიმური მიზანი და შესაბამისად, ნათელია, რომ არ არის დაკმაყოფილებული პროპორციულობის ტესტიც. აღსანიშნავია, რომ საკითხი ეხება საკუთრების უფლებას, ხოლო „საკუთრება არის ინსტიტუტი, რომელიც სახელმწიფოს ეკონომიკურ საფუძელს წარმოადგენს. საკუთრების უფლების დაცვა .....დემოკრატიული, სამართლებრივი და სოციალური სახელმწიფოსთვის“ საციცოცხლოდ აუცილებელია, ერთი მხრივ, საკუთრების, როგორც ინსტიტუტის კონსტიტუციურ-სამართლებრივი გარანტირება, ხოლო, მეორე მხრივ - მესაკუთრისთვის, როგორც სუბიექტისთვის უფლების სამართლებრივი დაცვის საკმარისი საშუალებების მინიჭება, მისი ხელშეწყობისა და უზრუნველყოფის გარანტიების შექმნა“ (საკონსტიტუციო სასამართლოს 2007 წლის 18 მაისის გადაწყვეტილება საქმეზე საქართველოს მოქალაქეები ზაურ ელაშვილი, სულიკო მაშია, რუსუდან გოგია და სხვები და საქართველოს სახალხო დამცველი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ). საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებიდან ნათლად იკვეთება, საკუთრების უფლების მნიშვნელობა დემოკრატიულ საზოგადოებაში.

ამავდროულად, საქართველოს კონსტიტუციის 21-ე მუხლის პირველი პუნქტი განამტკიცებს საკუთრების, მისი შეძენის, გასხვისების ან მემკვიდრეობით მიღების საყოველთაო უფლებას. საკუთრების უფლება ბუნებითი უფლებაა, რომლის გარეშე შეუძლებელია დემოკრატიული საზოგადოების არსებობა. „საკუთრების უფლება ადამიანის არა მარტო არსებობის ელემენტარული საფუძველია, არამედ უზრუნველყოფს მის თავისუფლებას, მისი უნარისა და შესაძლებლობების ადეკვატურ რეალიზაციას, ცხოვრების საკუთარი პასუხისმგებლობით წარმართვას. ყოველივე ეს კანონზომიერად განაპირობებს ინდივიდის კერძო ინიციატივებს ეკონომიკურ სფეროში, რაც ხელს უწყობს ეკონომიკური ურთიერთობების, თავისუფალი მეწარმეობის, საბაზრო ეკონომიკის განვითარებას, ნორმალურ, სტაბილურ სამოქალაქო ბრუნვას“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2007 წლის 2 ივლისის № 1/2/384 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქეები – დავით ჯიმშელეიშვილი, ტარიელ გვეტაძე და ნელი დალალიშვილი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-5).

“იმისათვის, რომ პირმა შეძლოს საკუთრების უფლებით პრაქტიკული სარგებლობა, არ არის საკმარისი მისთვის აბსტრაქტული საკუთრებითი გარანტიის მინიჭება. მან ასევე უნდა ისარგებლოს იმგვარი სამოქალაქო, კერძოსამართლებრივი წესრიგით, რომელიც შესაძლებელს გახდის საკუთრების უფლებით შეუფერხებელ სარგებლობას და, შესაბამისად, სამოქალაქო ბრუნვის განვითარებას. საკუთრების კონსტიტუციურ-სამართლებრივი გარანტია მოიცავს ისეთი საკანონმდებლო ბაზის შექმნის ვალდებულებას, რომელიც უზრუნველყოფს საკუთრებითი უფლების პრაქტიკულ რეალიზებას და შესაძლებელს გახდის საკუთრების შეძენის გზით ქონების დაგროვებას.” (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2012 წლის 26 ივნისის №3/1/512 გადაწყვეტილება საქმეზე „დანიის მოქალაქე ჰეიკე ქრონქვისტი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-33).. “უმთავრესი კონსტიტუციური ღირებულების, ადამიანის ღირსების პატივისცემა მისი სოციალური და ეკონომიკური კონტექსტის ფარგლებში, მნიშვნელოვნად არის დამოკიდებული საკუთრების უფლების სრულფასოვან რეალიზებაზე. საკუთრება წარმოადგენს ადამიანის პირადი დამოუკიდებლობის, პიროვნული განვითარების ერთ-ერთ წყაროს. საკუთარი დამოუკიდებლობისა და კეთილდღეობის მიზნით ადამიანის მისწრაფება, შექმნას საკუთარი ქონება, უდავოდ იმსახურებს სახელმწიფოს პატივიცემას, რაც საკუთრების შეძენის ისეთ საკანონმდებლო რეგლამენტაციაში უნდა გამოიხატოს, რომელიც უზრუნველყოფს ერთი მხრივ ცალკეული ინდივიდის საკუთრების უფლებით შეუფერხებელ სარგებლობას, ხოლო მერე მხრივ ეფექტურ სამოქალაქო ბრუნვას.” (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2012 წლის 26 ივნისის №3/1/512 გადაწყვეტილება საქმეზე „დანიის მოქალაქე ჰეიკე ქრონქვისტი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“II-38).

საკუთრების უფლების შეზღუდვასთან მიმართებით, საკონსტიტუციო სასამართლომ არაერთხელ განმარტა, რომ ს „საკუთრების კონსტიტუციური უფლების შეზღუდვისთვის საჭიროა აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროებით განპირობებული შეზღუდვის წესის კანონით რეგლამენტირება. სწორედ აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროების არსებობა იძლევა საკუთრების უფლების შეზღუდვის კონსტიტუციურ-სამართლებრივ ლეგიტიმაციას. ამასთანავე, საკუთრების უფლების შეზღუდვისას კანონმდებელმა საჯარო ინტრესის შემადგენელი“.

საკონსტიტუციო სასამართლომ არაერთხელ განმარტა, რომ უფლების შეზღუდვა უნდა წარმოადგენდეს მიზნის მიღწევის არა მხოლოდ გამოსადეგ, არამედ ყველაზე ნაკლებად მზღუდველ, თანაზომიერ საშუალებასაც. შეზღუდვა რომ თანაზომიერად და შესაბამისად, კონსტიტუციურად ჩაითვალოს, უპირველეს ყოვლისა, უნდა არსებობდეს ლოგიკური კავშირი დასახულ ლეგიტიმურ მიზანსა და გამოყენებულ საშუალებას შორის. (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2014 წლის 27 თებერვლის გადაწყვეტილება №2/2/558 საქმეზე ილია ჭანტურია საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ). სადავო ნორმის შემთხვევაში, აღნიშნული პრინიცპები დარღვეულია.

„ვინაიდან ნებისმიერი სამართლებრივი წესრიგი მიზნისა და საშუალების მიმართებაზეა აგებული, ეს ავალდებულებს სახელმწიფოს, მიზნის მისაღწევად გამოიყენოს ისეთი საშუალება, რომლითაც, როგორც მიზნის მიღწევა იქნება გარანტირებული, ასევე თანაზომიერების პრინციპი იქნება დაცული“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2008 წლის 19 დეკემბრის გადაწყვეტილება №1/2/411 საქმეზე „შპს „რუსენერგოსერვისი“, შპს „პატარა კახი“, სს „გორგოტა“, გივი აბალაკის ინდივიდუალური საწარმო „ფერმერი“ და შპს „ენერგია“ საქართველოს პარლამენტისა და საქართველოს ენერგეტიკის სამინისტროს წინააღმდეგ”, II-29).

 

შესაბამისად, გთხოვთ, საქართველოს კონსტიტუციის 21-ე მუხლთან მიმართებით არაკონსტიტუციურად ცნოთ საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 89-ე მუხლის ის ნორმატიული შინაარსი, რომელიც ითვალისწინებს იძულებით დადებული გარიგების შეცილების შესაძლებლობას იძულების დამთავრების მომენტიდან ერთი წლის გასვლის შემდეგ.